XVI - XIX asrlarda O'rta Osiyo tarixi tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	47.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

XVI - XIX asrlarda O'rta Osiyo tarixi tarixshunosligi

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………….2-3
I – BOB. XVI – XIX asrlarda O’rta osiyo xonliklar tarixini o’rganilishi.
1.1 Mustaqillik yillarida O’rta osiyo xonliklari tarixini manbalarda o’rganilishi..4-9
1.2 Buxoro amirligini tarixiga oid manbalarni tarixshunoslikda
yoritilishi……………………………………………………………………....10-15
II – BOB. Qo’qon va Xiva xonliklarining tarixshunoslar tomonidan
o’rganilishi.
2.1 Qo’qon xonligi tarixini tarixshunoslikda o’rganilishi…………………….16-22
2.2 Xiva xonligining mustaqillikdan so’ng tadqiqotlarda yoritilishi………….23-27
Xulosa…………………………………………………………………………28-29
Foydalanilgan asarlar………………………………………………………...30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixini har
tomonlama xolis va ilmiy yoritishga alohida e’tibor qaratila boshlandi.
O’zbekistonning qiuliingi davrdan mustaqillik yillarigacha bo’lgan tarixini daliliy
immbalar asosida tahlil qilish, tarixiy bilimlaming rivojlanishida katta ahamiyatga
ega bo’lgan tarixnavislikni talabalar tomonidan yanada kcngroq o’rganilishi
bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Aynan shu masalalar
tarixshunoslik fani doirasida bajariladi, tarix mizning shakllanishi va
rivojlanishining asosiy bosqichlarini tahlil qih.lmi nazarda tutgan holda, mahalliy
va xorijiy tarixchilarining liuixiy tushunchalari bilan tanishish orqali o’quv
materialini o’rganish, ularning tarixiy asarlarini tahlil qilish amalga oshiriladi.
O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom
Karimov ta’kidlaganidek: “bu yillar tarixi bu bizning tariximiz, xalq tarixidir.
Tarixdan voz kechib bo‘lmaydi” deb aytib o‘tgandir. Ayniqsa, O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 27 iyuldagi “O‘zRFA tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish haqidagi” 1
qaroridan so‘ng haqqoniy tarixni yaratish,
bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo‘yilgan muammoni
soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar echimini ilmiy
asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi.
Tarixshunoslik fani tarix fanlarining
barcha sohalari bilan bog’liq bo’lib, tarixiy bilimlaming rivojlanishida dastlabki
tarixshunoslik doston, rivoyat, afsonalar, ilmiy-tarixiy adabiyotlar, tadqiqotlar,
yozishmalar, qo'lyozmalar, esdaliklar katta ahamiyatga egu larixshunoslik fanining
hozirgi bosqichda tarixshunoslik tarixini o’rganish o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo’lib, ular asosan immilakatimiz siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi
o’zgarishlar bilan oldindan belgilab qo’yilgan. Ushbu o’zgarishlar tarixchilardan
( O’zbekiston tarixiga yangi nazariy va uslubiy yondashuvlami ishlab «c hiqishda,
kontseptual yondashuvni aniqlashda mamlakatimizda mai falsafiy va tarixiy fikr
tajribasini chuqurroq o’rganishda yanada muhim harakatlarni talab qildi.
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т .: Ўзбекистон . 1998. B.17.
2

Tarixshunoslik fanining asosiy maqsadi talabalarda tarixiy
adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish, tarix hamma
to’plagan tajribasini umumlashtirish, baholash, sharhlash ko’nikmalarini
shakllantirishdan iborat. Tarixshunoslik fani tarix fani ning shakllanishi va
rivojlanishining asosiy bosqichlarini tahlil qilishni o’z ichiga oladi. O’quv
materialini o'rganish mahalliy va xorijiy tarixchilarining tarixiy tushunchalari bilan
tanishish. ulaming tarixiy asarlarini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Fan
doirasida mam takatim izda tarix fanining rivojlanish xususiyatlari va tarix
fanining tarixini bosqichma-bosqich o'rganishni nazarda lutuvchi xronologik-
muatnmoviy usullardan keng qo'llanilgan holda ijodiy yondashish maqsadga
muvofiq. Shu bilan bir qatorda, mazkur fanni o'qitishda davrlashtirish. qiyosiy-
tarixiy. retrospektiv kabi boshqa usullar ham keng qo'llaniladi.
Mavzuning
o’rganilganlik darajasi Mamlakat tarixshunosligi O‘rta Osiyoning o‘rta asr
tarixini o‘rganish bo‘yicha oz ish qilgani yo‘q. Lekin shunga qaramay, «biz shu
kunga qadar O‘rta Osiyoning qadimiy hayotini manbalar asosida o‘rganish
bo‘yicha maxsus tadqiqotlarga ega emasmiz, Tarixshunoslik tadqiqotchiligi
to‘g‘risida esa gapirmasa ham bo‘ladi», - deb yozadi tarixshunos B.Ahmedov
o‘zining 1985 yili Toshkentda nashr etilgan «XVI-XVII asrlarda O‘rta Osiyoning
tarixiy jo‘g‘rofiy adabiyoti (yozma yodgorliklar)» degan mukammal asrida.
O‘rta Osiyo tarixining tarxshunoslik jahatidan to‘la o‘rganilmaganligi sabab
tarixiy manbalarning yo‘qligi emas, balki, aksincha, ularning xilma-xilligidir.
Nima bo‘lganda ham O‘rta Osiyo xalqlarining XVI asrdan XIX asr o‘rtalarigacha
bo‘lgan davrda bu masalaga juda kam e'tibor berilgan. Rossiya sharqshunoslari
asosiy e'tiborni Temurgacha va temuriylar davrini o‘rganishga qaratishgan. Sovet
davrida esa keyingi 30 yilda bir qator qimmatli tadqiqotlar paydo bo‘ldi. Biroq,
XVI-XIX asrdagi O‘rta Osiyo xalqlari tarixning mufassal, ko‘p sonli tarixiy
manbalarga asoslangan tahlili juda kam. Ular jumlasiga B.A.Ahmedov,
B.G‘.G‘ofurov, Ye.A.Davidovich, X.Z.Ziyoev, R.B.Muqminova, A.M.Muxtorov,
3

O.D.Chexovich va boshqalarning bir qator asarlarini kiritish mumkin.
Mavzuning obyekti va predmeti Markaziy osiyo xonliklarining
mustaqillik davrida tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi mavzuning obyekti etib
bergilandi. Predmeti xonliklar tarixshunoslikda yoritilishida ilmiy materiallar,
manbalar, ilmiy tadqiqotlardan foydalanish.
Mavzuning maqsad va vazifasi Mustaqillik yillarida O’rta osiyo tarixi
tarixshunosligining yoritib berish asosiy maqsadimiz. Vazifalari esa quyidagicha
- Mustaqillik yillarida O’rta osiyo xonliklar tarixini o’rganilishi;
- Mustaqillik yillarida O’rta osiyo xonliklari tarixshunoslar tomonidan
yoritilishi;
- Buxoro amirligini mustaqillik davridan so’ng tarixshunoslikda yoritilishi;
- Mustaqillik yillarida Qo’qon xonligi tarixini tarixshunoslikda
o’rganilishi; - Xiva xonligining mustaqillikdan so’ng tadqiqotlarda yoritilishidir.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar iborat.
I – BOB. XVI – XIX asrlarda O’rta osiyo xonliklar tarixini o’rganilishi.
4

1.1 Mustaqillik yillarida O’rta osiyo xonliklari tarixini manbalarda
o’rganilishi
O'rta Osiyo xonliklari tarixshunosligi fanida o‘zbek xonliklari tarixi
yuzasidan tadqiqot olib borgan va ularga bag‘ishlab turli asarlar yaratgan
mualliflarning asarlaridagi ayrim xususiyatlar haqida qisqacha to'htalib o'tilgan.
Shu bilan birga o'zbek xonliklari tarixiga oid asarlaming qisqacha bibliografiyasi
berib o'tilgan bo'lib, undan turli davrlarda yaratilgan ilmiy adabiyotlar va asarlar,
matbuotda e’lon qilingan qator ilmiy maqolalar, xonlik tarixi yuzasidan amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlari va dissertatsiyalar, arxiv hujjatlari fondlari va
ayrim manbalar ro‘yxati o‘rin olgan.
Shuningdek, o'zbek xonliklari tarixi yuzasidan yozilgan asarlar va
ulaming xususiyatlaridan kelib chiqqan holda xonliklar tarixini davrlashtirish
yuzasidan ba’zi fikr-mulohazalar berib o‘tilgan. Bu fikr-mulohazalar borasida soha
mutaxassislari tomonidan ayrim e’tirozlar va bahs-munozarali fikrlar bildirilisin
tabiiy. Bu esa albatta, xonliklar tarixini o‘rganishda yanada mukammallikka
erishishga zamin yaratish uchun xizmat qiladi.
XVI-XIX asrlarda ko'plab tarixiy geografik asarlar
yaratilgan bo‘lib ular sirasiga “Tavorixi Guzidayi Nusratnoma”, "Fatxnoma”,
“Shayboniynoma”, “Mehmonomayi Buxoro”, “Zubdat-ut-tovarix”, “Bahrul asror”,
“Tarixi Muqimxoniy”, “Ubaydullonoma”, “Tarixi Aziziy”, “Shajarayi Turk” kabi
ko'plab asarlami kiritishimiz mumkin 1
. Ushbu asarlaming axamiyatli tomoni
shundaki ular o'zlari yashagan davmi bevosita kuzalib guvohi bo‘lib yozganligi
uchun original hisoblanadi. Bu asarlar orqali o’sha davrdagi ijtimoiy siyosiy
vaziyat ham yaqqol o’rganiladi. Ushbu asarlarda birmuncha kamchiliklar mavjud
bo’lsada lekin biz uchun ham qimmatli ma’lumotlarga boy ekanimizdir. Shu
asarlardan bazilari haqida gapirib o’tmoqchimiz.
“Shayboniynoma” asari Shayboniyxonga
bag’ishlangan bo’lib. XVI asrning mashhur tarixchisi Kamoliddin Binoiy uning
1
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., – Toshkent.: “Tamaddun”., 2022. B.18.
5

muallifidir. Hu qo'lyozmaning qimmatli nusxasi O’zbekiston Fanlar akademiyasi
Sharqshunoslik institutida saqlanib kelmoqda. Balxlik olim Muhammad Toxirning
yozishicha, Binoiy 866 (1481) yilda otasi bilan birga Balxda to’rtinchi xalifa Ali
Ibn Abu Tolibning qabri ustida gumbaz qurishda qatnashdi. O’z himoyasini davom
ettirar muallif zafq shavq bilan ayniqsa binolar qurilishi va ilm fanda mashxur
me’morlar ustozi mavlono Binoiy rahbarlariga bu muqaddas quin ustida
ishlaganini zavq bilan yozadi: “O’shandan beri 170 yil о ’ti bdiki bu binoda bironta
darz yo’q” 1
. Binoiyning yozishicha, hatto 1494-1500 yillarda ham
Ko’xak etagida, Obirahmat arig’i bo’yida Ulug'bek rasadxonasi buzulmagan holda
qad ko'tarib turibdi. Bu ma'lumot Boburning Ko’xak o’mida Mirzo Ulug’bekning
yulduzlari jadvalini tuzush uchun zanir asboblar XVI asrda ham saqlanagan, shu
bois rasadxonaning Ulug’bek o’limidan keyin ramazon oyining 8 kuni (1449 25
oktyabr) talon taroj qilib, buzib tashlangani haqidagi fikr tarixiy manbalirga to’g’ri
kelmaydi. Shu yerda boshqa (Shayboniynoma) muallifi Muhammad Solih haqida
ham to'htalib o’tish kerak, tarixiy manbalarga qaraganda Muhammad Solih Amir
Temurdan keyin Shoxrux Mirzoning eng kuchli amirlaridan bo’lgan. Mirzo
Ulug’bekning ustozi Shoxmalikning nabirasi bo’lgan Muhammad Solihning otasi
Nur Said ham padarkush Abdulatifga, keyin sulton Abu Saidga bo’ysunishdan
bosh tortib Nur tog’lariga chiqib ketdi.
Muhammad Solih 1501 yildan to umrining oxirigacha
Shayboniyxonning xizmat qildi va 1534-35 yilda Buxoroda vafot etdi. Muham mad
Solihning she’riy solnomasi chamasi 1505 yillarda yozilgan bo’lib, Binoiy asariga
mos keladi. B.Ahmedovning yozishicha, Binoiyning “Shayboniynoma”siga
nisbatan Muhammad Solih asaridagi yangi o’rinlar quyidagicha:
- XX-XXIII boblar Qorako‘l, Qarshi, G’uzordagi
Shayboniyxonga qarshi qo‘zg‘olonlarga bag‘ishlangan 2
.
- Shayboniylarning Shoxruxiya, O‘ratepa. Farg'ona,
Buxoro, Termiz va boshqa joylarga yurishlari bor.
1
Ахмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари . Т ., “ Ўқитувчи ”. 2001. B. 67.
2
Toshtemirova. S. A. Ahmadjonov. D. B. Markaziy osiyo xonliklari tarixshunosligi. T.: 2022. B. 152.
6

- Shayboniylarning Xorazmga qarshi 1503-1505
yillardagi yurish lari bor. Yana bu asardan ko‘chmanchi o‘zbek feodallari, ular
lashkarlarining O'rta Osiyoda qilgan bcboshliklari va Shayboniylar bosib olgan
hududlardagi aholining og'ir ahvoli haqida muhim ma’lumot o‘rin olgan.
Ashtarxoniylar sulolasi davridagi Buxoro xonligi tarixi “Tarixi Muqimxoniy” va
“Ubaydullanoma” asarlarida bayon qilingan. Birinchisining muallifi Muhammad
Jasur Xo'jabekov o‘g‘lidir. Muallif ijodiga ko'ra “Tazkirayi Muqimxoniy” ikki
qismdan iborat bo‘lishi zarur edi. Asarining birinchi qismida Ashtarxoniylardan
Muhammad Muqimxoniyning Balx taxtiga o'tirishi 1109 (1697 у 15 noyabr)dan
boshlab, 1116 (1707) yil bilan tugagan. Muallif so‘ziga ko‘ra, “Agar uning hayot
sha'mini charxning telba shamoli uchirib qo‘ymasa va umrining chopqir otini
yo'qlik dengizi to‘lqinlari o‘z domiga torrtib ketmasa. u 1116 (1704-1705)
yillardan key in Balx va Buxoroda sodir bo'lgan voqealarni yoritishga axd qilgan
edi”. Aftidan bu orzuni ro'yobga
chiqarish muallifga nasib etmagan. «Tarix Muqimxoniy» asarlarining birinchi
qismi kirish va uch bobdan iborat. Kirish qismida muallif mavzuning qisqacha
mazmunini keltirgan. Birinchi bobda O‘rta Osiyoning XVI asr siyosiy tarixi bayon
qilingan. 11-111 boblar tarixiy voqealaming asosiy mazmunini qamrab olgan,
ularda Balx Buxoroning XVIII asrgacha bo'lgan siyosiy ijtimoy iqtisodiy
ma’naviy, madaniy tarix mufassal asosiy bayon etilgan. Ill bobda 1702-1704
yillarda siyosiy voqealar, Balx va Buxoro xalqining qo'shini va chegaradosh
mamlakatlar bilan o'zaro munosabatlari ulaming Termiz, Xisor va Amudaryoning
o‘ng qirg'og'idagi hududlarda ta’siri kuchayishi o‘z aksini topgan. Bu asar XIX asr
boshlaridayoq Yevropaga ma’lum edi. Undan olgan parchalar Semyovskiyning
asarida 1824 у e’lon qilishgan. Muhammad
Kozimning «Noma Olamaroi Nodiri» aşari XVIII asr fors tarixi dunyosining
noyob yodgorligidir. Asar muallifi diqqat markazida Afshariylar sulolasi asoschisi
Eron shoxi Nodirning (1736- 1747 yy) Movaunnahr hududiga bostirib kirishi, bu
bosqinchilikning Buxoro xonligiga Ashtarxoniylar hokimyatining butun lay
qulashiga sababchi bo'lishi bog'liq voqealar yotadi. O'rta Osiyo xalqining XVIII
7

asrning ikkinchi yarimi XIX asr birinchi yarmida ijtimoiy iqtsodiy va siysoiy
ahvoli shunday murakkab edi. Bu davrda Movaunnahr hududida Osiyodagi feodal
tarqoqlikni bartaraf etilmagan bo'lib. Buxoro Xiva va Qo'qon xonliklari vujudga
keldi. Buning ustiga Shahrisabz, Orol bo'yi, Jizzax, O'ratepa, Toshkent, Qoratosh,
Darvoz va Xom, Shugiyon kabi hududlar mustaqil feodal hukmronligi yerlari
bekliklar edi. Bu uchala xonliklar orasida Buxoro xonligi sifatidagi va ijtimoiy
iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangan edi. “Tuhfat ul Xoniy”
1722-82 yillardagi Buxoro xonligi tarixiga bag’ishlangan asar bo'lib, sharqshunos
B. Ahmedovning fikricha muallifi Oxund Mulla Muhammad Vafo ibn Muhammad
Zokir Karminaviy va Nasaf (Qarshi) domla Olimbek Niyozqulibek eshondir.
Buxoro xonligining 1722-1782 yillardagi tarixi qariyb ellik yillik voqealarni
Muhammad Vafo, qolgan davr 1768-1782 yillar voqealari mang'itlardan chiqqan
Muhammad Donyor hukmronligi yillardagi voqealar Niyozqulibek tomonidan
yozilgan. Ushbu asar “Tarixi Ahdulfayzxoniy” asarining tabiiy davomidir. Bu ikki
asar mualliflari luiqida tarix fani hech qanday ma’lumotlarga ega emas. Faqat qozi
vafo haqida ba’zi ma'lumotlar bor: "Tuhfa ul Xoniy” tarixchilik nuqtai
nazaridan shunisi bilan qimmatliki unda o'quvchi O‘rta Osiyo xalqlarining xo‘jalik
ijtimoiy siyosiy tarixiga oid boy faktlarni topadi. “Tuhfa ul Xoniy”
ma’lumotlarining Buxorodagi birinchi Mang'it hukmdorlaming qo'shni davlatlar
bilan o'zaro munosabatlari to'g'risidan ma'lumotlari ham juda qimmatlidi 1
r. XVIII
asrning ikkinchi yarimidan boshlab Buxoro xalqida ijtimoiy rivojlantirish uchun
yaxshi sharoitlar vujudga keldi. Garchan sekinroq bo‘lsa-da, bu davrda ishlab
chiqarish kuchlari o'sadi. Shahar hayoti va ba’zi viloyatlar o'rtasidagi iqtisodiy
aloqalar yaxshilanadi. Xalqaro bozor ahamiyati ortdi, shuningdek Osiyo bilan
savdo —sotiq munosabatlari kengaydi. Bu davrda madaniy hayotda arab tili bilan
birgalikda avvalgidek rasmiy til sifatida fors tilidan ham foydalaniladi.
O’sha davrda yaratilgan
asarlardan biri “Gulshan-ul mülk” aşarini milullili Amir Nasrulloga adovat ko'zi
bilan qaragan Muhammad Yoqub Buxoriy yozgan ediki, Nasrullo Buxoro taxtiga
1
Toshtemirova. S. A. Ahmadjonov. D. B. Markaziy osiyo xonliklari tarixshunosligi. T.: 2022. B. 174.
8

o'tirish kuni ellik odam o'ldirilgan. Ulaming deyarli hammasini olomon oldida
minoradan pastga tashlagan. Akbar Zamonovning yozishicha Buxorodagi mavjud
kutubxonalar Amir Nasrullo vaqtidayoq talon taroj qilindi. Amimi o’z
kutubxonasiga esa ruslaming kirishiga ruhsat yo’q edi 1
. XIX asrda Buxoro
xonligi hududida juda ko'p shoir olim hattotlar yashab ijod qilganlar. Muhammad
Rajab Buxoriy, Qori Rahmalulla, Afqoriy Buxoriy, Adriy Samarqandiy. Xabibiy,
Yakdil Maxmud Koriziy “Tavorixi Mulki Ajam”ni ko’chiruvchi Mulla
Muhammad Yusuf, Odil Murod Miriy Shahrisabzay. Muhammad Ali Buxoriy,
Muhammad Yoqub Buxoriy, Muhammad Mir Olim Buxoriy, Rahmonqulibek
kotib, Murod Farhod, Muhammad Shukur tolib, Jaloliddin Buxoriy va Mulla
Nasrullo kotib kabi juda ko’p taraqqiyparvar olim va xattotlar yashar edilar.
Shuni ta'kidlash
kerakki, o’zbek adabiyoti klassiklarini nodir asarlarining saqlash va to’plashda
hissa qo’shgan. B. Ahmedov 1915-16 yillarda Buxoroda fors-tojik
adabiyotiningjuda katta kolleksiyasini to’playdi, hozirgi vaqtda Rossiya fanlar
akademiyasining Sharqshunoslik oliygohida saqlanilmoqda. U asosan XVIII - XIX
asrlarda qayta ko’chirilgan O’rta Osiyodagi qo’ Kanmalardan iborat. Bu
qo’llanmalar XIX asarlarida va hatto XX asr boshlarida O’rta Osiyoda tarqalgan
adabiyotlardan iborat edi. Demak bu adabiyotlami o’rganish O’rta Osiyoning
XVIII-XIX aslardagi aholisining ma’naviy xayoti haqida fikr yuritish uchun zarur
bo’lgan hujjatli aniq dalillar beradi.
Rus mustamlakachilik davrida tarix fanlar birmuncha e’tibordan
qoldi. Buxoro xonligining asosan XIX asaming II yarmidan boshlab Rossiya bilan
chegaradosh bo’lgan davri tarixi Mirza Salimbekning asarlarida o’z aksini topgan.
U Buxoro amrlari davrida yuqori mansablami egallagan va shu bois Buxoro
amirlari shaxsini ulug’lashga majbur bo’lgan. Muallif asosan xonlik siyosiy
xayotining tashqi jihatlarini yoritib xalq xayotini kam tasvirlagan. Buxoro xonligi
tarixi Mirzo Abdullazim Somiyning “Tarixi Salotin mang’itiya” asarida ham
bayon etiladi. Sobiq Buxoro mansabdori Somiyning asarida XIX asrning tarixiy
1
Atajanov. Sh. Ilhomov. Z. Ishquvattov. V. Allayeva. N. O’zbek xonliklari tarixshunosligi. T.: 2011. B.14.
9

voqealari 1866-1868 у ilgi Rossiya - Buxoro urushi haqidagi keng ma’lumotlar,
Samarqandga Rus qo’shinlar hujumi oldidan Oqtepa qishlog'ida o’tgan xarbiy
kengashga oid ma’lumotlar bor. Boshqa tarixchilarga qaraganda. u bu davr
voqealarini mufassal tasvirlagan.
1.2 Buxoro amirligini tarixiga oid manbalarni tarixshunoslikda
yoritilishi
10

Buxoroda mang‘itlar sulolasi hukmronligi davri tarixini o‘rganishda yozma
manbalar asosiy o‘rinni egallaydi. Olimlar manbalarning tasnifida ularning
mazmuni, davri, muammosiga qarab guruhlashtiradilar. Amirlik tarixiga oid
asarlar ko‘p bo‘lgani sababli faqat amirlik tashkil topishidan to qulagunigacha
bo‘lgan davr (1756–1920-yillar)da yozilgan manbalarni quyidagi tizimga bo‘lib
guruhlashni lozim topdik:
Muhammad Ya’qubning «Gulshan ul-muluk» («Podshohlar
gulshani») asari ham mang‘itlar sulolasining dastlabki davri bo‘yicha muhim
manbadir. Asar muallifi Doniyolbiy (1758–1785)ning o‘n ikkinchi o‘g‘li
Muhammad Ya’qub (boshqa bir ismi Kenja Alibek) bo‘lib, uning tug‘ilgan yili va
vafoti ma’lum emas (ayrim taxminlarga ko‘ra: 1771–1831-yillar). Uning «Gulshan
ul-muluk» asari fors tilida yozilgan bo‘lib, Sharq tarixining islomning dastlabki
yillaridan to amir Nasrullogacha (1827–1860), aniqrog‘i, 1831-yilgacha bo‘lgan
davrini o‘zida aks ettiradi. Asarda shayboniylar, ashtarxoniylar va mang‘itlar
davriga mos ravishda boblar qo‘shilgan. Asosiy e’tibor mang‘itlar davrini
yoritishga bag‘ishlangan. Tarixchi-manbashunos olim O‘.Sultonovning
yozishicha, «Gulshan ul-muluk» asarining ikki tahriri ma’lum bo‘lib, birida amir
Haydar hukmdor ekanligi muqaddimada keltirilgan 1
. Ikkinchi tahrirda esa Buxoro
hukmdori sifatida – amir Nasrullo tilga olinadi.
Asarda Buxoroning mang‘it hukmdorlarining kelib
chiqishi, ajdodlari, mang‘itlarning hokimiyatga kelishi bilan bog‘liq boshqa
manbalarda uchramaydigan ma’lumotlar, shuningdek, Buxoro amirlaridan
Doniyolbiy, Shohmurod, Haydar va Nasrullo davridagi siyosiy voqealar
muallifning ko‘rganlari asosida yozilgan. Mazkur asar ham hali o‘zbek yoki rus
tillariga tarjima qilinmagan. Buxoro amirligi tarixiga oid yana bir asar «Tarixi
Amir Haydar» (Amir Haydar tarixi) bo‘lib, u XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX
asrning birinchi yarmida o‘tgan buxorolik olimlar asaridir. Kitobning noma’lum
muharrir tomonidan qisqartirilgan nusxasi yetib kelgan bo‘lib, qo‘lyozma
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida
1
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., – Toshkent.: “Tamaddun”., 2022. B.9.
11

saqlanmoqda. «Tarixi Amir Haydar» kichik hajmdagi asar bo‘lib, jami 96
varaqdan iborat. Tarixchi Qahramon Rajabovning
yozgan ma’lumotiga ko’ra “Asar Buxoro xonligining ashtarxoniylar, shuningdek,
asosan, mang‘itlar sulolasidan bo‘lgan Amir Haydar hukmronligi (1800–1826)
davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixni o‘z ichiga oladi. U 81 bob yoki dostondan iborat.
7–81-boblarda Buxoroning amir Haydar tug‘ilishidan to uning 1826-yil 6-oktabrda
vafot etgunigacha bo‘lgan tarixi hikoya qilinadi. Kitob XX asrning 50-yillarida
sharqshunos Aleksandr Semyonov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan” 1
.
Muhammad Mirolim Buxoriyning «Fathnomayi
sultoniy» («Sulton fathnomasi») asari ham amirlik tarixi bo‘yicha muhim
asarlardan biridir. Muallif mazkur asarni Amir Nasrullo davri (1827–1860)da
G‘uzor hokimi bo‘lgan Muhammad Olimbekning topshirig‘i bilan yozgan.
«Fathnomayi sultoniy» amir Shohmurod (1785/86-1800) davridan to Nasrullo
hukmronligining dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida bo‘lib o‘tgan voqealarni
o‘z ichiga oladi, lekin Shohmurod va amir Haydar davrlari qisqacha, Nasrullo
davri esa batafsil yoritilgan. «Fathnomayi sultoniy»ning birinchi qismi XX
asrning 60-yillarida sharqshunos Olga Chexovich tomonidan rus tiliga tarjima
qilingan, lekin nashr etilmagan. Yana bir buxorolik tarixchi olim
Mirzo Shams Buxoriy (1804–1868) bo‘lib, uning bobosi Mirzo Ya’qub Amir
Doniyol (1758–1785) davrida, otasi Mirzo Yusuf esa Amir Haydar (1800-1826)
davrida saroy munshiysi lavozimida ishlagan. Mirzo Shams Buxoriy o z ajdodlariʻ
izidan borib, Buxoro amiri saroyida munshiylik qilgan. Manbashunos olim B.
Ahmedovning “ Ўзбекистон тарихи манбалари ” kitobida “U 1845-yil Makkaga
hajga ketib, u yerdan 1849-yilda qaytib kelgan. 1859-yil Orenburgga tijorat ishlari
bilan borganda sharqshunos Vasiliy Grigoryev unga Buxoro va Qashqar xususida
tarixiy asar yozishni maslahat bergan” 2
. Shunga ko ra, Mirzo Shams Buxoriy fors-
ʻ
tojik tilida «Bayoni ba zi havodisoti Buxoro, Xo qand va Qoshg ar» («Buxoro,
ʼ ʻ ʻ
Qo qon va Qashqarning ayrim voqea-hodisalari bayoni») kitobini yozgan. Asar
ʻ
1
Ражабов Қ . Насруллоҳхон . Тошкент , “ Абу Матбуот - Консалт ”, 2011. B.69.
2
Ахмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари . Т ., “ Ўқитувчи ”. 2001. B. 87.
12

1861-yil Vasiliy Grigoryev tomonidan Qozonda rus tilida chop etilgan.
Ahmad
Donishning «Mang‘it xonadoni tarixining maxtasar tarixi risolasi» asari Buxoro
amirligi tarixi bo‘yicha mashhur asarlardan biridir. Donish, Kalla taxalluslari bilan
mashhur bo‘lgan Ahmad ibn Nosir ibn Yusuf al-Hanafiy as-Siddiq 1827-yilda
Buxoro shahrida imom oilasida tug‘ilgan. U dastlab maktabda, so‘ngra madrasada
tahsil oldi. XIX asrning 50-yillarida Ahmad Donish amir Nasrullo (1826–1860)
saroyiga xattot va me’mor vazifalariga ishga olinib, bir muddatdan so‘ng bosh
me’mor darajasiga ko‘tarilgan. Keyinchalik u saroy xizmatidan ketib, madrasada
mudarrislik qiladi. Qomusiy ilmlar sohibi bo‘lgan Ahmad Donish sermahsul ijod
qilib, turli fanlarga doir katta-kichik yigirmaga yaqin asarlar ta’lif etgan. Ahmad
Donishning keng bilimli va nuktadonligini hisobga olib, amir Nasrullo va amir
Muzaffar (1860–1885) uni uch marta (1857-, 1869-, 1874-yillarda) Buxoro
elchilari qatorida Rossiyaga jo‘natadi. Umrining
oxirlari, taxminan 1895-1897-yillarda Ahmad Donish Buxoro amirlari tarixiga
bag‘ishlangan asarini yozdi. Unga muallif tomonidan aniq nom berilmagani bois
xattotlar va tadqiqotchilar uni «Tarixcha», «Tarixiy risola», «Mang‘itlar xonadoni
saltanatining qisqacha tarixi», «Mang‘it xonadoni tarixi» kabi turli nomlar bilan
atashgan. Qiyomiddin
Yo’ldoshev “Ushbu risolasida Ahmad Donish Buxoro tarixnavislik maktabida
birinchi marta an’anaviy tarixnavislik doirasidan chiqib, voqealarni yoritishda,
tarixiy shaxslar va hukmdorlarga baho berishda mutlaqo erkin fikr yuritadi va
ularning faoliyatini o‘tkir tanqid ostiga oladi” deya e’tirof etgan 1
. Asarni
mohiyatiga ko‘ra ikki qismga bo‘lish mumkin. Hajman kichikroq bo‘lgan birinchi
qismda muallif yozma manbalar asosida amir Doniyol hukmronligining oxirgi
yillari va uch amir – Shohmurod, Haydar, Nasrullo hukmronligi haqida yozadi.
«Risola»ning ikkinchi qismida Ahmad Donish guvoh tarixchi sifatida namoyon
bo‘ladi. Unda Muzaffar va Abdulahad davri tasvirlanib, o‘sha davrning ijtimoiy-
1
Ahmad Donish. Risola yoxud mang‘itlar xonadoni saltanatining qisqacha tarixi / Tarjima, izohlar va kirish so‘zi
muallifi Qiyomiddin Yo‘ldoshev. – T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2014. B .44.
13

siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti voqealari o‘zining haqiqatga yaqinligi bilan
diqqatga sazovor. Mirzo
Abdulazim Somiy Bo‘stoniyning «Tuhfayi shohiy» («Shohga atalgan tuhfa») va
«Tarixi salotini mang‘itiya» («Mang‘it sultonlarining tarixi») asarlari ham amirlik
davri tarixiga oid muhim manbalardir. Mirzo Abdulazim Somiy 1839-yilda hozirgi
Qiziltepa tumanidagi Xoja Bo‘ston qishlog‘ida tug‘ilgan. Buxorodagi
madrasalardan birida ta’lim olgach, u turli viloyat hokimlari qo‘l ostida kotib
bo‘lib ishlay boshlaydi. Amir Muzaffar (1860-1885) taxtga o‘tirganidan so‘ng
Somiy uning munshiysi sifatida saroy xizmatiga jalb etilgan. Amir Abdulahad
(1885–1910) hukmronligining o‘rtalariga kelib Somiy saroy xizmatidan
chetlashtiriladi. Zamondosh muarrixlarning guvohlik berishicha, u umrining
so‘nggi yillarini nihoyatda nochorlikda o‘tkazgan.
Mirzo Somiyning ilmiy merosida «Tuhfayi shohiy» va «Tarixi
salotini mang‘itiya» kabi tarixiy asarlar alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, «Tuhfayi
shohiy» o‘zining mufassalligi va faktik materiallarga boyligi jihatdan g‘oyatda
ahamiyatlidir. Asar fors-tojik tilida 1898–1903-yillarda yozilgan bo‘lib,
ashtarxoniy Subhonqulixon (1680–1702) hukmronligining so‘nggi yillaridan to
XIX asr oxirigacha bo‘lgan davrni qamrab olgan. Asarda Buxoro amirligi
viloyatlaridagi ahvol va ularning markaziy hokimiyat bilan munosabatlari, Rossiya
qo‘shinlarining Buxoro amirligini istilo etishi, mahalliy beklar, Abdumalik to‘ra va
aholining istilochilarga qarshi kurashlari nihoyatda keng yoritilganki, boshqa biror
mahalliy manbada bu qadar batafsil ma’lumot uchramaydi. «Tuhfayi shohiy» asari
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti
qo‘lyozmalar jamg‘armasida saqlanmoqda va u hali o‘zbek tiliga tarjima
qilinmagan. Muallifning «Tarixi salotini mang‘itiya» asari 1907-yili yozib
tamomlangan. «Tarixi salotini mang‘itiya» amir Muzaffar davri tarixiga
bag‘ishlangan. Asarning ilmiy ahamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining
iqtisodiy va siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro–Rossiya munosabatlari birmuncha
keng yoritilgan. Kitobning qo‘lyozma nusxalari ko‘p. Uning o‘zbekistonlik olima
L.M. Yepifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi 1962-yili Moskvada chop
14

etilgan. Mu’inning «Zikri te’dodi podshohoni o‘zbak»
asari ham mang‘itlar davri tarixi bo‘yicha muhim manba hisoblanadi. Mazkur asar
XIX asrning o‘rtalarida fors tilida yozilgan bo‘lib, uning muallifi haqida aniq
ma’lumotlar yo‘q. Asar o‘zida Muhammad Shayboniyxondan (1501-1510) amir
Nasrullogacha (1827–1860) bo‘lgan davrlardagi Movarounnahr va qisman
Xurosonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni aks ettiradi. Unda
shayboniylar, ashtarxoniylar va mang‘itlar sulolasiga mansub hukmdorlar
davridagi siyosiy voqealar hamda harbiy harakatlar qisqa bayon etilgan.
Manbashunos olim O‘ktam Sultonovning ma’lumot berishicha, asar ilmiy doiraga
ilk bor Ahror Muxtorov tomonidan olib kirilgan. 1960-yilda uning
Tojikistonda saqlanayotgan qo‘lyozmasining ilmiy tavsifi e’lon qilindi. Shundan
so‘ng asardagi ayrim ma’lumotlardan foydalanib kelindi. Tadqiqotchi Juldiz
Tulibayeva asardagi Qozog‘iston tarixiga oid ma’lumotlarni o‘rgangan va
Toshkentdagi qo‘lyozmasi asosida 1709-1826-yillar voqealarining qisqa
tarjimasini e’lon qilgan. Hozirda «Zikri te’dodi podshohoni o‘zbak» asarining
uchta qo‘l Buxoro amirligi tarixining ma’lum jihatlari xususida bir qator davlat
arboblari ham esdaliklar yozib qoldirgan. Shunday kundalik shaklidagi asarlardan
biri amirlikning bosh zakotchisi, ba’zi viloyatlar hokimi lavozimlarida faoliyat
ko‘rsatgan Mirza Salimbek bo‘lib, u «Tarixi Salimiy» («Salimiyning tarixi») asari
muallifidir. Mirza Salimbek ibn Muhammad Rahim 1848/50-yillarda Buxoroda
mansabdor boy xonadonida tug‘ilgan bo‘lib, 1930-yilda vafot etgan. U Buxoro
amirligidagi Ziyovuddin begining kotibi lavozimidan bir qancha viloyatlar begi va
Buxoro amiri Olimxon davrida bosh zakotchi – moliya maslahatchisi
lavozimlarida faoliyat yuritgan. Mirza Salimbek bir necha yirik tarixiy asar yozib
qoldirgan. «Tarixi Salimiy» shular jumlasidan.
Ushbu kitob memuar asar hisoblanib, ba’zi mutaxassislar
fikricha, kundalik mazmunidagi bu asarni muallif chop ettirish haqida o‘ylamagan.
Asar manbashunos olim Naim Norqulov (1935–2005)ning ma’lumotiga ko‘ra,
1917-yillarda yozila boshlanib, 1920-yilda tugatilgan. Asarning 1860–1920-yillar
voqealarini o‘z ichiga olgan katta qismi butunlay yangi bo‘lib, muallifning o‘zi bu
15

voqealarning guvohi bo‘lgan 1
. Asarning tarixni yoritish borasidagi ahamiyatli
tomoni shundaki, unda Buxoroning so‘nggi uch amiri – Muzaffar, Abdulahad va
Olimxon davridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bevosita muallifning
ishtirokida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar asosida bayon qilingan. Asarda Buxoro
amirligi tarkibiga kirgan G‘uzor, Qarshi, Shahrisabz, Kitob va Termiz kabi janubiy
viloyatlarning 1860–1920-yillardagi tarixi yoritilgan. Chunonchi, Mirza Salimbek
Yakkabog‘, Boysun, Sherobod (1905–1909), Shahrisabz (1910–1918) viloyatlarida
beklik lavozimida faoliyat yuritgan. 1968-yildayoq asarning ko‘p qismi Naim
Norqulov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan bo‘lsa-da, 2009-yilda nashr qilindi.
II – BOB. Qo’qon va Xiva xonliklarining tarixshunoslar tomonidan
o’rganilishi.
1
Мирза Салимбек. Тари x -и Салими (источник по истории Бухарского эмирата) / Перевод c персидского,
вводная статья и примечания: к.и.н. Н.К. Норкулов. – Т.: Академия, 2009. C .27.
16

2.1 Qo’qon xonligi tarixini tarixshunoslikda o’rganilishi
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning r о ’y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Tadqiqotchilar
tomonidan О ’zbekiston tarixining turli sohalari yuzasidan juda k о ’plab tadqiqotlar
va turli muammolari yuzasidan izlanishlar olib borilgan b о ’lsada, bugungi
kungacha О ’zbekiston tarixi sohalarining barcha masalalari t о ’lig’icha tadqiq qilib
b о „lingan deb b о ’lmaydi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda
mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari fikrlar va xulosalarning
ham turlicha b о ’lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va
tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng t о ’g’ri xulosalarni chiqarish
bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
Bugungi kunda tarix faniga q о ’yilayotgan talablar о ’tmishni sinchiklab о rganish,
jamiyat oldida turgan muammolarni bor murakkabligi bilan baholash, ularni hal
etishga b о ’lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun
uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi.
Mustaqillik yillarida О ’zbekiston tarixi har tomonlama xolis va ilmiy
yoritila boshlandi. Ayniqsa, о ’zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon
sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan о ’rnini yoritishga katta e’tibor
berilmoqda. О ’zbek davlatchiligi tarixi masalalariini yoritish borasida bugungi
kunda respublikamizdagi ilmiy tadqiqot institutlari va oliy о ’quv yurtlari
tadqiqotchilari tomonidan k о ’pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, keyingi
bir necha yil davomida О ’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix
Instituti hamda respublikamizdagi oliy о ’quv yurtlari mutaxassislari tomonidan
о ’zbek davlatchiligi tarixi masalalariga bag’ishlangan k о ’plab respublika va
xalqaro miqyosdagi ilmiy-nazariy anjumanlar о ’tkazib kelinmoqda. Bundan
k о ’rinadiki, Q о ’qon xonligi tarixi chor Rossiyasi hukmronligi va sovet davrida
ma’lum darajada о ’rganildi. О ’sha davrda tadqiqotchilar xonlik tarixiga oid talay
yozma manbalarni ilmiy muomalaga kiritdilar hamda bu davlatning ijtimoiy-
17

siyosiy taraqqiyoti bilan bog’liq k о ’p faktik ma lumotlarni t‟ о ’plashga muvaffaq
b о ’ldilar. Ammo tarix fanida hukmron b о ’lgan kommunistik mafkura Q о ’qon
xonligi tarixini obyektiv tarzda yoritishga, uning yaxlit tarixiy konsepsiyasini
yaratishga imkon bermadi. Shuning uchun
mustaqillik yillarida respublikamizning bir necha yetakchi tarixchi olimlari hamda
qator yosh tadqiqotchilar Q о ’qon xonligi tarixini atroflicha о ’rganishga bel
bog’ladilar. Ularning ilmiy izlanishlari xonlikning tarixshunosligi,
manbashunosligi, siyosiy tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, savdo va diplomatik
aloqalari, madaniy hayoti va boshqa muammolarga qaratildi. Tarix ilmining
rivojlanishi k о ’p jihatdan yozma manbalarning о ’rganilishi va ularning ilmiy
muomalaga kiritilishi bilan bog’liqdir 1
.
Bu borada taniqli manbashunos olim SH.H.Vohidovning xizmatlari diqqatga
sazovordir. U sovet davrida boshlagan xayrli ishini davom ettirib, Q о ’qon xonligi
tarixini о ’zida mujassam etgan mahalliy tarixnavislarning asarlarini о ’rganish va
ularni nashr etish borasida k о ’p xizmatlar qildi. Bunday ishlarning natijasi о ’laroq
SH.H.Vohidov 1998 yilda “XIX-XX asrning boshlarida Q о ’qon xonligida
tarixnavislikning rivojlanishi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi.
Ushbu dissertatsiya materiallari asosida 2010 yilda “Q о ’qon xonligida
tarixnavislik” nomli monografiyasini e’lon qildi 2
. SH.H.Vohidovning asarlari
tufayli ilmiy jamoatchilikda XIX–XX asrning boshlarida Farg’onada о ’ziga xos
tarixnavislik maktabi vujudga kelganligi hamda bu maktabga mansub b о ’lgan
muarrixlar asarlarining Q о ’qon xonligi tarixini о ’rganishda g’oyat muhim о ’rin
tutganligi haqida aniq tasavvurlar shakllandi.
Istiqlol yillarida tajribali olimlar bilan bir qator yosh olimlar
ham Q о ’qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarni tadqiq etish va nashr
qilishga о ’z hissalarini q о ’shdilar. Ulardan biri D.Sangirova 1999 yilda
“Muhammad Aziz Marg’iloniyning “Tarixi Aziziy” asari muhim tarixiy manba”
1
Арслонзода, Р.А. М.Ахунова. Ўзбекистон: Мустақиллик йилларида Қўқон хонлиги тарихининг
ўрганилиши. http :// uzbegim . us
2
Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих
фанлари д-ри илм. 1998. B .17.
18

mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida ushbu asarning Q о ’qon xonligi tarixini
о ’rganishdagi ahamiyatini k о ’rsatib о ’tdi. Jumladan, bu asar Xudoyorxonning
oxirgi boshqaruvi davrida xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, “mahrumi meros”
va boshqa yangi soliqlarning joriy etilishi, P о ’latxon q о ’zg’oloni va Farg’onaning
chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi t о ’g’risida qimmatli ma’lumotlar berilishi
qayd etiladi 1
. Ayni vaqtda D.Sangirova SH.H.Vohidov bilan
hamkorlikda Muhammad Aziz Marg’iloniy asarining original qismi b о ’lgan
beshinchi bobini izohlar bilan nashr etdi. Muhammad Solih Toshkandiyning
“Tarixi jadidayi Toshkand” asarini boshqa yosh tadqiqotchi – О ’.A.Sultonov
о ’rgandi. О ’z izlanishlari yakunida u nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi
hamda “Muhammad Solihx о ’ja va uning “Tarixi jadidayi Toshkand” asari” nomli
monografiyasini e’lon qildi”. K о ’rsatib о ’tilgan manba muallif tomonidan asosan
unda Toshkent shahri tarixining yoritilishi nuqtai nazaridan о ’rganilgan.
О ’.A.Sultonov Toshkent shahri topografiyasi, shaharning mashhur kishilari,
aholining mashg’ulotlari kabi masalalarga asosiy e’tiborni qaratdi. Istiqlol yillarida
Q о ’qon xonligi tarixiga oid mahalliy tarixnavislar asarlarining nashr etilishi ijobiy
hodisa b о ’ldi. Dastlab q о ’qonlik
tarixnavislarning eski о ’zbek tilida bitilgan asarlari, jumladan, Ibratning “Farg’ona
tarixi”, Mirza Olim maxdum hojining “Tarixi Turkiston”, Mirza Olim Mushrifning
“Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” kitoblari nashr etildi. Ushbu nashrlar
keng kitobxonlar ommasini ajdodlarimizning ma’naviy merosi b о ’lmish bu asarlar
bilan yaqindan tanishtirish jihatidan ahamiyatli edi. Ammo tarixchilar uchun bu
asarlarning batafsil sharh va izohlar bilan boyitilgan ilmiy-tanqidiy nashri zarur
edi. Shu boisdan keyinchalik “Ansob us-salotin” va “Tarixi Turkiston”
SH.H.Vohidova va S.Y о „ldoshevlar tomonidan qayta nashr etildi. Tarixning
mukammal va atroflicha о ’rganishning eng muhim asoslaridan biri manbalardir.
Manbalar asosida о ’rganilgan tarix о ’zining tarixiyligi, ishonchliligi, voqelarning
bor tafsilotlari bilan yoritib berilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shunday
ekan, tarixni о ’rganishda manbalarga tayanish ham eng muhim omillardan biridir.
1
Муҳаммад Азиз Марғилоний. Тарихи Азизий. Т.Маънавият. 1999. B .45.
19

Bunda nafaqat milliy tarixnavislik maktablarida yaratilgan ma’lumotlardan va
asarlardan, balki mamlakatimiz tarixinining turli jihatlari qayd etib о ’tilgan horijiy
mamlakatlar tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan manbalar va rasmiy
hujjatlarni ham ilmiy jihatdan о ’rganish va ularni ilmiy muomalaga jalb qilish
tariximizni о ’rganishni mazmun jihatdan yanada boyitishi mumkin.
Manbashunos olimlar Q о ’qon tarixnavislik maktabida forstojik tilida
yozilgan asarlarni о ’zbekchaga tarjima qilish va nashr etishga e’tibor qaratdilar.
SH.H.Vohidov tomonidan Muhammad Yunus Toibning “Tarixi Aliquli
amirlashkar”, Muhammad Hakimxon t о ’raning “Muntaxab at-tavorix” asarlari
nashr etildi. Shuni ham qayd etish lozimki, Q о ’qon tarixnavislik maktabida
yaratilgan asarlar nafaqat О ’zbekistonda, balki xorijiy mamlakatlarda ham
о ’rganilib, nashr etila boshlandi. Jumladan, 1991 yilda Tohir Xo’jandiyning
“G’aroyibi sipoh” asari Tojikiston Respublikasining X о ’jand shahrida nashr etildi.
О ’zbek va yapon olimlarining hamkorligi tufayli 2002 yilda Muhammad
Yunusx о ’ja Toibning “Tuhfai Toib” asari chop etildi 1
.
Muhammad Hakimxon t о ’raning “Muntaxab attavorix” asari
fors-tojik tilida arab imlosida Tokioda bosmadan chiqdi. Ushbu nashr asarning
oldingi nashrlaridan о ’zining mukammalligi va bir necha q о ’lyozma nusxalarning
qiyosiy tahlili asosida yaratilganligi bilan ajralib turadi. Q о ’qon xonligi
manbashunosligi b о ’yicha taniqli mutaxassis, qozog’istonlik olim
T.K.Beysembiyev esa “Tarixi Aliquli amirlashkar” asarining inglizcha tarjimasi va
unga ilova qilingan matnini Londonda nashr ettirdi. Q о ’qon xonligi tarixiga oid
yozma manbalarning tarjima va nashr etilishi tarixiy tadqiqotlar bazasini
kengaytirishga xizmat qildi hamda ilmiy izlanishlarni jonlantirishga turtki b о ’ldi.
О ’zbekiston mustaqillikka erishgandan s о ’ng Q о ’qon xonligi tarixini retrospektiv
tarzda yoritib bergan dastlabki asar – bu “ О ’zbekiston tarixi”ning uchinchi jildidir.
Ushbu kitobning “Q о ’qon xonligi” deb atalgan qismida xonlikning tashkil topishi,
hududi, aholisi, x о ’jalik hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beriladi. Ammo ushbu
nashrda sovet tarixshunosligiga xos bo’lgan ayrim jihatlar k о ’zga tashlanadi.
1
Toshtemirova . S . A . Ahmadjonov . D. B. Markaziy osiyo xonliklari tarixshunosligi. T .: 2022. B . 174.
20

Q о qon xonligi “tipik feodal davlat” b о ’lganligi haqidagi da’volar, xonlik tarixining
ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai-nazarlariga k о ’proq urg’u berilishi shular jumlasidandir.
Milliy istiqlol davrida taniqli olim H.N.Bobobekov Q о ’qon xonligi tarixi bilan
bog„liq bir necha kitob va maqolalar e’lon qildi. Ulardan biri “Q о ’qon tarixi” deb
atalsa-da, aslida unda Q о ’qon shahrining xonlik davri tarixi yoritilgan.
Muallif xonlikning qisqacha tarixini bayon
etib, asosiy e’tiborni “xalq harakatlari”ga, shuningdek xonlikning ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotiga qaratadi. Ammo kitobda ayrim bahsli fikrlar ham
uchraydi. Masalan, muallifning Q о ’qon xonligida muntazam q о ’shin
b о ’lmaganligi haqidagi fikri munozaralidir. Muallif tomonidan xonlikda r о ’y
bergan ayrim qabilaviy va etnik mojarolarni “xalq harakati” yoki “sinfiy kurash”
sifatida talqin etilishida sh о ’rolar davridagi tarix fanida ustuvor b о ’lgan
metodologiyaning ta’siri sezilib turadi. О ’rta Osiyo davlatlari, jumladan, Q о „qon
xonligining Rossiya bilan diplomatik aloqalari tarixi X.G’.G’ulomovning
monografiyasi va doktorlik dissertatsiyasida о ’z aksini topdi. Muallif asosan rus
tilidagi manbalarga tayangan holda ushbu aloqalarni atroflicha va obyektiv tarzda
yoritishga erishdi. Qayta qurish va
xususan mustaqillik davrida Q о ’qon xonligining tugatilishi tarixchilarimiz
tomonidan yangicha talqin etila boshlandi. Sovet adabiyotlarida о ’zbek
xonliklarining Rossiyaga “q о ’shib olinishi” va uning “progressiv ahamiyati”
t о ’g’risidagi tezis ustuvor b о ’lsa, endilikda tarixiy faktlar asosida ularning,
jumladan, Q о ’qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilganligi
asoslab berildi. Bu borada H.Z.Ziyoyevning xizmatlarini ta’kidlab о ’tish joiz. U
о ’zining ilmiy maqolalari va xususan “Turkistonda Rossiya tajovuzi va
hukmronligiga qarshi kurash” nomli kitobida hujjatli materiallar asosida Q о „qon
xonligining chor q о ’shinlari tomonidan bosib olinganligini k о ’rsatib berdi.
Bosqinchilarga qarshi olib borilgan jangu jadallar tafsilotlarining bayon etilishi, bu
janglarda jasorat va qahramonlik namunalarini k о ’rsatgan vatanparvarlar
ismishariflarining keltirilishini asarning muhim ahamiyatli jihatlari deb hisoblash
kerak. Chor istilosi masalasi “ О ’zbekistonning yangi tarixi” nomli nashrning
21

birinchi kitobida ham о ’z aksini topgan. Bu nashr mualliflari ham Q о ’qon
xonligining chor mustamlakachilari tomonidan bosib olinishi tarixini obyektiv
tarzda yoritib berishga harakat qilganlar.
Mustaqillik davrida yaratilib, Q о ’qon xonligi tarixini turli jabhalarini о ’zida
mujassam etgan yirik asar – bu B.M.Bobojonovning “Q о ’qon xonligi: hokimiyat,
siyosat, din” nomli monografiyasidir. Ushbu asarning mavjud adabiyotlardan farqli
tomoni shundaki, muallif Q о ’qon xonligining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tarixini
islom dini ta’limlari va y о ’l-y о ’riqlari bilan bog’liq holda tadqiq etadi. Asar
Q о ’qon xonligi tarixiga oid manbalar va adabiyotning batafsil tahlilidan
boshlanadi. Muallif xonlik tarixiga oid adabiyotlarning ijobiy tomonlarini ta’kidlab
о ’tgan holda, ularning aksariyati, xususan sovet davri adabiyotlari, jiddiy nuqson
va kamchiliklardan holi emasligini qayd etadi.
Monografiyada ilk bora Q о ’qon xonligining siyosiy tarixi batafsil bayon
etilib, Minglar davlatining shakllanishi va faoliyatida islomiy omillar ta’siri
k о ’rsatib beriladi. Muallif Minglar sulolasi hokimiyatini “legitimlashtirish”, ya’ni
qonuniylashtirilishi masalasiga e’tibor qaratadi. Asarning keyingi boblarida xonlar
о ’z hokimiyati, ichki va tashqi urushlar, axloq va odob kabi hodisalarni qay tazda
diniy-islomiy qoida va normalar bilan uyg’unlashtirib borganliklarini q о ’qonlik
tarixnavislar asarlaridan olingan k о ’p sonli faktik materiallar asosida tadqiq etadi.
Umuman olganda, B.M.Bobojonovning mazkur monografiyasi Q о ’qon xonligi
tarixshunosligida ham mavzu jihatidan, ham tadqiqot usullari jihatidan alohida
ajralib turadi. Bu asar Q о ’qon xonligi tarixini chuqur idrok etish y о ’lida q о ’yilgan
muhim qadam, deb hisoblash mumkin. Mustaqillik yillarida Q о ’qon xonligi
tarixining turli qirralari qator dissertatsiyalarda о ’z aksini topdi.
Z.A.Ilhomov tomonidan Q о ’qon xonligining XIX asr 50-60 yillaridagi
siyosiy tarixi, xususan, xonlikning chor Rossiyasiga qarshi kurashlarining tarixi
yoritilgan va unda shuningdek Q о ’qon xonligi sarkardasi Aliquli Amirlashkar va
uning xonlik siyosiy tarixida tutgan о ’rni yoritib berilishi bilan birga, xonlikning
tashqi davlatlar bilan diplomatik aloqalari tarixi, xonlikda amalga oshirilgan harbiy
va davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlar jarayonlari yoritib berilgan.
22

V.Ishquvvatov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotda esa xonlikning XIX asr
birinchi yarmida amalga oshirgan diplomatik aloqalari tarixining tarixshunoslik
masalalari yoritib berilgan. Mazkur tajqiqotda xonlikning siyosiy tarixiy
jarayonlarini о ’qish bilan bir qatorda xonlik tomonidan Rossiya imperiyasiga va
о ’z navbatida imperiya tomonidan Q о ’qon xonligiga yuborilgan bir qator elchilar,
ularning faoliyati, amalga oshirgan ishlari, elchiliklar haqidagi yozib qoldirgan
xotiralari va ularning manbaviy jihatlari haqida ham bir qator qimmatli
ma’lumotlarni о ’qish mumkin.
S.Tillaboyev tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotning bir qismi ham
Q о ’qon xonligi tarixiga bag’ishlangan b о ’lib, unda xonlikning boshqaruvigna oid
bir qator ma’lumotlar keltirib о ’tilgan. Shunday xususiyatlarni о ’zida k о ’rsatib
bera olgan va mazmun jihatdan ancha mukammal b о „lgan tadqiqotlardan biri
SH.Q о ’ldoshev tomonidan amalga oshirilgan «Q о ’qon xonligi va Sharqiy
Turkiston о ’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar (XVIII-XIX asrning
о ’rtalari)” mavzusidagi tadqiqotdir. О ’zbek davlatchiligi tarixida muhim
о ’rinlardan birini egallagan Q о ’qon xonligi va uning tashqi siyosati hamda
diplomatik aloqalari tarixini yoritib berishga bag’ishlangan mazkur tadqiqot ishida
juda k о ’plab yangi ma’lumotlar keltirilgan va turli tillarda yozib qoldirilgan
manbalar ishga jalb etilgan. Buni tadqiqotchining eng katta yutuqlaridan biri
sifatida e’tirof etib о ’tish о ’rinlidir.
23

2.2 Xiva xonligining mustaqillikdan so’ng tadqiqotlarda yoritilishi
Mustaqillik yillarida o‘rganilishi Mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan
Xiva xonligidagi ichki va tashqi savdo aloqalari, bozorlar, savdo rastalari va soliq
tizimi haqida ma`lumotlar qayd qilingan.Tadqiqotchi H. Ziyoev ichki savdo haqida
yozish jarayonida XIX asrning 70-yillarida Xiva shahar va qishloqlarida haftada
ikki marta bozor bo‘lishi, bundan tashqari Xiva shahrining o‘zida 400 savdo
do‘koni, karvonsaroyda 105 savdo rastasi mavjud bo‘lganini ta'kidlagan 1
.
A.Abdurasulov ham Xiva bozorlari haqida fikr yuritib, boshqa mualliflardan farqli
ravishda xonlikdagi qul bozori haqida yangi ma'lumotlarini keltirgan 2
.
H. Ziyoev Xivaning tashqi savdosiga ta'rif beraturib, Xivadan
Rossiyaga, Eronga tuya karvonlari qatnagani, Buxoroga esa mollar tuyalardan
tashqari, suv yo‘li orqali kemalarda ham jo‘natilganini qayd qilgan. M. Mahmudov
XIX asrning 80-yillariga kelib Xiva xonligi bilan Turkiston general-gubernatorligi
shaharlari orasida savdo-sotiq va boshqa tarzdagi aloqalar yo‘lga qo‘yilganini va
bunda Amudaryo kemachilik idorasining ro‘li katta bo‘lganini yozadi. Muallif
“Kavkaz-Merkuriy” va “Xiva” nomli birlashmalar ko‘magida 1887 yildan "Sar” va
“Saritsa” nomli paroxodlar Petro-Aleksandrovsk va Chorjo‘y shaharlari orasida
odamlar va yuklarni tashishni tashkil qilgani, bu esa savdoning rivojida ahamiyatli
ekanini bayon etishi bilan Xivadagi nafaqat tashqi savdo, balki kemachilik
sohasida ham keng ma'lumotlarni qayd qilgan.
I. Jabborov: “Xiva xonligida XIX asr oxirida Amudaryoda
mahalliy ustalar yasagan 330 katta va o‘rtacha, yuzlab mayda kemalar suzib
yurgan. Katta kemalar 500 puddan 2000 pudgacha, o‘rtachalari 100 dan 500
pudgacha va kichiklari yuz pudgacha yuk ko‘targan. Bu kemalar o‘ziga xos
bezaklar bilan bezagan”, - degan ma'lumotni qayd qilgan. Xuddi shunday
ma'lumotni F.Ernazarovning tadqiqotida va birinchi o‘zbek kinooperatori
Xudoybergan Devonov tomonidan yaratilgan kinolavhada ham kuzatish mumkin.
Bundan ko‘rinadiki, Xiva xonligida kemachilik keng rivojlangan bo‘lib, Xivaning
1
Бобожонов Д., Абдурасулов М. Фирдавсмонанд шаҳар. – Хива, 2008.-Б.6.
2
Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари… - Б.91.
24

kema yasaydigan ustalari mustahkam kema va qayiq yasashda o‘zlarining
mahoratini namoyish etganlar 1
. Tadqiqotchilar Mahmudov va I.Jabborovlarning
asarlaridan Xorazmdagi kemasozlik soxasi, dastlabki kemachilik idoralarining
faoliyati, xonlikning suv yo‘li orqali qilgan savdo aloqalari xususida keng
ma'lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Ma’lumki, XIX asr oxiri
va XX asr boshlarida Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan pullar 3 xil atalgan:
“Tilla”, “tanga” va “pul”. Tadqiqot jarayonida Xiva xonligida zarb qilingan tanga
va pullarda odam rasmi tushirilmagani, arab imlosida sanasi va qaysi xon
tomonidan zarb qilingani ko‘zga tashlanadi. So‘nggi Xiva xoni - Sayid Abdullaxon
davrida pullar atlas matoga bosib chiqarilib, manot deb yuritila boshlangan, uni
xivaliklar “turma qog‘oz” (“turma qog‘oz”ning chiqishi Junaydxon faoliyati bilan
ham yuritganlar. Shuni aytish joizki, XX asr boshida Xiva xonligi iqtisodi ahvolda
bo‘lganligidan pullar yaxshi daftar qog‘ozlariga chiqarilavergan. Fikrimizcha, Xiva
xonligidagi iqtisodiy qiyinchiliklarning muhim sabablari - Rossiya istilosidan
keyin Xiva xonligi birliklarining qadrsizlanganligi, pul muomalasining majburan
o‘zgartirilganligi, oltin va kumush pullarning markazga yig‘ilishi, asossiz pul
islohotlari o‘tkazilgani bo‘lgan. Shu bilan birga, Xiva xoniga pul zarb qilishning
taqiqlanishi va mamlakat hududida turli pul birliklarining muomalada bo‘lganligi
ham xonlikning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta'sir ko‘rsatganini ta'kidlagan.
Xiva xonligida Rossiyadagi
kabi mol-mulkka qarab ayirmachilik bo‘lmagan. Har qanday xivalik bir vaqtning
o‘zida savdogar, navkar, dehkon, hunarmand bo‘lishi, yerga yoki boshqa mulkka
ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Lekin hamma majburiyatlarni o‘z vaqtida ado etishi
lozim edi. Xonlikdagi soliq va majburiyatlar masalasi ham mustaqillik davri
tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Jumladan, H.Ziyoev ma'lumotiga ko‘ra,
qoraqalpoqlar o‘zbeklar kabi bir xil soliq to‘lashgan. Biroq, ular xon talabi bilan
urushga chiqishga majbur bo‘lganlar. Turkmanlar esa o‘n xonadondan bitta navkar
berishlari lozim bo‘lib, buning evaziga xon oila boshiga 10 tanobdan yer bergan.
Arxiv hujjatlaridagi ma'lumotlarda bu o‘z tasdig‘ini topgan. Unga ko‘ra, general-
1
Маҳмудов М. Хоразм тарихидан лавҳалар.- Урганч, 1998.-Б. 29.
25

mayor Susanin: “Turkmanlar suv solig‘i to‘lamas edilar, ammo ular harbiy
xizmatga chairilar edi…”- deb qayd qilganligi ma'lum bo‘ldi. “Xiva qozilik
hujjatlari” va “Manbashunoslik” kitobida yozilishicha, Xiva xonligida faqat
sayidzodalargina hech qanday soliq to‘lamaganlar, kanal va ariq tozalashga ham
chiqmaganlar. “Xiva
qozilik hujjatlari” dagi 86-raqamli hujjat Xiva xoni Sayid Muhammad soniyning
yorlig‘i bo‘lib, unda 13 xojaning (Muhammad Eshon avlodlari) davlat soliqlari,
solg‘ut, olg‘ut, hashar, qazuv ishlaridan ozod etilganli,Xiva xonligining harbiy
salohiyati qo‘shinning ahvoli, qurol-aslahalarning turlari xususida ayniqsa H.
Ziyoevning ma'lumotlari ishonchli va to‘liq yoritilgan. Chunki muallif o‘zining
diqqat markazini arxiv materiallari ma'lumotlariga qaratgan. H.Ziyoev Xivada
navkarlikka olinuvchilar ko‘pincha soliq to‘lashga qurbi yetmaydigan yetmaydigan
kambag‘allar bo‘lib, ularga maosh to‘lanmagani, o‘z otlarini minib harbiy
yurishlarda qatnashganliklarini ta’kidlaydi. Muallifning yozishicha, jangda
qo‘shindagi otlarga yem-xashak, o‘zlariga esa oziq-ovqat berilmagan. Mehtar
buyrug‘i bilan ularning otlariga tamg‘a bosilgan va bu otlar lashkarga tegishli
bo‘lgan. Yurishlarda yo‘lda o‘lgan ot uchun egasiga atigi 5 tiyin to‘langani bois,
ko‘plar yurishga nochor ot bilan chiqishgan... Tinchlik vaqtida esa navkarlar
o‘zlarining xo‘jalik yumushlari bilan shug‘ullanishgan, yurish boshlanishidan oldin
bozorlarda jar solib, ularni chaqirishganini qayd qilgan.
Arxiv hujjatlarida bu haqda quyidagicha ma'lumot mavjud: “Harbiy
xizmatga tortilgan turkmanlar janglarda qatnashish uchun o‘zlarining otlari va
qurollari bilan borishlari kerak edi... hattoki ularning o‘zlariga oziq-ovqat, otlariga
yem-xashak ham berilmagan...”. Demak, H.Ziyoev ma'lumotlarining arxiv
hujjatlari asosida yozilgani haqida fikrimizni asosli desak, yanglishmaymiz. Xiva
xonligidagi qo‘shinning yomon ahvolga kelib qolganining sababini aniqlash
xonlikdagi davlat boshqaruv tizimini o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqardi.
Chunki davlat hokimiyatining mustahkam bo‘lishida boshqaruv tizimi qanday
tashkil etilgani muhimdir. Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi, mavjud amal va
unvonlar va ularning egalari haqida mustaqillik davri tadqiqotchilaridan M.
26

Matniyozov, A. Sotliqov, Q.Munirov, Davlatyor Raxim, Shihnazar Matrasul, Sh.
Vohidov, N. Polvonov, S. Soburovalarning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan.
Ma’lumki, Xiva xonligida Muhammad Rahimxon I davlat hokimiyatining
boshqaruv apparatini tartibga keltirgan va ixchamlashtirgan. Abulg‘oziy
Bahodirxon davrida ta’sis etilgan 360 davlat lavozimini qisqartirib, 100 lavozim
ta'sis etgan. Tadqiqotchi S. Soburova o‘zining nomzodlik
dissertatsiyasida xonliklagi amal va unvonlarning to‘liq nomlarini, ularning
ma'nosi, amaldorlarning shaxsi va ularga to‘lanadigan maosh xususida fikr
yuritgan. Tadqiqotchilar M. Matniyozov va A. Sotliqovlar ham bu davrga kelib
davlat xodimlariga to‘lanaligan ish haqi uchun fuqarolardan o‘zboshimchalik bilan
pul undirib olish qat`iyan ta'qiqlangan, amaldorlarning barchasiga mansab
darajasiga qarab ish haqi uchun xon tomonidan oylik maosh belgilangani, quyi
lavozimdagilarga xazinadan yiliga 3 tilla, saroydagi yuqori lavozimdagi
amaldorlarga esa 350-500 tillagacha maosh to‘langanini ta'kidlaydilar. Shuni
aytish lozimki, mualliflar tadqiqotlarini yozishda mahalliy va rus manbalari
ma'lumotlari va arxiv hujjatlaridan fondalanganini ta'kidlaganlar. Davlat
lavozimlari haqida fikr yuritganda shuni ta'kidlash lozimki, “Sayid Islomxo‘ja”
risolasida davlat amaldorlarining avlodlari ham shu kasb-kor egalari bo‘lganligi
ta'kidlanadi. Jumladan, Xiva xoni Asfandiyorxonning bosh vaziri Sayid
Islomxo‘janing otasi Ibrohim xo‘ja, keyin amakisi Sayid Abdullaxo‘jalar
Muhammad Rahimxon II davrida vaziri a'zam lavozimida bo‘lganlar.
Tadqiqotchi Q.Munirov Munisning mirobligidan keyin uning jiyani Ogahiy,
undan keyin esa Ogahiyning amakizodasi Muhammad Karimbek mirob vazifasiga
tayinlanganini yozadi 1
. Bunday ma'lumotlar, Davlatyor Rahim va Shixnazar
Matrasulning asarida ham qayd qilingan 2
. “Firdavs ul-iqbol» asarida Munisning 7-
8 ta ajdodi mirob va boshqa lavozimda ishlaganligi qayd qilingan. Umuman
olganda, N. Polvonovning “Xiva xonligida mansabga qo‘yish tartibi” maqolasidagi
fikriga qo‘shilgan holda shuni aytish mumkinki, Xiva xonlari tomonidan davlat
1
Муниров К- Хоразмда тарихнавислик (ХVIII - ХIХ ва ХХ аср бошлари). – Т.: Гафур Гулом, 2002. - Б. 40.
2
Рахим Давлатёр. Шихназар Матрасул. Феруз - шох ва шоир кисмати. – Т.: Гафур Гулом.1991. -Б. 53- 54.
27

lavozimlariga bilimli, ishining haqiqiy ustasi bo‘lgan shaxslar tayinlangan bo‘lib,
bu kishilar xonlarga mamlakatda tinchlikni, osoyishtalikni saqlashda xizmat
qilishgan158 . - milliy davlatchilik qaror topayotgan tarixiy davrda
mamlakatimizda tarixshunoslik va manbashunoslik sohalarida rivojlanish
kuzatilmoqda. Natijada ko‘plab manbalar o‘rganilib, ilmiy jihatdan tadqiq
qilinmoqda; mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan xonlida kechgan siyosiy
jarayonlar va islohotlar, madaniyat, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo,
xonlikning xorijiy davlatlar bilan olib borgan diplomatik munosabatlari,
shaharsozlik va davlatchilik tarixiga oid keng doiradagi ma’lumotlar ilmiy
muomalaga kiritildi. Ushbu masalalar yuzasidan risola va maqolalar nashr etildi,
nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Biroq, Xiva xonligi
tarixshunosligiga doir tadqiqot qilinmaganini aytish joiz. Xulosa sifatida shuni
aytish mumkinki, mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan Xiva xonligi
tarixining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid keng ma'lumotlar taqdim
qilingan bo‘lib, ularni o‘rganish va tahlil qilish tarixshunoslar oldiga katta vazifa
qo‘yadi.
28

Xulosa
XVIII asrning o’rtalariga kelib, Buxoro amirligi o’z hukmronligida faqatgina
Buxoro shahri va uning atrofidagi tumanlar bo’lmish Vobkent, G’ijduvon,
Qorako’l, Vardonze, Qashqadaryo viloyati hududlari va Miyenqol vohasi
hududlarini saqlab qolgan bo’lsa, XIX asrning boshiga kelib, Buxoro amirligi
hududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo vohasi hududlaridan tashqari, Surxon
vohasi hududi, Hisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent kabi aholi zich yashaydigan
tumanlar, Zarafshon daryosining yuqori oqimi, Janubiy Turkistonning katta qismi
hamda Chorjo’ydan tortib, to Murg’ob daryosiga qadar bo’lgan sarhadlar kirgan.
XIX asrning 20–50 yillarida Buxoro amirligi hududiy
tuzilishida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Buxoroda ushbu davrda yuz bergan
ijtimoiy-siyosiy tushkunlik natijasida, uning bir qator sarhadlari qo’ldan chiqib
ketdi. Jumladan, Toshkent, Turkiston, Xo’jand va O’ratepa Buxoro amirligi
tasarrufidan chiqib, Qo’qon xonligiga o’tdi. Hisor viloyati hamda Zarafshon
daryosining yuqori oqimi qismlaridagi hududlar mustaqil hukmronlikni qo’lga
kiritishdi. Shahrisabz va Kitob Buxoroga bo’ysunmay qo’ydi.
Mustaqillik yillarida Buxoro amirligi
tarixini tarixshunoslikda yoritib bergan tarixchi olimlar Q. Rajabov, B. Ahmedov,
H. To’rayev, A. Zamonov, V. Shodmonovlardir.
Mustaqillik yillarida Xiva xonligining
Qo‘ng‘irotlar sulolasi davri tarixini yoritishda birlamchi manbalarga, arxiv
hujjatlari ma'lumotlariga asoslanib, ilmiy adabiyotlar, risola va maqolalar nashr
qilindi, nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Tadqiqotlarda xonlikda
kechgan siyosiy jarayonlar, mamlakatda olib borilgan islohotlar, madaniyat,
hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, Xiva xonligining xorijiy davlatlar bilan
olib borgan diplomatik munosabatlari, shaharsozlik va davlatchilik tarixiga oid
keng doiradagi ma'lumotlarni qamrab olgan.
XX asrning s о ’nggi о ’n yilligi va XXI
29

asrning dastlabki о ’n yilligi mobaynida Q о ’qon xonligi tarixiga oid о ’nlab ilmiy
tadqiqot amalga oshirilgan, yuzlab ilmiy va uslubiy ishlar nashr ettirilgan. Amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqotlarning asosiy tadqiqot obyektlari sifatida xonlikning
tashkil topishi jarayonlaridan boshlab XIX asrning 70-yillarigacha b о ’lgan davr
mobaynidagi siyosiy jarayonlar, xonlikning ichki siyosiy hayoti va tashqi siyosiy
jarayonlardagi ishtiroki, q о ’shni mamlakatlar bilan о ’zaro siyosiy
munosabatlarining asosiy xususiyatlarini k о ’rish mumkin.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Ўзбекистон. 1998.
2. Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., – Toshkent.:
“Tamaddun”., 2022.
3. Ахмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т ., “ Ўқитувчи ”. 2001.
4. Toshtemirova. S. A. Ahmadjonov. D. B. Markaziy osiyo xonliklari
tarixshunosligi. T.: 2022.
5. Atajanov. Sh. Ilhomov. Z. Ishquvattov. V. Allayeva. N. O’zbek xonliklari
tarixshunosligi. T.: 2011.
6. Ражабов Қ. Насруллоҳхон. Тошкент, “Абу Матбуот-Консалт”, 2011.
7. Ahmad Donish . Risola yoxud mang ‘ itlar xonadoni saltanatining qisqacha
tarixi / Tarjima , izohlar va kirish so ‘ zi muallifi Qiyomiddin Yo ‘ ldoshev . –
T .: O ‘ zbekiston milliy ensiklopediyasi , 2014.
8. Мирза Салимбек. Тари x -и Салими (источник по истории Бухарского
эмирата) / Перевод c персидского, вводная статья и примечания: к.и.н.
Н.К. Норкулов. – Т.: Академия, 2009.
9. Арслонзода, Р.А. М.Ахунова. Ўзбекистон: Мустақиллик йилларида
Қўқон хонлиги тарихининг ўрганилиши. http :// uzbegim . us
10. Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари д-ри илм. 1998.
11. Бобожонов Д., Абдурасулов М. Фирдавсмонанд шаҳар. – Хива, 2008.
12. Маҳмудов М. Хоразм тарихидан лавҳалар.- Урганч, 1998.
13. Муниров К- Хоразмда тарихнавислик (ХVIII - ХIХ ва ХХ аср
бошлари). – Т.: Гафур Гулом, 2002.
14. Рахим Давлатёр. Шихназар Матрасул. Феруз - шох ва шоир кисмати. –
Т.: Гафур Гулом.1991.
31

Sotib olish