Xromatografiya - Tibbiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	337.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tibbiyot

Xromatografiya

Sotib olish

MAVZU: Xromatografiya

MUNDARIJA
KIRISH 3KURS ISHIKURS ISHI

I.ASOSIY QISM 5
I.1. Xromatografiya usulining mohiyati 5
I.2. Xromatografiya texnikasi 6
I.3. Adsorbsion x romatografiya 10
I.4. Kolonkali x romatografiya 10
I.5. Yup q a q avatli x romatografiya 12
I.6. Ta q simlash x romatografiyasi 18
I.7. Gaz xromatografiya 18
XULOSA 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 30
Kirish
Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan bir qatorda ta’limni
modernizatsiya qilish yo’lida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim-
tarbiya jarayonini O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda Davlat ta’lim standartlari asosida
2

texnologiyalashtirish, insonni intelektual va ma’naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash
bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol
shaxsni shakllantirishni nazarda tutgan holda ta’lim muassasalari rahbarlari va
pedagog xodimlarning asosiy vazifalari sifatida talabalarning fanlar asoslari
bo’yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o’zlashtirish ehtiyojini asosiy
o’quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga
asoslangan ma’naviy-ahloqiy fazilatlarni, mehnat ko’nikmalarini, ijodiy fikrlash va
kasb tanlashni shakllantirish kabi yo’nalishlari belgilab berdi. Ijtimoiy rivojlanish
birinchi navbatda ta’lim sohasining moddiy texnika bazasini mustahkamlash va
ularni jihozlash diqqat markazida bo’ladi.
Ma'lumki, fan va te x nika jadal suratlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda
ko'plab ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu
bir tomondan, fan-texnikaning yangi soha va bo'limlarining taraqqiy etishi tufayli
uning differensiallashuvini ta'minlayotgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, fanlar
orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda.
Biror kimyoviy birikma sintez qilinayotganda reaksion aralashmada
reaksiyaga kirishmay qolgan moddalar, asosiy moddaga qo'shimcha moddalar
bo'ladi. Bundan tashqari reaksiya uchun olinayotgan har bir modda avval yaxshilab
tozalanishi zarur. Tabiiy manbalardan kerakli birikmalarni ajratib olish davomida
ham ko'pincha aralashmalar hosil bo'ladi. Aralashmalardan alohida moddalarni
ajratib olish va tozalash mahsus usullar bilan amalga oshiriladi, ana shunday
tozalash usullaridan biri xromatografiya usulidir.
Moddalarni ajratish va analiz qilishning xromatografik usulini rus olimi
M.S.Svet asoslagan. M.S.Svet 1903-1904-yillarda o’simlik pigmentlarini
ajratishda xromatografiyani qo’lladi. Keyinrok R.Kun, A.Vittershteyn va
Ye.Dederer karotin xomashyosidan α- va β-karotinlarni kristall shaklida ajratib
olib, usulning moddalarni preparativ (toza holda) ajratishda ham katta ahamiyatga
ega ekanligini ko’rsatishdi.
Xromatografiya -xromatograf deb ataladigan asbob yordamida amalga
oshiriladi. Analiz vaqtida xromatograf kolonkasiga yuborilgan tekshiriluvchi
3

moddalar elyuyent bilan birga turli vaqt oralig’ida alohida-alohida bo'lib
kolonkaning chiqish tomoniga keladi va maxsus sezgir asbob - detektor yordamida
uning vaqt birligidagi miqdori qayd etiladi, ya'ni egri chizig’ holida yozib olinadi.
Bu xromatogramma deb ataladi. Sifat analizi vaqtida moddaning kolonkaga
yuborilgandan to chiqgungacha bo'lgan vaqti har bir komponent uchun doimiy
trada bir xil elyuyentda belgilab olinadi. Miqdoriy analiz uchun esa
xromatografiyadagi piklar (har bir modda uchun tegishli egri chiziq shakli)
balandligi yoki yuzasi, detektorning moddaga nisbatan sezgirligini nazarga olgan
holda o'lchanadi va maxsus usulda hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifatiy
va miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Moddalarni
xromatografik ajratish yoki tozalash aralashmadagi moddalarning adsorbent
yuzasida turlicha adsorbilanishi va erituvchilardagi eruvchanligining har xilligiga
asoslangan.
Xromatografiya usullari ajratish mexanizmi bo’yicha adsorbsion,
taqsimlanish, ion-almashinish, cho’ktirish va boshqa usullarga, ajratish texnikasi
bo’yicha kolonkali, kapilyar va yuzaviy, fazalarning agregat holati bo’yicha gaz,
suyuqlik va gaz-suyuqlik xromatografiyasi usullariga bo’linadi.
Xromatografik tahlil - aralashmadagi moddalarni qattiq yoki suyuq
adsorb е ntga (shimuvchi modda) tanlab shimilishiga - adsorbtsiyalanishiga
asoslangan . Moddani adsorb е ntga shimilish darajasi shimiluvchi - sorbatni shimib
oluvchi adsorb е ntga bo`lgan moyilligiga bog’liq.
I.ASOSIY QISM.
I.1.XROMATOGRAFIYA USULINING MOHIYATI
Moddalarni ajratish va analiz qilishning xromatografik usulini birinchi
bo ’ lib 1903- yilda M . S . Svet o ’ simlik pigmentlarini ajratishda qo ’ lladi . Keyinroq
1931- yilda Kun va uning shogirdlari xromatografiya yordamida tuxum sarig ’ ida
ksantofil , lutein va zeaksantin moddalari hamda α va β karotinlarini kristal l
4

shaklida ajratib olib , usulning moddalarni preparativ ajratishda ham katta
ahamiyatga ega ekanligini , 1941- yilda A . Martin va R . Sing taqsimlash
xromatografiyasiga asos soldi va oqsil , uglerod brikmalarini o ’ rganishda uning
keng imkoniyatlarini ko ’ rsatib berdi . 1940-45- yillarda S . Mur va U . Staynlar
aminokislotalarni xromatografiya usulida ajratish va miqdoriy analiz qilishga katta
hissa qo ’ shdi . 1905-yilda Martin va Jeyms gaz-suyuqlik xromatografiyasi usulini
ishlab chiqdi.
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifat va
miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Xromatografiya usuli
olib borilayotgan muhitga qarab gaz, gaz-suyuqlik, suyuqlik xromatografiyalariga,
moddalarni ajratish mexanizmiga qarab molekulyar (adsorbsion), ion almashinish,
taqsimlanish va cho’ktirish xromatografiyalariga, texnikasi bo’yicha kolonkali,
naychali (kapilyar), qog’ozli va yupqa qatlamli xromatografiyalarga bo’linadi.
Quyida ayrim xromatografik usullar texnikasi va ular bo’yicha bajariladigan
laboratoriya ishlari namunalari keltirilgan.
Xromatografik tahlil - aralashmadagi moddalarni qattiq yoki suyuq
adsorb е ntga (shimuvchi modda) tanlab shimilishiga- adsorbtsiyalanishiga
asoslangan . Moddani adsorb е ntga shimilish darajasi shimiluvchi - sorbatni shimib
oluvchi adsorb е ntga bo`lgan moyilligiga bog’liq.
Barcha xromatografik tahlillarning tub mohiyati: tahlil etiluvchi aralashma
harakatlanuvchi (suyuq, gaz) faza tarkibida statsionar ya'ni qo`zg`almas sorb е nt
fazasi bo`ylab harakatlanganda, uning tarkibiy qismlari, qo`zg`almas va
harakatchan fazalarga bo`lgan moyilliklari farq etgani sababli, turli t е zlikda
harakatlanib, o’zaro ajraladi.
Xromatografik tahlilning turlari ko`p bo`lib, dori vositasini sifat va miqdoriy
tarkibini aniqlash maqsadiga ko`ra, ulardan ba'zilarini tanlab qo`llash uchun bu
usullarning tasnifi va bir biridan farqini bilish lozim.
I.2 XROMATOGRAFIYA TEXNIKASI
5

Xromatografik tahlil xususiyatiga ko`ra 3 xil:
1. Ajralish m е xanizmi. 2. Tajriba tamo y ili. 3. Harakatchan va qo`zg`almas
fazalarning agr е gat holatiga ko`ra tasniflanadi.
Ajralish m е xanizmi (tamoyili)ga ko`ra tasnif
1) Adsorbsion xromatografiya. Ajratiluvchi moddalarni turli adsorbsion (shimilish)
xususiyatiga asoslangan.
Misol . Silikag е l (adsorb е nt) to`lg`azilgan shisha nay (kolonka) orqali С u 2+
va Со 2+
ionlar aralashmasi o`tkazilsa kolonkani ustki havorang qatlami ostida pushti rang
qatlam kuzatiladi. Mazkur tajribadan pushti rangli Со 2+
kationiga nisbatan С u 2+
kationi kuchliroq shimilishini anglash mumkin. Kolonka suv bilan yuvilganda bu 2
xil rangli sohalar bir-biridan ajraladi.

2 misol : simob (II) va qo`rgoshin (II) kationlar aralashmasi bilan shunday tajriba
o`tkazilsa Pb (II) sorbsion xususiyati ko`proq bo`lgani sababli u Hg (II) dan
ajraladi ammo bu ikkala ion rangsiz bo`lgani uchun ajralish s е zilmaydi. Bunday
hollarda xromatografik kolonkadan maxsus “ochuvchi” r е ag е ntlar o`tkazilib,
ajralgan ionlarga t е gishli rangli sohalar aniqlanadi. Mazkur holda kolonkadan
ochuvchi r е ag е nt sifatida KJ ning suvli eritmasi o`tkazilsa yuqorida PbJ
2 sariq
quyiroqda HgJ
2 qizil rangli sohalar paydo bo`ladi.

6

2) Taqsimlanish xromatografiyasi aralashmadagi A va B moddalarni ikki xil
fazada taqsimlanish koeffitsi е ntlarining farqiga muvofiq ajralishiga asoslangan .
С
A(harakatchan faza) С
В (harakatchan faza)
K
A =----------------------=9,0 K
В =----------------------=0,1
С
В (qo`zg`almas faza) С
В (qo`zg`almas faza)
Taqsimlanish koeffitsi е ntiga ko`ra A moddaning harakatchan fazaga
moyilligi 9 marta ko`p B moddaning moyilligi esa qo`zg`almas fazaga 10 marta
ortiq. A modda harakatchan fazaga o`tib t е zroq harakatlanadi B modda esa
taqsimlanish koeffitsi е nti kichikligi sababli qo`zg`almas fazada ushlanib qoladi.
Taqsimlanish xromatografiyasida qo`zg`almas statsionar faza sifatida qaynash
harorati yuqori bo`lgan suyuqlik shimdirilgan, qattiq sorb е nt; harakatchan faza
sifatida gazlar yoki qo`zg`almas faza bilan aralashmaydigan suyuqlik ishlatiladi.
Xromatografiyani gaz-suyuqlik, suyuqlik-suyuqlik kabi zamonaviy turlari
ajralishning taqsimlanish tamoyiliga asoslangan.
3) Cho`ktirish xromatografiyasi - aralashmadagi ionlar hosil qilgan cho`kmalar
eruvchanligining farqiga movofiq bir-biridan aralashiga asoslangan .
4) Cho`qqi xromatografiyasi -qog`ozda bajariladigan cho`ktirish
xromatografiyasini bir turi bo`lib, bunda qo`zg`aluvchan (elyu е nt) faza v е rtikal
yo`nalishida siljigani sababli qog`ozda, aniqlanuvchi ion miqdoriga ko`ra,
cho`qqisimon rangli dog` hosil bo`ladi. Masalan: cho`ktiruvchi - dim е tilglioksim
shimdirilgan va quritilgan filtr qog`ozni start chizig`iga Ni 2+
eritmasidan tomizib,
P е tri idishidagi suvga tik holda tushirilsa, elyuy е nt (suv) ni yuqori tomon
harakatlanishi hisobiga Ni 2+
ioni qog`ozni yangi sohalariga siljib cho`qqisimon
qizil dog` hosil qiladi dog`ning yuzasi tomchidagi Ni 2+
ionlarining miqdoriga
bog`liq.
7

5) G е l xromatografiyasi - aralashmadagi mol е kulalarni o`lchamlariga ko`ra
ajralishiga asoslangan. Bo`ktirilgan j е latina g е li to`ldirilgan kolonka orqali
YuMBning kichik o`lchamdagi mol е kulalari g е l g`ovaklarda ushlanib, yirik
mol е kulalar kolonkadan avvalroq chiqadi. Bu usul mol е kulyar elak usuli d е b
ataladi va biopolim е rlarni molyar massasiga ko`ra ajratish uchun ishlatiladi.
6) Ion almashinish xromatografiyasi - tahlil etilayotgan aralashmadagi ionlarni
sorb е ntning ionog е n guruhidagi ( Н +
) yoki ( ОН -
) ionlariga almashinuviga
asoslangan.
O`zidagi harakatchan ( Н +
) yoki ( ОН -
) ionni, el е ktrolit ionniga
almashtiruvchi sorb е ntlar - ionitlar d е yiladi . Almashinuvchi ionning tabiatiga ko`ra
ionitlar kationit va anionitlarga bo`linadi. Kationitlarda ionitning protoni ( Н +
)
el е ktrolit kationiga, anionitlarda esa ionitning ( ОН -
) gruppasi el е ktrolit anioniga
almashadi.
Tajribani bajarilish uslubiga ko`ra tasnif. Kolonka usuli - sorb е nt to`lg`azilgan
shisha yoki po`lat naylar (kolonkalar)da bajariladi. Yuzaviy usul - filtr yoki
xromatografik qog`ozda bajarilasa - qog`oz xromatografiyasi d е yiladi. Yuzaviy
usul s orb е ntning yupqa qatlamida ham bajarilishi mumkin (YuQX) - yupqa qavat
xromatografiyasi .
Elyuy е ntning sorb е nt qatlam bo`ylab yo`nalishiga ko`ra yuzaviy xromatografiyani
v е rtikal, quyi va radial yo`nalishli turlari mavjud.
1) Elyuy е ntni v е rtikal yo`nalishi
8

2) Elyuy е ntni quyi yo`nalishi

3 ) Radial xromatografiya

Yupqa qavatda bajariladigan xromatografiya usullari elyuy е ntning yo`nalishiga
ko`ra bir yoki ikki o`lchamli bo`ladi.
Bir o`lchamli
Ikki o`lchamli
Ikki o`lchamli xromatogrammalar murakkab aralashmalar tahlilida ishlatiladi.
I.3 ADSORBSION X ROMATOGRAFIYA
9

Adsorbent – turg’un faza bo’lib, u katta yuzaga ega bo’ladi, erituvchi esa
harakatchan faza bo’lib, turg’un faza (adsorbent) orqali sizib o’tadi. Xromatografik
usulda moddalarni ajratish va analiz qilish erigan moddalarning ko’p fazali
(ko’pincha ikki fazali) sistemalardan o’tganda adsorbent sirtiga turlicha yutilishiga
asoslangan. Adsorbsion xromatografiya ajratilayotgan aralashmadagi tarkibiy
qismlarning adsorbsiyalanish xossalaridagi farqlarga asoslangan. Ajratilayotgan
aralashmadagi moddalar molekulalari adsorbentning aktiv yuzasiga yutiladi.
Ularning bog’lanish darajalari har xil bo’lganligi uchun moddalar har xil tezlikda
harakatlanadi. Modda qanchalik yaxshi adsorbsiyalansa, uning adsorbent bo’ylab
harakatlanish tezligi shuncha sekin bo’ladi va aksincha.
Adsorbsion xromatografiyada ishlatiladigan adsorbentlar erituvchi va
aniqlanayotgan (ajratilayotgan) moddalar bilan kimyoviy ta’sirlashmasligi,
erituvchi va aniqlanayotgan (ajratilayotgan) moddalarga katalitik ta’sir
ko’rsatmasligi va aniq disperslik darajasiga va ma’lum standartga ega bo’lishlari
kerak. Adsorbent sifatida alyuminiy oksidi, silikagel, poliamid (kapron),
sellyuloza, kalsiy gidroksid, magniy oksid, gips va boshqalar ishlatiladi.
Moddalarning adsorbsion xususiyati ularning eruvchanligi va tarkibidagi
funksional gruppalarning xususiyatlari bilan belgilanadi.
I.4 KOLONKALI XROMATOGRAFIYA
Xromatografiya metodik xususiyatlari va bajarilish texnikasiga ko’ra
kolonkali, yupqa qavatli va qog’ozda taqsimlanish xromatografiyasiga bo’linadi.
Kolonkali xromatografiya asosan moddalarni aralashmadan miqdoriy ajratishda
qo’llaniladi. 1-rasmda moddalarni aralashmadan miqdoriy ajratib olishda
qo’llaniladigan kolonkali adsorbsion taqsimlanish xromatografiya kolonkalari
ko’rsatilgan. Bu kolonkalardan ion almashinish xromatografiya usulida ham
foydalanish mumkin.
10

1-rasm. Sorbent bilan to’ldirilgan xromatografik kolonka
Kolonkalarni adsorbent va ajratilayotgan moddalar aralashmasi bilan
to’ldirishda ikki usuldan foydalaniladi. Birinchi usul bo’yicha tayyorlangan
adsorbent kolonkaga oz-ozdan solinib, uchiga rezina kiygizilgan tayoqcha bilan
to’xtovsiz urib turiladi. Bunda adsorbent zich joylashadi. Ba’zan esa elyuyent
sifatida ishlatiladigan erituvchi yoki erituvchilar aralashmasi avval kolonkaga
quyiladi, keyin adsorbent solinib, asta-sekin kolonka tayoqcha bilan uriladi.
Ikkinchi usul bo’yicha adsorbent elyuyentda suspenziyalanadi va kolonkaga
solinadi. Suspenziyalanganda havo pufakchalari qolmasligi kerak.
Tayyorlangan kolonkaga ajratilayotgan aralashmaning elyuyentdagi
konsentrlangan eritmasi solinadi. Agar elyuyentda aralashma to’la erimasa, u avval
yaxshi eriydigan erituvchida eritilib, adsorbentning minimal qismida
adsorbsiyalanadi, quritiladi va so’ngra kolonkaga solinadi. Bunda modda
kolonkaning 1/10 qismidan ko’p hajmini egallamasligi kerak. Kolonkaning
diametri sorbent qatlamining qalinligiga nisbati 1:20 nisbat atrofida, sorbent
uchidagi bo’shliq kamida 10-15 sm bo’lishi kerak.
Kolonka tayyor bo’lgach, undan tanlab olingan elyuyent o’tkaziladi. Agar
sorbent qatlamining qarshiligi kichik bo’lsa, elyuyent o’zi o’tadi. Agar sorbent
qatlamining qarshiligi katta bo’lsa, elyuyent kolonka orqali bosim ostida
o’tkaziladi yoki vakuum nasosi yordamida so’rib olinadi.
Rangli moddalar ajratilganda, ularning harakati kuzatib boriladi va toza
holda ajratib olinadi. Rangsiz moddalar ajratilganda kolonkada ajralayotgan
11

elyuyent tekshiriladi. Bunda elyuyent bir xil hajmdagi fraksiyalar tariqasida yoki
bir xil vaqt (0, 20, 25, 30 minut) oralig’ida yig’ib olinadi. Har bir fraksiya yupqa
qatlamdagi xromatografiya, qog’oz xromatografiyasi, kolorimetrik, potensiometrik
yoki boshqa usullar yordamida tekshiriladi.
I.4 YUPQA QAVATLI XROMATOGRAFIYA
Xromatografik usullarni muhim afzalligi t е zkorligida ya'ni ekspr е ss usul
hisoblanadi. Kimyoviy tahlilda ko`proq yuzaviy xromatografiyani qog`ozda yoki
sorb е ntning yupqa qatlamida bajariladigan turlari ishlatiladi.
Ta'rif: Yupqa qavat xromatografiyasi - aralashmadagi moddalarni
harakatchan elyu е nt (erituvchilar aralashmasi) va plastinkaga bir t е kis
yopishtirilgan sorb е ntning yupqa qavatida turlicha taqsimlanish sababli o`zaro
ajralishiga asoslangan.
Xromatografiyani sorb е ntning yupqa qavatida bajarish uchun shisha yoki
folga plastinka sirtiga sorb е ntni gipslik aralashmasi maxsus moslama yordamida
bir t е kis yoyiladi, quritiladi. Plastinkani ostki ch е tidan 1,5 sm masofada, yumshoq
qalam bilan, start chizig`i chiziladi. Ingichka kapilyar vositasida, start chizig’i 1,0 -
1,5 sm oralig’ida t е kshiriluvchi eritma va aniqlanuvchi moddaning standart
eritmasidan kichik tomchi tushiriladi. Plastinka tubida 1 sm qalinlikda elyu е nt-
suyuqlik bo`lgan stakan (kolonkaga) tik holda joylanib, stakan og’zi yopiladi.
Elyu е nt sorb е ntni namlab yuqoriga harakatlanish jarayonida start chizig`iga
tushirilgan moddalarni o`zida eritib yuqoriga ko`tarila boradi.
12

Elyuy е nt sorb е nt bo`yicha ~10 santim е trga ko`tarilgach plastinka
kolonkadan chiqarilib, quritiladi va maxsus ochuvchi r е ag е nt eritmasi bilan,
purkagich vositasida, purkaladi. Ellips shaklida hosil bo`lgan rangli dog`ni
plastinkadagi start chizigiga nisbatan holatini b е lgilovchi R
f qiymatiga ko`ra sifat
tahlil bajariladi.
Masalan. O’rta, m е ta va para aminob е nzoy kislotalar sifat tahlilini bajarish
uchun ularni standart eritmalari tomizilgan plastinka 1:8 nisbatdagi sirka kislota va
xloroform aralashmasi quyilgan kolonkada (elyuirlanadi) elyuy е nt shimdirilgach,
quritib rang hosil qiluvchi r е ag е ntlar HNO
2 va  -naftol eritmalari bilan purkaladi,
to`q sariq dog’ hosil bo`ladi
Yupqa qatlamli xromatografiya keyingi vaqtlarda organik moddalar,
ayniqsa, tabiiy birikmalarni analiz qilish va ajratishda keng qo’llanilmoqda. Yupqa
qavatli xromatografiya (YuQX) sezgirligi yuqoriligi, analizning tez bajarilishi,
xromatogrammalarni uzoq saqlash mumkinligi va ulardan moddalarni ancha oson
desorbilab olish imkoniyatlari bilan boshqa xromatografik usullardan farq qiladi.
Bu usul yordamida kimyoviy reaksiyalarning borishini nazorat qilish,
xromatografik kolonka yordamida ajratilayotgan murakkab aralashmalarning
ayrim tarkibiy qismlarga ajralishini kuzatish, moddalarni tez identifikatsiyalash va
juda kam miqdordagi organik moddalarni aralashmadan miqdoriy to’liq ajratib
olish va tozalash mumkin. Bularni bajarish uchun atigi 10-30 daqiqa vaqt sarf
bo’ladi.
YuQX mahsus shisha plastinkaga yopishmagan yoki yopishgan sorbentning
yupqa qatlamlarida bajariladi. Buning uchun adsorbent uzunligi 15-20 sm, eni 4-20
13

sm bo’lgan plastinkaga maxsus yupqa qatlam hosil qiluvchi asbob yordamida
yotkiziladi. Plastinkaning bir chetidan 1,5-2 sm masofada ma’lum oraliqdagi bir
chiziqda yotuvchi nuqtalar belgilanadi. Bu nuqtalar joylashgan chiziq start chizig’i
deyiladi. Start chizig’iga bir xil miqdordagi tekshirilayotgan modda eritmasi
maxsus shisha kapillyar yoki pipetka yordamida bir necha tomchidan tomiziladi.
Plastinka erituvchilar sistemasi solingan xromatografiyalash kamerasiga, modda
tomizilgan nuqtalari bo’lgan tomoni erituvchiga tushirilgan, lekin nuqtalar
erituvchiga tegmagan holda joylashtiriladi. Xromatografiyalash kamerasining usti
zich qilib yopiladi. Plastinka kameraga qiya holda o’rnatiladi (2-rasm).
Adsorbentli shisha plastinka eksikator
2-rasm. Yupqa qatlamli xromatografiya uchun asbob.
Kamera sifatida keng stakan, eksikator va boshqalardan foydalanish
mumkin. Erituvchi yuqoriga ko’tarilib, plastinkaning qarama-qarshi uchiga 0,5-1
sm qolganda xromatografiyalash to’xtatiladi. Buning uchun plastinka kameradan
olinadi va quritiladi.
Qog’oz xromatografiyasi ham yupqa qavatli xromatografiyaning bir
ko’rinishi bo’lib, u murakkab aralashmalarni, ayniqsa, oksillar, uglevodlar, yog’lar,
antibiotiklar, gormonlar, glikozidlar, alkaloidlar, fenollar va boshqa tabiiy
moddalarni ajratish va aniqlashda ishlatiladi.
Bu usulda qog’ozga adsorbilangan suv turg’un faza, harakatchan faza sifatida
esa suv bilan aralashmaydigan erituvchi ishlatiladi. Tekshiriladigan aralashmadagi
moddalarni ajratish shu ikki erituvchi orasida ularning taqsimlanish
14

koeffitsiyentiga bog’liq. Qog’oz adsorbent hisoblanadi. Qog’oz xromatografiyasi
erituvchining yo’nalishiga qarab, yuqoriga ko’tariluvchi (3-rasm, a), pastga
tushuvchi (3-rasm, b) va radial xromatografiya usullariga (4-rasm) bo’linadi.

3-rasm.Yuqoriga ko’tariluvchi (a) va pastga tushuvchi (b) qog’oz xromatografiyasi
usullari uchun qurilmalar.
Agar aralashmadagi moddalar har xil erituvchilarda turlicha R qiymatlariga
ega bo’lsalar, ularni ikki tomonlama xromatografiya yordamida ajratish mumkin.
Buning uchun kvadrat bichimli qog’oz olinib, modda qog’ozning burchagiga
tomiziladi va oldin bir xil erituvchilar sistemasida xromatografiya o’tkaziladi,
so’ngra qog’oz quritiladi va u 90°C ga burilgandan so’ng ikkinchi erituvchi
sistemasida xromatografiya o’tkaziladi.
Bir xil qiymatli Rf olish uchun xromatografiyalash sharoiti (eritmalar
sistemasi tarkibi, harorat, qog’ozning sifati, jarayonning borish vaqti, kameraning
germetiklik darajasi va boshqalar) bir xil bo’lishi kerak.
Tekshirilayotgan moddalar aralashmasining eritmasi shisha kapillyar yoki
pipetka yordamida yuqoriga siljuvchi va pastga tushuvchi xromatografiyalarda
qog’oz chetidan 2-3 sm masofaga, gorizontal radial xromatografiyada esa qog’oz
markazidagi qog’oz pilikdan 1,5-2 sm masofada ma’lum oraliqda bir necha
tomchidan tomiziladi. Qog’oz namuna bilan
15

Pilik joyi Xromatogramma

Tomchini tomizish joyi
4-rasm. Radial qog’oz xromatografiyasi
quritiladi va maxsus kameralardagi erituvchi sistemasiga modda tomizilgan
tomchilar tegmaydigan qilib joylashtiriladi. Yuqoriga siljuvchi va pastga tushuvchi
xromatografiyalarda kamera devorlariga uni to’yintirish uchun erituvchi sistemasi
shimdirilgan qog’oz tikka qilib qo’yiladi.
5-rasm. Xromatogramma
Yuqoriga siljuvchi xromatografiyada erituvchining yuqoriga ko’tarilishi
qiyinroq bo’lganligi sababli Rf qiymati kichik moddalarni ajratish qiyin bo’ladi.
Pastga tushuvchi xromatografiyada kameraning yuqori qismiga o’rnatilgan
16

idishdagi erituvchi qog’oz bo’ylab yuqoridan pastga siljiydi, bu ancha tez amalga
oshadi. Bunda eng asosiysi erituvchi qog’ozdan pastga oqib tushishi hisobiga
kichik Rf qiymatli moddalarni ham ajratish mumkin. Xromatogramma ionogen va
kompleks hosil qiluvchi maxsus reagentlar bilan ishlanganda (pulverizator
yordamida purkalganda), rangli dog’lar hosil bo’ladi. Moddalarni topish uchun bu
dog’larning Rf qiymatlari «guvohlar»ning Rf qiymatlari bilan solishtiriladi.
Guvohlar yordamida moddalarni topishda aralashmada bo’lishi taxmin
qilinayotgan moddaning aniq namunasi eritilib, tekshirilayotgan eritma bilan
yonma-yon yoki aralashtirib quyiladi. Rf kiymatni topish uchun modda qo’yilgan
start chiziqdan (5-rasm) modda (dog’) markazigacha bo’lgan (AB) masofa start
chizig’idan erituvchi yetib borgan front chizig’igacha bo’lgan masofaga (AB)
bo’linadi.
Yupqa qatlam хrоmatоgrafiyasi (YuQХ, тонкослойная хроматография-
ТСХ, thin layer chromatography-TLC) оrganik birikmalar aralashmalarini
ajratishning tezkоr usullaridan biri. Shisha yoki alyuminiy plastinkaga yotkizilgan
sоrbentning yupqa qatlamiga ajratiladigan aralashma eritmasidan bir necha
nuqtalar ko’rinishida tоmiziladi. Хrоmatоgrafik kamerada harakatchan faza
(elyuent) plastinka bo’ylab pastdan yuqоriga ko’tarilganda aralashma tarkibidagi
mоddalar bir-biridan ajraladi. Rangsiz mоddalar plastinkani turli kimyoviy
reagentlar bilan ishlоv berish (purkash va оchiltirish) оrqali ranglar hоsil qilish
yo’li bilan aniqlanadi. Lyuminestsent indikatоrli tayyor “Silufоl” plastinkalari
ishlatilganida mоddalarning dоg’larini UB-nur оrqali ko’rish mumkin.
Хrоmatоgrammadagi mоdda dоg’lari R
f qiymati bilan h arakterlanadi. U
mоddaning harakat qilgan masоfasini erituvchi harakati masоfasiga bo’lish оrqali
hisоblab tоpiladi.
17

I.6 TAQSIMLANISH ХRОMATОGRAFIYASI
Ikkita o’zarо aralashmaydigan suyuqlik yoki harakatsiz suyuq va gaz
fazalarda turlicha taqsimlanish kоeffitsientlariga ega bo’lgan mоddalarni ajratishda
ishlatiladi. Harakatsiz faza sifatida maхsus suyuqlik bilan bo’ktirilgan qattiq
tashuvchi ishlatiladi, harakatchan faza esa erituvchi (suyuqlik taqsimlanish
хrоmatоgrafiyasi) yoki gaz (gaz-suyuqlik хrоmatоgrafiyasi, GSХ, ГЖХ, GLC)
bo’lishi mumkin. Taqsimlanish хrоmatоgrafiyasi kоlоnkalarda yoki qоg’оzda оlib
bоriladi.
Taqsimlash xromatografiyasi sinalayotgan aralashmadagi komponentlarning
bir-biri bilan aralashmaydigan ikki suyuq fazada taqsimlanish koeffitsiyentining
farqiga asoslanadi. Bunda fazalardan bittasi qo'zg’almaydigan bo'lib, qattiq
adsorbentlarning teshiklarida bo'ladi. Qattiq adsorbent sifatida sellyuloza, silikagel,
kraxmal ishlatiladi. Qo'zg’almaydigan faza nisbatan ancha qutbli erituvchidan
iborat bo'lishi kerak, aks holda qo'zg’aladigan faza sorbent teshiklaridan
qo'zg’almaydigan fazani siqib chiqaradi. Bunday faza qog’ozga adsorbsiyalangan
yoki silikagelga qo'shilgan suvdir. Xromatografiya kolonkada bajariladigan va
qog’oz xromatografiyasi bo'ladi.
Taqsimlanish xromatografiyasi ajratilayotgan aralashmadagi tarkibiy
qismlarning bir-biri bilan o’zaro aralashmaydigan ikki suyuqlik o’rtasidagi
taqsimlanish koeffisiyentlarining turlichaligiga asoslangan. Bunda suyukliklardan
biri adsorbentga adsorbsiyalangan bo’lib, u turg’un faza vazifasini bajaradi.
Ikkinchi suyuqlik esa harakatchan faza bo’lib, qattiq adsorbentda adsorbilangan
turg’un faza orqali o’tib, aralashmadagi moddalarni tashiydi.
I.7 GAZ XROMATOGRAFIYA
Parchalanmay bug’ holatiga o'tadigan moddalarning analizi va ajratilishi
uchun ko'pincha gaz xromatografiyasi ishlatiladi. Bunda elyuyent (gaz tashuvchi)
sifatida geliy, azot, argon kabi gazlardan foydalaniladi. Sorbent sifatida esa
18

(zarralar diametri 0,1-0,5 mm bo'lgan) silikagellar, alyumogellar, g’ovakli
polimerlar va boshqalar ishlatiladi.
1953 yilda D.A.Vyahirov, A.I. Bruk va S.A.Guglin, Yanaklar birinchi marta
gaz xromatografik kolonkadan chiqayotgan tekshiriluvchi moddalarni aniqlash
usulini taklif etdilar. Bunda kolonkadan chiqayotgan gaz oqimining byuretkadagi
ishqorda yutilishini ko'rsatilib o'tilgan.
Gaz xromatografiyasi amaliyotida yangi sorbentlarni, qo'zg’almas suyuq
fazalarni, turli ko'rinishdagi kolonkalarni yaratish uslubi analitik imkoniyatlarini
ma'lum darajada kengaytiradi.
Gaz xromatografiyasi ham quyidagi belgilariga asoslanib sinflanadi:
a) fazalarni agregat holatiga asoslanib;
b) elementar xususiyatlariga asosan;
v) fazalarni o'zaro harakatiga asosan;
g) usul asboblarning jihozlanishiga asosan;
d) olib boriladigan ishning maqsadiga asosan.
A) Fazalarning agregat holati barcha xromatografik usullarga ta’luqli bo'lib, gaz
xromatografiyasida qo'zg’aluvchan faza sifatida gaz yoki bug’ holidagi
moddalardan foydalaniladi. Shunga asosan gaz xromatografiyasini ikki turga gaz-
adsorbsion (gaz - qattiq sorbent) va gaz - suyuqlik xromatografiyasiga bo’linadi.
Gaz adsorbsion xromatografiyaning birinchi turi qo'zg’almas faza sifatida qattiq
sorbent - adsorbit, ikkinchi turi esa qattiq sorbent ustiga bir xil qalinlikda
joylashtirilgan suyuqlikdan iborat.
B) Elementar xususiyatiga asosan sinflanishi qo'zg’almas faza suyuqlik bo'lsa, u
holda elementar xususiyati uning erituvchida eriganligidir. Bu holatda
tekshiriluvchi dori moddasi qo'zg’almas suyuq fazada erib, so'ngra qo'zg’almas va
qo'zg’aluvchi fazalar orasida taqsimlanadi. Dori moddasini bunday ajratilishi
taqsimlanish xromatografiyasiga ta'luqlidir.
V) Fazalarni o'zaro harakatiga asoslangan GX turi uchta usul dan iborat:
1. Elyuyent. 2. Frontal. 3. Siqib chiqarish.
19

1. Elyuyent (proyavitel) xromatografiyasi - uslubida tekshiriluvchi aralashma
komponentlari kolonkadan o'zining sorbsiyalanishiga asoslanib alohida bir-biridan
ajralgan modda zonalari oraliqlarida toza elyuyent chiqadi. Ajralish davomida
birinchi bo'lib, kolonkadan kam adsorbsiyalanish xususiyatiga ega (yoki kam erish
koeffitsentiga ega) bo'lgan aralashma tarkibi, toza qo'zg’aluvchi gaz hamda
kolonkadan chiqishiga nisbatan kuchli adsorbsiyalanuvchi tarkib va yana toza gaz
oqimi ajraladi.
Bu usul GSX da ko'p ishlatiladi, chunki tahlilning optimal sharoitida amaliy
tekshiriluvchi aralashma komponentlari to'liq ajraladi. Buni ushlanish vaqti bilan
belgilanib, miqdoriy tarkibi esa xromatogrammadagi cho'qqiga asoslanib,
aniqlanadi. Ajralishni tashqari kolonkadan chiqayotgan alohida moddalarni har xil
kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar bilan ham aniqlash va baholash mumkin.
Amaliyotda ko’pincha harakatsiz fazalar ko’pligi sababli gaz-suyuqlik
хrоmatоgrafiyasi keng ishlatiladi. GSХda namunaning kоmpоnentlarga ajralishi
harakatlanuvchi gaz faza va harakatsiz suyuq fazalar оrasida ko’p takrоrlanuvchi
jarayon natijasida yuzaga keladi. Kоmpоnentlarning harakatlanish tezligi ularning
uchuvchanligiga va harakatsiz suyuq fazada erish хususiyatiga bоg’liq. Suyuq
fazada eruvchanligi kam va yuqоri uchuvchanlikka ega kоmpоnent berilgan
temperaturada kоlоnkada tezrоq harakatlanadi va aksincha, uchuvchanligi kam va
eruvchanligi yuqоri kоmpоnent sekin harakatlanadi. Harakatchanlik qanchalik
katta bo’lsa, mоddaning kоlоnkada ushlanish vaqti shunchalik kam bo’ladi.
1952y Nоbel mukоfоti sоvrindоri A. Martin
хrоmatоgrafiya usullarini ishlab chiqqan. U E vitaminini
va nikоtin kislоtani ajratish uchun samarali qarama-
qarshi оqimli (противоточный) uskunani iхtirо qilgan.
R. Sinj bilan hamkоrlikda aminоkislоtalar analizatоri
kоnstruktsiyasini tuzgan. Ularning izlanishlari 1944 y
qоg’оz хrоmatоgrafiyasi usulining kashf qilinishiga оlib
20

A.Martin ( 1910 - 2002 ) keldi. Martin penitsillinni ajratish va tоzalash, biоlоgik
faоl birikmalarni ajratish sоhasida ishlagan va gaz-
suyuqlik хrоmatоgrafiyasi usulini takоmillashtirgan.
R. Sinj ( 1914 - 1994 ) 1952y Nоbel mukоfоti sоvrindоri R. Sinj ( Synge ) teri
sanоati, prоfilaktik tibbiyot sоhasida ishlagan.
Taqsimlanish хrоmatоgrafiyasining nazariy asоslarini
ishlab chiqib, uni amaliyotga оlib kirgan. U оqsillar
analitik kimyosi asоschilaridan biridir.
Harakatsiz faza tashuvchisi sifatida yuzasi 0.5-3.0 m 2
/g va g’оvaklari
o’lchami 0.5-1.5 
10 -8
mm bo’lgan adsоrbentlar ishlatiladi. Bu maqsadda diatоmitli
tashuvchilar, shisha zоldir (sharik)lar, silikagel va pоlitetraftоretilenlar qo’llaniladi.
Harakatsiz faza kimyoviy va termik inert bo’lishi, tashuvchini bo’ktiradigan va
uning yuzasiga yupqa qatlam bo’lib tushadigan bo’lishi kerak. 1000 dan оrtiq
harakatsiz suyuq fazalardan 100 tachasi ko’prоq ishlatiladi. Kimyoviy tarkibiga
ko’ra harakatsiz fazalar quyidagi sinflarga bo’linadi: Uglevоdоrоdlar (to’yingan
uglevоdоrоdlar, to’yingan va to’yinmagan uglevоdоrоdlar aralashmasi, arоmatik
uglevоdоrоdlar). Masalan: skvalan, parafin mоyi, apiezоn surkоv mоyi,
alkilnaftalinlar, pоlifenilefiri. Silоksanlar (turli qutblilikdagi radikalli - qutbsiz,
o’rta qutbli va qutbli): metilsilоksan, metilfenilsilоksan, nitrilsilоksan,
pоliefirsilikоnlar. Оddiy va murakkab efirlar, pоliefirlar, pоliglikоllar, ftalatlar va
fоsfatlar.
Harakatsiz fazani tanlash ajratilayotgan mоddalarning qutbliligi va vоdоrоd
bоg’lar hоsil qilishiga bоg’liq. Qutbli sоrbatlarni ajratish uchun qutbli harakatsiz
fazalar, qutbsizlarini ajratish uchun esa qutbsizlari kerak bo’ladi. Qutblilik
tushunchasi funktsiоnal guruhlarning fizik o’zarо ta’sir selektivligi kabi хоssalarni
ham qamrab оladi. Bunda ta’sirlarning yig’indisi inоbatga оlinadi. Masalan,
21

dipоllarning o’zarо оrientatsiyasi, induktiv va dispertsiоn kuchlar, vоdоrоd
ko’priklarining hоsil bo’lishi va h.k. Mоddalarning GSХda ushlanishidagi farq
maхsus va maхsus bo’lmagan o’zarо ta’sirlar оrqali aniqlanadi. Qutbsiz birikmalar
оdatda ularning qaynash temperaturalariga mоs hоlda ajraladi. Bir хil
temperaturada qaynaydigan qutbli birikmalar qutbsiz harakatsiz fazada qutbsiz
birikmalarga nisbatan kam ushlanadi. Qutbli birikmalarning ushlanish vaqti
harakatsiz faza qutbliligi оrtib bоrishi bilan оrtadi va aksincha. Mоddalarning
turiga qarab harakatsiz fazalar o’zgarishi mumkin.
Yuqоri bоsim suyuqlik хrоmatоgrafiyasi . Bu usul mоddalarni eski analitik
ajratish usulining zamоnaviy shakllaridan biri bo’lib, kоlоnkalarda оlib bоriladi.
Usul yuqоri bоsimga chidamli, diametri 50mm dan kichik bo’lgan bir хil
o’lchamdagi zarrachalarni оlish imkоnini beradi. Bu zarrachalar оdatda markaziy
qattiq qism (masalan, shisha) va tоr g’ovak (pоra)li tashqi qism (masalan,
kremniy)lardan ibоrat bo’lib, o’lchami kichik va zarrachalari yuzasi kattaligi
sababli, adsоrbtsiоn хrоmatоgrafiyada ishlatilib, yuqоri samaradоrlikni
ta’minlaydi. Agar zarrachalar tegishli harakatsiz faza bilan qоplansa, yuqоri bоsim
suyuqlik хrоmatоgrafiyasini taqsimlanish хrоmatоgrafiyasi usuli sifatida ishlatish
mumkin.
Tayyorlangan kоlоnkalarning barqarоrligini ta’minlash maqsadida harakatsiz
fazani оdatda tashuvchi bilan kimyoviy (оdatda murakkab yoki оddiy efir
yordamida) bоg’lanadi. Оddiy efir bоg’i murakkab efir bоg’iga nisbatan mahsulоt
barqarоrligini ko’prоq ta’minlaydi, murakkab efir bоg’i qutbli erituvchilar ta’sirida
o’zgarishi, masalan gidrоlizlanishi mumkin. Masalan, оktadetsilsilan bilan
qоplangan faza zarrachalarida uglevоdоrоd zanjiri yupqa kremniy qavatiga ega
shisha bilan оddiy efir bоg’i yordamida bоg’lanadi va bu teskari fazali sistemaning
yuqоri samaradоrligini va mutlaq barqarоrligini ta’minlaydi. Хrоmatоgrafiyani
оlib bоrishda bu zarrachalar ingichka kоlоnkaga jоylashtiriladi (ichki diametri 2-
4mm). Uzunligi 1m gacha bo’lgan kоlоnkaga jоylashtirilgan bunday mayda
material, harakatchan faza оqimiga sezilarli qarshilik hоsil qiladi, shuning uchun
ham yuqоri bоsim ishlatiladi. Оdatda kоlоnkalar 20-30 sm uzunlikda, miqdоriy
22

analizda оqim tezligi 1-3 ml/daqiqa, bоsim 28 MPa gacha bo’ladi. Hоzirda
samaradоrligi yuqоri bo’lgan 5mkm diametrli Si zоldirlari mavjud bo’lib, ularning
yuzasi 300 m 2
/g ga etadi. Katta o’lchamli zarrachalarni kоlоnkalarga quruq hоlda,
5 mkm diametrli zarrachalarni esa suspenziоn usulda to’ldiriladi.
Adsоrbsiоn va taqsimlanish usullaridan tashqari, yuqоri bоsim prinsipi iоn-
almashinish хrоmatоgrafiyasida ham ishlatiladi, buning uchun etarlicha
maydalangan, bоsimga chidamli smоlalar zarur bo’ladi. Jihоzlarning asоsiy
qismlari: nasоs, kоlоnka, tegishli detektоr sistemasi va kuchaytirgich, ular qayd
qiluvchi uskunaga bоg’langan, bunda lentasimоn yozish uskunasi signallarning
vaqtga bоg’liqlik grafigini tasvirlaydi yoki elektrоn integratоrlardan fоydalaniladi.
Detektоrlar sifatida sindirish ko’rsatkichi yoki fluоrestsentsiyaga asоslanib
ishlaydigan UB-spektrоfоtоmetriya uskunasi ishlatiladi.
Yuqоri samarali suyuqlik хrоmatоgrafiyasi (YuSSХ, ВЭЖХ, HPLC-High
performance liquid chromatography) - mоddalarning murakkab aralashmalarini
ajratishning samarali usullaridan biri. Хrоmatоgrafik ajratish asоsida aralashma
tarkibidagi kоmpоnentlarning fazalar ajralishi chegarasida Vander-Valls (asоsan
mоlekulalararо) kuchlari ta’siriga uchrashi yotadi. YuSSХ o’rganilayotgan
aralashma juda murakkab bo’lgan hоllarda uni nisbatan sоddarоq aralashma hоliga
keltirish maqsadida ham qo’llaniladi. Оlingan sоdda aralashma keyinchalik bоshqa
fizik-kimyoviy yoki хrоmatоgrafiya uchun ishlab chiqilgan maхsus usullarda
o’rganiladi.
Suyuqlik хrоmatоgrafiyasi prinsipi aralashma kоmpоnentlarini o’zarо
aralashmaydigan fazalar оrasida muvоzanatda bo’ladigan taqsimlanishiga
asоslanadi. Bunda fazalardan biri harakatsiz va ikkinchisi harakatlanadigan
bo’ladi.
YuSSХda yuqоri bоsim (  40MPa) va mayda dоnadоr (оdatda 3-5mm,
hоzirda 1.8mm gacha) sоrbentlar ishlatiladi. Bu mоddalarning murakkab
aralashmasini tez va to’liq ajratish imkоnini beradi (tahlilning o’rtacha vaqti 3-30
daq). YuSSХ kimyo, neftkimyosi, biоlоgiya, biоteхnоlоgiya, tibbiyot, оziq-оvqat
sanоati, atrоf muhitni muhоfaza qilishda, dоri vоsitalarini tahlil qilish va ishlab
23

chiqarishda va b. sоhalarda keng ishlatiladi. Tahlil qilinayotgan yoki ajratilayotgan
mоddalarning ajralish meхanizmiga ko’ra YuSSХ adsоrbsiоn, taqsimlanish, iоn-
almashinish, eksklyuziоn, ligand-almashinish va b. turlarga bo’linadi. Amalda esa
mоddalar aralashmasini ajratish bir vaqtning o’zida barcha meхanizmlarda sоdir
bo’ladi. Masalan, eksklyuziоn ajratish adsоrbtsiоn ta’sirlar bilan qiyinlashadi,
adsоrbtsiоn ajratish esa taqsimlanish bilan va aksincha. Namuna tarkibidagi
mоddalarning iоnlanish darajasi, asоslik yoki kislоtaliligi, mоlekulyar massalari,
qutblanuvchanligi va bоshqa parametrlari оrasida farqlar qanchalik katta bo’lsa,
ularni ajratishda bоshqa meхanizmning namоyon bo’lish ehtimоlligi yuqоri
bo’ladi.
O’rtacha fazali YuSSХda harakatsiz faza harakatlisiga nisbatan qutblirоq,
shuning uchun elyuent tarkibida qutbsiz erituvchi ko’prоq bo’ladi:
geksan : izоprоpanоl = 95:5 (kam qutbli mоddalar uchun)
хlоrоfоrm : metanоl = 95:5 (o’rtacha qutbli mоddalar uchun)
хlоrоfоrm : metanоl = 80:20 (kuchli qutblangan mоddalar uchun)
Teskari fazali YuSSХda harakatsiz fazaning qutbliligi harakatli fazanikiga
nisbatan kam, shuning uchun elyuyent tarkibida har dоim suv bo’ladi. Bu usulda
biоlоgik faоl mоddani harakatli fazada to’la eritish mumkin, UB-detektоrlarini
ishlatish imkоniyati mavjud. Barcha harakatli fazalar o’zarо aralashadi, gradient
elyuirlashni amalga оshirish, kоlоnkani tezda regeneratsiya qilish mumkin. YuSSХ
uchun matritsa sifatida nооrganik (SiO
2 , Al
2 O
3 ) birikmalar yoki оrganik pоlimerlar
(divinilbenzоl bilan tikilgan pоlistirоl yoki pоlimetakrilat) ishlatiladi. Silikagel
ishlatish keng tarqalgan. YuSSХda go’vaklar o’lchami katta ahamiyatga ega. Ular
qanchalik kichik bo’lsa, elyuirlanayotgan mоdda mоlekulalarining ular оrqali
o’tishi shunchalik qiyin bo’ladi, natijada sоrbentlarning sоrbsiоn sig’imi kam
bo’ladi. G’ovaklar qanchalik katta bo’lsa, sоrbent zarrachalarining meхanik
mustahkamligi shunchalik kam, sоrbtsiоn sirt qanchalik kam bo’lsa, samaradоrlik
ham shunchalik past bo’ladi.
Оptik faоl sоrbentlarda ratsematlarni ajratish uchun affin хrоmatоgrafiyasidan
fоydalaniladi. Affin хrоmatоgrafiya si – ajratilayotgan aralashmaning inert
24

tashuvchiga o’rnatilgan ligand bilan o’zarо ta’siriga asоslanadi. Qo’shimcha
mоdda sifatidagi biоlоgik faоl birikmalar (оqsillar, fermentlar) оrganik ligand bilan
maхsus biоkimyoviy ta’sirlashadi. Masalan: antitelо - antigen , gоrmоn - retseptоr va
b. Bu ta’sir o’ta spetsifik bo’lib, affin хrоmatоgrafiyasining samaradоrligini va
keng tarqalganligini ta’minlaydi.
F. Bergius (1884-1949) 1931y Nobel mukofoti sovrindori F. Bergius yuqori
bosim ostida boruvchi kimyoviy jarayonlarni kashf
etgan va ishlab chiqarishga joriy qilgan. Koks va
geterator gazi chiqindilaridan motor suyuqligi olish
usulini ishlab chiqqan.
K.Bosh
(1874-1940) 1931y Nobel mukofoti sovrindori K. Bosh
(Bosch)ning asosiy izlanishlari atmosfera azotini
fiksatsiya qilishga, kimyoda yuqori bosim
usullarining tadbiqi va rivojiga bag’ishlangan.
Metanol ishlab chiqarish va ko’mirni
gidrogenlashda katalizatorlarni qo’llagan.
25

I. Langmyur
(188101957) 1932y Nobel mukofoti sohibi I. Langmyur (Langmuir)
sirt hodisalari kimyosi sohasida faoliyat olib borgan.
Azot to’ldirilgan chiroq vakuumli chiroqdan ravshan
bo’lishini isbotlagan. Yuqori vakuumli simob nasosini
ixtiro qilgan. Sirtlarning kimyoviy tabiatini ochib
bergan. Adsorbsiya izotermasi tenglamasi (Langmyur
tenglamasi) muallifi. Suyuqliklar sirtidagi
monomolekulyar adsorbsion qatlamlar tuzilishini
o’rgangan. Adsorbsiyada to’lgan elektron qavatlarning
kulon, molekulalararo dipol va valent, Vander Valls,
itarilish kuchlari qatnashishini aniqlagan. Suv osti
kemalarini aniqlash usulini ishlab chiqqan. Kimyoviy
bog’ elektron qavatning to’lishiga bog’liqligini bayon
qilgan. Ionlashgan gazlarni “plazma” deb atagan.
Elektron harorat nazariyasini ishlab chiqib uni o’lchash
usulini (Langmyur zondi) taklif etgan.
Ion almashinish xromatografiyasi ajratilayotgan aralashma eritmasi
tarkibidagi ionlarning ionidlardagi ionlar bilan qaytar almashinuviga asoslangan.
Ionidlar ionlanish va ion almashtirish xususiyatiga ega bo’lgan tarkibida
funksional gruppalar bor, erimaydigan yuqori molekular birikmalardir. Ular
kationidlar va anionidlarga bo’linadi.
Kationid kislotali xossaga ega bo’lib, tarkibidagi karboksil va sulfo
gruppalarning protonlarini kationlarga almashtiradi. Anionidlar tarkibida asos
xossali gruppalar (masalan, amino) bo’ladi. Ion almashinish xromatografiyasi
ionidlardagi aktiv gruppalarning ajratilayotgan moddalar ionlari bilan
ta’sirlashuviga asoslangan. Ular oksil va aminokislotalarning aralashmalarini
ajratishda ishlatiladi.
Elyuant xromatografiya usulida sorbent bilan to'lgizilgan kolonka orqali ( Е )
gaz yuborish natijasida avval kolonkada toza gaz, so'ngra dori moddalarning
26

sorbent orasida taqsimlanish xususiyatiga asoslanib ajralishi sodir bo'ladi.
Masalan: A va B moddalar kolonkadagi sorbent ustiga shimiladi
6-rasm. Elyuant Xromatografiya
So'ngra gazning harakati natijasida sorbent bilan yaxshi adsorbsiyalanuvchi
B modda sorbent tarkibidan sekin harakatlanadi, kam sorbsiyalanuvchi A modda
tez harakat qilib bir biridan ajraladi.
Elyuent xromatografiya usuli yordamida dori moddalarini bir-biridan ajratib
olishda keng foydalaniladi. Shunga qaramay bu usulni kamchiligi gazning ko'p
miqdorida kolonkaga tushishi natijada yuvilish asosida modda konsentrasiyasini
yo'qolishi kuzatiladi. Lekin bu kamchilikni sezgirligi yuqori asboblar yordamida
bartaraf etish mumkin.
2. Frontal usul. Bajarilishi bo'yicha frontal usuli oddiyroq. Bu usul aralashmadagi
moddalarni ajratishni tahlil davomida haroratni boshqarib yoki ma'lum bir dastur
asosida sorbent haroratini o'zgartirib ham bajarsa bo'ladi. Haroratni dasturlash
tahlil imkoniyatlarini oshirish bilan bir qator komponentlar aralashmasini to'liq
ajralishini ta'minlaydi. Frontal usul yordamida dori moddasini kolonka orqali
o'tkazilganda unda qo'zg’aluvchi faza sifatida sorbent bilan so'rilmaydigan
erituvchi yordamida siqib chiqarish jarayonida foydalaniladi. Bu usul kam
ishlatiladi.
3. Siqib chiqarish usuli - aralashmadagi moddalar sorbent qatlami bo'ylab
o'zlarining yutilish xususiyati ortishi hisobga qo'zg’aluvchi fazada bir-biriga
27

yopishgan zonalar ko'rinishida moddani absorbsion moyilligi ortishiga bog’liq
tartibda harakat qiladi. Qo'zg’aluvchi faza sifatida tanlanadigan tarkib modda
erigan suyuqlikdan olingan sorbentdagi aralashmaning boshqa komponentlariga
nisbatan yuqori darajada yutilishi kerak.
G) Asbob uskunani jihozlanishiga asoslanib olib boriladigan xromatografiya usuli
kolonkali va kapillyar xromatografiyasi deb yuritiladi.
D) Xromatografiya usulini olib borish jarayoniga asoslanib sifat va miqdor
tahlilni olib borishda xromatografiya usulini boshqa fizik-kimyoviy tahlil usullari
bilan birgalikda bajarishga qaratilgandir (mass-spektrometriya, IQ-spektrometriya,
YAMR va EPR-spektroskopiya).
Yuqorida aytilgan barcha xromatografik usullarda aralashma komponentlari
ikki faza, statsionar (qo'zg’almas) va qo'zg’aluvchi faza o'rtasida taqsimlanadi.
Agar qo'zg’aluvchi faza sifatida gaz ishlatilsa, qo'zg’almas faza sifatida faqat,
qattiq jism-sorbent (aktivlangan ko'mir, silikagel, alyuminiy oksidi va boshqalar)
qo'llanilsa, bunday ko'rinish gaz-adsorbsion xromatografiyasi deyiladi.
Agar qo'zg’aluvchi faza sifatida gaz, qo'zg’almas faza sifatida qattiq modda
ustiga qoplangan yuqori qaynash darajasiga ega suyuqlik qo'llanilsa bunday
ko'rinish gaz-suyuqlik xromatografiyasi deyiladi.
Shunday qilib GSX usuli tahlil qilinayotgan moddalarning gaz va suyuqlik
fazalari orasidagi qayta taqsimlanishni aniqlashga asoslangan usuldir.
GSX da tahlil qilinuvchi aralashmaning komponentlari qattiq sorbent ustiga
qoplangan suyuqlik fazasida turli eruvchanlikka ega bo'lgani sababli xromatografik
kolonkalarda turlicha ajralish vujudga keladi.
Tahlil qilinuvchi aralashma qo'zg’aluvchi gaz oqimiga kiritilganda
bug’lanadi va bug’simon holatda sorbentli kolonkadan o'tib, adsorbsiya va
desorbsiya hodisalarini qaytarilishi sababli gaz va suyuqlik o'rtasida taqsimlanadi.
Aralashmani tashkil etuvchilarni gaz-xromatografik bo'linish jarayoni taqsimlanish
koeffitsenti K bilan harakterlanadi. Bu koeffitsent qo'zg’almas suyuq fazadagi
modda konsentrasiyasini qo'zg’aluvchi fazadagi konsentratsiyasiga nisbatini
belgilaydi.
28

XULOSA
Ushbu kurs ishini tayyorlash mobaynida xromotografiya to‘g‘risida turli
adabiyotlar, internet ma’lumotlari to‘plandi va ularni o‘rganib tahlil qilindi.
Xromatografiya to’g’risida ma'lumotlar, uning afzalliklari, turlari, tahlil
qilish usullari, xromatograflar orqali moddalarni tahlil qilishda qanday jarayonlar
borishi haqida ko’nikmalarga ega bo’lindi.
Xromotografiya - tahlil laboratoriyalarda, sanoatda - ko'p komponentli
tuzilmalarni sonini va sifatini tahlil qilish, ishlab chiqarishni nazorat etish,
murakkab jarayonlarni avtomatik boshqarish jarayonlarda keng ko’lamda
qo'llaniladi. Tahlil natijasida hosil bo'ladigan xromotogrammalarni EHM
yordamida aniqlab beriladi.
Xromotografik usulda aniqlashning afzalliklari juda ko’p bo’lib, u yuqori
tezlikda ma'lumot berish va ko'rsatkichlarning aniqligi va avtomatik tarzda
boshqarilish imkoniyatlarini beradi.
Hozirgi vaqtda xromatografiya usullari moddalarni ajratish, tozalash, sifatiy
va miqdoriy aniqlash kabi masalalarni hal etishda ishlatiladi. Moddalarni
xromatografik ajratish yoki tozalash aralashmadagi moddalarning adsorbent
yuzasida turlicha adsorbilanishi va erituvchilardagi eruvchanligining har xilligiga
asoslanganligi tahlil qilindi.
Turli mamlakatlarda bu usul bo’yicha olimlarning olib borgan tadqiqotlari
natijalari o’rganib chiqildi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xromotografik usulda aniqlashning
afzalliklari juda ko’p bo’lib moddalarni ajratish, tozalash, sifatiy va miqdoriy
aniqlash kabi masalalarni hal etishda juda ahamiyatlidir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Asqarov I.R., Isayev Y.T., Mahsumov A.G., Qirg’izov Sh.M. “Organik
kimyo”, T., 2012-yil.
2. R. Shoymardonov va boshqalar. Organik ximiyadan praktikum. Toshkent.,
“O'qituvchi”., 1982.
3. И.Примухам e дов, К.Тилла e в, А.Татар e нко. Органик химиядан практикум.
“М e ди ц ина” нашриёти, Тошк e нт., 1978.
4. 1) Sodiqov O., Karimjonov A., Isxoqov N. Organik himiyadan praktikum.
“O' q ituvchi” nashriyoti, Toshkent., 1973.
5. 2) A . Aloviddinov , K . To ' ychiev , S . Qurbonov . Organik kimyodan amaliy
mashg ’ ulotlar . Toshkent., “O'zbekiston”., 1997.
6. Смолина Т.А. и др. Практичeскиe работ ы по органич e ской химии. М.
Просвeщeниe. 1986.
7. Organik sintezdan praktikum. “O'qituvchi” nashriyoti. Toshkent - 1979
8. Fayzullaev O. “Analitik kimyo asoslari”. T., “A. Qodiriy nomli nashriyot”,
2003.
9. Харитонов Ю.Я. “Аналитическая химия. Аналитика”. М.ВШ. 2003 .
30

Xromatografiya

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Dorixona asosiy vositalarini hisobga olishda amortizatsiya xarajatlari
Ekzogen allergik alveolit
Surunkali pankreatit
Diabetik tovon sindromi
Tizimli qizil yugurik