Xususiy kapital va uning o'zgarishi hisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	220.4KB
Xaridlar	19
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xususiy kapital va uning o'zgarishi hisobi

Sotib olish

Mavzu: Xususiy kapital va uning o’zgarishi hisobi
Reja:
Kirish
1.Xususiy kapital tahlilining mazmuni va vazifalari.
2.Xususiy kapitalning o’zgarish sabablari tahlili.
3.Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili
4.Xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligi tahlili
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xususiy kapital kor- xonaning
moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Chunki
uning holatiga qarab jami mablag’lar tarkibidan kelib chiqqan holda korxonaning
iqtisodiy qaramligi yoki mustaqilligiga baho beriladi. Bu biznesni boshqarish,
faoliyatni kengaytirish va sheriklik faoliyatini yo’lga qo’yishda o’ta muhim masala
hisoblanadi.
Xususiy kapital korxonaning o’z mablag’lari manbayining asosini tashkil
etuvchi ko’rsatkich hisoblanib, uning tarkibiga korxona ustav kapitali, zaxira
kapitali, qo’shilgan kapital hamda taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)
kiradi.
Buxgalteriya hisobi fanidan ma’lumki korxona, tashkilot va firmalarni
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash manbayi bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
 o’z mablag’lari manbayi;
 qarz mablag’lari.
Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag’lar manbayiga budjetdan ajrat- malar
ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o’tganimizdan keyin bu mablag’lar
manbayi bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo’q qilinishi Respublikamizdagi
boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi.
Endilikda esa yuqorida sanab o’tganlarimiz korxonalarni mablag’lar bilan
ta’minlash manbayi bo’lib kelmoqda.
Kurs ishining dolzarbligi: Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida
o’z mablag’larini belgilab olishi lozim. Bu ish amalga oshirilgach esa mablag’larni
qaysi manba hisobiga qoplash kerakligi ko’rib o’tiladi. Agarda korxonaning o’z
mablag’lari yetarli bo’lsa, o’z mablag’lar manbayi hisobiga, aks holda esa qarz
mablag’lari hisobiga, qoplaydi.
Kurs ishining maqsadi: Xususiy kapital va uning o’zgarishi hisobi haqida
tushunchalarga ega bo’lish va asosiy vositalar hisobini yuritishni o’rganishdir,
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir korxona o’z moliyaviy
ehtiyojlarini o’zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta’minlash manbayi

bo’lib, uning foydasi, qimmatli qog’ozlarini sotish- dan kelgan tushum,
aksionerlarning pay va boshqa to’lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va
boshqa to’lovlari hamda qonundan tash- qari bo’lmagan holda kirim qilingan
mablag’lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag’lar korxona, tashkilotlar uchun
xususiy kapital deb qaraladi.
Hozirgi vaqtda mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda ustav
fondi miqdori mazkur korxona tashkil bo’lganda tasdiqlangan ta’sis hujjatlarida
ko’rsatilgan miqdor bilan muvofiq kelishi lozim. Uning miqdori yil davomida
o’zining mulkchilik shaklini o’zgartirmay- digan korxonalarda o’zgarmaydi.
Davlat korxonasi xususiylashtirilganda mazkur korxona mulkining sotib olinish
qiymatini aniqlash talab qilinadi, chunki ta’sischilar hujjatida ustav fondi
miqdorini ko’rsatish lozim.
Umuman olganda, barcha iqtisodchi olimlar tomonidan xususiy kapitallarga
ta’rif berilganda yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlar tizimi- dan foydalanilgan
bo’lib, ular tarmoq xususiyatiga ko’ra o’z ko’rinish- larini o’zgartirgan holda
ta’riflangan.
MDH iqtisodchi olimlaridan P.Kamishanov «Ustav kapitali – bu davlat
tashkilotlarida hukumat tomonidan ajratilgan asosiy va aylanma mablag’lari
hisobiga shakllanadi. Nodavlat sektoridagi korxonalarda esa ta’sischilarning
kiritgan mablag’lari hisobiga tashkil topib, u xo’jalik faoliyatini amalga oshirish
uchun ta’sis hujjatlarida ko’rsatilgan mulkni puldagi ifodasini ko’rsatadi» deb
ta’kidlagan.
Shu jumladan A.O’lmasov va N.To’xliyevlar ham: «Ustav kapitali –
korxonani barpo etish to’g’risidagi shartnoma yoki nizomda belgilangan
mablag’lar (kapital) miqdori. Chiqarilgan aksiyalarning nominal qiyma- ti, davlat
qo’ygan mablag’lar, xususiy ulush (pay) badallari miqdoridan tashkil topadi» deb
ta’rif berishgan.
Ushbu iqtisodchilar tomonidan ustav kapitaliga berilgan ta’rif maz- mun
jihatdan mohiyatga ega bo’lsa hamki, unga bir muncha qo’shim- chalar kiritish
maqsadga muvofiq bo’lar edi. Negaki, berilgan mazmun, korxona mablag’lar

manbayining manfaatdorlik hissini, tashkil bo’lish davrini va keyinchalik mazkur
ko’rsatkichning shakllanish holatini o’zida aks ettirmagan. Shu jihatdan olganda:
«ustav kapitali – bu xo’jalik subyektlarining daromad (foyda) olish maqsadini
ro’yobga chiqarish uchun zarur bo’lgan dastlabki (korxonani barpo etish to’g’ri-
sida shartnoma yoki nizomda belgilangan) mablag’lar (kapital) miqdori.
Shuningdek, ustav kapitalini oshirish maqsadida kiritilgan mablag’lar, hamda o’z
kreditor va ta’sischilarining qiziquvchanligini kafolatlovchi mablag’lar
manbayidir» deb ta’rif berishimiz maqsadga muvofiqdir.
Xususiy kapital tarkibiy qismlaridan yana biri bu – rezerv kapitali
hisoblanadi. Rezerv kapitali ko’pgina me’yoriy va qonuniy hujjatlarda hamda
iqtisodiy adabiyotlarda turlicha ta’riflangan bo’lib, uning o’ziga xos jihatlarini
belgilab bergan.
Masalan, Respublikamiz boshqaruv tashkilotlari tomonidan belgi- langan
me’yorlarga asosan: «Rezerv kapitali – bu korxona ustaviga asosan ajratma qilish
mol-mulk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag’lar
(pul mablag’laridan tashqari), o’rtoqlik va aksionerlik jamiyatlar mulkini
oshiruvchi boshqa kirimlar hisobini olib borish uchun mo’ljallangan» deb
izohlangan. Keltirilgan izohga mazmunan yondashadigan bo’lsak, uning tarkibiga
kiruvchi bir qator ko’rsatkichlar o’z o’rnida berilmagan. Masalan, mol-mulkning
qayta baholanishi. Chunki ushbu ko’rsatkichning ma’lum qismi, qo’shilgan kapital
zimmasiga birkitilgan bo’lib, uning ikki schotda ko’rsatilishi hisob tizimidagi
kamchiligimiz hisoblanadi.
M.Lapustin, P.Nikolskiylarning fikricha: «Rezerv kapitali – bu xo’- jalik
tavakkalchiligi va ko’zda tutilmagan holatlarni moliyalashtirish maqsadida
jamg’arilgan pul ko’rinishidagi mablag’lar hisoblanib, u xu- susiy kapitalning bir
bo’lagi sifatida qaraladi. Amaliyotda bu jamg’arma sug’urta mablag’i sifatida yoki
tavakkalchilik rezervi, deb ham ataladi».
Yuqorida keltirilgan ta’rifga nazar solsak, uning bir qadar maz- munga ega
ekanligini guvohi bo’lamiz. Chunki rezerv kapitali hisobot yilida erishilgan sof
foyda hisobidan ma’lum bir maqsadlarni sug’ur- talash uchun tashkil etilishi

belgilab qo’yilgan.
Shu nuqtayi nazardan, bizningcha: «Rezerv kapitali – bu ta’sis huj- jatlariga
binoan hisobot davrida erishilgan sof foyda hisobidan, amaldagi qonunchilik
asosida, tavakkalchilik va ko’zda tutilmagan natijalar oldini olish, hamda
xo’jalikning oxirgi moliyalashtirish manbayi sifatida gav- dalanadigan mablag’lar
jamg’armasining puldagi ifodasi» deb ta’riflash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Yuoridagi fikr-mulohazalar shuni ko’rsatmoqdaki, xo’jalik yurituv- chi
subyektlarning faoliyatida kapitallar (fondlar) va rezervlarning muhim o’rni
mavjud ekan. Chunki bu manbalar asosan, xo’jalik sub yektlarining o’z
manbalarini aks ettiruvchi jihatlari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda xo’jalik
subyektlarining o’z mablag’lari manbalari qanchalik yuqori salmoqqa ega bo’lsa,
mazkur korxonalarning faoliyati shunchalik ijobiy baholanadi.
Xususiy kapital hisobi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida muhim
ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning o’z qudrati darajasining qay darajada
ekanligini bildiradi. Bunday taraflarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6- sessiyasida qabul qilingan
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunda ham xususiy kapital hisobiga katta
e’tibor berilgan. Uning 16- moddasiga ko’ra moliyaviy hisobotlar tarkibida 5-shakl
«Xususiy kapital to’g’risida hisobot» deb nomlanib, bu shakl har yili boshqa
hisobotlarga qo’shilgan holda yuqori organlarga topshirilishi lozim.
Xususiy kapital tahlilining vazifalari bo’lib, quyidagilar hisob-
lanadi:
 xususiy kapitallardan samarali foydalanganlikka baho berish;
 xususiy kapitalda mavjud bo’lgan imkoniyatlarni aniqlash;
 uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va hokazolar.
Xususiy kapital tahlilini olib borishda axborot manbayi bo’lib,
«Buxgalteriya balansi»ning passiv 1-bo’limi va «Xususiy kapital to’g’-
risida»gi hisobot shakllari kiradi. Bu hujjat shakllaridan foydalangan holda biz
tahlil ishlarini olib boramiz. Mazkur mavzuning hisobi 12-
«Jurnal orderi» da yuritilib, ushbu hujjat formasi ham manbalar sifatida

ko’rilishi mumkin.
Jami bo’naklangan (kiritilgan) kapital shakllanish manbalariga bog’liq
ravishda ikki tarkibiy qism bilan ifodalanishi mumkin: o’z va qarz mablag’lari.
Xususiy kapital (mablag’lar) xo’jalik subyektining aktivlari va majburiyatlari
o’rtasidagi farqni o’zida aks ettiradi. Balans passivi tarkibini tahlil qilish ushbu
manbalarning turlari, tarkibi va o’ziga xosliklarini belgilashga imkon beradi.
1- chizma. Balans passivi tarkibi
Mulkdorlarning yoki ustav kapitali ko’rinishidagi ishtirokchi- larning mablag’lari,
taqsimlanmagan foyda va o’z mablag’lari fondlari; qarz mablag’lar, bank va
boshqa investorlardan olingan ssuda va qarzlar; vaqtinchalik jalb qilingan
mablag’lar – kreditorlar resurslari o’z mablag’larini shakllantirish manbalari
hisoblanadi.

2-chizma. Tashkilotning xususiy kapitali tarkibi.
Foydalanish muddatiga ko’ra kapital uzoq muddatli (permanent)
va qisqa muddatli bo’ladi .
Mablag’larning manbalari tarkibi, uning ijobiy yoki salbiy dinamikasi
sabablari har bir tashkilotda turlicha bo’lishi mumkin. Ularni tahlil qilish
tashkilotning moliyaviy holatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xususiy kapital tahlilini o’tkazishda hal qilinishi lozim bo’lgan asosiy
vazifalar sirasiga quyidagilar kiritiladi:
 o’z mablag’larini shakllantirish manbalarini aniqlash va
tashkilotning moliyaviy holatiga dinamikasi ta’sirini baholash;
 xususiy kapitaldan foydalanish samaradorligiga baho berish;
 xususiy kapital tarkibi va tarkibini o’rganish;
 xususiy kapitalning o’zgarishi sabablarini o’rganish;

 xususiy kapitalni to’ldirish zaxiralarini belgilash.
 O’z mablag’larining shakllanish manbalari quyidagilar hisoblanadi:
 ustav kapitali – ishtirokchilarning aksiyalari va ulushli
badallarini sotishdan olingan mablag’lar;
 korxona tomonidan to’plangan zaxiralar;
 yuridik va jismoniy shaxslarning boshqa badallari (maqsadli
moliyalashtirish xayriya, xayriya badallari va boshqalar).
Ustav kapitali tashkilotning ustav faoliyatini ta’minlash uchun mulkdorlar
tomonidan taqdim etilgan mablag’lar miqdorini o’zida aks ettiradi:
 davlat tashkiloti uchun – to’liq xo’jalik yuritish huquqi bilan
tashkilotga davlat tomonidan biriktirilgan mulkning qiymat bahosi;
 mas’uliyati cheklangan jamiyat uchun – mulkdorlarning
ulushlari miqdori;
 aksiyadorlik jamiyati uchun – barcha turdagi aksiyalarning
umumiy nominal qiymati;
 ishlab chiqarish kooperativi uchun – faoliyat yuritish uchun
ishtirokchilar tomonidan taqdim etilgan mulkning qiymat bahosi;
 ijara tashkilot uchun – uning mulkdorlari ulushlari miqdori;
 mustaqil balans ajratilgan boshqa shakldagi tashkilotlar uchun – to’liq
xo’jalik yuritish huquqi bilan tashkilotga uning mulkdorlari tomonidan biriktirilgan
mulkning qiymat bahosi.
Tashkilotni tashkil qilishda uning ustav kapitaliga ulushlar sifatida pul
mablag’lari, moddiy aktivlar namoyon bo’ladi. Ustav kapitali mablag’larni
birlamchi investitsiyalashda shakllanadi. Uning miqdori tashkilotni ro’yxatga
olishda e’lon qilinadi, ustav kapitali miqdoriga ixtiyoriy tuzatish kiritishga
(qo’shimcha aksiyalar emissiyasi, aksiyalarning nominal qiymatini pasaytirish,
qo’shimcha ulush kiritish, yangi ishtirokchini qabul qilish, foydaning bir qismini
qo’shib olish va boshqalar) esa amaldagi qonunchilik va ta’sis hujjatlarida nazarda
tutilgan tartibda, moliya organlaridan majburiy ro’yxatga o’tgan holda yo’l
qo’yiladi.

Ustav kapitalini shakllantirish mablag’larning qo’shimcha manbasi
–emissiya daromadi yuzaga kelishi bilan birga kuzatilishi mumkin.
Aksiyalarni birlamchi emissiya qilish jarayonida ular nominaldan yuqori narxda
sotilgan holatda ushbu manba vujudga keladi. Ushbu summa olinganda ular
qo’shimcha kapital hisobiga yoziladi.
Jamiyat faoliyat yuritishi jarayonida ustav kapitali o’zgarishi mumkin.
Foydaning o’sishi yoki ta’sischilarning qo’shimcha ulushlari hisobida u ortishi,
foyda kamayganda esa – qisqarishi mumkin. Ustav kapitalini o’zgaritirish
faqatgina ko’pchilikning oddiy ovozi bilan umumiy yig’in qarori asosida amalga
oshiriladi va qayta ro’yxatdan o’tkazishni talab qiladi. Ustav kapitalining ortishi
boshlang’ich e’lon qilingan miqdori to’liq to’langandan so’nggina amalga
oshirilishi mumkin. Bunda agar aksiyadorlik jamiyati moliya yili yakuni bo’yicha
zararga ega bo’lsa, u holda navbatdagi emissiya hisobiga mablag’larni jalb qila
olmaydi.
Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini yangi aksiyalar chiqarish yo’li bilan
oshirishi mumkin. Umumiy yig’in tomonidan oldingi emissiya natijalari, oldinroq
chiqarilgan aksiyalarning haqiqatda sotilishi va sotilmaganlari qaytarilishini taqozo
etuvchi ustav kapitaliga o’zgartirishlar kiritilishi tasdiqlangandan keyingina
qo’shimcha aksiyalar chiqarish mumkin.
Qo’shimcha aksiyalar chiqarilganda aksiyadorlar ularni sotib olishda
imtiyozli huquqqa ega bo’ladi.
Ustav kapitali aksiyalarning nominal qiymatini o’zgartirish (denominatsiya)
yo’li bilan ham oshirilishi mumkin. Bu holatda aksiyadorlik jamiyati tomonidan
chiqarilgan aksiyalar seriyalari va barcha toifalari, shuningdek, ustav kapitalini
oshirish haqida qaror qabul qilingunga qadar chiqarilgan optsionlar va
konvertirlanadigan obligatsiyalar bo’yicha majburiyatlar ham teng nisbatda
o’zgartiriladi.
Bundan tashqari, ustav kapitalini oshirish quyidagi hollarda sodir bo’lishi
mumkin: konvertirlanadigan obligatsiyalarni aksiyalarga ayirboshlash natijasida;
sho’ba jamiyatlarda bo’lgan, shuningdek, zaxira fonddagi aksiyalarni qaytarish

natijasida; qo’shimcha aksiyalar chiqarish yo’li bilan yoki chiqarilgan
aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yordamida asosiy vositalarni qayta
baholash oqibatida.
Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining kamayishi aksiyalarning nominal
qiymati pasayishi yoki ularning bir qismini qaytarish natijasida sodir bo’ladi.
Bunda faqatgina aksiyadorlik jamiyati balansida bo’lgan, jumladan shu
maqsadda aksiyadorlardan sotib olingan aksiyalar qaytarilishi mumkin.
Ustav kapitali xususiy aksiyalarni pul to’lab qaytarib olish, shuningdek,
aksiyadorlarni chetlatish va ularga badallarni qaytarish yordamida, obuna
miqdorini aksiyalarning haqiqatda to’langan qiymatigacha qisqartirish yo’li bilan
kamaytirilishi mumkin. Aksiyalar sho’ba jamiyatlarga o’tkazilganda, shuningdek,
aksiyalarning bir qismi zaxira fondga yo’naltirilganda ham ustav kapitali
kamayadi.
Foyda – zaxira kapitali (fondi) ni shakllantirishning asosiy manbayi bo’lib,
ko’zda tutilmagan yo’qotish va ehtimoliy zararlarni qoplash uchun mo’ljallangan,
ya’ni bu fond o’z tabiatiga ko’ra sug’urta hisoblanadi.
Zaxira fondini shakllantirish tartibi shu turdagi korxonalar faoliyatini
tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar, shuningdek, uning ta’sis hujjatlari asosida
belgilanadi.
Tashkilotning mablag’lar manbayi sifatida qo’shimcha kapital , odatda,
asosiy vositalar va boshqa moddiy qimmatliklarni qayta baholash natijasida hosil
bo’ladi. Undan iste’mol maqsadlarida foydalanish me’yoriy hujjatlarga ko’ra
taqiqlanadi.
Investitsiyalangan kapital oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal
qiymati, shuningdek, qo’shimcha to’langan kapital (aksiyalarning nominaldan
yuqori qiymati) ni o’z ichiga oladi. Bunga odatda beg’araz olingan qimmatliklar
ham kiritiladi.
To’plangan kapital sof foyda taqsimlanishi natijasida yuzaga keluvchilar
sifatida namoyon bo’ladi (zaxira kapital, jamg’arma fondi, taqsimlanmagan foyda,
boshqa o’xshash moddalar).

Moliyaviy tahlil uchun xususiy kapital miqdorini asoslash jiddiy masala
hisoblanadi, chunki uni aniqlash borasida turli yondashuvlar kapital rentabelligi va
tarkibini turlicha baholashga, o’z navbatida, korxonaning moliyaviy holati turlicha
talqin qilinishiga olib keladi.
Bo’naklangan kapitalning ikkinchi qismi – qarz mablag’larining farqli
xususiyati shundaki, korxonalar ularni pul mablag’larini kelgusida qaytarish yoki
berilgan mulk qiymatini to’lash va odatda, berilgan mulkdan vaqtincha
foydalanganlik uchun foizlar to’lash sharti bilan boshqa tashkilotlardan yoki tashqi
jismoniy shaxslardan oladi.
Xususiy kapital jalb qilishning soddaligi, yanada barqaror moliyaviy holatni
va bankrotlik riski pasayishini ta’minlashi bilan tavsiflanadi. Unga zarurat
korxonaning o’zini-o’zi moliyalashtirish talablari bilan shartlangan. U mustaqillik
va qaram bo’lmaslik asosi sanaladi. Xususiy kapitalga xos xususiyat shundan
iboratki, u uzoq muddatga investitsiya qilinadi va eng katta riskka ega bo’ladi.
Kapitalning umumiy miqdorida uning ulushi qancha ko’p bo’lsa va qarz
mablag’lari ulushi qancha kam bo’lsa, kreditorlarni zararlardan himoyalash ham
shuncha mustahkam yo’lga qo’yilgan, o’z navbatida, yo’qotish riski juda kam
bo’ladi.
Biroq xususiy kapital miqdoran chegaralangan. Bundan tashqari, korxona
faoliyatini mablag’larning faqatgina o’z manbalari hisobiga moliyalashtirish uning
uchun har doim ham foydali bo’lmaydi. Buni ishlab chiqarish mavsumiy tusga ega
bo’lgan hollarda ayniqsa yaqqol kuzatish mumkin. Bunda ayrim davrlarda
bankdagi hisobda ulkan mablag’lar to’planib qoladi, boshqa davrlarda esa ular
yetishmaydi. Shuni ham nazarda tutish joizki, agar moliyaviy resurslar narxi
yuqori bo’lmasa, korxona esa kiritilgan kapitaldan kredit resurslar uchun
to’lanadiganga nisbatan yuqoriroq darajada qaytimni ta’minlay olsa, u holda qarz
mablag’ jalb qilarkan, o’z bozor pozitsiyasini kuchaytirishi va o’z (aksiyadorlik)
kapitali rentabelligini oshirishi mumkin.
Moliyaviy manbalar tarkibi va tarkibi tahlili ularning dinamikasi va ichki
tarkibini baholashdan boshlanadi. Bunda uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlar

hamda qarzlar, kreditorlik qarzi, jumladan buyurtmachi va xaridorlardan olingan
bo’naklar, dividendlar bo’yicha to’lovlar, boshqa qisqa muddatli passivlar kabi
passivlar ko’rib chiqilgan holda qarz mablag’lar manbalari harakatini tahlil
qilishga alohida e’tibor qaratiladi. Muddatida qaytarilmagan bank kreditlari va
qarzlari ulushi va hajmining o’zgarish tendensiyalari aniqlanadi. Ularning mutlaq
miqdori va ulushi ortishi tashkilotda jiddiy moliyaviy qiyinchiliklar mavjudligidan
darak beradi. Keyin esa balans aktivi va passivining tuzilmaviy dinamikasi
vektorlarini taqqoslash, o’z va qarz manbalar nisbatiga, o’z navbatida,
tashkilotning moliyaviy barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillarni baholash amalga
oshiriladi.
Korxona faoliyatining tashqi va ichki shart-sharoitlari bilan shartlangan eng
muhim omillar qatoriga, odatda, quyidagilar kiritiladi:
 kredit uchun foiz stavkalari va dividendlar stavkalari miqdorlari farqi.
Agar kredit uchun foiz stavkalari dividend stavkalaridan kam bo’lsa, u holda qarz
mablag’lar ulushini oshirish talab qilinadi. O’z mablag’lari ulushini dividend
stavkasi kredit uchun foiz stavkasidan ortq bo’lganda oshirish maqsadga muvofiq;
 Korxona faoliyati torayishi yoki kengayishi, shunga bog’liq ravishda
zaruriy tovar-moddiy zaxiralarni hosil qilish uchun qarz mablag’lar jalb qilishga
ehtiyoj ortadi yoki kamayadi;
 Ortiqcha yoki kam foydalaniladigan eski uskunalar, materiallar, tayyor
mahsulot, sotish uchun tovarlar to’planishi, mablag’larni shubhali debitorlik
qarzlari vujudga kelishiga jalb qilish, bular ham qo’shimcha qarz mablag’lari jalb
qilinishiga olib keladi;
 faktoring operatsiyalardan foydalanish (debitorlarning qarzlarini bankka
sotish).
1-jadval
Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili
Ko’rsatkichlar Mablag’lar mavjudligi,
ming so’m Mablag’lar tarkibi,
%

boshi
uchun oxiri
uchun o’zgarish boshi
uchun oxiri
uchun o’zga-
rish
Ustav kapitali 1935,1 2218,5 +283,4 52,2 47,1 - 5,1
Qo’shimcha kapital 79,9 63,5 - 16,4 2,2 1,3 - 0,9
Zaxira kapital 1018,4 1336,8 +318,4 27,5 28,5 +1,0
Taqsimlanmagan
foyda 219,6 145,4 - 74,2 6,0 3,0 - 3,0
Maqsadli
tushumlar 309,9 907,4 +597,5 8,3 19,3 +11,0
Pirovard xarajatlar
va to’lovlar
zaxiralari 137,6 33,7 - 103,9 3,8 0,8 - 3,0
Jami 3700,5 4705,3 +1004,8 100 100 -
Tahlil qilinayotgan korxonaning ma’lumotlari o’z kapitali miqdori va tarkibidagi
o’zgarishlarni ko’rsatadi: kapitalning boshqa manbalari kamaygan holda zaxira
kapitali va maqsadli tushumlar ulushi hamda miqdori sezilarli darajada ortgan.
Hisobot yili uchun xususiy kapitalning umumiy miqdori 1004,8 ming so’mga yoki
27,1% ga oshgan.
Xususiy kapitalning o’zgarish omillarini «Xususiy kapital to’g’risida hisobot»
nomli 5-hisobot shakli ma’lumotlari, shuningdek, ustav, qo’shilgan va zaxira
kapitali, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar fondi va pirovard xarajat
hamda to’lovlar uchun zaxiralar harakatini aks ettiruvchi analitik buxgalteriya
hisobi ma’lumotlari bo’yicha aniqlash qiyin emas.
2-jadval

Fondlar va boshqa mablag’lar harakati tahlili
ming so’m
Ko’rsatkichlar Yil
boshi
uchun Yil
davomida
kelib
tushdi Hisobot
yilida
sarflandi Yil
oxiridagi
qoldiq
Ustav kapitali 1935,1 283,4 - 2218,5
Qo’shimcha kapital 79,9 - 16,4 63,5
Zaxira kapital 1018,4 318,4 - 1336,8
Taqsimlanmagan foyda:
O’tgan yil uchun 219,6 - 219,6
Hisobot yili uchun - 145,4 - 145,4
Maqsadli tushumlar 309,9 597,5 - 907,4
Pirovard xarajatlar
va to’lovlar
zaxiralari 137,6 0,1 104 33,7
Jami 3700,5 1344,8 340 4705,3
Korxonaning xususiy kapitali yil boshidagi 3700,5 ming so’mdan yil oxirida
4705,3 ming so’mgacha oshdi, ya’ni 1004,8 ming so’mga yoki 27,1% o’sish
kuzatildi. Jami tushum qilingan mablag’lar 1344,8 ming so’mni, sarf 340 ming
so’mni tashkil qildi.
Faoliyatning ixtiyoriy sohasidagi biznes pul mablag’larining muayyan miqdori
mavjud bo’lishini taqozo etib, ularning hisobiga resurslarning zaruriy miqdori
xarid qilinadi, ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish tashkil qilinadi. Bunda
kapital aylanuvchanligini tezlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital
aylanuvchanligini tezlashtirish hisobiga foyda miqdori oshiriladi. Agar ishlab
chiqarish va mahsulotlarni sotish zarar keltirsa, u holda mablag’lar
aylanuvchanligining tezlashishi moliyaviy natijalar yomonlashishi va kapitalni “eb

qo’yish”ga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, doiraviy aylanmaning barcha
bosqichlarida nafaqat kapital harakatini tezlashtirishga, balki undan maksimal
qaytimga ham intilish lozim. Bu
1 so’m kapitalga foyda miqdori ortishi bilan ifodalanadi. Kapital daromadliligini
oshirishga barcha resurslardan oqilona va tejamli foydalanish, ularni ortiqcha
sarflashga, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida yo’qotishlarga yo’l
qo’ymaslik orqali erishiladi. Natijada kapital umumiy summada, ya’ni foyda bilan
o’zining boshlang’ich holatiga qaytadi.
Shunday qilib, kapitaldan foydalanish samaradorligi uning daro- madliligi
(rentabelligi) – foyda miqdorining tadqiq etilayotgan davr uchun kapitalning
o’rtacha miqdoriga nisbati bilan tavsiflanadi. Tadqiq etilayotgan ko’rsatkichni
hisoblash modelini keltiramiz
Bu yerda Rxк - xususiy kapital rentabelligi; F – davr uchun foyda miqdori;
KM – davr uchun o’z kapitalning o’rtacha miqdori.
Omilli tahlil uchun formulaga sotishdan tushum ko’rsatkichini kiritamiz (T):
Bu yerda,
T/KM – xususiy kapital qaytimi koeffitsiyenti;
F/T – sotish rentabelligi koeffitsiyenti.
O’zgartirishlar natijasida ikki omilli multiplikativ model hosil bo’ldi. O’z
navbatida, tahlil uchun zanjirli o’rin almashtirish usulini qo’llash mumkin.

Xususiy kapital rentabelligini hisoblash algoritmi
Qilingan o’zgarishga ikkala asosiy omil ta’sirini hisoblaymiz:
1) xususiy kapital qaytimi koeffitsiyentining o’zgarishi:
2) sotish rentabelligi koeffitsiyentining o’zgarishi:
Metodika tahlilni chuqurlashtirish imkoniyatini taqozo etadi. Birinchi omil
ta’sirini xususiy kapital tarkibiy qismlari bo’yicha (ustav kapitali, qo’shilgan
kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar), ikkinchisini esa buxgalteriya
foydasining tarkibi bo’yicha detallash- tirish mumkin.

Ko’plab iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy tahlilning vertikal, gori- zontal,
moliyaviy koeffitsiyentlarini aniqlash, trend to’g’risida fikrlar yuritilgan bo’lib,
ammo xususiy kapital tahlili bo’yicha ma’lumotlar bugungi kunda yetarli darajada
emas.
Xususiy kapital tahlilini olib borishda asosiy axborot manbayi bo’lib,
moliyaviy hisobot shakllari, ya’ni «Buxgalteriya balansi» (1- shakl), «Xususiy
kapital to’g’risida hisobot» (5-shakl) olinadi.
Yuqoridagi hisobot shakllarida jumladan, «Xususiy kapital to’g’risida
hisobot»da bir qancha noaniqliklar mavjud bo’lib, bularga 080-satrdan keyingi
ma’lumotlarni olish mumkin. Mazkur satrlarda aksi- yalar to’g’risida ma’lumotlar
jamlanishi ko’zda tutilgan bo’lib, ularda deyarli barcha (oxirgi ustundan tashqari)
ustun va qatorlar to’ldiril- maslikni taqozo etadi. Ushbu holatni atroflicha
o’rgangan holda, bu kamchiliklarni hal etish yo’llarini topish lozim. Chunki
moliyaviy hisobotning bu ko’rinishda bo’lishi xalqaro hisob tizimi standartlari
talablariga mos kelmaydi.
Shu nuqtayi nazardan, bir qancha rivojlangan va MDH mamlakat- larining
«Xususiy kapital to’g’risida hisobot» shakllariga e’tibor bera- digan bo’lsak, ularda
aksiyalarning chiqarilishidan kelgan kapital, rezerv kapital, qo’shilgan kapital va
taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kabi ko’rsatkichlar o’z aksini topgan
(masalan, Rossiya Federatsiyasi, Amerika Qo’shma Shtatlari va h.k). Ushbu
ma’lumotlar buxgal- teriya balanslarida (1-shakl) ham o’zgarishsiz aks ettirilgan.
Lekin, bizning moliyaviy hisobot shaklida (1-shakl) o’z mablag’lar manbayi
sifatida xususiy kapital ko’rsatkichlaridan tashqari, maqsadli tushum va fondlar,
kelgusi davr sarflari va to’lovlar uchun rezervlar kabi ko’rsatkichlar mavjud bo’lib,
ularning harakatini aks ettiruvchi axborot manbayi belgilanmagan.
Bu holni xususiy kapital ko’rsatkichlarining nazariy va amaliy jihatdan
umumlashtirilmaganligi, tarmoq xususiyatlariga asosan xususiy kapital hisobi va
tahlili to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligi kabi izohlashimiz mumkin.
Korxonaning xususiy kapital holatini tahlil qilishda koeffitsiyentlar usuli
eng ko’p qo’llanilib, ushbu usul asosida tahlilning olib borilishi rivojlangan

mamlakatlar amaliyotida keng tarqalgan. Jumladan, Belorus iqtisodchilaridan biri
G.Savitskayaning fikricha: «Kapitaldan samarali foydalanishni uchta asosiy
ko’rsatkichlar orqali baholash mumkin, ular:
- jami mablag’lar manbayining rentabelligi;
- kreditorlar kapitalining daromadliligi;
- xususiy kapital rentabelligi».
Savitskaya G. V. tomonidan berilgan fikrlar xususiy kapital tahlilini qisman
ochib beradi. Xususiy kapital tahlilini unga ta’sir etuvchi omil- larning uzviy
bog’liqligi asosida o’rganish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Shu sababdan xususiy
kapital rentabelligi (foydaliligi) ni, uning natijaviyligi va daromadliligi asosida
o’rganib, xususiy kapitalning shakllanishida muhim o’rin tutgan omillarning ijobiy
hamda salbiy oqi- batlari yuzasidan asosli qarorlar qabul qilishni yo’lga qo’yish
maqsadga mufofiqdir.
Bozor iqtisodiyotida xususiy mulkchilik turlarining shakllanishi, xususiy
kapital bahosini o’rganishni talab etadi. Lekin shunga qaramas- dan
respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarda xususiy kapitalning bahosi
yetarlicha o’rganilmagan.
Bundan tashqari bir qancha adabiyotlarda korxona aksiyalari qiymati va
daromadliligini tavsiflaydigan ko’rsatkichlar keltirilgan bo’lib, ushbu
ko’rsatkichlar tahlili yordamida korxona nufuzi va xususiy kapitaliga atroflicha
baho berish mumkin. Jumladan:
1. Bir aksiyaga to’g’ri keladigan foyda (Fa):
Bu ko’rsatkich muomaladagi bir oddiy aksiyaga qancha sof foyda to’g’ri kelishini
bildiradi.
2. Bir aksiyaning balans qiymati (BQa):

AKq - Aksiyadorlik kapitalining qiymati
IAq - Imtiyozli aksiyalar qiymati
ASm - Muomaladagi oddiy aksiyalar soni
Bu ko’rsatkich bir aksiyaning balans qiymati buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga
ko’ra bir oddiy aksiyaga to’g’ri keladigan korxonaning sof aktivlari qiymatini
ko’rsatadi.
3. Dividend daromad yoki dividend normasi (Dd):
4. To’lanadigan dividendlar ulushi (Utd):
Bu ko’rsatkich tahlil qilinganda shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ushbu
ko’rsatkich 1 dan ortiq bo’lmasa birmuncha ijobiy holat deb baholash mumkin,
ya’ni korxona dividend to’lash uchun yetarli darajada foyda olganligidan
dalolatdir. Aksincha, bu ko’rsatkich 1 dan oshib ketsa, korxona dividend to’lash
maqsadida rezerv kapitalidan foydalan- ganligini anglatadi.
Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko’rsatkichlar hi- sobiga
o’zgarib boradi. Har bir tarkibning o’zgarishi ham o’z mazmu- niga ko’ra ma’lum
ko’rsatkichlarning o’zgarishi orqali amalga oshadi.
Ustav kapitali. Xususiy (hissador) kapitalining qiymati qimmatli
qog’ozlarning emissiyasi va joriy yil foydasi va zarari hisobiga o’zgarishi mumkin.
Bu ko’rsatkichlar «Xususiy kapital to’grisida hisobot» ning 020; 030 va 060-
satrlarida o’z aksini topadi.
Qo’shilgan kapital quyidagi hollarda o’zgarishi mumkin:

 Xususiy (hissador) kapitali qiymatining o’zgarishida.
 Muomalaga qo’shimcha aksiyalarning chiqarilishida.
 Asosiy vositalarning qayta baholanishida.
 Foyda va zararlar hisobiga.
Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o’zgarish sabablari hiso- biga
amalga oshadi. Faqatgina bu o’zgarishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga
ajratilgan summalar, ya’ni 5 - hisobot shaklining 050-satri ham kiradi.
Taqsimlanmagan foyda. Bu ko’rsatkich korxonaning hisobot yilida olgan sof
foydasi, hissador kapitalining ko’payish yoki kamayishi, qim- matli qog’ozlar
emissiyasi, rezerv uchun ajratmalar hisobiga o’zgarishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyot real sektori
korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbir- lari
to’g’risida»gi PF-4053-sonli farmoniga asosan, yangi tashkil etiladigan ochiq va
yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun ustav kapitalining eng kam miqdori 2019-yil
1-yanvardan boshlab jamiyat davlat ro’yxatiga olingan sanada O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining kursi bo’yicha ekvivalenti 400 ming AQSh
dollariga teng summani tashkil etishi belgilandi. Faoliyat yuritayotgan ochiq va
yopiq aksiyadorlik jamiyatlari bo’lsa, 2010-yilning 1-yanvariga qadar ustav
kapitallari miqdorini ular qayta ro’yxatga olingan sanada Uzbekistan Respublikasi
Markaziy bankining kursi bo’yicha ekvivalenti kamida 400 ming AQSh dollariga
teng summaga yetkazishlari yoki belgilangan tartibda boshqa mulkchilik shakliga
o’tishlari kerakligi belgilandi.
Shunday ekan, yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda bu muommoni
hal etish yo’llarini izlash kerak. Ko’rinib turibdiki xususiy kapital qiymatini
ko’paytirishning eng asosiy omili bo’lib korxonaning hisobot yilida olgan sof
foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko’rsatuvchi tashkilotlar shu omil hisobiga o’z
jamg’armalarini oshirishi eng optimal variant deb qaraladi. Sababi bu omilning
o’zgarishi faqatgina korxo- naning o’ziga bog’liq bo’lib, uning har tomonlama
to’liq imkoniyatlarini ishga solib faoliyat yuritishni talab etadi. Bundan tashqari
boshqa ko’rsatkichlarning o’zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bogliqdir.

Korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini moliyaviy koeffitsiyentlar orqali
o’rganish uning moliyaviy holatiga baho berishni yanada osonlashtiradi, albatta.
Moliyaviy koeffitsiyentlar moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini va birlik
elementlarini o’zaro nisbatlash asosida aniqlanadi. Bunda koeffitsiyent, indeks va
foizlar ishlatiladi.
Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash va uning o’zgarishlarini qiyosiy
taqqoslash asosida korxonaning moliyaviy holatini aniqroq o’rganish va bilish
imkoniyati paydo bo’ladi. Masalan: bitta korxona- ning «moliyaviy mustaqillik
koeffitsiyenti»ni aniqlanishiga e’tibor qa- ratsak. Ushbu ko’rsatkich «O’zlik
mablag’lari manbalari»ni «Buxgalte- riya balansi jami» ga bo’lish asosida
aniqlanadi.
Bu ko’rsatkich korxonaning harakatda band qilingan mablag’ining qancha
qismi o’ziga tegishli ekanligini bildiradi. Ya’ni harakatdagi har bir so’mning
qancha qismi o’ziga tegishli ekanligini bildiradi.
«Koeffitsiyentlar - mulkning nisbiy darajasini tavsiflaydi» deyiladi Tomas P.
Karlin, Albert M.Makminni «Анализ финансовых отчетов (на основе СААР)»
kitobida.
Korxona kapitali bilan bogliq bo’lgan moliyaviy koeffitsiyentlar, ya’ni o’z
mablaglari manbayiga baho berishning nisbiy ifodalari sifatida quyidagi
koeffitsiyentlarni o’rganish maqsadga muqofiq bo’lar edi:
 moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti;
 moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti;
 qarz va o’z mablag’lari nisbati koeffitsiyenti;
 zaxira va xarajatlarni o’z manbalari bilan qoplanganlik
koeffitsiyenti;
 mablag’larning chaqqon harakatchanlik
yoki manyovrlashganlik koeffitsiyenti.
Bunda ushbu koeffitsiyentlar quyidagicha topiladi:
1. Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti (Kmm):

Bu koeffitsiyent qanchalik birga yaqinlashib borsa, korxonaning mustaqilligi
shunchalik oshib boradi. Bizning respublikamizda faoliyat yuritayotgan
korxonalarda bu koeffitsiyent kamida 0,5 ni yoki 50% ni tashkil etishi lozim.
2. Moliyaviy karamlik koeffitsiyenti (Kmq):
3. Bu ko’rsatkich moliyaviy mustaqillik koeffitsiyentiga teskari
proporsional koeffitsiyent hisoblanadi.
4. Zahira va xarajatlarni o’z manbalari bilan qoplanganlik
koeffitsiyenti (Kxo’q):
5. Mablag’larning harakatchanlik (manyovrlashganlik) koeffitsiyenti (K
m ):
Bu yerda:
O’MM - O’z mablag’lari manbalari UMQ - Uzoq muddatli qarz mablag’lari
UMA - Uzoq muddatli aktivlar
TMZ - Tovar - moddiy zaxira
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Barchamiz bir haqiqatni anglab

yetishimiz lozim - O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global
moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»1.
Buning tasdig’ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib
borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko’magida iqtisodiyot
tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta
jihozlash bo’yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida, Uzbekistonning xalqaro
savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot va tovarlar importi va eksportining
o’sib borishida va boshqa misollarda yaqqol ko’rishimiz mumkin. Shu bois global
moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning
rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta’sir etayotganidan ko’z yumib
bo’lmaydi».1
Darhaqiqat, jahon bozorida talabning pasayib ketishi natijasida
mamlakatimiz tomonidan eksport qilinadigan mahsulotlar narxining tushishi
kuzatilmoqda. Ushbu jarayonlar korxonalarning eksportdan oladigan tushumlari va
foydasining kamayishiga hamda ishlab chiqarish rentabelligiga va pirovardida
mamlakatimiz makroiqtisodiy ko’rsatkich- larining dinamikasiga salbiy ta’sir
etishi tabiiydir albatta.
Shu nuqtayi nazardan respublikamiz korxonalariga jahon iqtisodiy
inqirozining salbiy oqibatlari ta’sirini yumshatish choralarini ko’rish lozim. Bunda
korxonalarning ichki imkoniyatlarini chuqur o’rganish, iqtisodiy salohiyatini
to’g’ri baholay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni korxonalarda tahlil
jarayonlarini mukammal tarzda tashkil etish va jahon tajribasida o’zini oqlab
kelayotgan tahlil usullarini joriy etish ishlarini yanada jonlantirish lozim deb
o’ylaymiz.
Xususan, xozirgi vaqtda dolzarb hisoblangan xususiy kapital tah- lilini
rivojlantirish va takomillashtirish bu borada amalga oshirilishi lozim bo’lgan eng
asosiy vazifalarimiz qatoriga kiradi. Bunda xususiy kapital tahlilini
takomillashtirish bo’yicha quyidagi takliflarni keltirib o’tmoqchimiz:
- eng avvalo xususiy kapital tahlili bo’yicha zarur ma’lumotlarni iqtisodiy
adabiyotlardan olish imkoniyatining cheklanganligini inobatga olgan holda, ushbu

mavzu bo’yicha nazariy ma’lumotlarni to’liq va kengaytirilgan shaklda
sistemalashtirish (jamlash) lozim;
- xususiy kapital ko’rsatkichlari tahlili bilan bog’liq bo’lgan
koeffitsiyentlarni xalqaro hisob hamda tahlil yutuqlarini chuqur o’rgangan holda
mamlakatimiz hisob va tahlil tizimiga joriy etish lozim;
- korxona xususiy kapitali tahlilini takomillashtirishda mulkchilik shakli va
tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda mavzularni farq- lash, ya’ni sohalarga
yo’naltirilgan holda mukammallashtirish lozim.
Yuqoridagi fikrlarimizning xotimasi sifatida shuni aytib o’tish ke- rakki,
mamlakatimizda iqtisodiy bilimlar sohasida ilmiy izlanishlarni ya- nada
jonlantirish va ilmiy izlanuvchilarning ushbu yo’ldagi sayi-hara- katlarini
rag’batlantirishning ta’sirchan tizimining joriy etilishi, respub- likamiz
korxonalarining taraqqiy etishiga, milliy iqtisodiyotimizga to’g’ridan to’g’ri xorijiy
investitsiyalarning kirib kelishiga, xorijiy kapital ishtirokidagi qo’shma
korxonalarning moliya-xo’jalik faoliya- tining rivojlanishiga, pirovardida
mamlakatimiz iqtisodiyotining yanada yuksalishi va taraqqiy etishiga muhim omil
bo’lishi tabiiydir, albatta.
Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko’rsatkichlar hi- sobiga
o’zgarib boradi. Har bir tarkibning o’zgarishi ham o’z mazmu- niga ko’ra ma’lum
ko’rsatkichlarning o’zgarishi orqali amalga oshadi.
1. Ustav kapitali.
Bu schot xususiy (hissador) kapitalining qiymati, qimmatli qog’ozlarning
emissiyasi va joriy yil foydasi va zarari hisobiga o’zgarishi mumkin.
2. Qo’shilgan kapital.
Bu schot quyidagi hollarda o’zgarishi mumkin:
 xususiy (hissador) kapitali qiymatining o’zgarishi;
 muomalaga qo’shimcha aksiyalarning chiqarilishida;
 asosiy vositalarning qayta baholanishida;
 foyda va zararlar hisobiga.

3. Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o’zgarish sabablari hisobiga
amalga oshadi. Faqatgina bu o’zgarishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga
ajratilgan summalar.
4. Taqsimlanmagan foyda. Bu ko’rsatkich korxonaning hisobot yilida olgan
sof foydasi, hissador kapitalining ko’payish yoki kamayishi, qimmatli qog’ozlar
emissiyasi, rezerv uchun ajratmalar hisobiga o’zgarishi mumkin.
5. Xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar.
 hisobot davrida olingan zarar;
 qimmatli qog’ozlar emissiyasi;
 hissador kapitalining ko’p yoki kam bo’lishi kabi ko’rsatkichlar hisobiga
o’zgarishi mumkin.
Bu o’zgarishlar 5- shaklda ham yaqqol ko’zga tashlanib turadi.
Yangi tashkil etilayotgan korxonalar o’z moliyaviy va moddiy resurslarini
mustaqil shakllantiradi. Bunday resurslar, odatda, korxona ta’sischilari tomonidan
o’z xususiy mulklarini ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shish bilan yaratiladi.
Kompanlya faollyatini tashkil etish davrida kompaniya ta’sischilari
tomonidan o’z moliyaviy resusrlarini ustav kapitalini shakllantirishga
yo’naltiradi. 103
Shunlng uchun ham turll mulkchilik shaklldagl korxonalarnl tashkll etlsh
bosqichida xususly kapitalning shakllanlshl hlsobiga alohida e’tibor qaratiladi.
Chunki, xususiy kapital moliyaviy aktivlar bilan ta’minlashning asosiy manbai
hisoblanadi.
Korxonaning xo’jalik faoliyati uchun zarur bo’lgan uning moddiy va
nomoddiy boyliklari, pul mablag’lari va moliyaviy qo’yilmalarinlng jaml -
korxonanlng kapitalidir.
Korxonanlng xususly kapltall - bu unlng netto-aktivlari bo’lib (sof aktivlar,
mol- mulkning mulkdorlarga tegishli bo’lgan sof qiymati), u aktivlar bilan
majburiyatlar o’rtasidagi aylrma sifatida aniqlanadi.
Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav kapitali ta’sis
hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda ulushlarga bo’lingan xo’jalik jamiyati

mas’uliyati cheklangan jamiyat deb hisoblanadi. Mas’uliyati cheklangan
jamiyatning ishtirokchilari uning majburlyatlarl bo’yicha javobgar bo’lmaydilar va
jamiyat faoliyati bilan bog’liq zararlar uchun o’zlari qo’shgan hissalar qiymati
doirasida javobgar bo’ladilar. Jamiyatning o’z hissasini to’la qo’shmagan
ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo’yicha har bir ishtirokchi hissasining
to’lanmagan qismining qiymati doirasida solidar javobgar bo’ladilar. 104
Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav kapitali ta’sis
hujjatlari bilan belgilangan miqdorlardagi ulushlarga bo’lingan xo’jalik jamiyati
qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat deb hisoblanadi. Bunday jamiyatning
ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo’yicha o’ziga tegishli mol-mulklari bilan
hamma uchun bir xil bo’lgan va qo’shgan hissalari qiymatiga nisbatan jamiyatning
ta’sis hujjatlarida belgilanadigan karrall mlqdorda solldar tarzda subsidiar javobgar
bo’ladilar. Qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat ishtirokchilari javobgarligining eng
yuqori miqdori qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatning ustavida nazarda tutiladi. 105
Ustav kapltall jamiyatning akslyadorlarga nlsbatan majburiyatlarini
tasdlqlovchl muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan xo’jalik yurituvchi
subyekt aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Jamiyat davlat ro’yxatidan
o’tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs huquqlarini qo’lga kiritadi. Jamiyat,
agar uning ustavida boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, cheklanmagan
muddatga tuziladi.
Agar bir (asosiy) xo’jalik jamiyati yoki shirkati ikkinchi xo’jalik
jamiyatining ustav fondida undan ustunlik mavqeiga ega bo’lgan holda ishtirok
etishi tufayli yoxud ular o’rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yo bo’lmasa
boshqacha tarzda ikkinchi xo’jalik jamiyati tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni
belgilab berish imkoniga ega bo’lsa, ushbu ikkinchi xo’jalik jamiyati sho’’ba
xo’jalik jamiyati hisoblanadi.
Xo’jalik jamiyatida ishtirok etuvchi boshqa jamiyat xo’jalik jamiyatiga
qarashli ovoz beradigan aksiyalarning yigirma foizidan ko’prog’iga ega bo’lsa,
bunday xo’jalik jamiyati qaram jamiyat deb hisoblanadi.

Davlat organining qaroriga muvofiq davlat mulki bo’lgan mol-mulk
negizida operativ boshqaruv huquqiga asoslangan davlat unitar korxonasi (davlat
korxonasi) tashkil etilishi mumkin.
Mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan
tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb e’tirof etiladi. Xususiy korxona
tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-huquqiy shaklidir. Xususiy korxona o’z
mulkida alohida mol-mulkka ega bo’ladi, o’z nomidan mulkiy va shaxsiy
nomulkiy huquqlarga ega bo’lishi hamda ularni amalga oshirishi, majburiyatlarni
bajarishi, sudda da’vogar va javobgar bo’lishi mumkin. Xususiy korxona o’z
majburiyatlari bo’yicha o’ziga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradi.
Fermer xo’jaligi ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda
qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi, mustaqil xo’jalik
yurituvchi subyektdir. Fermer xo’jaligi O’zbekiston Respublikasida qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishining asosiy subyektidir. 107
Xususiy kapital - bu korxonaning aktivlari va majburiyatlari o’rtasidagi
farqdir. Mol- mulk bilan bog’liq barcha qarzlar to’langanidan so’ng, o’z
kapitalingizni har qanday aktivga egalik qilish huquqiga ega deb hisoblashingiz
mumkin. 108
Xususiy kapital - barcha majburiyatlarni chegirib tashlangandan keyin
korxonaning aktivlarini bir qismidir, ya’ni xususiy kapital - bu mulkdorning
firmadagi egaligiga oid ulushidir. Bu qoldiq ulush sifatida ta’riflanadi, chunki
firma aktivlaridan majburiyatlarni ayirgandan keyin qolgan summasini tashkil
etadi.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki ba’zi me’yoriy - huquqiy hujjatlarda va ilmiy
adabiyotlarda xususiy kapital tarkibidagi ko’rsatkichlar turlichaligini va ularga
berilgan tariflar ham noaniqligini ko’rishimiz mumkin.
Masalan, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunning 19 - moddasida
xususiy kapital - ustav kapitali, qo’shilgan va zahira kapitalidan hamda
taqsimlanmagan foydadan tarkib topadi deyilgan.

Shuningdek, I. A. Zavalishina ham xususiy kapitalni manbalar bo’yicha
quyidagi tarkibiy qismlarga bo’lgan109:
- ustav kapitali;
- qo’shilgan kapital;
- rezerv kapitali;
- taqsimlanmagan foyda;
- maqsadli jamg’armalar (grantlar va subsidiyalar);
- rezervlar.
21 - sonli BHMSda xususiy kapital tarkibida qonunda sanab o’tilgan
ko’rsatkichlar bilan birgalikda “sotib olingan xususiy aksiyalar”, “maqsadli
tushumlar” hamda “kelgusi xarajatlar va to’lovlar rezervi” nomli ko’rsatkichlar
ham sanab o’tilgan. 5-shakl “Xususiy kapital to’g’risida”gi hisobotda ham huddi
shu nomli ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumot berish uchun joy ajratilgan:
1-rasm. Xususiy kapital tarkibi
Shulardan kelib chiqib, xususiy kapital tarkibini shartli ravishda ikki
guruhga ajratish mumkin:
1. Subyekt tashkil etilayotganda shakllanadigan kapitallar:
- ustav kapitali;
- qo’shilgan kapital;
2. Subyekt faoliyati davomida hosil bo’ladigan kapitallar:

- sotib olingan xususiy aksiyalar;
- rezerv kapitali;
- taqsimlanmagan, jamg’arilgan foyda yoki qoplanmagan zarar (jami
xususiy kapitalni aniqlashda ayriladi);
- maqsadli moliyalashtirish mablag’lari;
- kelgusi xarajatlar va to’lovlar rezervlari.
Xususiy kapital hisobining asosiy maqsadi buxgalteriya hisobi axborotidan
foydalanuvchilar uchun xususiy kapital shakllanishi, tarkibiy tuzilishi va
dinamikasi to’g’risidagi ishonchli ma’lumotlarni tayyorlash hamda taqdim etish.
Barcha mulk shakllaridagi korxonalarda xususiy kapital hisobining asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
• ustav kapitalini shakllanishi va undan foydalanishni nazorat qilish;
• korxona muassislari, kapitalning shakllanish bosqichlari va aksiyalar
turlari bo’yicha axborot to’plash;
• ustav kapitalining holati va harakati xususida hisobot tuzish bo’yicha
ma’lumotlar olishni ta’minlash;
• qo’shilgan kapital hamda rezerv kapitalining shakllanishi bilan
bog’liq muomalalarni o’z vaqtida hisobda aks ettirish;
• korxona sof foydasining shakllanishi va uning taqsimlanishini o’z
vaqtida hisobga olish hamda nazorat qilish;
• davlatga qarashli korxonalar, birlashmalar va tashkilotlarning ustav
fondini, shuningdek, xususiy hamda aralash mulkchilikka asoslangan
korxonalarning ustav kapitali ahvolnini va harakatini o’rganish;
• oddiy va imtiyozli aksiyalarni qaytarib bermaslik sharti bilan olingan
mulklar hamda ustav kapital (fond)ga kiritilgan mablag’larni qayta baholash
natijasida yuzaga kelgan tafovut summalar monitoringini o’tkazish;
• rezerv kapitalini hisobga oluvchi schyotlar (pul mablag’laridan
tashqari), korxona
ta’sis hujjatlariga asosan foyda hisobidan hosil qilingan kapitallar,
keyinchalik kiritilgan (ustav kapitalida ko’rsatilmaydigan) aktivlarni qayta

baholash yuzasidan keladigan farq mablag’larining mavjudligi va harakatini
belgilash;
• korxona faoliyatining hamma davrl va hlsobot davrldagl
taqslmlanmagan foydalarl hamda qoplanmagan zararlar summasining holatl,
harakatl yuzasldan axborotlarnl umumlashtirish;
• xususiy kapital qatoriga qo’shiladigan va korxona faoliyatini
moliyalashtirish manbai sifatida qaraladigan grantlar hamda subsidiya
kapitallarning holati, harakati to’g’risida ma’lumotlarni yig’ish va hakozo.

Xulosa
Hozirgi vaqtda respublikamizda turli mulkchilik shakllaridagi korxonalar
faoliyat k o ‘rsatm oqda va u lar ustav kapitalining shakllanishi bo ‘yicha m
a’lum xususiyatlarga ega. Jum ladan, Davlat korxonasining ustav kapitali davlat
tom onidan korxonaning doimiy tasarrufiga tekinga berilgan moddiy va pul
mablag’lari yig’indisidir. Ustav kapitali hisobidan asosiy va aylanma mablag’lar
shakllanadi. Davlat korxonasi uchun yuqori turli tashkilotlam ing korxonani tashkil
etish va uning balansiga ustav kapitalini o ‘tkazish to ‘g’risidagi buyrug'i ta
’sis hujjati hisoblanadi.Aksiyadorlik jam iyati ustav kapitali aksiyalarining nom
inal qiymatidan iborat. Ustav kapitalini ko’paytirish qo’shimcha aksiyalami
joylashtirish yo’li bilan amalga oshadi.
O'z kapitali korxonaning moliyaviy asosi bo'lib, uni qanday to'g'ri
boshqarishni bilish korxonaning kelajakdagi rivojlanishi, uning moliyaviy
barqarorligi, shuning uchun kompaniya faoliyatidan kutilayotgan foyda olishning
kafolati hisoblanadi.
Biz kapitalning yig'indisi ekanligini bilib oldik iqtisodiy munosabatlar ,
xo'jalik aylanmasiga mulkdorlarga yoki xo'jalik yurituvchi sub'ektning o'ziga
tegishli bo'lgan moliyaviy resurslarni kiritish imkonini beradi.
O'z kapitali - bu o'z xo'jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan
moddiy boyliklar va pul mablag'lari, moliyaviy qo'yilmalar va huquq va
imtiyozlarni olish xarajatlari.
O'z kapitali quyidagi asosiy ijobiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
1. O'z kapitalini ko'paytirish bilan bog'liq qarorlar (ayniqsa, uni
shakllantirishning ichki manbalari hisobiga) korxona mulkdorlari va
boshqaruvchilari tomonidan boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning roziligini
olmasdan qabul qilinganligi sababli jalb qilishning qulayligi.
2. Faoliyatning barcha sohalarida foyda olishning yuqori qobiliyati, chunki
undan foydalanish barcha shakllarda foizlarni to'lashni talab qilmaydi.
O'z va qarz mablag'lari o'rtasidagi nisbat ma'lum bir korxonaga moliyaviy
resurslarni investitsiya qilish xavfi darajasini tavsiflovchi asosiy tahliliy

ko'rsatkichlardan biridir. Eng muhim xususiyatlardan biri moliyaviy holat korxona
- bu nuqtai nazardan uning faoliyati barqarorligi Uzoq muddat ... Bu korxonaning
umumiy moliyaviy tuzilishi, uning kreditorlar va investorlarga bog'liqlik darajasi
bilan bog'liq.
Korxonada o'z kapitali ustav kapitali, zahira kapitali, qarz kapitali, maxsus
kapital kabi shakllarda ifodalanadi. moliyaviy mablag'lar , taqsimlanmagan foyda
va boshqa zaxiralar. Ushbu shakllarning har biri xarakterlidir va ularning har biri
o'ziga xos xususiyatlarga va shakllanish manbalariga ega.
O'z moliyaviy resurslarini shakllantirish jarayonini samarali boshqarishni
ta'minlash uchun korxonada kelgusi davrda rivojlanish ehtiyojlariga muvofiq turli
manbalardan o'z moliyaviy resurslarini jalb qilishga qaratilgan maxsus moliyaviy
siyosat ishlab chiqilmoqda. siyosat - o'z moliyaviy resurslarini shakllantirish
siyosati.
O'z moliyaviy resurslarini shakllantirish siyosati korxonaning umumiy
moliyaviy strategiyasining bir qismi bo'lib, uning ishlab chiqarish rivojlanishining
o'zini o'zi moliyalashtirishning zarur darajasini ta'minlashdan iborat.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2020.
2.O’zbekiston Respublikasi "Buxgalteriya hisobi to’g’risida" gi qonuni 2020 yil.
3.O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi”Qo’nuni yangi
tahriri 2016 yil 13 aprel, O’TQ -404-son
4.Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risidagi yo’riqnoma 2169-son
2010 yil 21 dekabr
5.O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi – 2016

Xususiy kapital va uning o'zgarishi hisobi

Sotib olish