XVI-XVII asr Angliya tarixi manbashunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	171.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

8 Sotish

XVI-XVII asr Angliya tarixi manbashunosligi

Sotib olish

XVI-XVII ASR ANGLIYA TARIXI MANBASHUNOSLIGI

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 4
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz tarixini chuqurroq o rganish, xolisona, tarixiylik va ilmiylik ʻ
nuqtayi nazaridan tadqiq etish va uni ommaga ma’lum qilish bizning burchimizdir.
Manbashunoslik tarix fanining asosiy va muhim tarmoqlaridan bo‘lib, turli (moddiy, etnografik,
yozma va boshqa) manbalarni o‘rganish hamda ulardan ilmiy foydalanishining nazariy va amaliy
jihatlarini o‘rganadi. Manbashunoslik tarixiy manbalarni izlab topish, qayd etish, to plash,
ʻ
o rganish va qo llanish nazariyasi va amaliy usullari haqidagi fan.
ʻ ʻ ................................................ 4
Manbashunoslik tarixshunoslikda yordamchi fan sohalari (arxeografiya, arxivshunoslik,
geneologiya-nasabshunoslik, metrologiya o lchovshunoslik, epigrafika, tekstologiya-
ʻ
matnshunoslik, mxronologiyadavrshunoslik, mgeraldika- gerbshunoslik, numizmatika-
tangashunoslik va sfragistika-muhrshunoslik) qatorida yetakchi o rinda turuvchi alohida ilmiy
ʻ
soha Manbashunoslikning bevosita tadqiqoti yozma manbalar ustida bo lsada, ammo, uning
ʻ
asosiy ilmiy va amaliy uslubiyati tarixiy qadriyatlarning barcha turlarini o rganishda va tanqidiy
ʻ
tahlil etishda qo llanilishi bilan mavzuning dolzarbligini ochib berdi.
ʻ ........................................... 4
Tadqiqotning maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, Manba yoki tarixiy manba
tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, inson faoliyati natijasida yaratilgan barcha narsalarni
tushunish mumkin. Tarixiy manba deganda uzoq o‘tmishdan qolgan va jamiyatning ma‘lum
bosqichda kechishini o‘zida aks ettirgan moddiy va ma‘naviy yodgorliklarni tushunamiz. Inson
faoliyati natijasida yaratilgan moddiy mahsulot ma‘lum vazifani bajarish bilan birga ayni
zamonda tarixiy manba bo‘lishi munkin. Shu bilan birga XVI-XVII Angliya tarixi
manbashunosligini qay darajada rivojlanganligini o‘rganishni maqsad qilib qo‘ydik. ................... 4
Tadqiqot obyekti. XVI-XVII asr Angliya tarixi manbashunosligini chuqurroq o‘rganilishi. ........ 4
Mavzuning o rganilganlik darajasi. Angliyadagi Ma’naviy yodgorliklar turkumiga esa uzoq
ʻ
o‘tmishdan qolgan qo‘lyozma asarlari hamda odamlarning turish-turmushi va urf-odatlarini
o‘zida aks ettiruvchi materiallari, shuningdek kishilar ongida saqlanib qolingan (qo‘lyozma
asarlar hamda odamlarning turish-turmushi) urf-odat va an’analar kiradi jamiyatning kechmishi
bilan bog‘liq bo‘lgan har bir narsa tarixiy manba bo‘lishi mumkin, tabiat va jamiyat esa bir-biri
bilan bog’liqdir. Tarixiy manbalar inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo‘lganligi sababli,
ijtimoiy hayotning hamma tomonlari va bo‘lib o‘tgan hodisalarni o‘zida aks ettiradi. Shuning
uchun ham qadimgi odamlarning turish-turmushi va ijtimoiy faoliyati qay tarzda kechganligini
tarixiy manbasiz o‘rganib bo‘lmaydi. Manbalar ustida ish olib borganda shuni ham eslatib o‘tish
lozimki, har bir tarixiy davrning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, u avval hukmron tuzumning
ijtimoiy - siyosiy xususiyatlarini, ishlab chiqarish usullari, o‘sha davrda mavjud bo‘lgan moddiy
madaniyat va yozuv texnikasining umumiy darajasi bilan ajralib turadi. ....................................... 5
Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi Manbashunoslikning vazifalariga
tarixiy manbalarni topish va ularni turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish, manbada o‘z
aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan faktlarning to‘la va ob‘ektivligini aniqlash
manbashunoslikning asosiy vazifasi hisoblanadi. Qolaversa tabiiy ofatlar oqibatida yo‘q bo‘lib
ketgan. Ilk tarixning ayrim lavhalari o‘tmishdan qolgan va insonning ijtimoiy faoliyati bilan
bog’liq bo‘lgan moddiy yodgorliklarda, aniqrog’i ularninig bizgacha saqlangan qoldiqlari yetib . 5
I BOB. ANGILYA SIYOSIY TARIXI MANBALARDA .............................................................. 6
II BOB. ANGLYA TARIXI XORIJ MANBALARIDA ............................................................... 16
XULOSA ....................................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 35
1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga
ko‘taramiz. Toshkent- “O‘zbekiston”-2018. ................................................................................. 35
2. Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. T. 1998 y ............................................................. 35
3.Mirziyoyev SH.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. -464 b .... 35
II. Manbalar .................................................................................................................................. 35
1. Всемирная история. Раннее средневекове. Москва – Минск.; 2001. .................................. 35
2

2. Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. ..................................................................................... 35
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz tarixini chuqurroq o rganish, xolisona,ʻ
tarixiylik va ilmiylik nuqtayi nazaridan tadqiq etish va uni ommaga ma’lum qilish
bizning burchimizdir. Manbashunoslik tarix fanining asosiy va muhim
tarmoqlaridan bo‘lib, turli (moddiy, etnografik, yozma va boshqa) manbalarni
o‘rganish hamda ulardan ilmiy foydalanishining nazariy va amaliy jihatlarini
o‘rganadi. Manbashunoslik tarixiy manbalarni izlab topish, qayd etish, to plash,
ʻ
o rganish va qo llanish nazariyasi va amaliy usullari haqidagi fan.
ʻ ʻ
Manbashunoslik tarixshunoslikda yordamchi fan sohalari (arxeografiya,
arxivshunoslik, geneologiya-nasabshunoslik, metrologiya o lchovshunoslik,
ʻ
epigrafika, tekstologiya-matnshunoslik, mxronologiyadavrshunoslik, mgeraldika-
gerbshunoslik, numizmatika-tangashunoslik va sfragistika-muhrshunoslik)
qatorida yetakchi o rinda turuvchi alohida ilmiy soha Manbashunoslikning
ʻ
bevosita tadqiqoti yozma manbalar ustida bo lsada, ammo, uning asosiy ilmiy va
ʻ
amaliy uslubiyati tarixiy qadriyatlarning barcha turlarini o rganishda va tanqidiy
ʻ
tahlil etishda qo llanilishi bilan mavzuning dolzarbligini ochib berdi.
ʻ
Tadqiqotning maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, Manba
yoki tarixiy manba tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, inson faoliyati natijasida
yaratilgan barcha narsalarni tushunish mumkin. Tarixiy manba deganda uzoq
o‘tmishdan qolgan va jamiyatning ma‘lum bosqichda kechishini o‘zida aks ettirgan
moddiy va ma‘naviy yodgorliklarni tushunamiz. Inson faoliyati natijasida
yaratilgan moddiy mahsulot ma‘lum vazifani bajarish bilan birga ayni zamonda
tarixiy manba bo‘lishi munkin. Shu bilan birga XVI-XVII Angliya tarixi
manbashunosligini qay darajada rivojlanganligini o‘rganishni maqsad qilib
qo‘ydik.
Tadqiqot obyekti. XVI-XVII asr Angliya tarixi manbashunosligini
chuqurroq o‘rganilishi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Mazkur kurs ishi tarixshunoslik nuqtayi
nazaridan yozilgan bo‘lib, Angliyadagi barcha manbalarni o‘rganilishini ko‘zda
4

tutadi va bu mavzuda tadqiqot olib borgan tariixshunoslar va ularning fikrlarini
taqqoslab nisbatan to g riroq bo lgan xulosa chiqariladi.ʻ ʻ ʻ
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Angliyadagi Ma’naviy yodgorliklar
turkumiga esa uzoq o‘tmishdan qolgan qo‘lyozma asarlari hamda odamlarning
turish-turmushi va urf-odatlarini o‘zida aks ettiruvchi materiallari, shuningdek
kishilar ongida saqlanib qolingan (qo‘lyozma asarlar hamda odamlarning turish-
turmushi) urf-odat va an’analar kiradi jamiyatning kechmishi bilan bog‘liq bo‘lgan
har bir narsa tarixiy manba bo‘lishi mumkin, tabiat va jamiyat esa bir-biri bilan
bog’liqdir. Tarixiy manbalar inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo‘lganligi
sababli, ijtimoiy hayotning hamma tomonlari va bo‘lib o‘tgan hodisalarni o‘zida
aks ettiradi. Shuning uchun ham qadimgi odamlarning turish-turmushi va ijtimoiy
faoliyati qay tarzda kechganligini tarixiy manbasiz o‘rganib bo‘lmaydi. Manbalar
ustida ish olib borganda shuni ham eslatib o‘tish lozimki, har bir tarixiy davrning
o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, u avval hukmron tuzumning ijtimoiy - siyosiy
xususiyatlarini, ishlab chiqarish usullari, o‘sha davrda mavjud bo‘lgan moddiy
madaniyat va yozuv texnikasining umumiy darajasi bilan ajralib turadi.
Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi
Manbashunoslikning vazifalariga tarixiy manbalarni topish va ularni turkumlash,
chuqur va atroflicha tadqiq etish, manbada o‘z aksini topgan yoki bayon etilgan
voqealar, keltirilgan faktlarning to‘la va ob‘ektivligini aniqlash
manbashunoslikning asosiy vazifasi hisoblanadi. Qolaversa tabiiy ofatlar oqibatida
yo‘q bo‘lib ketgan. Ilk tarixning ayrim lavhalari o‘tmishdan qolgan va insonning
ijtimoiy faoliyati bilan bog’liq bo‘lgan moddiy yodgorliklarda, aniqrog’i ularninig
bizgacha saqlangan qoldiqlari yetib
Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
5

I BOB. ANGILYA SIYOSIY TARIXI MANBALARDA
XV asr oxirlaridan boshlab ingliz dehqonlari uchun katta xavf, o‘zlariga
tegishli haydaladigan yerlardan, shuningdek jamoat yaylovlaridan ajrash xavfi
tug’ila boshladi. Niderlandiyaga chiqariladigan yoki Angliyaning o‘zida sanoat
ishlab chiqarishiga ketadigan yung narxlarining oshib borishi katta yer egalarini
shx'mayda bo‘laklarga bo‘linib ketgan yerlarni o‘z qo‘llariga kiritib olishlariga va
bu yerlarni ilgarigidek feodal mulki tipida emas, balki burjua tipidagi O‘z
mulklariga aylantirishlariga undadi. Shu maqsadda lordlar dastavval Angliya
sharoitida jamoalarga qarashli ko‘pgina yerlarni, ya’ni har xil o‘rmonlar orasidagi
yalangliklar, laxkash yerlar va xokazolarii o‘z qo‘llariga kiritib oldilar, U yerlar
shu paytgacha lordlar bilan dehqonlarning qaramog’ida edi. Yer egalari o‘zlari
bosib olgan bu yerlarni qoziqlar qokib, handaklar kovlab, daraxtlar o‘tkazib va
boshqa xar xil g’ovlar tutib to‘sib olardilar. Shuning uchun lordlarning ingliz
dexqonlarini yerdan maxrum etish protsessi «g’ov tutish» deb ataldi. G’ov tutish
aslida sotsial-iqtisodiy voqea edi. G’ov tutish — mexnatkash dexqonlar
ommasining yirik yer egalari — lordlar tomonidan ekspropriatsiya qilinishi,
dexqonlarni ularnnng asosiy ishlab chiqarish quroli — yerdan maxrum qilishi edi.
Dexqonlarning jamoa yaylovlaridan maxrum qilinishi ularning xo‘jaligiga qattiq
zarba bergan hamda dexqonlarning dexqonchiligi va chorvachiligi uchun zarur
shart bo‘lgan jamoa yaylovlarini o‘z ichiga oluvchi butun qishloq jamoa tuzumini
yemirgan edi. Ammo lordlar jamoalarga qarashli yerlarni bosib olish bilangina
kifoyalanmadilar. Ular dexqonlarning ekin yerlarini xam tortib ola boshladilar. Yer
egalari birinchi navbatda qisqa muddat bilan ijaraga berilgan yer uchastkalarini,
ya’ni pomeshchiklarning xo‘jayinlar domenidan eng mayda dehqonlarga —
lizgolderlarga ijaraga berilgan yerlarni tortib oldilar. Nihoyat lordlar dehqonlarni
ularga meros qolgan chek yerlardan ham haydab chiqara boshladilar. Lordlar tortib
olgan. dalalarni odatda qo‘y boqish uchun yaylovlarga aylantirardilar va kata kata
narx qo‘yib , yirik ijarador-fermerlarga ijaraga berardilar. Ba’zan esa xo‘jalik
ishlarida omilkor lordlarning o‘zlari yilqichi-soxibkorlarga aylanardilar, ular o‘z
6

yerlarida bir necha o‘n minglab qo‘ylarni boqardilar. G’ov tutishlar natijasida
butun-butun qishloqlar tamomila yo‘q bo‘lib ketardi. Bir necha o‘n minglab
dehqon oilalari tirikchilik vositalaridan maxrum bo‘lib, o‘z joylarini tashlab, daydi
va gadoy bo‘lib ketishga majbur bo‘lar edilar. 1489-yildayoq chiqqan parlament
statutlaridan birida bunday deyilgan edi: «Bizning qirolligimizda dehqonlarning
uylari va butunbutun qishloqlarning bo‘m-bo‘sh bo‘lib qolishni, vayron qilinishi va
butunlay buzib yuborilishi tufayli nihoyatda zo‘r kulfat kundan-kunga ortib
bormoqda. Azaldan dehqonchilik uchun foydalanib kelingan ekinzorlar endi
yaylovlarga aylantirilmoqda. Bir vaqtlar 200 lab kishi g’alla ekib, dehqonchilik
qilib yurgan yerlarda endi 2—3 ta podachi qolgan. Tomas Mor o‘zining 1516 yilda
bosilib chiqqan «Utopiya» degan asarida istehzo bilan: «Sizning odatda juda
yuvvosh bo‘lgan qo‘ylaringiz... xozir shu qadar yeb to‘ymas va sarkash bo‘lib
ketishibtiki hatto odamlarni ham yeb qo‘ymokdalar», degan edi. G’ov tutishlarga
qarshi Tyudorlar qonuni. 1
Tyudorlar hukumati (1485—1603) G’ov tutishlar
oqibatidan qo‘rqib qoldi. Ommaviy faqirlik (pauperizm), qashshoqlik, daydilik
mulkdor sinflarning xotirjamligini xavf ostida qoldirdi. Mamakatda xususiy
mulkka qarshi jinoyatlar ko‘paydi. Dehqonlarning lendlordlarga qarshi g’azab va
nafrati oshmoqda edi. G’ov tutuvchilarga qarshi turli grafiklarda tez-tez mahalliy
qo‘zg’olonlar bo‘la boshladi. Hukumat G’ov tutishlarning yoyilib ketishi davlat
xazinasiga va harbiy ishlarga ham katta zarar keltirishidan xavotir bo‘lib qoldi.
Xonavayron bo‘lgan dehqonlar soliq to‘lay olmas edilar. Dexqonlar sonining
kamayishi mamlakatning lashkar to‘plash ishiga ham putur yetkazardi. Hukumat
yuz ellik yildan ortiqroq davr ichida (XV asr oxiridan deyarli XVII asr
o‘rtalarigacha) G’ov tutishlarga qarshi juda ko‘p statut va ordonanslar chiqardi.
1516 yilda Genrix VIII chiqargan farmonda konversiya, ya’ni ekinzorlarni
yaylovga aylantirish man qilingan edi. Genrix VIII ning 1533 yilgi qonuni esa, bir
mulkdorning asraydigan qo‘yi 2 ming boshdan ortmasin deb chegaralab qo‘ygan
edi. 1597 yilda qirolicha Yelizaveta hukumati dexqonlarning buzib yuborilgan
usadbalarini tiklash va barcha G’ov tutishlarni to‘xtatish haqidagi talablarni
1
Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959 B-225
7

takrorlagan edi. Hukumat G’ov tutishlarni tekshirish uchun bir necha marta: 1517,
1548 va 1607 yillarda reviziya tayinlagan edi. Statutlarni buzgan aybdorlarga
jarimalar solindi. Lekin chiqarilgan shu qonunlarning hammasi natijasiz qoldi.
Tyudorlarning dvoryanlar monarxiyasi dehqonlarni yerdan maxrum etishlarga
qarshi izchillik bilan kurasha olmas edi. G’ov tutishlarga qarshi chiqarilgan
statutlarni amalga oshirishda ham yetarli darajada g’ayrat bilan ish ko‘rilmas edi.
Statutlarni amalga oshirishlari lozim bo‘lgan sheriflar shu ishlar bilan
shug’ullanuvchi sudyalar va boshqa hamma mansabdorlar deyarli o‘zlari yer
egalari bo‘lib, G’ov tutishlarni tekshirish ishlariga har qanday yo‘llar bilan
tosqinlik qilardilar. Yirik lordlar o‘z pomestyelarida G’ov tutish uchun saroydan
maxsus ijozat olar va ayrim grafliklardagi G’ov tutishlarni tekshirish topshirilgan
maydaroq amaldorlarni nazarlariga ham ilmas edilar. Uning holatida quruqlikdagi
kuchlarning Angliyaga hujum qilishi juda qiyin vazifa hisoblanardi. Ammo XVI
asrdagi ingliz qirollari katta muntazam armiya tuzmasalar ham, parlament bilan
birgalikda harbiy flotni muttasil mustahkamlab bordilar. Buning oqibatida harbiy
flot dushmanning dengizdan xujum qilishidan mamlakatping xavfsizligini to‘la
ta’minlabgina qolmay, ingliz mustamlaka va savdo ekspansiyasi uchun qudratli
vosita ham bo‘lib xizmat qilardi. Ingliz reformatsiyasi. Ingliz hukumati
reformatsiyaga avvaliga salbiy qaragan edi. Yoshligida yaxshigina maxsus dinny
ta’lim ko‘rgan Genrix VIII Lyuterga qarshi munozarada ham shaxsan ishtirok
qilgan edi. U 1521 yil noyabrida yozgan «Yetti sirning himoyanomasi» degan
pamfletni Rimga papa nomiga yuborgan edi. Genrix VIII Yekaterina
Aragonskayaga uylangach, Karl V bilan dinastik bog’lanish tufayli, avval boshda
Fransiyaga qarshi uyushtirilgan koalitsiyada ham qatnashgan edi. 2
Biroq ingliz dvoryanlari cherkovga qarashli yerlarni bosib olishdan juda
manfaatdor bo‘lganligi, ingliz burjuaziyasining reformatsiyaga xayrixohlik bilan
qaraganligi va «oddiy», «arzon» cherkov bo‘lishini jon deb istaganligi, 20-yillar
oxiridan Angliyaning tashqi siyosatida o‘zgarish paydo bo‘la boshlaganligi
(Gabsburglar juda kuchayib ketganligi tufayli Fransiya bilan yaqinlashganligi)
2
Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959 B-225
8

«taqvodor qirol»ni cherkov masalasida tutgan o‘z siyosatini o‘zgartirishga majbur
etdi. Genrix VIII ning xotinini qo‘yishi bu o‘zgarishga rasmiy bahona bo‘ldi.
Genrnx VIII Yekaterina Aragonskayani (yoshi o‘zidan katta bo‘lganligi va o‘gil
tug’maganligi uchun) qo‘yib yubormoqchi bo‘lib, Rimga murojaat qildi, chunki
katolik qonunlariga muvofiq ajralishni papa rasmiylashtirishi kerak edi. Yekaterina
Karl V ga xola bo‘lganligi uchun, asosan shu vaj bilan papa bu ajralishga ruxsat
berishdan bosh tortdi. Chunki Karl V 1527 yildan keyin Rimga xo‘jayin bo‘lib
qolgan, papa esa tamomila uning ixtiyorida edi. Nihoyat qirolning xotinidan
ajralishi Rim papasining ruxsatisiz Angliyada rasmiylashtirildi (1533 yil). Shundan
keyin Genrix VIII avval qirolichaning freylinasi bo‘lgan Anna Boleynga uylandi.
siyosatidan g’azabga kelgan Genrix VIII 30-yil o‘rtalarida Rim bilan aloqasini
butunlay uzdi. 1534 yilda tuzilgan «Supremchiya to‘g’risidagi akt» bu jihatdan
muxim qadam edi, bu aktga binoan qirol ingliz cherkovining bosh raxbari, deb
e’lon qilindi. Ammo shunisi xarakterliki, aktda hamma eski katolik aqida va rasm-
odatlar daxlsizdir, deyilgan edi. Cherkovni idora qilishgina o‘zgartirilgan, shunda
ham uning yuqori instansiyasidagi idorasigina uzgartirilgan edi. Papa o‘rniga qirol
o‘tib, yepiskopat avvalgi holicha qolaverdi. Genrix VIII Rimni ham, Vittenbergni
ham istamasligini bir necha marta aytdi. Shunday qilib, ingliz cherkovi (yoki
latincha aytganda — anglikan cherkovi) katolitsizm bilan protestantlik o‘rtasidagi
bir vaziyatni egallagan edi. Genrix VIII reformatsiya masalalarida konservativlik
ko‘rsatgan bo‘lsada, iqtisodiy sohada muhim bir tadbirni ko‘rdi. 1536 va 1539
yillarda u monastirlarni (avvalo maydalarini, so‘ngra kattalarini ham) bekitdi va
monastirlarning mulki, binolari, har qanday ziynat buyumlari, oltin va kumush
boyliklarini, eng muxim monastirlarga qarashli juda katta yerlarni musodara qildi. 3
Cherkov yerlarining musodara qilinishi g’oyat katta sotsial oqibatlarni
keltirib chiqardi. Musodara qilingan yerlar qirol xazinasi ixtiyorida uzoq saqlanib
qolmadi. Bu yerlar sotildi va bir qismi qirol arzandalariga hadya qilib berildi. O‘rta
darajadagi harbiy va puldor dvoryanlardan va qisman burjualardan iborat yangi
mulkdorlar sekulyarlashtirilgan mulklardan juda boyib ketdi. Genrix VIII
3
Christoph Baumer. The History of Central Asia. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-83860-868-2. 2018;
9

zamonida o‘tkazilgan reformatsiya natijasida yangi dvoryanlar sinfi tashkil topdi
va keyinchalik bu sinf XVII asr o‘rtalarida bo‘lgan ingliz revolyutsiyasida
burjuaziyaning ittifoqchisi bo‘ldi. Monastirlarning yerlarini egallab olgan yangi
mulkdorlarning bu yerlarda yashab kelgan dexqonlar bilan xech qanday traditsion
aloqasi yo‘q edi. Faqat boyish payidan bo‘lgan ochkuz yangi xo‘jayinlar
dexqonlarnn sira ayamay, chek yerlaridan xaydab yuborar, yerlarga g’ov tutar,
azaldan odat bo‘lib qolgan renta urniga yangisini, undan ko‘ra qiymatroq turadigan
va uni to‘lashga o‘rtaxol dexqonlarning mutlaqo qurbi yetmaydigai bozor rentasini
belgilardilar. «Reformatsiya tufayli va bu bilan birga cherkov imeniyelarnning
nihoyat darajada talon-toroj qilinganligi tufayli XVI asrda xalq ommasini zo‘rlik
bilan ekspropriatsiya qilish yangidan juda dahshatli tus oldi» Anglikanizmda,
jumladan, kalvinizm ta’siri (taqdir haqidagi dogmat, marosimlarning kamayishi va
xokazo) aniq ko‘rinardi. Ammo Eduard VI o‘lgandan keyin uning o‘rniga Genrix
VIII ning Yekaterina Aragonskayadan tug’ilgan qizi Mariya Tyudor taxtga o‘tirdi.
Genrix VIII saroyiga nisbatan ispan katoliklari oppozitsiyasi muxitida
tarbiyalangan Mariya Tyudor ko‘proq g’arb bilan shimolning xiyla qoloq
okruglaridagi ingliz dvoryanlarining ba’zi bir qismidan madad topgan katoliklar
partiyasiga boshchilik qildi. Bundan tashqari, qirolicha ona tomon qarindoshi,
ispan qiroli Filipp II ga erga tegdi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Filipp II—XVI
asrning ikkinchi yarmidagi katolik reaksiyasining eng fanatik arboblaridan biri edi.
Mariya ispanlar madadiga tayanib, Angliyada katolizmni tikladi va protestantlarni
qattiq ta’qib ostiga oldi. Bir zamonlar o‘rta asr yeretiklarini gulxanga tashlab
qanday kuydirgan bo‘lsalar, Angliyada protestantlarni xam shunday tiriklayin
kuydirardilar. Protestantlar Mariyani shafqatsizligi uchun «qonxo‘r» deb
atadilar.50-yillar boshida mamlakatda bir necha marta katta-katta fitnalar
uyushtirildi, bundan maqsad Mariyani taxtdan ag’darib tashlash va chet el ispan
ta’sirini 138 yo‘qotish edi. Bu fitnalar bostirildi. Ingliz parlamentining uzi biror
darajada jiddiy oppozitsiya uyushtirishga jur’at etolmay, katolik hukumatiga
10

nisbatan o‘zini tobe tutardi. Ammo Mariya Tyudor uzoq vaqt qirollik qilmadi. U
1558-yilda o‘ldi 4
.
XVI asr — XVII asrning boshlarida Angliya-Rossiya munosabatlari. XVI
asrda Angliyada Rus davlati bilan anchagina jonli iqtisodiy munosabatlar
o‘rnatilgan edi. 1554 yilda Angliya-moskva kompaniyasining tuzilishi Angliya
bilan Rossiya o‘rtasida muntazam savdo aloqalari o‘rnatilishiga olib keldi.
Rossiyadan inglizlar juda ko‘p miqdorda zig’ir poyasi, kanop tolasi, mol yog’i,
mum, mis, muyna, yogoch va shu singarilarni olib ketar edilar. Qishloq xo‘jaligi va
o‘rmon xo‘jaligining ana shu maxsulotlari evaziga inglizlar Rossiyaga movut,
galantereya tovarlari, dori-darmon, qurol-yarok, oltingugurt, selitra, qo‘rg’oshin
olib kelardilar. Rossiyaning juda ko‘plab arkonlari kompaniyalar vositachiligida
ingliz flotini ta’minlash uchun yuborib turilardi. Ingliz savdogarlari Moskvadagina
emas, balki Yaroslavl, Volgada, Velikiy Ustyug va boshqa bazi shaharlarda xam
yashardilar. Ana shu shaharlarning ayrimlarida ular xom ashyoni qayta ishlash va
bu maxsulotni (arkon, ' parusina va shu singarilar) Angliyaga jo‘natish uchun
sanoat korxonalarini tashkil qilishardi. Angliya negosiantlari Sharqiy O‘rta Osiyo
bozorlariga borish uchun Rossiya davlati orqali Volga bo‘ylab va undan keyin
Kaspiy dengizi bo‘ylab uzoq sayoxat qilardilar. Biroq ingliz savdogarlari xamda
ularni qo‘llab-quvvatlovchi Angliya xukumati Rossiya davlatini o‘ziga xos savdo
koloniyasi xisoblashga moyil bo‘lib, bu yerda ularga Rossiyaning butun eksporti
va importi ustidan to‘la monopoliya o‘rnatishlari ta’minlanishini xohlardilar.
Kompaniyalarning bunday siyosati Rossiya xukumatining keskin qarshiligiga duch
keldi. Rossiya savdogarlari bu masala xususida Rossiya xukumatiga bir necha
marta qattiq shikoyat bilan murojaat qilishgan edi. 70-yillarning boshlaridayoq
Ivan Grozniy inglizlarning imtiyozlarini ancha qirqib qo‘ydi. XVI asrning
oxirlarida va XVII asrning boshlarida Boris Godunov davrida ular yanada ko‘proq
cheklab quyildi. Moskva davlatining markazlashgan xarakteri, rus
savdogarlarining iqtisodiy jixatdan ancha o‘sganligi va ularning aloxida
posadskoye sosloviyega g’arbdagi uchinchi sosloviyening tashkil topishini
4 Всемирная история . Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
11

eslatuvchi) sosloviyega uyushuvi Rossiyaning xalqaro savdo va siyosiy
munosabatlarda yetarli darajada mustaqil milliy siyosat o‘tkazishini ta’minladi.
Burjua oppozitsiyasining boshlanishi. Yelizaveta I ning ichki va tashqi
siyosat soxasida erishgan yutuqlari tufayli o‘sib kelayotgan ingliz burjua sinfi
nazarida uning obro‘si g’oyat ko‘tarildi. Parlament Yelizaveta xukumatidan
subsidiyani sira ayamadi. Ammo Yelizaveta qirollik qilgan davrdayoq absolyutizm
rejimidan burjuaziyaning norozi ekanligini ko‘rsatadigan ba’zi alomatlar paydo
bo‘lib qoldi. Xususan, bu oppozitsiya parlament a’zolarining parlamentdagn
tankidiy nutqlarida aks etdi. 70-va 80-yillardayoq parlament hukumatdan feudal
katolik reaksiyasiga qarshi qat’iyroq kurashsin va Yelizaveta o‘ziga
protestantlardan voris belgilasin, deb talab qildi. Parlament deputatlar uchun shaxs
daxlsizligi va so‘z erkinligi bo‘lishini, shuningdek, parlament saylovlariga
xukumat tamomila aralashmasligini talab qildi. 1601 yilda parlament har xil
tovarlar ishlab chiqarishni ayrim shaxslar yoki kompaniyalarning monopoliya qilib
olishi uchun qirolicha tomonidan joriy etilgan patent sotilishiga qat’iy qarshi
chiqdi. G’azabga kelgan parlamentni tinchitish uchun Yelizavetaning o‘zi
aralashishi va bundan keyin bunday ishni qilmasligi to‘g’risida va’da berishi lozim
bo‘lib qoldi. Parlament qirolichaning cherkov siyosatidan ham norozi edi.
Anglikanizmni uning katolitsizmga yaqinligi uchun tanqid qilib chiqishlar
Yelizaveta I ning deyarli hamma parlamentlarida 60-yillardan boshlaboq eshitila
boshlagan edi. Burjuaziya va yangi dvoryanlarning bir qismi ingliz cherkovini
kalvinizm ruida chuqurroq reformatsiya qilishga moyil edi. Ammo Yelizaveta
yepiskoplar anglikan tuzumidan ajralgisi kelmasdi, chunki bu tuzum sharoitida
yepiskoplar absolyutizmning eng itoatli quroli bo‘lib xizmat qilar edilar. 5
Puritanlar harakati. Diniy-siyosiy tus olgan oppozitsion kayfiyatlar tobora
kuchayib bordi. O‘sib mustaxkamlangan burjua sinfining absolyutizm siyosatidan
norozoligini aks ettiruvchi qulayroq forma puritanizm deb nom olgan yangi
diniycherkov hokimi edi. Dastavval puritanlar deb anglikan cherkovining
tarafdorlarini, ya’ni ularning bu cherkovni katolitsizm sarkitlaridan «tozalash»
5
Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
12

uchun ko‘proq kurashib kelgan qismini atardilar (puritanlar so‘zining o‘zi lotincha
«rigiz», ya’ni «toza» degan so‘zdan kelib chiqqan). «Puritan» nomi Angliyada
dastlab XVI asrning 60-yillarida paydo bo‘ldi. 70-va 80-yillarda puritanlarning
soni juda ko‘payib «ketdi. Puritanlarga kalvinizm ideologiyasi tobora ko‘proq Vaqt
o‘tishi bilan puritanlar hukmron anglikan cherkovidan tamomila ajralib chiqib,
boshida saylanib qo‘yilgan starshina (presviter)lari bo‘lgan alohida cherkov
jamoalarini tuza boshladilar. Puritan cherkov jamoalari cherkov ishlarida yangi
mulkdor sinflarga to‘la mustaqillik berdilar. Shunday qilib. ingliz burjuaziyasi va
yangi ingliz dvoryanlari din sohasida o‘zlarini ozod qilishga kirishdilar va shu
bilan keyinchalik umuman butun feodal-absolyut tuzumiga qarshi kurashga o‘tish
nazarda tutdilar. XVI asrning oxirlaridayoq ingliz puritanlari orasida aniq ko‘rinib
turgan ikki oqim paydo bo‘ldi, uning biri — eng yirik burjuaziya va yirik
dvoryanlar vakillarini o‘z ichiga olgan ancha o‘ng yo‘l tutgan presviterian oqimi,
va ikkinchisi — asosan mayda burjuaziya, jentri va dexqonlar orasida o‘ziga
tarafdorlar topgan, ancha so‘l yo‘l tutgan independent oqim edi. Yelizaveta
xukumati puritanlarga g’oyat dushmanlik nazari bilan qarardi. Puritanlar xam
katoliklar singari ta’qib qilinardi. Katoliklar singari ularni xam turmalarga qamar,
mamlakatdan xaydab chiqarar Ba ularga turli jarimalar solar edilar. Ammo,
puritanlarning soni ortib boraverdi, bu esa burjua sinflarining absolyutizm bilan
aloqani uzishga tobora jiddiyroq tayyorlanayotganligidan dalolat berardi.
Yelizaveta I podsholik qilishining tugashi. Styuartlar sulolasi xukmronligining
boshlanishi. Yelizaveta I Tyudor qariyb 45 yil podsholik qilib, 1603 yil 24 martda
vafot etdi. U Tyudorlar dinastiyasining oxirgi vakilasi edi. Bu dinastiya davrida
inglizlarning kapitalistik taraqqiyoti juda katta muvaffaqiyatlarga erishdi.
Yelizaveta vafotidan sal ilgari Shotlandiya qiroli Yakov VI ni (u qatl etilgan
Mariya Styuartning o‘gli edi) o‘z vorisi qilib tayinladi. Yakov uchun bu —
kutilmagan voqea emasdi, Yelizavetaning ministrlari allaqachondan beriyoq
Shotlandiya qiroli bilan maxfiy xat yozishib, uning ingliz taxtiga huquqini
tasdiqlashar xamda «ikki millatni birlashtirish» — Angliya bilan Shotlandiyani
umumiy bir qirollikka birlashtirishning konkret shartlarini ishlab chiqishgan edi.
13

Ammo yangn dinastiyaga o‘z podsholigini murakkab sharoitlarda boshlashga
to‘gri keldi. Angliyada burjuaziya revolyutsiyasi uchun shart-sharoit vujudga kela
boshlagan edi. Mustaxkamlanib va sinfga aylanib olgan ingliz burjuaziyasi xamda
uning ittifoqchisi bo‘lmish yangi dvoryanlar xokimiyatni o‘z qo‘llariga olib, ular
uchun ortiqcha va zararli bo‘lgan monarxiya formasiga barxam berishga
intilayotgan edilar. Tyudorlar davridayoq shakllana boshlagan parlament
oppozitsiyasi Styuartlar davrida ayniqsa zo‘r g’ayrat bilan xarakat qildi. 6
XVI asrda ingliz madaniyati. XVI asr Angliya tarixida kapitalizmning
tug’ilish asri bo‘lish bilan birga, ayni vaqtda ingliz millati shakllanishining davom
etishi va ingliz madaniyatining g’oyat gullagan davri xam edi. XVI asrda ingliz
adabiyoti bilan ingliz teatri g’oyat gullab yashnadi. Ilk ingliz gumanizmi
adabiyotining eng yorqin namoyandasi mashxur Tomas Mordir (1478 —1535).
Mor o‘zining «Utopiya» nomli (1.516 yil) klassik asarida avvalo Angliyadagi
dastlabki jamg’arilish davrining sotsial ziddiyatlarini analiz qilib berdi, bu bilan
g’arbiy YYevropa utopik sotsializmi oqimiga asos soldi va bu oqim bundan
keyingi asrlarda rivojlana borib. ilmiy sotsializm elementlarini tayyorlab berdi.
Erazm Rotterdamskiyning «Betamizlik maddiyasi» degan asari kabi Morning
«Utopiya»si dam gumanistik adabiyotning eng mashhur va eng ko‘p tarqalgan
yodgorliklaridandir. «Utopiya» dam asli lotin tilida yozilgan bo‘lib keyinchalik
YYevropaning damma tillariga tarjima qilingan va dunyo adabiyotining damma
bahramand bo‘lgan asarlaridandir.
XVI asrning ikkinchi yarmida, Yelizaveta davrida qirolicha va saroydagi bir
qancha katta dvoryanlar domiy homiylik qilgan ingliz teatri katta rivoj topdi. Shu
bilan birga teatr Londondagi keng xalq ommasining sevikli tomoshasi edi.
Xalqning teatrga munosabati dramaturg va aktyorlarni o‘z badiiy obrazlarini
muayyan xalqdemokratik ruhidagi uslubda yaratish uchun harakat qilishga majbur
etdi. Vilyam Shekspir (1564—1616) jadonda shuhrat qozongan buyuk ingliz
dramaturgi edi. Qisman tarixiy va qisman o‘z zamonasing maishiy temalarida
yozilgan o‘nlarcha Drama, tragediya va komediyalarning avtori bo‘lgan Shekspir
6 Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
14

o‘z asarlarida feodalizmdan kapitalizmga o‘tish davridagi Apgliyani xiyla to‘la
tasvir etib berdi. Shekspirning pyesalaridagi kaxramonlar — Uyg’onish davrining
qahramonlik xarakteriga ega bo‘lgan Foyat extirosli kishilardir. Shu bilan birga
ular juda realistik ruhda talqin etilgan bo‘lib, oddiy kishilar taqdiriga xayrixoxlik
bildiriladi. Shoir oddiy kishilarning donoligini ko‘pincha saroydagi oliftalarning
yengiltakligiga va bema’niligiga qarama-qarshi qilib qo‘yadi. Shekspirning eng
yaxshi pyesalari: «Gamlet», «Otello», «Romeo va Julyetta», «qirol Lir» va
boshqalar butun dunyodagi teatrlarning repertuarida maxkam o‘rin olgan..
Shekspirning adabiy merosida tarixiy xarakterdagi dramalar («Tarixiy xronikalar»)
alohida ahamiyatga ega. «Richard II», «Genrix IV», «Genrix V», «Genrix VI» va
«Richard III» deb ataluvchi bu dramalarning syujeti asosan Oq atir gul va qizil atir
gul urushlari tarixidan olingan. Shekspir bu dramalarda markaziy hokimiyatning
feodal anarxiyasiga qarshi shiddatli ko‘rashi damda chetdan bo‘ladigan hujum
xavfi sharoitida utgan Angliyaning siyosiy birlashuvi protsessini aks ettirgan. XVI
asrning oxirgi o‘n yilliklari va XVII asrning birinchi yarmida mashxur ingliz
faylasufi Frensis Bekon (1561 — 1626) o‘z asarlarini yaratdi. U «Yangi organon»
(1620 yil) degan ajoyib falsafiy asarning avtoridir. Bekon bu asarda fanlarni
yangidan klassifikatsiya qilib, og’irlik markazini tibbiyot fanlariga yo‘naltirgan
edi. Bekon o‘rta asr sxolastikasining e’tiqodli dushmani edi. U targ’ib qilgan
induktiv bilish metodi faktlarni umumlashtirgan xolda o‘rganishga asoslangan
bo‘lib, YYevropada shu davrgacha fan rivojlanishining bevosita natijasi edi va o‘z
tomonidan tabiiyotning yanada yuksalishiga, xamda yangi dunyoqarashning
shakllanishiga yordam berdi. Bekon Tomas Morning «Utopiya»sidan keyingi
utopik asar «Yangi Atlantida»ning xam avtoridir. Bu asar avtor umrining oxirida
yozilgan va uning vafotidan keyin e’lon qilingan. «Atlantida» asarida Bekon fan
bilan ishlab chiqarishning aloqasi haqida o‘zining ezgu g’oyasini namoyish qildi.
«Atlantida»ning yuksak sanoat texnika darajasi Bekon utopiyasining asosiy
xususiyatini tashkil qiladi 7
.
7
Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
15

II BOB. ANGLYA TARIXI XORIJ MANBALARIDA
Angliya Somerset Maom - Oy va Penni. Ingliz adabiyoti ko'pchiligimizning
ongimizda Uilyam Shekspir, Charlz Dikkens, Artur Konan Doyl va Agata Kristi
kabi ismlar bilan uzviy bog'liqdir. Biroq, men o'quvchini unchalik mashhur
bo'lmagan, ammo kam iste'dodli bilan tanishtirmoqchiman Ingliz
yozuvchilari shuningdek, ular yashagan va ishlagan davr haqida bir necha so'z ayt.
Ushbu maqolada batafsil ma'lumot berilgan ingliz adabiyotini davrlashtirish O'rta
asrlardan to hozirgi kungacha va ingliz yozuvchilarining eng taniqli asarlari,
shuningdek unchalik taniqli bo'lmagan, ammo o'qishga arziydigan asarlari
ko'rsatilgan. Dastlab, ingliz adabiyoti bilan nima bog'liqligini aniqlaylik. Ingliz
adabiyoti nafaqat Angliya yozuvchilarining, balki Buyuk Britaniyaning barcha
joylari, shu jumladan Uels, Shotlandiya va Shimoliy Irlandiyaning adabiyotidir.
Ma'lumki, ingliz tilida dunyodagi boshqa tillarga qaraganda ko'proq so'zlar
mavjud. Natijada, ma'no jihatidan nozik farqlarga ega bo'lgan ko'plab so'zlar
mavjud. Ushbu xilma-xil so'zlar ingliz yozuvchilari tomonidan mohirlik bilan
ishlatilgan va ularning ba'zilari hatto yangi so'zlarni yaratish mas'uliyatini o'z
zimmalariga olganlar, bu yozuvchilardan biri yorqin V. Shekspir edi. Ingliz
adabiyoti - bu ko'p asrlik tarix, yorqin mualliflar, milliy xarakterning o'ziga xos
xususiyatlarini aks ettiruvchi unutilmas asarlar. Biz ushbu buyuk adiblarning
kitoblari bilan o'samiz, ular yordamida o'rganamiz va rivojlanamiz. Ingliz
yozuvchilarining ma'nosini va ularning jahon adabiyotiga qo'shgan hissalarini
etkazish mumkin emas. Dunyoni Shekspir, Dikkens, Uayld va boshqa asarlarisiz
tasavvur qilish qiyin. Ingliz adabiyoti davrlarga bo'linadi, ularning har birida
ularning yozuvchilari va shoirlari yashab ijod qildilar, asarlarida mamlakat
tarixidan ma'lum voqealar va faktlar aks etdilar. Ingliz adabiyotida quyidagi
davrlarni ajratish odatiy holdir: 1 davr: Ilk o'rta asrlar yoki anglo-sakson davri 450-
1066 Tarixiy haqiqat: 1066 yilda Angliya Uilyam Fatih boshchiligidagi normanlar
tomonidan zabt etildi. Ushbu fath bu davrni tugatadi. Afzal janr: she'r. Eng taniqli
asarlar: Beowulf Ushbu davr asarlari og'zaki so'zlar bilan o'tib boradi. Ular
16

quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi: o'lim, cherkov va butparastlikning
yonma-yonligi, qahramonlarni maqtash va muvaffaqiyatli janglar. Bu davrning eng
muhim asari she'rdir Beowulf , Angliyada milliy epik maqomiga ega. Beowulf -
qadimgi ingliz tilida yozilgan eng uzun doston. She'r 3000 satrdan iborat bo'lib, 3
qismga bo'lingan. Beowulf - yaxshilikning yovuzlik ustidan g'alaba qozonishining
klassik ertagi. Unda Beowulf ismli qahramonning jasoratlari, uning yirtqich
hayvon bilan janglari, bu yirtqich hayvonning onasi va ajdarho tasvirlangan. 2
davr: O'rta asrlar: 1066 - 1500 yillar Afzal janr: xalq ertaklari, ritsarlik romantikasi,
ballada XI-XII asrlarda adabiyotda cherkov-didaktik asarlar ustunlik qiladi
(Ormulum, Ode-Moral), XIII asr o'rtalaridan boshlab ko'proq kundalik janrlarga
o'tish (Kuku xalq qo'shig'i, Amtondan Bev) , Horn "Va" Havelock "). XIII-XIV
asrlarda - qirol Artur va uning ritsarlari haqida ritsarlik romanlarini yaratish. 1469
yilda Tomas Malori ritsarlarning jasoratlari haqida to'liq roman to'plamini
to'plagan va uning "Arturning o'limi" asari so'nggi o'rta asr ingliz adabiyotining
yodgorligiga aylangan. Xalq she'riyatining janrining rivojlanishining boshlanishi -
balladalar. Jasur qaroqchi Robin Gud haqidagi baladalar juda mashhur. Va nihoyat,
ushbu davrning ikkinchi yarmi ingliz adabiyoti tarixidagi yangi sahifa hisoblanadi
va Jeffri Chauser nomi bilan bog'liq. Agar ilgari asarlarni lotin tilida yozish odat
tusiga kirgan bo'lsa, u holda Chauser ingliz tilida birinchi bo'lib yozgan. 8
Uning
eng mashhur asari "" edi. teatr uchun sonetlar, lirik asarlar, pyesalar 1500-1558
— Tudorlar ostida adabiyot Uyg'onish davri lirika janrining rivojlanishi bilan
boshlanadi, etakchi rol she'riyatga yuklangan. Shoirlar Filipp Sidni va Edmund
Spenser. Genri VIII davrida eng ko'zga ko'ringan yozuvchilardan biri buyuk
yozuvchi va gumanist Tomas Mor 1516 yilda nashr etilgan "Utopiya" kitobi bilan
mashhur bo'lgan. 1558-1603 — Elizabeth davridagi adabiyot Bu davr Yelizaveta I
hukmronligi bilan bog'liq, bu erda O'rta asr an'analari va Uyg'onish optimizmi
aralashgan. Bu davrda she'riyat, nasr va dramaturgiya rivojlangan asosiy uslublar
edi. Biroq, drama alohida gullab-yashnagan. Ushbu davrning ko'zga ko'ringan
8
Daniel T. Potts: Nomadism in Iran. From Antiquity to the Modern Era. Oxford u.a. 2014, S. 134; Nikolaus Schindel:
Wahram V. Band. 1. Wien 2004;
17

yozuvchilari Tomas Kid, Robert Grin, Kristofer Marlou va birozdan keyin eng
buyuk dramaturg Uilyam Shekspir edi. 1603-1625 — Yoqub I boshchiligidagi
adabiyot Yoqub I. hukmronligi bilan bog'liq bo'lgan qiyin va g'amgin davr, bu
davrda nasrdan va dramadan asarlar faol ravishda nashr etildi. Shuningdek, davr
shoh nomidan amalga oshirilgan Muqaddas Kitobning tarjimasi bilan belgilandi.
Bu davrda Shekspir va Jonson, shuningdek Jon Donne, Frensis Bekon va Tomas
Midlton yashab ijod qildilar. 1625-1649 — Karl I boshchiligidagi adabiyot Ushbu
davr yozuvchilarining asarlari nafisligi va nafisligi bilan ajralib turardi. Bu davrda
"Kavaler shoirlar" deb nomlangan davr paydo bo'ldi, ular orasida Ben Jonson,
Robert Gerrik, Tomas Karev va boshqalar bor edi. Ularning she'riyatida yuqori sinf
hayoti tasvirlangan, shuningdek, asosiy mavzular: go'zallik, muhabbat, sodiqlik.
Ular aql-zakovati va to'g'ridan-to'g'ri yo'nalishi bilan ajralib turardi. 1649-
1660 — protektorat davri(yoki puritanik interregnum) Davr Oliver Kromvel nomi
bilan bog'liq. Bu davrda Milton, Tomas Xobbs va Endryu Marvelning siyosiy
asarlari ustun keldi. 1642 yil sentyabrda puritanlar axloqiy va diniy sabablarga
ko'ra teatrlarni yopdilar. Keyingi 18 yil davomida ushbu davrda yozilgan dramatik
asarlar yo'qligi sababli teatrlar yopiq qoldi. 4-davr: neoklassitsizm: 1660 - 1785
yillar Afzal janr: nasr, she'riyat, roman Jon Milton yo'qolgan jannat, Gulliverning
sayohatlari Jonatan Svift, Robinzon Kruzo Deniel Defo, Tom Jons tarixi, asos
solgan (1749)) Neoklassitsizm davri adabiyotiga frantsuz adabiyoti katta ta'sir
ko'rsatdi. Bu davr adabiyoti falsafiy xususiyatga ega bo'lib, unda shubha, zukkolik,
nafosat va tanqidiy xususiyatlar ham mavjud edi. Bir necha davrlarga bo'lingan:
1660-1700 - tiklash davri Bu monarxiya tiklangan vaqt, din va siyosiy ehtiroslarga
nisbatan aql va bag'rikenglik g'alabasi davri edi. Bularning barchasi nasr va
she'riyatning mo'lligi va "Qayta tiklash komediyalari" deb nomlangan maxsus
axloqiy komediyaning paydo bo'lishi bilan ajralib turardi. Aynan shu davrda Jon
Milton "Yo'qotilgan jannat" va "Qaytgan jannat" asarlarini yozgan. Bu davrning
boshqa yozuvchilari Jon Lokk, Jon Drayden va Jon Uilmot, Rochesterning ikkinchi
grafligi. 1700-1745 – Avgustin davri O'sha davr adabiyotining ustun xususiyatlari:
nafisligi, ravshanligi va nafisligi. Taniqli yozuvchilar: Jonatan Svift, Aleksandr
18

Papa va Daniel Defo. Bu davrda Defoning birinchi ingliz romanlari va 1740 yilda
Samuel Richardson tomonidan yozilgan "xarakterli roman" "Pamela" ning nashr
etilishi katta hissa qo'shdi. 1745-1785 – sentimentalizm Adabiyot
ma'rifatparvarlarning dunyoqarashini aks ettirdi, yozuvchilar aql va jilovni emas,
balki sezgi va hissiyotlarni ta'kidlay boshladilar. O'rta asrlar balladalari va folklor
adabiyotiga bo'lgan qiziqish bu vaqtda tobora ko'proq xushyoqishni uyg'otdi.
Ushbu davrning dominant mualliflari Samuil Jonson, Edvard Yang, Jeyms
Tomson, Tomas Grey bo'lib, kech sentimentalizmning sentimentalizm davrida,
xalqning eng iste'dodli qo'shiqchisi Robert Bernsning paydo bo'lishi. Tarixiy
manba deganda inson faoliyati jarayonida yaratilgan yoki uning ta'sirini boshidan
kechirgan hamma narsa tushuniladi. O'rta asrlarga kelsak, manbalarning besh turini
ajratib ko'rsatish tavsiya etiladi: 1) tabiiy geografik, ya'ni. landshaft, iqlim, tuproq,
o'simlik va 2) etnografik, qadimiy texnologiyalar, urf-odatlar, turar-joylarning
tashqi ko'rinishi, kiyim-kechak, oshxona, tafakkur stereotiplari, folklor; 3) moddiy
binolar, asboblar, uy-ro'zg'or buyumlari, qurollar va boshqalar; 4) me'morchilik,
rassomlik, haykaltaroshlik va amaliy san'atning badiiy va tasviriy yodgorliklari; 5)
yozma, bu harflar, raqamlar, eslatmalar va boshqa yozuv belgilari bilan yozilgan
har qanday matnlar. Ular turli rollarni o'ynaydi. Matnlar va badiiy asarlarda
nisbatan kambag'al bo'lgan ilk o'rta asrlarni o'rganishda moddiy manbalar eng katta
ahamiyatga ega. Folklor va boshqa etnografik manbalar, aksincha, oxirgi o rtaʻ
asrlarni o rganish uchun eng muhim hisoblanadi.
ʻ 9
Asosiylari yozma manbalardir.O rta asr yozma manbalarini uch sinfga
ʻ
bo lish maqsadga muvofiqdir: 1)
ʻ hikoya (hikoya), 2) nafaqat mavjud huquqiy
amaliyotni, balki qonun chiqaruvchining irodasini, mahalliy urf-odatlarni, cherkov
kengashlarining qarorlarini, monastirlar, hunarmandchilik ustaxonalari,
universitetlar va boshqalarning nizomlarini aks ettiruvchi normativ; 3) Hujjatli,
asosan ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy-siyosiy hayotning alohida lahzalarini maxsus,
asosan rasmiylashtirilgan lug'at orqali aks ettiradi. Rivoyat manbalari doirasida
ilmiy adabiyotning alohida sinfi asta-sekin rivojlanib boradi.Biroz oldinroq esa
9
Franz Altheim. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. Berlin, 1989;
19

hikoya yodgorliklaridan ajralib turadi. fantastika, badiiy obrazlardagi hodisalarni
umumlashtirish orqali voqelikni aks ettirish 10
. Yozma manbalarning bu sinflar
turlarga bo'linadi. Demak, rivoyat manbalari orasida zuhidlik va avliyolar
mo'jizalari haqida hikoya qiluvchi tarixiy rivoyatlar, hagiografik asarlar alohida
ajralib turadi; epistolyar ijod yodgorliklari; va'z va barcha turdagi ko'rsatmalar;
ma'lum vaqtgacha turli risolalar bilan ifodalangan ilmiy adabiyotlar ham mavjud.
O'z navbatida, ular ko'p navlarga bo'linishi mumkin. Masalan, o rta asrlar tarixiyʻ
yozuvlari ichida yilnomalar, yilnomalar, biografiyalar, nasl-nasabnomalar va tarix
deb ataladiganlar ajratiladi. Solnomalar jahon va mahalliy, nasr va nazm, cherkov
va dunyoviy, ikkinchisi shoh, shahar, oila va boshqalar. Orta asr yozma manbalari
antik davr yoki yangi davr tarixiga oid manbalarga nisbatan oziga xos
xususiyatlarga ega. O'rta asrlarda kichik taqsimot va umuman savodxonlik darajasi
past bo'lganligi sababli, yozuv nisbatan kam qo'llanilgan. O'sha davr madaniyati,
ayniqsa, ilk o'rta asrlar, asosan, og'zaki-marosimlar edi, shuning uchun ma'lumotlar
asosan xotiradan uzatiladi. Jonli so‘zlashuv tili bilan yozma til o‘rtasida tafovut
mavjud bo‘lib, bu o‘rganilayotgan manbalardan foydalanish uslubi,
terminologiyasi va tabiatiga ta’sir ko‘rsatdi. Vaziyat faqat o rta asrlarning ikkinchi
ʻ
davrida xalq tillarida ko proq matnlar paydo bo lgachgina o zgara boshladi. XIV-
ʻ ʻ ʻ
XV asrlarga kelib. G'arbiy Yevropaning aksariyat mamlakatlarida ular allaqachon
ustunlik qilmoqdalar, ammo ijtimoiy hayotning ba'zi sohalarida (diplomatiya,
cherkov, fan) lotin tili hozirgi zamongacha o'z mavqeini saqlab qoldi. Bundan
tashqari, bir qator mamlakatlarda lotin tili darhol ikkita xalq tili - mahalliy va
xorijiy tillar bilan birga yashagan. Ishlab chiqarish texnologiyasi, qishloq xo‘jaligi
ekinlarining hosildorligi, mulkiy tabaqalanish, oila turi, kundalik turmushi,
ommaning dunyoqarashi va boshqalar kam ta’riflangan.Kerakli ma’lumotlar
odatda yashirin ma’lumotlar ko‘rinishida mavjud bo‘lib, ularni aniqlash qiyin
bo‘lishi mumkin. tutmoq. Yaqin-yaqingacha manbashunoslikda tashqi va ichki
10
Franz Altheim. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran. Berlin, 1989;
20

manba tanqidini ajratib kelardi, ammo zamonaviy manbashunoslik yodgorlikni har
tomonlama, yaxlit o‘rganishga asoslanadi. 11
Manbani ma'lum bir ijtimoiy-madaniy muhit mahsuli sifatida talqin qilishda
yozma bo'lmagan manbalar va ularni o'rganuvchi yordamchi tarixiy fanlar: tarixiy
landshaftshunoslik, arxeologiya, etnografiya, onomastika (to'g'ri nomlar, shu
jumladan geografik nomlar haqidagi fan) ajralmas yordam beradi. , san'at tarixi,
numizmatika va hokazo. Ishonchli vosita. Jamiyatni turli tomonlardan yorituvchi,
bir-birini nafaqat to'ldiradigan, balki to'g'rilab turadigan turli xil va manbalar
sinflari ma'lumotlarini birlashtirish usuli o'tmishni bilish usuli bo'lib qoladi. ,
ko'plab olimlar avlodlari tomonidan sinovdan o'tgan. So'nggi o'n yilliklarda ushbu
usul fanlararo tadqiqotlarning rivojlanishi tufayli qo'shimcha turtki oldi. Manba
tahlilining miqdoriy usullari o'rta asr tadqiqotlariga keng kirib bormoqda 12
. XVII
asr 40-yil. boshlanadi yangi davr Angliya tarixida. Bu davr XVII asrning
boshlang'ich qo'zg'alishi edi. - erta burjua isrisinglaridan biri. Oliy va Borjjxona
tarixchilari inglizlar qo'zg'olonini "katta tartibsizlik" yoki asosiy sabablarga ko'ra
diniy to'qnashuvlarni hisobga olgan holda "juda zo'r inqilob" deb atashadi. Shu
bilan birga, ingliz qo'zg'oloni Yevropa miqyosidagi birinchi qo'zg'olon edi. Bu
nafaqat Angliyadagi burjua tizimini o'rnatgan, balki G'arbiy Yevropa va Shimoliy
Amerikada kapitalli ishlab chiqarish usulining g'alabasida katta rol o'ynadi.
Shuning uchun ingliz qo'zg'oloni yangi vaqtning boshidir. F. Engelels XVII
asrning burjua inqilobini chaqirdi. "Ingliz tarixining ajoyib davri."XVIII asrning
frantsuz inqilobidan farqli o'laroq. XVII asr qo'zg'oloni. Angliyada diniy bannerga
baho berildi. Ammo bu burjua mohiyatida edi. Uning sabablari bor edi va ular
Angliyada qo'zg'olonni arafasida rivojlangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
sharoitlarda qidirishlari kerak.
XVII asr boshlarida. Angliya asosan agrar mamlakat edi. XVII asr
o'rtalarida. Angliya aholisi 5 million kishini tashkil etdi va qishloqda aholining
aksariyati yashagan. Biroq, mamlakat iqtisodiyotida sanoat ishlab chiqarish tobora
11
Matthias Pfisterer: Hunnen in Indien. Die Münzen der Kidariten und Alchan aus dem Bernischen Historischen
Museum und der Sammlung Jean-Pierre Righetti. Wien 2014;
12
Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
21

muhim ahamiyat kasb etmoqda. XVI asrdan boshlab Ingliz jun sanoatida tez
rivojlanmoqda, kemasozlik, temir ishlab chiqarish o'sdi. Angliyada XVII asr
boshlari. Ular haftasiga 3 dan 4 tonna metall rangda ravon bo'lgan temir 800
pechni ishlab chiqardilar. Temir ishlab chiqarish markazlari okruglar okrugida,
sasri, seerri va boshqalar edi. Ko'mir qazib olish kuchli edi: 1640 yilga kelib,
Angliya Yevropada qazib olingan ko'mirning 40 foizini berdi. Ushbu eski sanoat
sanoatining yonida yangi ishlab chiqarishlar - paxta matolari, ipak, shisha
buyumlar,sovun ishlab chiqarish uchun.Ingliz kapitalizi uning rivojlanishining
ishlaB chiqarish bosqichida edi. Ammo, agar kapitalistik ishlab chiqarish ba'zi bir
sohalarda, boshqa sohalarda, kichik sanoat ustaxonalarida kichik ishchi ishlab
chiqarish katta rol o'ynadi. Katta markazlashtirilgan ishlab chiqarish metallurgiya,
qazib olish, shuningdek shisha, qog'oz va boshqa sohalarda edi. Kichik ishlab
chiqarish o'zgarmadi. Bu kichik hunarmandchilikning ajralish jarayoni, magistrlar -
boy iqtisodchilar va ekspluatatsiya qilingan hunarmandlar bo'yicha bo'linma.
Ko'plab hunarmandlar xaridorlardan olingan xom ashyo ustida ishladilar.
Ushbu jarayonda ham seminarda ham, norezident bo'lmagan hunarmandchilikda
sodir bo'lgan. Biroq, Angliyada hali hali kichik mustaqil hunarmandchilik ishlab
chiqaruvchilarning ko'plab qatlamlari bor edi. Qirolning so'zlariga ko'ra, XVII
asrning ikkinchi yarmiga ishora qilgan, 60 ming oila yoki atigi 240 ming kishi
bo'lgan. XVII asrning birinchi yarmida Angliyada. Faqat o'nlab ishchilar, balki
yuzlab ishchilar, balki boshqa ishchilar ish olib boradigan korxonalar bor edi.
Bunday korxonalar suralar, suvsiz, Wiltshirire va boshqalarning okrugida edi. Bir
qator eski sohalarda, xususan junda kapitalistik ishlab chiqarishning tashkil etilishi
edi. Bu markazlashtirilmagan, ammo tarqoq mansuff, ammo qolgan asosiy
shakl Angliyadagi kapitalistik mahsulot XVII asr boshlandi.XVII asr boshlarida
sanoat ishlab chiqarishining turli xil shakllari. Britaniya iqtisodiyotining o'tish
davri, kapitanli Fesual munosabatlar tomonidan kechiktirilgan Faolistik
rivojlangan.Angliya inqilob boshlanishiga qadar tijorat sohasida katta yutuqlarga
erishdi. Ichki birja uzoq vaqtdan beri Londondagi markazi bilan yagona milliy
bozorga aylantirgan mahalliy bozorlar tomonidan uzaytirildi. Tashqi savdo
22

aylanmasining katta o'sishi kuzatilmoqda, ingliz savdogarilari tobora ko'proq
tayyor mahsulotlarni eksport qilmoqdalar va turli mamlakatlardagi inshootlar
oladilar. Tashqi savdoda katta daromad olgan Monopol kompaniyalari juda katta
ahamiyatga ega, shuning uchun kapital mamlakatida to'plangan diqqatga sazovor
joylar markaziga aylandi 13
. Ichki vaayniqsa tashqi savdoni rivojlantirishning jadal
o'sishi ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga yordam berdi. Biroq, inqilobual
Angliyada boshlang'ich intilofni rivojlantirishda yuzaga kelgan feodal
munosabatlar kapitalizmni rivojlantirishga katta to'siqlar paydo bo'ldi. Ushbu
to'siqlar feodal hunarmandchilikning qoldiqlari, O'rta asrlar monopoliyalari va
patentlar tizimi va boshqalar edi.
Fedallik ustaxonasi cheklovlari va tartibga solish juda omon qolgan edi,
ayniqsa qadimiy shaharlarda. Spinerlar va zaifliklarning bir ustaxonasida ushbu
cheklovlar kombinatsiyani cheklangan, shaharga yaqin joylashgan qishloqlarda va
boshqalar. Bularning barchasi samarali kuchlar va texnikani rivojlantirishni
taqiqladi taraqqiyot. Bu, albatta, yangi sanoatlarning mikroblari tomonidan aniq
ko'rsatilgan. 14
Samarali kuchlarni yanada rivojlantirish uchun katta tormoz
mutlaqchilikning iqtisodiy tizimi edi. Feodal munosabatlarning hukmronligi uning
sanoatdan qishloq xo'jaligining tarqalishini saqlab qolish uchun natijasi bo'ldi.
Biroq, ingliz qishloqlarida kapitalistik munosabatlarni rivojlantirishning jadal
jarayoni bo'lib o'tdi. Kapitalizmning rivojlanishi nuqtai nazaridan qishloq
xo'jaligida, ayniqsa qishloq xo'jaligida, qishloq xo'jaligida, qishloq xo'jaligida,
qishloq xo'jaligida qishloq xo'jaligida, qishloq xo'jaligida, qishloq xo'jaligidagi
qishloqlardan farqli o'laroq, kapitalizm juda jadal rivojlandi va ishlab chiqarish
kuchlarining jadal rivojlandi. Go'paralarning qarshiliklariga qaramay,
takomillashtirish jarayoni davom etdi. Biroq, K. Mark qaydlari, so'nggi o'n yilliklar
davomida XVII asrning o'n yillari. Xomenri, "mustaqil dehqonchilik, ijarachilar
13
. Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
14
Michael de Ferdinandy, Neue Monographien über die Geschichte der Hunnen. München. 2010
23

sinfiga qaraganda juda ko'p edi. Bu kromvellning asosiy kuchi edi. " Vagiza er-
xotin dehqonlarning bir qismini quruqlikdagi varaqalarda aylantirishi kerak edi.
Shu bilan birga, ingliz qishlog'ida ko'plab yirik er egalaridan er ajratgan
fermerlarning tor qatlamlari - katta er egalari va yollangan batristlardagi erlarni
ijaraga olgan kapitalistlar paydo bo'ldi.Katta kapitalistlik ijara va ta'limning
rivojlanayotgan kapitalistik fermerlar sinfining sinflari sinfi bilan birgalikda ingliz
qishlog'ining kapitalini rivojlantirishning yorqin ko'rsatkichidir. Bu fermer
xo'jaligidagi fermer xo'jaligiga va bozorda dona, dona, dona, sabzavot, sabzavot,
sabzavot va sut mahsulotlarini oshirdi. XVII asrning birinchi yarmida kuzatilgan
qishloq xo'jaligi mahsulotlari narxlarining o'sishi bilan ayniqsa foydali bo'ldi. Bu
borada yaylovlarning bir qismi haydaladigan erlarga aylanadi va shu bilan birga
boshlanadi yangi to'lqin Uylar.Biroq, ingliz qishlog'idagi kapitalistik aloqalarni
rivojlantirish feodal munosabatlarning, ayniqsa Angliyaning shimoliy, G'arbiy va
janubi-g'arbida joylashgan bo'lib, unda eski feodal zodagonlari dehqonlar, feodal
ijarasi asosida olib borilgan.
Er hali ham qonuniy ravishda "Koni ushlab turish" tufayli qirollik kuchining
mulki deb hisoblangan. Angliyadagi asosiy mol-mulklarning aksariyati shohni
tiniq xizmatning boshini ko'tarish sharti bilan ushlab turishgan. XVII asrda
Xizmatlar endi kerak emas, lekin "ritsarlar" egalari uning o'rniga pul to'lashlari
kerak edi. 15
Inqilobning ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari. XV asr oxirigacha. Angliya
"Agrar unevatige" va Yevropaning iqtisodiy orqa tomoni, XVIIning qishloq
xo'jaligining o'rtasida qishloq xo'jaligida saqlanib qolish va qishloqda 5 million
kishi istiqomat qilishdi. Oziq-ovqat va jun ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan
mamlakat sanoat va savdo tarmog'ini rivojlantirishda jiddiy yutuqlarga erishdi.
Yuz uchun yillar 1540 dan 1640 gacha, ko'mir qazib olish 200 ming tonnadan 1,5
million tonnagacha oshdi (bu Yevropa ishlab chiqarishning 80 foizi), temir rudasi -
3 marta, qo'rg'oshin, mis, mis, tuz, mis, tuz - 6-8 baravar ko'paydi. 1600- 1640 g
Moskva (1554 yilda tashkil topgan), Afrika (1654), Ostsee (1579), Levancenaya
15
Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998. Б -112.
24

(1581), Gvineya (1588), Ost-Hindiston (1600), va hokazo, - mashhur
kampaniyalari xorijga savdo, . 2 baravar ko'paydi. Angliya Yevropa bozoridagi
asosiy etkazib beruvchiga aylandi, endi jun emas, balki tayyor kona. Angliyada
qurilgan kemalarga o'z tovarlariga eksport qilindi. 1588 yilda g'alaba qozongan
harbiy flotni yaratish 1588 yilda "tajribasiz Armada" Filip II keng
mustamlakachilik kengayishini rivojlantirish uchun asosni tayyorladi. O'rta
asrlardagi feodal munosabatlarining parchalanishi va yangi kapitalistning kelib
chiqishi YYevropaning boshqa mamlakatlariga qaraganda jadal rivojlandi. Angliya
XVI asrning iqtisodiy evolyutsiyasida siljishlar. Quyidagi jarayonlar asosan
aniqlandi: Boshqaruvning mutlaq monarxiya shakli siyosiy tarqoq mamlakatni
yagona markaziy hokimiyat qo l ostida birlashtirish natijasida vujudga keldi.ʻ
Mutlaq monarxiya mamlakat tarqoqligiga barham berdi. Chunonchi, qirol Genrix
VIII Tyudor (1509—1547) hali ham mustaqilligini saqlab qolgan ayrim shimoliy
grafliklar va Uelsga yurish qilib, butun mamlakatni birlashtirdi.
Aynan mutlaq monarxiya feodallarning o zaro ichki urushlariga barham
ʻ
berdi. Tyudorlar feodallar qo shinlarini tarqatib yubordi. Bo ysunishni istamagan
ʻ ʻ
feodallarning qo rg onlari yer bilan yakson qilindi. Isyonchilarning yerlari tortib
ʻ ʻ
olindi va qirollik mulkiga qo shib yuborildi. Shaharlarning huquqlari cheklab
ʻ
qo yildi. Toifaviy-vakillik organi boMmish parlament butunlay bo lmasa-da, o z
ʻ ʻ ʻ
ahamiyatini yo qotdi. Yangi soliqlar joriy etish masalasidagina parlament
ʻ
roziligining shartligi belgilab qo yildi. Angliya qirollari veto huquqiga ega edilar.
ʻ
Bu huquq ularga parlamentning har qanday qarorini taqiqlay olish imkonini
berardi. Mamlakat ichki va tashqi siyosatining asosiy yo nalishini parlament emas,
ʻ
tarkibini qirol tuzadigan Maxfiy Kengash belgilar edi. XVI asr Tyudorlar sulolasi
asri bo ldi. Bu yuz yillik Angliya tarixida chuqur iz qoldirgan uch yirik tarixiy
ʻ
hodisa bilan ajralib turadi. Bular — Reformatsiya, mutlaq monarxiyaning
kuchayishi va dengizda Angliyaning YYevropadagi eng qudratli davlatlardan
biriga aylanganligidir. Angliyada Reformatsiya qirol Genrix VIII hukmronligi
davriga to g ri keldi va xalqning talabi bilan emas, balki qirolning xohish va
ʻ ʻ
irodasi bilan amalga oshirildi. Genrix VIII qirol hokimiyatini yanada
25

mustahkamlash uchun cherkovni yer va boshqa mol-mulklardan mahrum etish
haqida farmon chiqardi. Ularga qarashli bo lgan yerlarning 2/3 qismi sotibʻ
yuborildi. Angliyada protestantlik ta’limotiga amal qiluvchi cherkov anglikan
cherkovi deb ataldi. Genrix VIII ning qizi Mariya o z hukmronligi davrida (1553—
ʻ
1558) kontrreformatsiya o tkazishga urindi. U o zining cherkov boshlig i
ʻ ʻ ʻ
ekanligidan foydalanib, protestantlikni shakkoklik deb e’lon qildi va katolik
cherkovini tiklashga kirishdi. Mariya parlamentning Angliyada Rim Papasi
hokimiyatini qayta tiklash haqidagi qarori chiqarilishiga erishdi. Ayni paytda
shakkoklikka qarshi o rta asrlar qonunlari qayta tiklandi. Mamlakatda qatag on
ʻ ʻ
boshlandi, katolik cherkov dushmanlari olovda yondirildi. Shunday sharoitda
ko pchilik protestantlar Germaniya va Shveytsariyaga qochib ketib jon saqladilar.
ʻ
Mariyaning qatag on siyosati mamlakatda norozilikni kuchaytirib yubordi
ʻ
Hukmron tabaqalar endi Genrix VIII ning boshqa qizi Yelizavetani qirollik taxtiga
o tqazishga qaror qildilar. Yelizaveta Tudor qiroli Genrix VIII va uning ikkinchi
ʻ
rafiqasi Anne Boleynning qizi edi. Unga buvisining Yorkdagi Yelizaveta va
Xovardagi Yelizaveta buvisining sharafiga "Elizabeth" deb nom berishgan.
Yelizavetaning dastlabki yillari Angliyaning Rim-katolik cherkovidan
ajralib chiqishi tufayli qiyin kechdi. Genrix VIII Aragonlik Ketrin bilan tuzilgan
birinchi nikohini bekor qilish uchun Angliyani katolik tarkibidan ajratdi. Ushbu
qarorlardan so'ng, qirol barqaror sulolaning kaliti deb hisoblangan ikkinchi xotini
Anne Boleynning erkak merosxo'r tug'ilishini kutmoqda. Shu sababli,
Yelizavetaning tug'ilishi qirol Genri uchun qattiq umidsizlik edi. Yelizaveta 3
yoshga to'lmasidan oldin, shoh zinokorlik va xiyonat qilishda ayblanib onasini
boshini oldirgan. Bundan tashqari, u Ana Bolena bilan nikohini bekor deb e'lon
qildi, bu esa qizi Izabelni noqonuniy qildi. Ushbu voqealardan so'ng, Yelizaveta
oilasidan ajralib, qirol Genrining Xetfilddagi uyidan uzoq joyda ta'lim oldi,
shuning uchun uning dastlabki yillari haqida ma'lumot etarli emas. 6 yoshida uning
jiddiy va erta xarakteri paydo bo'ldi. Genri VIII uni hayotidan chetlashtirmadi.
Shuningdek ingliz tilida Yelizaveta I deb nomlangan, Angliyaning eng taniqli
malikalaridan biri bo'lgan. U 1558-yildan to vafotigacha 1603 - yilda hukmronlik
26

qildi. Taxtda bo'lgan davrida Angliya o'zini siyosat, savdo va san'at sohasida
Yevropaning yirik kuchi sifatida egalladi.Uning hukmronligi bir necha bor tahdid
ostida bo'lgan, ammo hiyla-nayrang, jasorat va ulug'vorlik tufayli u unga qarshi
barcha fitnalarga dosh bera oldi. Bundan tashqari, u chet el dushmanlaridan
himoya qilish orqali millatni yanada birlashtirdi. Yelizaveta I protestantizmni
o'rnatishga va Yevropada hukmronlik qilgan Rim-katolik cherkovining
radikalizmiga chek qo'yishga mas'ul edi. Maqsadiga erishish uchun u
katoliklikning qaytishini bekor qildi va otasi Genrix VIII ning Anglikan cherkovini
birlashtirdi. Bundan tashqari, u o'z davrida qizligini saqlab qolish va hokimiyatda
bo'lganida qancha sovchilar bo'lishiga qaramay, turmush qurmaslik bilan mashhur
edi. Yelizaveta I ning hukmronligi Angliyaning Oltin asri sifatida ifodalangan
"Elizabetan davri" deb ham atalgan. Bu davr she'riyat, adabiyot, musiqa va
san'atning doimiy rivojlanishi bilan ajralib turadigan "ingliz Uyg'onish davri" deb
nomlangan davrni boshlab berdi. Yangi qirolicha ajoyib shaxsiy sifatlar, kuchli
iroda va qobiliyatga ega edi. Yelizaveta I protestantlikni davlat dini deb e’lon qildi.
Qirolichaning o zi «Cherkov va dunyoviy ishlarning oliy hukmdori» unvonini oldi.ʻ
Cherkov ibodatlari endi xalqning katta qismiga tushunarsiz bo lgan lotin tilida
ʻ
emas, balki ingliz tilida o tkaziladigan bo ldi. Yelizaveta I ning asosiy
ʻ ʻ
vazifalaridan biri mamlakat yaxlitligini mustahkamlash edi. Angliyaning bu
davrdagi ashaddiy dushmani katolik Ispaniyasi edi. Ispaniya qiroli Filipp II
«shakkok» Angliya qirolichasi Yelizaveta I ga nafrat bilan qarardi. Bu davrda
Gollandiyada Ispaniya zulmiga qarshi harakat boshlanganda Yelizaveta I
Gollandiya tarafida turdi. Oxiroqibatda bu ikki davlat o rtasida 1588-yilda urash
ʻ
kelib chiqdi va unda Angliya g alaba qozondi. Bu mag lubiyatdan so ng Ispaniya
ʻ ʻ ʻ
o zini qayta o nglay olmadi. Angliya esa YYevropaning qudratli dengiz
ʻ ʻ
davlatlaridan biriga aylandi. Angliya uchun XVI asr ana shunday yakunlandi.
Reformatsiya nihoyasiga yetdi. Yelizavetaning o limi bilan Tyudorlar sulolasining
ʻ
hukmronligi ham barham topdi. Taxtga Tyudorlar sulolasiga qarindosh,
Shotlandiya qiroli Yakov Styuart Yakov I nomi bilan o tqazildi. Shu tariqa
ʻ
Angliyada Styuartlar sulolasi hukmronligi boshlandi. Qurollik ministrlarining
27

ba'zilari -ular orasida qirollik kantsl е ri Simon Sedb е ri (u K е nt е rb е ri arxi е piskopi
ham edi) va lord-xazinachi X е yls-qatl qilindilar. Londondagi turmalarning
hammasi ag’dar-to‘ntar qilindi. Qo‘zg’olonchilar London sudining asosiy arxivini
bosib olib, uni o‘tda yoqib yubordilar. Yirik binolardan qirolning amakisi,
Lankast е rskiy g е rtsogining saroyi vayron qilib tashlandi (qirol Richard 11 yosh
bo‘lganligi tufayli g е rtsog Lakkast е rskiy vaktincha r е g е ntlik vazifasini bajarar
edi). Mayl-End е k va Smitfild е k dasturlari. D е hqonlarning qirol bilan bo‘lgan ikki
uchrashuvida (14 va 15 iyun) qo‘zg’olonchilarning talablari bayon qilingan ikki
p е titsiya (talabnoma) taqdim etildi. Ulardan biri ancha mo‘'tadil hisoblangan Mayl-
End е k (yoki Ess е ks) p е titsiyasi edi. Bu p е titsiya to‘rt moddadan iborat edi: 1)
kr е postnoy huquq (villanlik) ni b е kor yilish, 2) qo‘zg’olonchilarga avf umumiy
b е rish, 3) barcha mamlakatda savdo-sotiq qilishga erkinlik b е rish va 4) 1 akr
hajmidagi е r uchun 4 p е ns miqdorida ijara haqi b е lgilash. Bu dastur Angliyadagi
eng badavlat d е hqonlarning manfaatlarini aks ettirar edi. Ikkinchi Smitfild е k (yoki
K е nt) dasturida-ancha qat'iy talablar bayon etilgan edi. D е hqonlar o‘zlariga
ch е rkov yerlari fondidan е r b е rilishini, jamoaga qarashli е r-suvlardan erkin
foydalanishni va barcha toifaviy tafovutlarning yo‘q qilinishini talab qilgan edilar.
Ikkinchi p е titsiya k е ntlik kam е rli eng kambag’al d е hqonlarning ehtiyojlarini
ravshan aks ettirgan edi.. liqlar tayyorlanib, d е hqon jamoalariga tarqatildi. Ess е ks
d е hqonlari yorliqlarni olib, qanoat hosil qilgach, shu kuni k е chqurun Londondan
chiqib k е tdilar. Ammo k е ktliklar qolib, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ikkinchi
p е titsiyani tayyorlay boshladilar. D е hqonlarning saflarida parokandalik
boshlanganini payqagan ma'murlar, qat'iyroq harakat qilishga kirishdilar.
D е hqonlarning qirol bilan Smitfiyada ikkinchi marta uchrashuv mahalida (15 iyun)
ularning rahbari Uot Tayl е r xoinona o‘ldirildi. Rahbarsiz qolgan K е nt
d е hqonlarining otryadlari Lokdokdan haydab yuborildi. Qirol hokimiyatining
necha bor ko‘plab teatrlarni va ba'zi bir sahna asarlarini taqiqlab quyishlari ham
bejiz emas edi. Teatr sahnalaridan Plovt, Terentsiy, Seneka kabi antik dunyo
dramaturglarining asarlari ham mustahkam joy olgan edi. 16 asrda Londonda 9 ta
teatr mavjud edi. Jon Lili, Kristofer Marlo, (1564-1593) o‘zining «Ulug’ Temur»
28

(158-1588), «Doktor Fadetning fojiali tarixi» (1588-1589), «Malta Yaxudiysi»
(1592) kabi tragediyalarini yozib elga shuhrat qozongan edi. XIV asrda dunyo
miqyosida juda ko‘p o‘zgarishlar qilgan va ko‘p yerlar aholisini o‘ziga tobe qilgan
A.Temur haqidagi pesasida Marlo Temurni har qanday qiyinchilik va to‘siqlarin
yengib o‘tadigan, qudratli va o‘z kuchiga ishongan shaxs sifatida
tasvirlaydi.Marloning bu asari o‘zbekchaga tarjima qilinsa yaxshi bo‘lardi.Vilyam
Shekspirning ijodi shakllangan XVI asrning oxiri XVII asrning boshlarida
Uyg’onish davri Angliyada eng yuqori bosqichga ko‘tarilayotgan bo‘lib, inglizlar
urtasida o‘z o‘zini chuqur anglash, milliy birlik uchun kurash avj olib ketib,
madaniyat va adabiyot maydonida yangi bir ma'naviy ko‘tarilishlar yuz bera
boshlagan bir davr edi.Xalq ichidan chiqqan V.Shekspir (1564-1616) o‘zining
katta iqtidori bilan birinchi asarlaridan boshlaboq katta shuhrat qozona boshlagan
edi.U Sretford degan kichik bir shaharchada tug’ilgan edi, uning otasi charm
qulkop tayyorlovchi hunarmand bo‘lgan. U 18 yoshida Anna Xentuey degan
fermer qiziga uylanib Suzanna ismli qiz va Yudef hamda Gamlet ismli ug’illar
ko‘radi. 158-yilda Londonga kelgan Shekspir teatrga ishga kiradi. Ishni
suflyorlikdan boshlab, tezda butun olamga tanilgan yozuvchi bo‘lib
yetishadi.Shekspir butun ijodi davomida 154 sonet, 37 pesa va ikki poema yozgan
bo‘lib, shekspirshunos olimlarining ijodini 3 davrga buladilar. 1590-1601-yillarni
o‘z ichiga olgan Shekspir ijodining 1-davrida «Adashishlar komediyasi», «Kiyik
qizning quyilishi», «Veronikalik ikki yigit», «Sevgining behuda kuchayishi», «Yoz
kechasidagi tush», «Vindzorlik masxaraboz ayollar», «Yuk narsadan bir talay
gavgo», «Bu sizga yoqadimi?», «Un ikkinchi kecha», kabi komediyalarni va
«Genrix 4», «Richarb 3», «Qirol Ioani», «Richard 2», «Genrix 4», «Genrix 5»,
«Romeo va Juletta», «Yuliy Sezar» kabi mashhur tragediyalarni yozgan.1601-
1608-yillarni kamrab oladigan ikkinchi davrda «Gamlet», «Otello», «Kirol Lir»,
«Makbet», «Antoniy va Kleopatra», «Koriolan»,«Afinalik Timon» kabi buyuk
gumanistik g’oyalarni ifoda etuvchi fojiali asarlarini yaratadi.Shekspir ijodining
uchinchi davri (1608-1612)da asosan «Simbelin», «Qishki ertak», «Buron» kabi
29

tragikomediyalarni yozib, ularda ko‘proq ertaksimon syujetlarga murojaat qilib,
insoniyat kelajagiga ishonch bilan qaraydi. 16
16
Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959; B-139.
30

XULOSA
Xulosa qilib aytganda ngliz adabiyoti ko'pchiligimizning ongimizda Uilyam
Shekspir, Charlz Dikkens, Artur Konan Doyl va Agata Kristi kabi ismlar bilan
uzviy bog'liqdir. Biroq, men o'quvchini unchalik mashhur bo'lmagan, ammo kam
iste'dodli bilan tanishtirmoqchiman Ingliz yozuvchilari shuningdek, ular yashagan
va ishlagan davr haqida bir necha so'z ayt. Ushbu maqolada batafsil ma'lumot
berilgan ingliz adabiyotini davrlashtirish O'rta asrlardan to hozirgi kungacha va
ingliz yozuvchilarining eng taniqli asarlari, shuningdek unchalik taniqli bo'lmagan,
ammo o'qishga arziydigan asarlari ko'rsatilgan. Dastlab, ingliz adabiyoti bilan nima
bog'liqligini aniqlaylik. Ingliz adabiyoti nafaqat Angliya yozuvchilarining, balki
Buyuk Britaniyaning barcha joylari, shu jumladan Uels, Shotlandiya va Shimoliy
Irlandiyaning adabiyotidir. Ma'lumki, ingliz tilida dunyodagi boshqa tillarga
qaraganda ko'proq so'zlar mavjud. Natijada, ma'no jihatidan nozik farqlarga ega
bo'lgan ko'plab so'zlar mavjud. Ushbu xilma-xil so'zlar ingliz yozuvchilari
tomonidan mohirlik bilan ishlatilgan va ularning ba'zilari hatto yangi so'zlarni
yaratish mas'uliyatini o'z zimmalariga olganlar, bu yozuvchilardan biri yorqin V.
Shekspir edi. Ingliz adabiyoti - bu ko'p asrlik tarix, yorqin mualliflar, milliy
xarakterning o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi unutilmas asarlar. Biz ushbu
buyuk adiblarning kitoblari bilan o'samiz, ular yordamida o'rganamiz va
rivojlanamiz. Ingliz yozuvchilarining ma'nosini va ularning jahon adabiyotiga
qo'shgan hissalarini etkazish mumkin emas. Dunyoni Shekspir, Dikkens, Uayld va
boshqa asarlarisiz tasavvur qilish qiyin. Ingliz adabiyoti davrlarga bo'linadi,
ularning har birida ularning yozuvchilari va shoirlari yashab ijod qildilar, asarlarida
mamlakat tarixidan ma'lum voqealar va faktlar aks etdilar. Ingliz adabiyotida
quyidagi davrlarni ajratish odatiy holdir: 1 davr: Ilk o'rta asrlar yoki anglo-sakson
davri 450-1066 Tarixiy haqiqat: 1066 yilda Angliya Uilyam Fatih boshchiligidagi
normanlar tomonidan zabt etildi. Ushbu fath bu davrni tugatadi.Tarixiy manba
deganda inson faoliyati jarayonida yaratilgan yoki uning ta'sirini boshidan
31

kechirgan hamma narsa tushuniladi. O'rta asrlarga kelsak, manbalarning besh turini
ajratib ko'rsatish tavsiya etiladi:
1) tabiiy geografik, ya'ni landshaft, iqlim, tuproq, o'simlik va
2) etnografik, qadimiy texnologiyalar, urf-odatlar, turar-joylarning tashqi
ko'rinishi, kiyim-kechak, oshxona, tafakkur stereotiplari, folklor;
3) moddiy binolar, asboblar, uy-ro'zg'or buyumlari, qurollar va boshqalar;
4) me'morchilik, rassomlik, haykaltaroshlik va amaliy san'atning badiiy va
tasviriy yodgorliklari;
5) yozma, bu harflar, raqamlar, eslatmalar va boshqa yozuv belgilari bilan
yozilgan har qanday matnlar.
Ular turli rollarni o'ynaydi. Matnlar va badiiy asarlarda nisbatan kambag'al
bo'lgan ilk o'rta asrlarni o'rganishda moddiy manbalar eng katta ahamiyatga ega.
Folklor va boshqa etnografik manbalar, aksincha, oxirgi o rta asrlarni o rganishʻ ʻ
uchun eng muhim hisoblanadi.Asosiylari yozma manbalardir.O rta asr yozma
ʻ
manbalarini uch sinfga bo lish maqsadga muvofiqdir:
ʻ
1) hikoya (hikoya),
2) nafaqat mavjud huquqiy amaliyotni, balki qonun chiqaruvchining
irodasini, mahalliy urf-odatlarni, cherkov kengashlarining qarorlarini, monastirlar,
hunarmandchilik ustaxonalari, universitetlar va boshqalarning nizomlarini aks
ettiruvchi normativ;
3) Hujjatli, asosan ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy-siyosiy hayotning alohida
lahzalarini maxsus, asosan rasmiylashtirilgan lug'at orqali aks ettiradi.
Rivoyat manbalari doirasida ilmiy adabiyotning alohida sinfi asta-sekin
rivojlanib boradi. Biroz oldinroq esa hikoya yodgorliklaridan ajralib
turadi. fantastika , badiiy obrazlardagi hodisalarni umumlashtirish orqali voqelikni
aks ettirish. Yozma manbalarning bu sinflari turlarga bo'linadi. Demak, rivoyat
manbalari orasida zuhidlik va avliyolar mo'jizalari haqida hikoya qiluvchi tarixiy
rivoyatlar, hagiografik asarlar alohida ajralib turadi; epistolyar ijod yodgorliklari;
va'z va barcha turdagi ko'rsatmalar; ma'lum vaqtgacha turli risolalar bilan
ifodalangan ilmiy adabiyotlar ham mavjud. O'z navbatida, ular ko'p navlarga
32

bo'linishi mumkin. Masalan, o rta asrlar tarixiy yozuvlari ichida yilnomalar,ʻ
yilnomalar, biografiyalar, nasl-nasabnomalar va tarix deb ataladiganlar
ajratiladi.Solnomalar jahon va mahalliy, nasr va nazm, cherkov va dunyoviy,
ikkinchisi shoh, shahar, oila va boshqalar. O rta asr yozma manbalari antik davr
yoki yangi davr tarixiga oid manbalarga nisbatan o ziga xos xususiyatlarga ega.
O'rta asrlarda kichik taqsimot va umuman savodxonlik darajasi past bo'lganligi
sababli, yozuv nisbatan kam qo'llanilgan. O'sha davr madaniyati, ayniqsa, ilk o'rta
asrlar, asosan, og'zaki-marosimlar edi, shuning uchun ma ' lumotlar asosan
xotiradan uzatiladi . Jonli so ‘ zlashuv tili bilan yozma til o ‘ rtasida tafovut mavjud
bo ‘ lib , bu o ‘ rganilayotgan manbalardan foydalanish uslubi , terminologiyasi va
tabiatiga ta ’ sir ko ‘ rsatdi . Vaziyat faqat o rta asrlarning ikkinchi davrida xalq
ʻ
tillarida ko proq matnlar paydo bo lgachgina o zgara boshladi. XIV-XV asrlarga
ʻ ʻ ʻ
kelib. G'arbiy Yevropaning aksariyat mamlakatlarida ular allaqachon ustunlik
qilmoqdalar, ammo ijtimoiy hayotning ba'zi sohalarida (diplomatiya, cherkov, fan)
lotin tili hozirgi zamongacha o'z mavqeini saqlab qoldi. Bundan tashqari, bir qator
mamlakatlarda lotin tili darhol ikkita xalq tili - mahalliy va xorijiy tillar bilan birga
yashagan. Ishlab chiqarish texnologiyasi, qishloq xo‘jaligi ekinlarining
hosildorligi, mulkiy tabaqalanish, oila turi, kundalik turmushi, ommaning
dunyoqarashi va boshqalar kam ta’riflangan.Kerakli ma’lumotlar odatda yashirin
ma’lumotlar ko‘rinishida mavjud bo‘lib, ularni aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin.
tutmoq. Yaqin-yaqingacha manbashunoslikda tashqi va ichki manba tanqidini
ajratib kelardi, ammo zamonaviy manbashunoslik yodgorlikni har tomonlama,
yaxlit o‘rganishga asoslanadi. Manbani ma'lum bir ijtimoiy-madaniy muhit
mahsuli sifatida talqin qilishda yozma bo'lmagan manbalar va ularni o'rganuvchi
yordamchi tarixiy fanlar: tarixiy landshaftshunoslik, arxeologiya, etnografiya,
onomastika (to'g'ri nomlar, shu jumladan geografik nomlar haqidagi fan) ajralmas
yordam beradi. , san'at tarixi, numizmatika va hokazo. Ishonchli vosita. Jamiyatni
turli tomonlardan yorituvchi, bir-birini nafaqat to'ldiradigan, balki to'g'rilab
turadigan turli xil va manbalar sinflari ma'lumotlarini birlashtirish usuli o'tmishni
bilish usuli bo'lib qoladi. , ko'plab olimlar avlodlari tomonidan sinovdan o'tgan.
33

So'nggi o'n yilliklarda ushbu usul fanlararo tadqiqotlarning rivojlanishi tufayli
qo'shimcha turtki oldi. Manba tahlilining miqdoriy usullari o'rta asr tadqiqotlariga
keng kirib bormoqda.

34

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1 . Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Toshkent- “O‘zbekiston”-2018.
2. Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. T. 1998 y
3.Mirziyoyev SH.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021. -464 b
II. Manbalar
1. Всемирная история. Раннее средневекове. Москва – Минск.; 2001.
2. Всемирная история. Т.ИХ. М.; 1998.
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Altheim-Stiehl, Geschichte der Hunnen 1, 1959;
2. Christoph Baumer. The History of Central Asia. Bloomsbury Publishing. ISBN
978-1-83860-868-2. 2018;
3. Daniel T. Potts: Nomadism in Iran. From Antiquity to the Modern Era. Oxford
u.a. 2014, S. 134; Nikolaus Schindel: Wahram V. Band. 1. Wien 2004;
4. Franz Altheim. Geschichte der Hunnen. Band 2: Die Hephthaliten in Iran.
Berlin, 1989;
5. Matthias Pfisterer: Hunnen in Indien. Die Münzen der Kidariten und Alchan aus
dem 6. Bernischen Historischen Museum und der Sammlung Jean-Pierre Righetti.
Wien 2014;
7. Michael de Ferdinandy, Neue Monographien über die Geschichte der Hunnen.
München. 2010;
35

XVI-XVII asr Angliya tarixi manbashunosligi

I BOB. ANGILYA SIYOSIY TARIXI MANBALARDA.. 5

II BOB. ANGLYA TARIXI XORIJ MANBALARIDA.. 16

XULOSA.. 31

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI 35

Sotib olish