XVI-XVII asrlarda Afrika - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	166.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

XVI-XVII asrlarda Afrika

Sotib olish

XVI-XVII ASRLARDA AFRIKA
MUN DA RIJ A
KIRISH .................................................................................................................................... 2
I.BOB. SIYOSIY TUZUMLAR VA DAVLATCHILIK ................................................................. 4
I.1. Afrikaning turli mintaqalaridagi xilma-xillik .............................................................. 4
I.2. XVI-XVII asrlar Afrikada Iqtisodiy tarmoqlar va savdo ........................................... 16
II.BOB. AFRIKA QIT’ASIDA MADANIY VA DINIY DINAMIKA ........................................... 24
II.1. Islomning tarqalishi ................................................................................................... 24
II.2. XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun ijtimoiy va demografik o’zgarishlar ............. 31
XULOSA ............................................................................................................................... 48
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................. 50
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. XVI-XVII asrlar Afrika tarixida o‘ziga xos o‘rin
tutadi, chunki bu davr qit’aning ichki rivojlanishi, global savdo tarmoqlariga
integratsiyasi va mustamlakachilikning boshlang‘ich shakllari bilan ajralib turadi.
Bu davrda Afrika nafaqat o‘ziga xos davlatlar, ijtimoiy tuzilmalar va madaniy
an’analarni shakllantirdi, balki Yevropa, Arab olami va Osiyo bilan aloqalarni
kengaytirib, dunyo iqtisodiy tizimida muhim rol o‘ynadi. Mavzuning dolzarbligi
quyidagi jihatlarda ko‘rinadi. XVI-XVII asrlarda Afrika qit’asining global
tarixdagi o‘rni, xususan, savdo yo‘llari va iqtisodiy tarmoqlardagi ishtirokini
o‘rganish zamonaviy globalizatsiya jarayonlarini tushunishga yordam beradi. Bu
davrda Yevropa davlatlarining Afrikaga dastlabki kirib kelishi va qul savdosining
boshlanishi keyingi asrlardagi mustamlakachilik tizimining asosini tashkil etdi.
Ushbu jarayonlarni o‘rganish bugungi ijtimoiy-siyosiy muammolarni tahlil qilishda
muhimdir. Afrika xalqlarining o‘ziga xos davlat tuzilmalari, iqtisodiy tizimlari va
madaniy yutuqlari zamonaviy Afrika identitetini shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Bu davrni o‘rganish orqali Afrika xalqlarining mustaqil rivojlanish
yo‘llarini yoritish mumkin. Ushbu davrni o‘rganish nafaqat tarixchilar, balki
antropologlar, iqtisodchilar va siyosatshunoslar uchun ham muhim bo‘lib, Afrika
mintaqalaridagi hozirgi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy muammolarni tushunishda
yangi nuqtai nazarlar ochadi. Ushbu davr Afrika qit’asining dunyo tarixidagi faol
ishtirokchisi sifatida ko‘rinishini ta’kidlaydi, bu esa G‘arb markazli tarix
yozuvchiligiga qarshi chiqib, ko‘proq inklyuziv tarixiy yondashuvni
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishi quyidagi vazifalarni
bajarishga qaratilgan. XVI-XVII asrlarda Afrikada mavjud bo‘lgan yirik davlatlar
(masalan, Songhay imperiyasi, Mali imperiyasi, Zimbabve qirolligi, Kongo
qirolligi) va ularning siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini tahlil qilish. Qit’ada va undan
tashqarida (Saxara orqali savdo, Hind okeani savdo yo‘llari) rivojlangan savdo
tarmoqlarini, shu jumladan, oltin, fil suyagi, qul savdosi va boshqa
2

mahsulotlarning ahamiyatini o‘rganish. Afrika jamiyatlarining ijtimoiy
tabaqalanishi, diniy an’analari (islam, an’anaviy dinlar, xristianlikning dastlabki
ta’siri), san’at va me’morchilik yutuqlarini tahlil qilish. Afrika davlatlarining
Yevropa (Portugal, Gollandiya), Arab olami va Osiyo bilan savdo, diplomatik va
harbiy aloqalarini o‘rganish. Yevropa davlatlarining Afrikaga dastlabki kirib
kelishi, qul savdosining tashkil topishi va uning mahalliy jamiyatlarga ta’sirini
ko‘rib chiqish. Davrning muhim tarixiy voqealari (masalan, Songhay
imperiyasining qulashi, Yevropa qirg‘oq savdo punktlarining tashkil etilishi) va
shaxslarini (masalan, Askia Muhammad, Mansa Musa vorislari) tahlil qilish.
Ushbu davr tadqiqotlarining bugungi kunda Afrika va global tarixni tordion.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. XVI-XVII asrlarda Afrika qit’asidagi
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni har tomonlama o‘rganish, shu
davrda qit’ada ro‘y bergan muhim o‘zgarishlarni tahlil qilish va Afrika
jamiyatlarining ichki rivojlanishi hamda tashqi dunyo bilan aloqalarini yoritishdir.
Shu bilan birga, mustamlakachilikning dastlabki ta’siri, mahalliy davlatlarning
barqarorligi va savdo tarmoqlarining global iqtisodga ta’sirini tahlil qilish orqali
Afrika tarixining ushbu muhim bosqichini kengroq kontekstda ko‘rib chiqish
ko‘zda tutiladi. Kurs ishi orqali talabalar o‘sha davr Afrika jamiyatlarining
murakkab tuzilishi va ularning global tarixdagi o‘rnini chuqurroq tushunish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Kurs ishi tuzilishi. Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, to rtaʻ
paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qo yilgan maqsadga erishishi uchun
ʻ
to plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
ʻ
3

I.BOB. SIYOSIY TUZUMLAR VA DAVLATCHILIK
I.1. Afrikaning turli mintaqalaridagi xilma-xillik
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun muhim o’zgarishlar va rivojlanish
davri bo’ldi. Bu davrda Afrikada xilma-xil siyosiy tuzumlar, markazlashgan
imperiyalar, shahar-davlatlar va qabila tuzumlari mavjud edi. Ushbu tuzumlar
mahalliy an’analarga asoslangan bo’lib, tashqi ta’sirlar, xususan, islom va
xristianlikning tarqalishi, shuningdek, savdo tarmoqlarining kengayishi bilan
shakllandi. Afrikaning turli mintaqalarida – G’arbiy, Sharqiy, Markaziy va Janubiy
Afrikada – siyosiy va ijtimoiy tuzumlar o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib,
ularning har biri o’z iqtisodiy, madaniy va diniy asoslariga tayanardi. Ushbu
maqolada XVI-XVII asrlarda Afrikadagi siyosiy tuzumlar va davlatchilikning
asosiy xususiyatlari, mintaqaviy farqlar va tashqi ta’sirlar tahlil qilinadi. Amaliy
misollar va dalillar orqali ushbu davrning murakkab dinamikasi yoritiladi.
G’arbiy Afrika XVI-XVII asrlarda siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan
eng rivojlangan mintaqalardan biri bo’ldi. Bu hududda Songhay imperiyasi, Mali
imperiyasi, Hausa shahar-davlatlari va boshqa kichikroq qirolliklar faoliyat yuritdi.
Ushbu davlatlar savdo tarmoqlari, islom madaniyati va markazlashgan boshqaruv
tizimlari bilan ajralib turardi.
Songhay imperiyasi XVI asrda G’arbiy Afrikaning eng muhim siyosiy va
iqtisodiy qudratiga aylandi. Imperiya o’zining eng yuqori cho’qqisiga Askia
Muhammad (1493–1528) hukmronligi davrida erishdi. Askia Muhammad
markazlashgan boshqaruv tizimini joriy qilib, imperiyani harbiy, iqtisodiy va
ma’muriy jihatdan mustahkamladi. U Timbuktu va Gao shaharlarini savdo va ilmiy
markazlarga aylantirdi. Timbuktu, xususan, Sankore madrasasi orqali islom
olamining muhim ilmiy markazlaridan biriga aylandi. Bu shaharda matematika,
astronomiya, fiqh va adabiyot kabi fanlar o’qitildi, bu esa Songhayning madaniy
va intellektual jihatdan rivojlanishiga xizmat qildi.
Songhay iqtisodiyoti Saxara savdosiga asoslangan edi. Oltin, tuz va qullar
savdosining muhim markazi sifatida imperiya Shimoliy Afrika va Yevropa bilan
4

faol aloqalarda bo’ldi. Askia Muhammad savdo yo’llarini himoya qilish uchun
harbiy islohotlar o’tkazdi va soliq tizimini tartibga soldi. Biroq, 1591-yilda
Marokashning Sa’diylar sulolasi tomonidan uyushtirilgan istilo Songhay
imperiyasining tanazzuliga olib keldi. Marokashliklar zamonaviy qurollardan
(o’qotar qurollar) foydalanib, Songhay armiyasini mag’lub etdi. Bu istilodan so’ng
Timbuktu va Gao shaharlari iqtisodiy va madaniy ahamiyatini yo’qotdi, imperiya
esa kichikroq davlatlarga bo’linib ketdi. 1
XVI asrda Mali imperiyasi o’zining XIII-XIV asrlardagi qudratidan ancha
pasaygan edi. Songhay imperiyasining yuksalishi va ichki nizolar Mali davlatining
zaiflashishiga sabab bo’ldi. Biroq, Mali hali ham savdo va madaniyat markazi
sifatida ahamiyatini saqlab qoldi. Mansa Muso (1312–1337) davridan boshlab
islom dinining tarqalishi Mali madaniyatiga chuqur ta’sir ko’rsatdi. XVI asrda ham
Timbuktu (garchi Songhay nazorati ostida bo’lsa-da) va Jenne shaharlari Mali
merosining muhim timsollari bo’lib qoldi.
Mali iqtisodiyoti oltin savdosiga asoslangan bo’lib, bu savdo Shimoliy
Afrika va Yevropaga yo’l oldi. Imperiyaning zaiflashishi ichki siyosiy beqarorlik
va Songhay kabi raqib davlatlarning kuchayishi bilan bog’liq edi. Mali
hukmdorlari markazlashgan boshqaruvni saqlab qolishga harakat qilsalar-da,
mahalliy elita va savdo yo’llarini nazorat qilishdagi muammolar imperiyaning
parchalanishiga olib keldi.
Hausa shahar-davlatlari (Kano, Katsina, Zaria va boshqalar) G’arbiy
Afrikada savdo va islom madaniyatining rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Ushbu
shahar-davlatlar XVI-XVII asrlarda Saxara savdo tarmog’ida faol ishtirok etdi.
Kano va Katsina, xususan, to’qimachilik, charm mahsulotlari va qishloq xo’jaligi
mahsulotlari savdosi bilan mashhur edi. Hausa shahar-davlatlari o’zaro raqobatda
bo’lsalar-da, ular islom dinini qabul qilib, madaniy va diniy jihatdan birlashdilar.
Hausa davlatlarining boshqaruv tizimi markazlashgan monarxiyaga
asoslangan edi. Har bir shahar-davlat o’z hukmdoriga (sarki) ega bo’lib, u mahalliy
elita va savdogarlar bilan hamkorlikda davlatni boshqardi. Islomning tarqalishi
1
Shillington, K. (2012). History of Africa (3rd ed.). Palgrave Macmillan.
5

Hausa jamiyatida ta’lim va yozuv madaniyatining rivojlanishiga olib keldi.
Masalan, Katsinada islom olimlari faoliyat yuritib, diniy va dunyoviy fanlarni
o’rgatishdi.
G’arbiy Afrikada Songhay va Mali kabi yirik imperiyalar bilan birga Ashanti
va Oyo kabi kichikroq, ammo muhim qirolliklar ham rivojlandi. Ashanti qirolligi
(hozirgi Gana hududida) XVI asrda shakllana boshladi va XVII asrda kuchli
davlatga aylandi. Ashanti iqtisodiyoti oltin savdosiga asoslangan bo’lib, qirollik
markazlashgan boshqaruv tizimi va harbiy tuzilmasi bilan ajralib turardi. Ashanti
hukmdorlari (Asantehene) diniy va siyosiy hokimiyatni o’z qo’lida jamlagan edi.
Oyo qirolligi (hozirgi Nigeriya hududida) esa yoruba xalqlari tomonidan
boshqarilardi. Oyo XVII asrda o’zining eng gullagan davrini boshdan kechirdi.
Qirollikning iqtisodiyoti qishloq xo’jaligi va savdoga asoslangan bo’lib, Oyo
shahri mintaqadagi muhim savdo markazlaridan biriga aylandi. Oyo boshqaruv
tizimi murakkab ierarxiyaga ega bo’lib, hukmdor (Alaafin) va uning
maslahatchilari tomonidan boshqarilardi.
G’arbiy Afrikadagi siyosiy tuzumlar xilma-xil bo’lib, markazlashgan
imperiyalardan tortib shahar-davlatlar va kichik qirolliklarga qadar keng doirani
qamrab olardi. Bu davlatlarning aksariyati islom dinini qabul qilib, uni mahalliy
an’analar bilan uyg’unlashtirdi. Savdo tarmoqlari, xususan, Saxara savdosi,
G’arbiy Afrikaning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Tashqi
ta’sirlar, masalan, Shimoliy Afrika va Arab olami bilan aloqalar, shuningdek,
Marokash istilosi kabi hodisalar, mintaqaning siyosiy landshaftini o’zgartirdi.
Sharqiy Afrika XVI-XVII asrlarda Hind okeani savdo tarmog’ining muhim
markazi bo’ldi. Suahili shahar-davlatlari va Buyuk Zimbabve kabi davlatlar ushbu
mintaqaning iqtisodiy va madaniy rivojlanishida muhim rol o’ynadi.
Suahili shahar-davlatlari (Kilva, Mombasa, Zanzibar, Sofala) Sharqiy
Afrikaning sohil bo’yidagi muhim savdo markazlari edi. Ushbu shahar-davlatlar
Hind okeani savdo tarmog’ida Arab olami, Hindiston va Xitoy bilan faol
6

aloqalarda bo’ldi. Oltin, fil suyagi, qullar va ziravorlar savdosi Suahili
shaharlarining iqtisodiy asosini tashkil qildi. 2
Suahili jamiyati Arab, Afrika va Hind madaniyatlarining sinteziga
asoslangan edi. Islom dini shahar-davlatlarda keng tarqalib, masjidlar va
madrasalar qurildi. Kilva shahri, masalan, XIII-XV asrlarda o’zining eng gullagan
davrini boshdan kechirdi, ammo XVI asrda portugallar kelishi bilan tanazzulga yuz
tutdi. Portugallar Hind okeani savdosini nazorat qilishga harakat qilib, Suahili
shaharlariga bosim o’tkazdilar. Mombasa va Zanzibar esa XVII asrda Ummon
sultonligi nazorati ostida qoldi.
Suahili shahar-davlatlarining boshqaruv tizimi monarxiyaga asoslangan
bo’lib, hukmdorlar (sultonlar) savdogarlar va diniy elita bilan hamkorlikda
shaharni boshqarardi. Shahar-davlatlar o’zaro raqobatda bo’lsalar-da, ular umumiy
madaniy va diniy an’analarga ega edi.
Buyuk Zimbabve Janubiy Afrikadagi eng muhim davlatlardan biri bo’lib,
tosh arxitekturasi va oltin savdosi bilan mashhur edi. XIII-XV asrlarda gullagan bu
qirollik XVI asrda tanazzulga yuz tutdi. Buyuk Zimbabve iqtisodiyoti oltin va
chorva mollari savdosiga asoslangan bo’lib, Hind okeani sohilidagi Suahili shahar-
davlatlari bilan faol aloqalarda bo’ldi.
Buyuk Zimbabvening boshqaruv tizimi markazlashgan monarxiyaga
asoslangan edi. Qirol (Mambo) diniy va siyosiy hokimiyatni o’z qo’lida jamlagan
edi. Tosh devorlar va saroylar qirollikning qudratini ramziy ma’noda aks ettirardi.
Biroq, XVI asrda iqtisodiy resurslarning kamayishi va savdo yo’llarining
o’zgarishi Buyuk Zimbabvening tanazzuliga olib keldi.
Sharqiy Afrikadagi siyosiy tuzumlar savdo tarmoqlari va tashqi madaniy
ta’sirlarga asoslangan edi. Suahili shahar-davlatlari islom madaniyati va Hind
okeani savdosi orqali rivojlandi, Buyuk Zimbabve esa ichki resurslar va tosh
arxitekturasiga tayanardi. Portugallar kelishi va Ummon nazorati kabi tashqi
omillar mintaqaning siyosiy va iqtisodiy landshaftini o’zgartirdi.
2
Davidson, B. (1991). African Civilization Revisited: From Antiquity to Modern Times. Africa World Press.
7

Markaziy Afrikada XVI-XVII asrlarda Kongo qirolligi va Luba-Lunda
davlatlari kabi markazlashgan tuzumlar rivojlandi. Ushbu davlatlar ichki savdo va
qishloq xo’jaligiga asoslangan bo’lib, tashqi ta’sirlar, xususan, portugallar bilan
aloqalar orqali o’zgarishlarga duch keldi.
Kongo qirolligi G’arbiy Markaziy Afrikadagi eng muhim davlatlardan biri
edi. XVI asrda qirollik markazlashgan boshqaruv tizimiga ega bo’lib, hukmdor
(Manikongo) siyosiy va diniy hokimiyatni o’z qo’lida jamlagan edi. Kongo
iqtisodiyoti qishloq xo’jaligi, chorvachilik va qullar savdosiga asoslangan edi.
Portugallar kelishi (XV asr oxiri) Kongo qirolligining tarixida muhim
burilish yasadi. 1491-yilda Manikongo Nzinga a Nkuku xristian dinini qabul qildi
va bu jarayon keyingi asrlarda davom etdi. Portugallar bilan savdo aloqalari,
xususan, qullar savdosi, Kongo iqtisodiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Biroq, XVII
asrda portugallar va mahalliy elita o’rtasidagi nizolar qirollikning zaiflashishiga
olib keldi.
Luba va Lunda davlatlari Markaziy Afrikada ichki savdo va qishloq xo’jaligi
asosida rivojlandi. Luba davlati markazlashgan boshqaruv tizimi va murakkab
ijtimoiy ierarxiyasi bilan ajralib turardi. Lunda davlati esa savdo tarmoqlari orqali
mintaqadagi boshqa xalqlar bilan aloqada bo’ldi. Ushbu davlatlarning iqtisodiyoti
temir ishlab chiqarish, chorvachilik va qishloq xo’jaligiga asoslangan edi.
Markaziy Afrikadagi siyosiy tuzumlar markazlashgan monarxiyalarga
asoslangan bo’lib, ular ichki resurslar va savdo tarmoqlariga tayanardi. Portugallar
bilan aloqalar, xususan, xristianlikning tarqalishi va qullar savdosi, mintaqaning
ijtimoiy va siyosiy tuzumlarini o’zgartirdi. 3
Janubiy Afrika XVI-XVII asrlarda markazlashgan davlatlardan ko’ra qabila
tuzumlariga asoslangan edi. Bantu xalqlarining ko’chishi mintaqaning ijtimoiy va
iqtisodiy landshaftini shakllantirdi.
Bantu xalqlari Janubiy Afrikada chorvachilik va qishloq xo’jaligiga
asoslangan jamiyatlarni shakllantirdilar. Ular temir ishlab chiqarish va
dehqonchilik texnologiyalarini olib kelib, mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga
3
Davidson, B. (1991). African Civilization Revisited: From Antiquity to Modern Times. Africa World Press.
8

hissa qo’shdilar. Bantu jamiyatlari kichik qabila tuzumlariga asoslangan bo’lib,
ular rahbarlar (nkosi) tomonidan boshqarilardi.
Janubiy Afrikada XVI-XVII asrlarda Buyuk Zimbabve kabi markazlashgan
davlatlar tanazzulga yuz tutdi. Mintaqada kichik qabila tuzumlari ustunlik qildi,
ular o’zaro savdo va ittifoqlar orqali aloqada bo’ldilar. Biroq, markazlashgan
boshqaruv tizimlari XIX asrgacha shakllanmadi.
Janubiy Afrika qabila tuzumlari va chorvachilik xo’jaligiga asoslangan edi.
Bantu ko’chishi mintaqaning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishida muhim rol
o’ynadi, ammo markazlashgan davlatlarning yo’qligi mintaqani boshqa
hududlardan farq qilardi.
XVI-XVII asrlarda Afrikadagi siyosiy tuzumlar xilma-xil bo’lib,
markazlashgan imperiyalardan tortib mustaqil qabila tuzumlarigacha keng doirani
qamrab olardi. G’arbiy Afrikada Songhay va Mali kabi imperiyalar savdo va islom
madaniyatiga asoslangan bo’lsa, Sharqiy Afrikada Suahili shahar-davlatlari Hind
okeani savdosi orqali rivojlandi. Markaziy Afrikada Kongo qirolligi portugallar
bilan aloqalar orqali o’zgarishlarga duch keldi, Janubiy Afrika esa qabila
tuzumlariga asoslangan edi.
Afrika davlatlari mahalliy boshqaruv an’analariga asoslangan bo’lib, ular
ijtimoiy ierarxiya, diniy e’tiqodlar va qabila tuzumlariga tayanardi. Islom va
xristianlikning tarqalishi mahalliy an’analar bilan uyg’unlashib, yangi madaniy va
siyosiy tuzumlarning shakllanishiga olib keldi. Masalan, Songhayda islom dini
markazlashgan boshqaruv tizimini mustahkamladi, Kongoda esa xristianlik
qirollikning tashqi aloqalarini kengaytirdi.
Savdo tarmoqlari Afrikaning siyosiy va iqtisodiy rivojlanishida muhim rol
o’ynadi. Saxara savdosi G’arbiy Afrikada, Hind okeani savdosi esa Sharqiy
Afrikada davlatlarning gullab-yashnashiga xizmat qildi. Oltin, tuz, qullar va fil
suyagi kabi mahsulotlar savdosi davlatlarning iqtisodiy asosini tashkil qildi.
Portugallar, Marokashliklar va Ummon sultonligi kabi tashqi kuchlar
Afrikaning siyosiy landshaftini o’zgartirdi. Marokashning Songhayga istilosi,
portugallarning Suahili shaharlariga bosimi va Kongodagi xristianlikning tarqalishi
9

ushbu o’zgarishlarning muhim misollaridir. Ushbu tashqi ta’sirlar ba’zi hollarda
davlatlarning zaiflashishiga, boshqa hollarda esa yangi ittifoqlar va savdo
aloqalarining shakllanishiga olib keldi. 4
XVI-XVII asrlar Afrikada xilma-xil siyosiy tuzumlar va davlatchilikning
rivojlanish davri bo’ldi. G’arbiy Afrikada Songhay va Mali kabi imperiyalar savdo
va islom madaniyati asosida gullab-yashnadi, Sharqiy Afrikada Suahili shahar-
davlatlari va Buyuk Zimbabve Hind okeani savdosi orqali rivojlandi. Markaziy
Afrikada Kongo qirolligi va Luba-Lunda davlatlari ichki resurslar va tashqi
aloqalarga tayanardi, Janubiy Afrika esa qabila tuzumlariga asoslangan edi.
Mahalliy an’analar, savdo tarmoqlari va tashqi ta’sirlarning murakkab o’zaro ta’siri
ushbu davrning siyosiy va ijtimoiy dinamikasini shakllantirdi. Ushbu davr Afrika
tarixidagi muhim bosqich bo’lib, qit’aning keyingi rivojlanishiga asos yaratdi.
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun iqtisodiy rivojlanishning muhim davri
bo’ldi. Bu davrda Afrika nafaqat mahalliy iqtisodiy tarmoqlarga asoslangan, balki
global savdo tarmoqlari orqali dunyoning turli mintaqalari bilan chambarchas
bog’langan edi. Transsaxara savdosi G’arbiy Afrikani Shimoliy Afrika va Yaqin
Sharq bilan, Hind okeani savdosi Sharqiy Afrikani Hindiston, Xitoy va Fors
ko’rfazi bilan, yangi paydo bo’lgan Atlantika savdosi esa Afrikani Yevropa va
Amerika bilan bog’ladi. Mahalliy iqtisodiyot qishloq xo’jaligi, chorvachilik va
hunarmandchilik kabi tarmoqlarga asoslanib, tashqi savdo esa boylikning o’sishiga
va ijtimoiy o’zgarishlarga olib keldi. Biroq, qul savdosining kengayishi demografik
va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi. Ushbu maqolada XVI-XVII asrlarda
Afrikadagi iqtisodiy tarmoqlar va savdo tarmoqlari, ularning xususiyatlari, ta’siri
va o’zgarishlari tahlil qilinadi. Amaliy misollar va dalillar orqali ushbu davrning
iqtisodiy dinamikasi yoritiladi.
Transsaxara savdosi XVI-XVII asrlarda G’arbiy Afrikaning iqtisodiy
rivojlanishida markaziy rol o’ynadi. Bu savdo tarmog’i Saxara cho’lini kesib o’tib,
G’arbiy Afrikani Shimoliy Afrika (Mag’rib) va undan tashqarida Yaqin Sharq bilan
4
Thornton, J. K. (1999). Africa and Africans in the Making of the Atlantic World, 1400–1800. Cambridge
University Press.
10

bog’ladi. Savdo yo’llari orqali boyliklar, madaniyat va g’oyalar almashindi, bu esa
G’arbiy Afrikaning iqtisodiy va ijtimoiy tuzumlarini mustahkamladi.
Transsaxara savdosining asosiy mahsulotlari oltin, tuz, qullar, teri va kola
yong’og’i edi. Oltin G’arbiy Afrikaning eng muhim eksport mahsuloti bo’lib, Akan
(hozirgi Gana hududidagi) va Bambuk oltin konlaridan olinardi. Bu oltin Shimoliy
Afrika orqali Yevropa va Yaqin Sharqqa yetib borar, o’rta asrlarda global
iqtisodiyotda muhim rol o’ynardi. Tuz esa Saxaraning Taghaza va Taoudenni kabi
konlaridan olinib, G’arbiy Afrikaga import qilinardi. Tuz oziq-ovqat saqlash va
iqtisodiy almashinuvda muhim ahamiyatga ega edi.
Qullar savdosi ham Transsaxara tarmog’ining muhim qismi bo’ldi. G’arbiy
Afrikadan Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqqa qullar eksport qilinardi, ular asosan
uy xizmatchilari, askarlar yoki qishloq xo’jaligi ishchilari sifatida ishlatilardi. Teri
mahsulotlari, xususan, Hausa shahar-davlatlarida ishlab chiqarilgan charm
buyumlar, va kola yong’og’i kabi mahsulotlar ham savdo tarmog’ida muhim o’rin
egalladi. 5
Timbuktu va Jenne shaharlari Transsaxara savdosining muhim markazlari
bo’ldi. Timbuktu Songhay imperiyasi davrida (XVI asr) o’zining eng gullagan
cho’qqisiga chiqdi. Shahar savdo karvonlari uchun muhim to’xtash nuqtasi bo’lib,
oltin, tuz va qullar savdosi bu yerda faol yuritilardi. Timbuktu shuningdek, islom
olamining ilmiy markazi sifatida ham tanildi. Sankore madrasasida olimlar
matematika, astronomiya va fiqh kabi fanlarni o’rgatdilar, bu esa shaharni
intellektual va iqtisodiy markazga aylantirdi.
Jenne shahri Niger daryosi bo’yida joylashgan bo’lib, qishloq xo’jaligi
mahsulotlari va savdo markazi sifatida muhim ahamiyatga ega edi. Jenne aholisi
guruch, tariq va baliqchilik bilan shug’ullangan bo’lsa-da, shahar Transsaxara
savdosi orqali boylik to’pladi. Jenne masjidi, islom me’morchiligining muhim
yodgorligi sifatida, shaharning madaniy va diniy ahamiyatini aks ettirardi.
Transsaxara savdosi G’arbiy Afrikani Shimoliy Afrikaning Mag’rib
davlatlari, xususan, Marokashning Sa’diylar sulolasi bilan bog’ladi. 1591-yilda
5
Iliffe, J. (2007). Africans: The History of a Continent (2nd ed.). Cambridge University Press.
11

Marokashning Songhay imperiyasiga qilgan istilosi Transsaxara savdo yo’llarini
nazorat qilish maqsadida amalga oshirildi. Bu istilo Songhayning iqtisodiy va
siyosiy zaiflashishiga olib keldi, lekin Timbuktu va Jenne kabi shaharlar savdo
markazlari sifatida o’z ahamiyatini saqlab qoldi.
Savdo tarmog’i G’arbiy Afrikani Yaqin Sharqqa ham bog’ladi. Misr,
Saudiya Arabistoni va Fors ko’rfazi bilan savdo aloqalari orqali G’arbiy Afrika
islom madaniyati va savdo tarmoqlariga chuqur integratsiyalashdi. Bu aloqalar
nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va diniy almashinuvlarni ham rag’batlantirdi.
Transsaxara savdosi G’arbiy Afrikada iqtisodiy boylikning o’sishiga olib
keldi. Songhay va Mali kabi imperiyalar savdo yo’llarini nazorat qilish orqali katta
daromad topdilar. Oltin savdosi global iqtisodiyotda Afrika qit’asining muhim
o’rin egallashini ta’minladi. Biroq, savdo tarmoqlari ichki nizolar va tashqi
istilolarga ham sabab bo’ldi, bu esa Songhayning tanazzulida yaqqol namoyon
bo’ldi.
Hind okeani savdosi XVI-XVII asrlarda Sharqiy Afrikaning iqtisodiy
rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Suahili shahar-davlatlari (Kilva, Mombasa,
Zanzibar, Sofala) ushbu savdo tarmog’ining markazida bo’lib, Afrika, Osiyo va
Yaqin Sharq o’rtasida muhim iqtisodiy aloqalarni ta’minladi. Hind okeani savdosi
orqali Sharqiy Afrikadan fil suyagi, oltin, mis va qullar eksport qilindi. Oltin
Janubiy Afrikadagi Buyuk Zimbabve kabi hududlardan olinib, Suahili shahar-
davlatlari orqali Hindiston, Xitoy va Fors ko’rfaziga yetib borardi. Fil suyagi,
xususan, Hindiston va Xitoyda san’at va hunarmandchilikda keng qo’llanilardi.
Mis va qullar ham savdo tarmog’ining muhim qismini tashkil qildi.
Suahili shahar-davlatlari import sifatida Xitoydan chinni, Hindistondan
to’qimachilik mahsulotlari va Fors ko’rfazidan ziravorlar olardi. Ushbu
almashinuvlar Sharqiy Afrikaning iqtisodiy boyligini oshirdi va Suahili
jamiyatining kosmopolit xarakterini mustahkamladi.
Kilva, Mombasa va Zanzibar Hind okeani savdosining muhim markazlari
edi. Kilva XIII-XV asrlarda o’zining eng gullagan davrini boshdan kechirdi, ammo
XVI asrda portugallar kelishi bilan tanazzulga yuz tutdi. Mombasa va Zanzibar esa
12

XVII asrda Ummon sultonligi nazorati ostida savdo markazlari sifatida
rivojlanishda davom etdi. Sofala Janubiy Afrika oltin savdosining muhim porti
bo’lib, Buyuk Zimbabve bilan chambarchas bog’langan edi. 6
Suahili shahar-davlatlari savdogarlar, hunarmandlar va diniy elita tomonidan
boshqarilardi. Shahar iqtisodiyoti savdo va dengizchilikka asoslangan bo’lib,
mahalliy aholining baliqchilik va qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanishi iqtisodiy
barqarorlikni ta’minladi.
Hind okeani savdosi Arab, hind va indonez savdogarlarning faol ishtirokida
rivojlandi. Arab savdogarlari islom dinini tarqatish bilan birga savdo tarmoqlarini
kengaytirdilar. Hind savdogarlari, xususan, Gujaratdan kelganlar, to’qimachilik va
ziravorlar savdosida muhim rol o’ynadilar. Xitoyning Ming sulolasi davrida
(1368–1644) Sharqiy Afrika bilan savdo aloqalari kuchaydi, bu esa chinni va ipak
mahsulotlarining importini oshirdi.
Portugallarning XVI asrda Hind okeaniga kelishi savdo tarmoqlariga katta
ta’sir ko’rsatdi. Ular Kilva va Mombasa kabi shahar-davlatlarni bosib olib, savdo
yo’llarini nazorat qilishga harakat qildilar. Biroq, XVII asrda Ummon sultonligi
portugallarni mintaqadan siqib chiqardi va Zanzibar kabi shaharlarni o’z nazorati
ostiga oldi.
Hind okeani savdosi Suahili shahar-davlatlarining iqtisodiy boyligini oshirdi
va ularni global iqtisodiyotning muhim ishtirokchisiga aylantirdi. Savdo tarmoqlari
madaniy almashinuvlarni rag’batlantirdi, bu esa Suahili jamiyatining kosmopolit
xarakterini mustahkamladi. Biroq, portugallar va Ummon sultonligi kabi tashqi
kuchlarning aralashuvi savdo tarmoqlarining dinamikasini o’zgartirdi va ba’zi
shahar-davlatlarning tanazzuliga olib keldi.
XVI asrda Yevropaning Afrika bilan savdo aloqalari kengaya boshladi, bu
esa Atlantika savdosining shakllanishiga olib keldi. Portugallar, keyinroq
gollandlar, inglizlar va fransuzlar Afrikaning G’arbiy qirg’oqlarida savdo
punktlarini tashkil qildilar. Bu davrda qul savdosi iqtisodiyotning muhim qismiga
aylandi.
6
Ehret, C. (2002). The Civilizations of Africa: A History to 1800. University Press of Virginia.
13

Portugallar XV asr oxirida G’arbiy Afrika qirg’oqlariga yetib keldilar va
XVI asrda Senegambia, Oltin Sohil (hozirgi Gana) va Benin ko’rfazi kabi
hududlarda savdo punktlarini tashkil qildilar. Ular oltin, fil suyagi va qullar sotib
olishga qiziqish bildirdilar. XVII asrda gollandlar, inglizlar va fransuzlar ham
Afrika qirg’oqlarida faoliyat yurita boshladilar, bu esa raqobatni kuchaytirdi.
Yevropaliklar Afrika davlatlariga qurol, mato, temir buyumlar va spirtli
ichimliklar kabi tovarlar olib kelib, ularni qullar, oltin va boshqa mahsulotlarga
almashtirdilar. Bu almashinuv G’arbiy Afrikaning iqtisodiy tuzumlarini o’zgartirdi.
Atlantika qul savdosi XVI asrda boshlanib, XVII asrda keng miqyosda
rivojlandi. Yevropaliklar, xususan, portugallar va gollandlar, Amerikadagi
plantatsiyalar uchun qul kuchi talabining o’sishi tufayli G’arbiy Afrikadan qullarni
eksport qila boshladilar. Senegambia, Oltin Sohil, Benin ko’rfazi va Angola kabi
hududlar qul savdosining markazlariga aylandi.
Qul savdosi mahalliy Afrika davlatlari, masalan, Oyo, Ashanti va Dahomey
qirolliklari tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Bu davlatlar Yevropadan olinadigan
qurol va tovarlar evaziga qullarni yetkazib berdilar. Masalan, Oyo qirolligi yoruba
xalqlari orasida qul savdosini rivojlantirdi, Ashanti esa oltin va qullar savdosi
orqali boylik to’pladi.
Atlantika savdosi G’arbiy Afrikaning iqtisodiyotini boyitdi, chunki Yevropa
tovarlari va qurollari mahalliy davlatlarning qudratini oshirdi. Biroq, qul savdosi
demografik va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi. Millionlab odamlar
Afrikadan Amerikaga majburan olib ketildi, bu esa mahalliy jamoalarning
zaiflashishiga va iqtisodiy beqarorlikka olib keldi. Qul savdosining ijtimoiy ta’siri,
xususan, oilaviy tuzumlarning buzilishi va urushlarning ko’payishi sifatida
namoyon bo’ldi. 7
Afrikaning iqtisodiy tuzumi nafaqat tashqi savdoga, balki mahalliy iqtisodiy
tarmoqlarga ham asoslangan edi. Qishloq xo’jaligi, chorvachilik va
hunarmandchilik mintaqaning iqtisodiy barqarorligini ta’minladi. Qishloq xo’jaligi
Afrikaning aksariyat hududlarida iqtisodiyotning asosini tashkil qildi. G’arbiy
7
Аджайи, Дж. Ф. А., & Кроу, М. (2003). История Западной Африки. Москва: Наука.
14

Afrikada tariq, sorgo, guruch va yam kabi ekinlar yetishtirildi. Jenne va Niger
daryosi vodiysida guruchchilik rivojlangan bo’lsa, Savanna mintaqalarida tariq va
sorgo yetishtirildi. Sharqiy Afrikada banan va tropik ekinlar muhim ahamiyatga
ega edi. Markaziy Afrikada, xususan, Kongo qirolligi hududida yam va maniok
yetishtirildi.
Qishloq xo’jaligi mahalliy jamoalarni oziq-ovqat bilan ta’minlash bilan
birga savdo tarmoqlari uchun ham mahsulot yetkazib berdi. Masalan, Jenne
shahrida yetishtirilgan guruch Transsaxara savdosida muhim o’rin egalladi.
Chorvachilik, xususan, qoramol, qo’y va echki boqish, Afrikaning
iqtisodiyotidagi muhim tarmoq edi. Savanna mintaqalarida, masalan, Hausa
shahar-davlatlari va Fulani xalqlari orasida chorvachilik rivojlangan edi. Chorva
mollari nafaqat oziq-ovqat (go’sht, sut) manbai, balki savdo mahsuloti sifatida ham
ishlatilardi. Masalan, Fulani xalqlari chorva mollari savdosi orqali Transsaxara
tarmog’ida faol ishtirok etdilar. Hunarmandchilik Afrikaning mahalliy
iqtisodiyotidagi muhim tarmoq bo’ldi. Temirchilik, to’qimachilik va kulolchilik
keng tarqalgan edi. Hausa shahar-davlatlarida charm mahsulotlari va to’qimachilik
mahsulotlari ishlab chiqarildi, ular Transsaxara savdosida eksport qilindi. Suahili
shahar-davlatlarida yog’och o’ymakorligi va zargarlik rivojlangan bo’lsa, Kongo
qirolligi hududida temirchilik va savat to’qish keng tarqalgan edi.
Hunarmandchilik mahalliy iqtisodiyotni boyitdi va savdo tarmoqlari orqali
Afrika mahsulotlarini global bozorga chiqardi. Masalan, Hausa charm mahsulotlari
Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda yuqori baholandi.
XVI-XVII asrlarda Afrikaning iqtisodiy tuzumlari tashqi savdo
tarmoqlarining kengayishi va Yevropa ta’sirining o’sishi tufayli sezilarli
o’zgarishlarga duch keldi. Ushbu o’zgarishlar iqtisodiy boylikning o’sishiga olib
kelgan bo’lsa-da, ijtimoiy va demografik muammolarni ham keltirib chiqardi.
Transsaxara va Hind okeani savdosi Afrika davlatlarining iqtisodiy boyligini
oshirdi. Songhay, Mali, Kilva va Zanzibar kabi davlatlar savdo yo’llarini nazorat
qilish orqali katta daromad topdilar. Oltin, fil suyagi va qullar savdosi global
iqtisodiyotda Afrika qit’asining muhim o’rin egallashini ta’minladi. Tashqi savdo
15

madaniy almashinuvlarni ham rag’batlantirdi, bu esa islom va xristianlikning
tarqalishiga yordam berdi. 8
Atlantika qul savdosi Afrikaning iqtisodiy va ijtimoiy tuzumlariga chuqur
ta’sir ko’rsatdi. Millionlab odamlarning Amerikaga majburan olib ketilishi G’arbiy
va Markaziy Afrikada demografik inqirozga olib keldi. Mahalliy jamoalar
zaiflashdi, oilaviy tuzumlar buzildi va urushlar ko’paydi. Qul savdosi mahalliy
davlatlar o’rtasida raqobatni kuchaytirdi, chunki Oyo va Ashanti kabi qirolliklar
Yevropa qurollari evaziga qullarni yetkazib berdilar.
Tashqi savdoning kengayishiga qaramay, mahalliy iqtisodiyot Afrika
jamiyatlarining barqarorligini ta’minladi. Qishloq xo’jaligi va chorvachilik
mahalliy aholini oziq-ovqat bilan ta’minladi, hunarmandchilik esa ichki va tashqi
bozorlar uchun mahsulot ishlab chiqardi. Mahalliy iqtisodiyotning mustahkamligi
Afrika davlatlarining tashqi bosimlar va o’zgarishlarga moslashishiga yordam
berdi.
I.2. XVI-XVII asrlar Afrikada Iqtisodiy tarmoqlar va savdo
XVI-XVII asrlar Afrikada iqtisodiy rivojlanishning muhim davri bo’ldi.
Transsaxara savdosi G’arbiy Afrikani Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq bilan, Hind
okeani savdosi Sharqiy Afrikani Osiyo bilan, Atlantika savdosi esa Afrikani
Yevropa va Amerika bilan bog’ladi. Oltin, tuz, fil suyagi va qullar kabi mahsulotlar
savdosi Afrika davlatlarining iqtisodiy boyligini oshirdi. Mahalliy iqtisodiyot
qishloq xo’jaligi, chorvachilik va hunarmandchilik kabi tarmoqlarga asoslanib,
iqtisodiy barqarorlikni ta’minladi. Biroq, qul savdosining kengayishi demografik
va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi, bu esa Afrikaning keyingi tarixiga
chuqur ta’sir ko’rsatdi. Ushbu davr Afrika iqtisodiyotidagi murakkab dinamikani
aks ettirib, qit’aning global iqtisodiyotdagi muhim o’rnini ko’rsatdi.
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun Yevropaning faol kirib kelishi va
uning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tuzumlariga chuqur ta’sir ko’rsatgan davri
sifatida muhim ahamiyatga ega. Bu davrda Yevropa davlatlari, xususan,
portugallar, gollandlar, inglizlar va frantsuzlar Afrika qirg’oqlarida savdo punktlari
8
Офа, Д. (1998). История Восточной и Центральной Африки. Москва: Восточная литература.
16

tashkil etib, qit’aning resurslari va aholisidan foydalanishga kirishdilar. Portugallar
bu jarayonda pioner sifatida muhim rol o’ynasa, keyinchalik boshqa Yevropa
davlatlari ham raqobatga qo’shildi. Yevropaning Afrikaga kirib kelishi, ayniqsa,
Atlantika qul savdosining kengayishi orqali qit’ada demografik, iqtisodiy va
ijtimoiy o’zgarishlarga olib keldi. Ushbu maqolada XVI-XVII asrlarda
Yevropaning Afrikaga kirib kelishi, uning asosiy yo’nalishlari, qul savdosining
rivojlanishi va bu jarayonning oqibatlari tahlil qilinadi. Amaliy misollar va dalillar
orqali ushbu davrning murakkab dinamikasi yoritiladi.
Portugallar XV asr oxiridan boshlab Afrika qit’asiga kirib kelishda yetakchi
rol o’ynadilar. Ularning maqsadi savdo yo’llarini kengaytirish, xomashyo (oltin, fil
suyagi, qullar) olish va xristianlikni targ’ib qilish edi. Portugallar Afrika
qirg’oqlarida savdo punktlari tashkil etib, G’arbiy va Sharqiy Afrikada faoliyat
yuritdilar.
Portugallar G’arbiy Afrika qirg’oqlarida savdo punktlari tashkil etishni XV
asr oxirida boshladilar. 1482-yilda Elmina qal’asi (hozirgi Gana hududida) qurildi,
bu Yevropaning Afrikadagi ilk mustahkam savdo markazlaridan biri bo’ldi. Elmina
oltin savdosi uchun muhim nuqta sifatida xizmat qildi, chunki Akan hududlaridan
olinadigan oltin Yevropa bozorlarida yuqori talabga ega edi. Portugallar Elmina
orqali mahalliy Ashanti va boshqa xalqlar bilan savdo aloqalarini o’rnatdilar,
ularga mato, temir buyumlar va qurol-yarog’lar taklif qilib, oltin va fil suyagi sotib
oldilar.
Angolada portugallar 1575-yilda Luanda shahrini asos soldilar. Luanda qul
savdosi uchun muhim portga aylandi, chunki Angola hududi Atlantika qul
savdosining markazlaridan biriga aylandi. Portugallar mahalliy Ndongo va
Matamba qirolliklari bilan hamkorlik qilib, qullarni Braziliya va Karib havzasidagi
plantatsiyalarga eksport qildilar. Luanda orqali savdo portugallarga katta daromad
keltirdi, lekin mahalliy jamiyatlarda ijtimoiy beqarorlikni keltirib chiqardi.
Sharqiy Afrikada portugallar Hind okeani savdo tarmoqlarini nazorat qilish
maqsadida Suahili shahar-davlatlariga hujum qildilar. 1500-yillarda Vasco da
Gama boshchiligidagi portugallar Kilva, Mombasa va Zanzibar kabi shaharlarni
17

bosib olishga harakat qildilar. 1505-yilda Kilva portugallar tomonidan talon-taroj
qilindi, bu shahar iqtisodiy va siyosiy jihatdan zaiflashdi. Mombasa ham
portugallar nazorati ostiga o’tdi, ammo mahalliy aholi va Ummon sultonligining
qarshiligi tufayli portugallar mintaqada uzoq muddat barqaror nazoratni saqlay
olmadilar.
Portugallar Suahili shaharlaridan oltin, fil suyagi va qullar eksport qildilar,
lekin ularning tajovuzkor siyosati mahalliy savdo tarmoqlarini buzdi. XVII asrda
Ummon sultonligi portugallarni Sharqiy Afrikadan siqib chiqardi, xususan,
Zanzibar va Mombasani o’z nazorati ostiga oldi. Bu jarayon portugallarning
Sharqiy Afrikadagi ta’sirini sezilarli darajada kamaytirdi.
Portugallar Markaziy Afrikada Kongo Qirolligi bilan diplomatik va savdo
aloqalarini o’rnatdilar. 1491-yilda Kongo hukmdori Nzinga a Nkuku xristian dinini
qabul qildi va o’z ismini Joao I sifatida o’zgartirdi. Portugallar Kongo Qirolligiga
missionerlar yuborib, xristianlikni targ’ib qildilar. Bu jarayon Kongo jamiyatida
diniy va madaniy o’zgarishlarga olib keldi, masalan, xristian cherkovlari qurildi va
mahalliy elita orasida Yevropa ta’limi tarqaldi.
Portugallar Kongo bilan savdo aloqalarini rivojlantirib, qullar, mis va fil
suyagi sotib oldilar. Biroq, XVII asrda qul savdosining kengayishi Kongo
Qirolligining ichki barqarorligiga putur yetkazdi. Portugallar va mahalliy elita
o’rtasidagi nizolar, shuningdek, qul ovlash urushlari qirollikning zaiflashishiga olib
keldi.
Portugallar Yevropaning Afrikaga kirib kelishida pioner bo’lib, savdo
punktlari, harbiy istilolar va diniy missionerlik orqali qit’ada o’z izlarini
qoldirdilar. Ularning faoliyati Afrika iqtisodiyotini global savdo tarmoqlariga
integratsiyalashdi, lekin ayni paytda mahalliy jamiyatlarda ijtimoiy va siyosiy
beqarorlikni keltirib chiqardi. Portugallarning tajovuzkor siyosati, xususan,
Sharqiy Afrikada, mahalliy aholi va boshqa tashqi kuchlarning qarshiligiga duch
keldi.
XVI asr oxirida portugallarning Afrika qirg’oqlaridagi monopoliyasi boshqa
Yevropa davlatlarining kirib kelishi bilan zaiflashdi. Gollandlar, inglizlar va
18

frantsuzlar G’arbiy Afrika qirg’oqlarida savdo punktlari tashkil etib, qul savdosi va
boshqa resurslar uchun raqobatni kuchaytirdilar. 9
Gollandlar XVII asrda G’arbiy Afrikada faoliyat yurita boshladilar. Ular
1598-yilda Oltin Sohilda (hozirgi Gana) Fort Nassau qal’asini qurdilar va Elmina
qal’asini 1637-yilda portugallardan tortib oldilar. Gollandlar oltin va qullar
savdosiga e’tibor qaratdilar, shuningdek, Amerikadagi o’z koloniyalari uchun qul
kuchi yetkazib berdilar. Gollandlarning savdo tashkiloti, xususan, Gollandiya
G’arbiy Hindiston Kompaniyasi, qul savdosini tizimli ravishda rivojlantirdi.
Inglizlar XVI asr oxirida Afrikaga kirib keldilar va XVII asrda qul savdosi
uchun muhim ishtirokchilarga aylandilar. Ular Senegambia va Oltin Sohilda savdo
punktlari tashkil etdilar, masalan, Gambiyadagi Jeyms oroli (1661). Inglizlarning
Royal African Company tashkiloti 1672-yilda tashkil etilib, qul savdosini
rivojlantirdi. Inglizlar asosan Barbados va Yamaykadagi plantatsiyalar uchun qullar
yetkazib berdilar.
Frantsuzlar XVII asrda Senegal va Gore orolida savdo punktlari tashkil
etdilar. Gore oroli (Senegal) Atlantika qul savdosining muhim markazlaridan biriga
aylandi. Frantsuzlar Karib havzasidagi koloniyalari, xususan, Gaiti uchun qullar
eksport qildilar. Frantsuzlarning savdo tashkilotlari, masalan, Compagnie du
Sénégal, qul savdosini tizimli ravishda boshqardi.
Yevropa davlatlari o’rtasidagi raqobat Afrika qirg’oqlarida savdo punktlari
sonining ko’payishiga olib keldi. Ushbu qal’alar, masalan, Elmina, Gore oroli va
Cape Coast qal’asi, qullar, oltin va fil suyagi savdosi uchun muhim markazlar
bo’ldi. Yevropaliklar mahalliy Afrika davlatlari bilan ittifoq tuzib, qurol, mato va
temir buyumlar evaziga qullar va boshqa resurslarni sotib oldilar. Bu jarayon
mahalliy qirolliklarning Yevropa tovarlariga qaramligini oshirdi.
Atlantika qul savdosi XVI-XVII asrlarda Afrikaning iqtisodiy va ijtimoiy
tuzumlariga eng katta ta’sir ko’rsatgan omillardan biri bo’ldi. Bu savdo
Yevropaning Amerika koloniyalarida qul kuchiga bo’lgan talabning o’sishi tufayli
rivojlandi.
9
Lovejoy, P. E. (1982). “The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature.” The Journal
of African History, 23(4), 475–501.
19

Atlantika qul savdosi XVI asrda portugallarning G’arbiy Afrikadan qullarni
Amerikaga eksport qilishi bilan boshlandi. XVII asrda bu savdo gollandlar,
inglizlar va frantsuzlarning ishtiroki bilan keng miqyosda rivojlandi. Taxminan
1500–1700-yillarda millionlab afrikaliklar majburan Amerikaga olib ketildi, ular
asosan Braziliya, Karib orollari va Shimoliy Amerikadagi plantatsiyalarda
ishlatildi.
Qul savdosining asosiy hududlari Senegambia, Oltin Sohil, Benin ko’rfazi
va Angola edi. Senegambiada Volof va Mandinka xalqlari qul savdosida ishtirok
etdi. Oltin Sohilda Ashanti qirolligi Yevropalarga qullar yetkazib berdi, Benin
ko’rfazida esa Oyo qirolligi qul savdosini rivojlantirdi. Angola portugallarning
asosiy qul eksport markazi bo’lib, Luanda orqali yuz minglab odamlar Amerikaga
yuborildi.
Qul savdosi Yevropa savdo kompaniyalari va mahalliy Afrika davlatlari
o’rtasidagi hamkorlik orqali amalga oshirildi. Yevropaliklar qirg’oq bo’yidagi
qal’alarda savdo punktlari tashkil etib, mahalliy qirolliklardan qullar sotib oldilar.
Masalan, Ashanti qirolligi Yevropa qurollari evaziga qullarni yetkazib berdi, bu esa
qirollikning harbiy qudratini oshirdi. Oyo qirolligi yoruba xalqlari orasida qul
ovlash urushlarini tashkil qildi, bu esa mintaqada ijtimoiy beqarorlikni keltirib
chiqardi.
Qullar asosan harbiy asirlar, qarzdorlar yoki jinoyatchilar sifatida qo’lga
olindi. Yevropaliklar “uchburchak savdo” tizimini rivojlantirdilar: ular Afrikaga
mato, qurol va spirtli ichimliklar olib kelib, qullar sotib oldilar, so’ng qullarni
Amerikaga eksport qilib, u yerdan shakar, tamaki va paxta kabi mahsulotlarni
Yevropaga olib ketdilar.
Qul savdosi Afrikaning demografik tuzumiga katta zarar yetkazdi. Taxminan
1500–1700-yillarda millionlab odamlar, asosan, yosh va mehnatga yaroqli
erkaklar, Afrikadan olib ketildi. Bu jarayon G’arbiy va Markaziy Afrikada
aholining kamayishiga, oilaviy tuzumlarning buzilishiga va iqtisodiy faoliyatning
pasayishiga olib keldi. Masalan, Angola hududida qul ovlash urushlari mahalliy
jamoalarni vayron qildi, bu esa iqtisodiy va ijtimoiy inqirozga sabab bo’ldi.
20

Yevropaning Afrikaga kirib kelishi qit’aning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
tuzumlariga chuqur ta’sir ko’rsatdi. Bu ta’sirlar ijobiy va salbiy oqibatlarni o’z
ichiga oldi, lekin umumiy natijada Afrika jamiyatlarida katta o’zgarishlarga olib
keldi.
Yevropadan olinadigan qurol, mato va temir buyumlar mahalliy Afrika
qirolliklarining iqtisodiy va harbiy tuzumlarini o’zgartirdi. Masalan, Ashanti va
Oyo qirolliklari Yevropa qurollari yordamida o’z harbiy qudratini oshirdi va qul
savdosida faol ishtirok etdi. Biroq, bu tovarlarga qaramlik mahalliy iqtisodiyotning
mustaqilligini pasaytirdi. Yevropa tovarlariga bo’lgan ehtiyoj qirolliklarni qul
savdosiga ko’proq jalb qildi, bu esa ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni
kuchaytirdi. 10
Qul savdosi mahalliy jamiyatlarda ichki nizolar va urushlarni kuchaytirdi.
Yevropa qurollarining keng tarqalishi qabila va qirolliklar o’rtasidagi raqobatni
oshirdi. Masalan, Benin ko’rfazida Oyo qirolligi qul ovlash uchun qo’shni
xalqlarga hujum qildi, bu esa mintaqada uzoq muddatli beqarorlikka olib keldi.
Angolada portugallar mahalliy Ndongo qirolligiga qarshi urushlar olib bordilar, bu
esa qul savdosini kengaytirdi, lekin mahalliy jamiyatlarni vayron qildi.
Yevropaning Afrikaga kirib kelishi iqtisodiy notenglikni keltirib chiqardi.
Qul savdosi va oltin savdosi ba’zi hududlar, masalan, Ashanti va Oyo qirolliklarini
boyitdi, lekin boshqa hududlar, xususan, ichki mintaqalar kambag’allashdi. Qul
savdosining markazlari bo’lgan qirg’oq hududlari iqtisodiy jihatdan rivojlandi,
ammo ichki hududlar aholining kamayishi va iqtisodiy faoliyatning pasayishi
tufayli inqirozga yuz tutdi.
Yevropaning savdo tarmoqlari Afrika iqtisodiyotini global bozorga
integratsiyalashdi, lekin bu jarayon Afrika jamiyatlarining foydasiga emas, balki
Yevropa kolonial talablari uchun xizmat qildi. Masalan, Elmina va Luanda kabi
savdo punktlari Yevropa kompaniyalarining boyishiga xizmat qildi, ammo
mahalliy aholiga uzoq muddatli iqtisodiy foyda keltirmadi.
10
Curtin, P. D. (1975). “The Atlantic Slave Trade: A Census.” The Journal of African History, 16(3), 467–469.
21

Yevropaning Afrikaga kirib kelishi madaniy va diniy o’zgarishlarga olib
keldi. Portugallarning Kongo Qirolligidagi xristianlik targ’iboti mahalliy diniy
tuzumlar bilan aralashdi, bu esa yangi sincretik diniy shakllarni vujudga keltirdi.
Biroq, xristianlikning tarqalishi ba’zi hollarda mahalliy an’analarga qarshi
chiqishlarga sabab bo’ldi. Yevropa tovarlari va g’oyalari, masalan, Yevropa
kiyimlari va ta’lim tizimlari, mahalliy elita orasida tarqaldi, ammo keng aholi
qatlamlariga unchalik ta’sir qilmadi.
Yevropaning XVI-XVII asrlarda Afrikaga kirib kelishi qit’aning tarixida
muhim burilish nuqtasi bo’ldi. Portugallar pioner sifatida savdo punktlari tashkil
etib, xristianlikni targ’ib qildilar va qul savdosini boshladilar. Gollandlar, inglizlar
va frantsuzlarning kelishi raqobatni kuchaytirib, qul savdosini tizimli savdo
tarmog’iga aylantirdi. Bu jarayon Afrika iqtisodiyotini global bozorga
integratsiyalashdi, lekin ayni paytda demografik inqiroz, ijtimoiy beqarorlik va
iqtisodiy notenglikni keltirib chiqardi.
Yevropaning savdo tarmoqlari Afrika iqtisodiyotini global savdo
tarmoqlariga bog’ladi, ammo bu integratsiya teng huquqli emas edi. Afrika
davlatlari Yevropa perspective Yevropa tovarlariga qaram bo’lib, ularni xomashyo
(oltin, qullar) evaziga almashdilar. Bu jarayon Afrika iqtisodiyotini Yevropa
talablariga moslashtirdi, mahalliy ishlab chiqarish va iqtisodiy mustaqillikni
pasaytirdi.
Qul savdosi Afrikaning ijtimoiy va demografik tuzumlariga katta zarar
yetkazdi. Millionlab odamlarning olib ketilishi aholining kamayishiga, oilaviy
tuzumlarning buzilishiga va iqtisodiy faoliyatning pasayishiga olib keldi. Qul
ovlash urushlari ichki nizolarni kuchaytirib, mahalliy jamiyatlarda uzoq muddatli
beqarorlikni keltirib chiqardi.
Yevropaning Afrikaga kirib kelishi mahalliy qirolliklarning siyosiy
tuzumlarini o’zgartirdi. Yevropa qurollari va tovarlari ba’zi qirolliklarning
qudratini oshirgan bo’lsa-da, ular Yevropaga qaram bo’lib qoldilar. Bu qaramlik
Afrika davlatlarining mustaqil rivojlanish imkoniyatlarini chekladi va keyingi
kolonial davrga zamin yaratdi.
22

XVI-XVII asrlarda Yevropaning Afrikaga kirib kelishi qit’aning iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy tuzumlarini tubdan o’zgartirdi. Portugallar pioner sifatida savdo
punktlari tashkil etib, qul savdosini boshladilar va xristianlikni targ’ib qildilar.
Gollandlar, inglizlar va frantsuzlarning kelishi qul savdosini kengaytirib, Afrikani
global iqtisodiyotga integratsiyalashdi. Biroq, bu jarayon demografik inqiroz,
ijtimoiy beqarorlik va iqtisodiy notenglikni keltirib chiqardi. Yevropaning Afrikaga
kirib kelishi qit’aning keyingi tarixiga chuqur ta’sir ko’rsatib, kolonializm davriga
yo’l ochdi. Ushbu davr Afrika tarixidagi muhim bosqich bo’lib, qit’aning global
iqtisodiyotdagi o’rni va Yevropa bilan murakkab aloqalarini belgilab berdi. 11
11
Green, T. (2011). “The Rise of the Trans-Atlantic Slave Trade in Western Africa, 1300–1589.” The American
Historical Review, 116(5), 1478–1479.
23

II.BOB. AFRIKA QIT’ASIDA MADANIY VA DINIY DINAMIKA
II.1. Islomning tarqalishi
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun madaniy va diniy jihatdan muhim
o’zgarishlar davri bo’ldi. Bu davrda islom va xristianlik kabi tashqi dinlarning
tarqalishi mahalliy an’analar bilan uyg’unlashib, yangi madaniy sintez shakllarini
vujudga keltirdi. G’arbiy Afrikada islom Songhay, Hausa va Kanem-Bornu kabi
davlatlarda rasmiy din sifatida mustahkamlanib, Timbuktu kabi shaharlar islom
ilmining global markazlariga aylandi. Sharqiy Afrikada Suahili sohilida islom arab
savdogarlari orqali keng tarqaldi. Markaziy Afrikada, xususan, Kongo Qirolligida
portugallar ta’sirida xristianlik qabul qilindi. Shu bilan birga, animistik e’tiqodlar
va mahalliy diniy an’analar ko’p hududlarda saqlanib, tashqi dinlar bilan sintez
shaklida rivojlandi. Madaniy jihatdan Suahili madaniyati, griotlar an’anasi va epik
she’riyat kabi elementlar Afrika jamiyatlarining boy madaniy merosini aks ettirdi.
Ushbu maqolada XVI-XVII asrlarda Afrikadagi madaniy va diniy dinamika, uning
asosiy yo’nalishlari, tashqi va mahalliy ta’sirlarning o’zaro ta’siri tahlil qilinadi.
Amaliy misollar va dalillar orqali ushbu davrning madaniy va diniy landshafti
yoritiladi.
Islom XVI-XVII asrlarda Afrikaning G’arbiy va Sharqiy mintaqalarida
muhim diniy va madaniy kuch sifatida mustahkamlandi. Savdo tarmoqlari,
xususan, Transsaxara va Hind okeani savdosi, islomning tarqalishida muhim rol
o’ynadi. Islom nafaqat diniy e’tiqod sifatida, balki ilmiy, adabiy va ijtimoiy tuzum
sifatida ham Afrika jamiyatlariga chuqur ta’sir ko’rsatdi.
G’arbiy Afrikada islom Songhay, Hausa va Kanem-Bornu kabi davlatlarda
rasmiy din sifatida o’z o’rnini topdi. Songhay imperiyasi XVI asrda islomning
tarqalishida markaziy rol o’ynadi. Askia Muhammad (1493–1528) hukmronligi
davrida islom Songhayda davlat dini sifatida mustahkamlanib, Timbuktu shahri
islom olamining muhim ilmiy markaziga aylandi. Timbuktudagi Sankore
madrasasi matematika, astronomiya, fiqh va adabiyot kabi fanlarni o’rgatdi. Bu
madrasada islom olimlari (ulama) faoliyat yuritib, qo’lyozmalar to’plamini
24

kengaytirdilar. Timbuktu shahri nafaqat ilmiy, balki savdo markazi sifatida ham
islom olamida muhim o’rin egalladi. Masalan, Timbuktuda saqlangan
qo’lyozmalar islom ilmining Afrika kontekstidagi boyligini ko’rsatadi.
Hausa shahar-davlatlari (Kano, Katsina, Zaria) ham islomning tarqalishida
muhim rol o’ynadi. XVI-XVII asrlarda Hausa shaharlarida islom olimlari va
savdogarlar faoliyat yuritdi. Katsinada islomiy ta’lim markazlari tashkil etilib,
mahalliy aholi orasida islom madaniyati tarqaldi. Islom Hausa jamiyatida yozuv
madaniyatining rivojlanishiga olib keldi, arab yozuvi mahalliy tillarda (Ajami)
ishlatila boshlandi.
Kanem-Bornu imperiyasi Chad ko’li atrofida joylashgan bo’lib, islomni XIII
asrdan boshlab qabul qilgan edi. XVI-XVII asrlarda bu imperiya islom olamining
sharqiy qismida muhim diniy va siyosiy markaz bo’lib qoldi. Kanem-Bornu
hukmdorlari (mai) islomni davlat boshqaruvi va savdo tarmoqlarini
mustahkamlash uchun foydalandilar. Imperiyaning poytaxti Ngazargamuda
masjidlar va madrasalar qurildi, bu esa islom madaniyatining rivojlanishiga xizmat
qildi.
Sharqiy Afrikada Suahili shahar-davlatlari (Kilva, Mombasa, Zanzibar)
islomning tarqalishida muhim markazlar bo’ldi. Hind okeani savdosi orqali arab
savdogarlari Suahili sohiliga islomni olib keldilar. X asrdan boshlab islom bu
hududda tarqala boshlagan bo’lsa-da, XVI-XVII asrlarda Suahili shaharlarida
islom jamiyatning barcha qatlamlariga singib ketdi. Masjidlar, masalan, Kilvadagi
Buyuk Masjid, islom me’morchiligining muhim namunasi bo’lib, shaharlarning
diniy va madaniy ahamiyatini aks ettirdi.
Suahili jamiyatida islom mahalliy Afrika an’analari bilan uyg’unlashdi.
Masalan, Suahili shaharlarida islomiy marosimlar mahalliy raqs va musiqalar bilan
birgalikda o’tkazilardi. Islom Suahili tilining rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatdi,
arab yozuvi Suahili she’riyatida ishlatila boshlandi. Bu davrda Suahili shairlari
diniy va dunyoviy mavzularda asarlar yozdilar, bu esa Suahili madaniyatining
boyligini ko’rsatdi. 12
12
Fage, J. D. (1969). “Slavery and the Slave Trade in the Context of West African History.” The Journal of African
History, 10(3), 393–404.
25

Islomning tarqalishi Afrika jamiyatlarida ta’lim, yozuv madaniyati va
ijtimoiy tuzumlarning rivojlanishiga olib keldi. Timbuktu va Katsina kabi
markazlarda islomiy ta’lim tizimi mahalliy elita va savdogarlar orasida bilim
darajasini oshirdi. Islom shuningdek, savdo tarmoqlarini mustahkamladi, chunki
islomiy qadriyatlar savdogarlar o’rtasida ishonch va hamkorlikni ta’minladi.
Masalan, Transsaxara savdosida islom savdogarlari umumiy diniy qadriyatlar
asosida hamkorlik qildilar.
Islom mahalliy an’analar bilan sintez shaklida tarqaldi. Masalan, Songhayda
islomiy marosimlar mahalliy diniy urf-odatlar bilan birlashdi, bu esa yangi
sincretik diniy shakllarni vujudga keltirdi. Hausa jamiyatida islom qabila
tuzumlariga moslashdi, mahalliy rahbarlar islomiy unvonlarni qabul qildilar.
Xristianlik XVI-XVII asrlarda, asosan, portugallar ta’sirida Markaziy
Afrikaga kirib keldi. Kongo Qirolligi va Angola kabi hududlarda xristianlik
mahalliy jamiyatlarda o’z o’rnini topdi, ammo bu jarayon murakkab va ko’pincha
ziddiyatli bo’ldi.
Kongo Qirolligi portugallarning xristianlikni targ’ib qilishdagi eng
muvaffaqiyatli hududlaridan biri bo’ldi. 1491-yilda Kongo hukmdori Nzinga a
Nkuku xristian dinini qabul qilib, o’z ismini Joao I sifatida o’zgartirdi. Portugallar
Kongo poytaxti Mbanza-Kongoda cherkovlar qurdilar va missionerlar yubordilar.
Xristianlik Kongo elitasi orasida keng tarqaldi, mahalliy rahbarlar va zodagonlar
xristian marosimlarini qabul qildilar. Masalan, Kongo hukmdorlari xristian
cherkovlarida toj kiyish marosimlarini o’tkazdilar, bu ularning hokimiyatini
mustahkamlashga xizmat qildi.
Xristianlik Kongo jamiyatida mahalliy an’analar bilan sintez shaklida
tarqaldi. Masalan, xristian marosimlari mahalliy diniy urf-odatlar bilan birlashdi,
mahalliy ruhlarga sig’inish xristian avliyolariga sig’inish shaklida qayta talqin
qilindi. Biroq, xristianlikning tarqalishi ziddiyatlarni ham keltirib chiqardi.
Portugallarning qul savdosidagi faoliyati Kongo jamiyatida noroziliklarga sabab
bo’ldi, chunki missionerlar bir tomondan xristianlikni targ’ib qilsa, boshqa
tomondan qul savdosi mahalliy aholiga zarar yetkazardi.
26

Angolada portugallar xristianlikni targ’ib qilishda faol bo’ldilar, ammo bu
jarayon Kongo Qirolligidagidek muvaffaqiyatli bo’lmadi. Ndongo va Matamba
qirolliklarida xristian missionerlari faoliyat yuritdilar, lekin mahalliy aholi orasida
xristianlik cheklangan darajada tarqaldi. Portugallarning Luanda shahridagi savdo
punktlari xristianlikning tarqalishi uchun markaz bo’lib xizmat qildi, ammo qul
savdosining kengayishi missionerlik faoliyatiga soya soldi.
Angolada xristianlik mahalliy an’analar bilan aralashdi, ammo ko’p hollarda
mahalliy diniy e’tiqodlar ustunlik qildi. Portugallarning tajovuzkor siyosati,
xususan, Ndongo qirolligiga qarshi urushlari, xristianlikning tarqalishiga to’sqinlik
qildi. Masalan, Ndongo qirolichasi Nzinga xristianlikni qabul qilgan bo’lsa-da, u
portugallarga qarshi kurashda mahalliy diniy an’analarni ham qo’llab-quvvatladi.
Xristianlik Kongo Qirolligida elita orasida muhim ta’sirga ega bo’ldi, ammo
keng aholi qatlamlarida mahalliy diniy an’analar ustunlik qildi. Xristianlikning
tarqalishi Yevropa ta’limi va yozuv madaniyatining kengayishiga olib keldi,
masalan, Kongo elitasi orasida lotin yozuvi ishlatila boshlandi. Biroq,
portugallarning qul savdosidagi faoliyati xristianlikning ijtimoiy qabul qilinishini
chekladi. Xristianlik ko’pincha mahalliy an’analar bilan sintez shaklida tarqaldi, bu
esa yangi diniy shakllarni vujudga keltirdi.
XVI-XVII asrlarda islom va xristianlikning tarqalishiga qaramay, mahalliy
dinlar va an’analar Afrika jamiyatlarida muhim o’rinni saqlab qoldi. Animistik
e’tiqodlar, ruhlarga sig’inish va mahalliy marosimlar ko’p hududlarda asosiy diniy
shakl bo’lib qoldi.
Animistik e’tiqodlar Afrika jamiyatlarining aksariyatida keng tarqalgan edi.
Bu e’tiqodlar tabiat ruhlari, ota-bobolar ruhlari va muqaddas joylarga sig’inishni
o’z ichiga oldi. Masalan, G’arbiy Afrikada yoruba xalqlari orasida Orisha ruhlariga
sig’inish muhim diniy amaliyot edi. Yoruba dinida Olorun (oliy xudo) va turli
ruhlar (masalan, Shango va Ogun) markaziy o’rinni egalladi. Ushbu e’tiqodlar
mahalliy jamiyatlarda ijtimoiy barqarorlikni ta’minladi, chunki ruhlarga sig’inish
jamoaviy marosimlar orqali birlashishni rag’batlantirdi. 13
13
To‘xtayev, A. (2005). Jahon tarixi: O‘rta asrlar. Toshkent: Sharq.
27

Janubiy Afrikada bantu xalqlari ota-bobolar ruhlariga sig’inishga asoslangan
diniy tuzumga ega edilar. Bu e’tiqodlar chorvachilik va qishloq xo’jaligi bilan
bog’liq marosimlarda namoyon bo’ldi. Masalan, yomg’ir chaqirish marosimlari va
hosil bayramlari mahalliy jamoalarni birlashtirdi.
Islom va xristianlikning tarqalishi mahalliy dinlar bilan sintez shaklida
amalga oshirildi. G’arbiy Afrikada islom mahalliy diniy amaliyotlar bilan
aralashdi. Masalan, Songhayda islomiy namozlar mahalliy ruhlarga sig’inish
marosimlari bilan birgalikda o’tkazilardi. Hausa jamiyatida Bori ruhlariga sig’inish
islom bilan birga yashadi, bu esa sincretik diniy shakllarni vujudga keltirdi.
Kongo Qirolligida xristianlik mahalliy e’tiqodlar bilan uyg’unlashdi.
Xristian avliyolari mahalliy ruhlar sifatida talqin qilindi, cherkov marosimlari
mahalliy raqs va musiqalar bilan to’ldirildi. Bu sintez Kongo jamiyatida
xristianlikning qabul qilinishini osonlashtirdi, ammo mahalliy an’analarning
barqarorligini ta’minladi.
Mahalliy dinlar Afrika jamiyatlarida ijtimoiy barqarorlik va identifikatsiyani
ta’minladi. Diniy marosimlar jamoalarni birlashtirdi, mahalliy rahbarlarning
hokimiyatini mustahkamladi. Masalan, yoruba jamiyatida Ife shahri diniy va
madaniy markaz sifatida muhim o’rinni egalladi, bu yerda Orisha ruhlariga
sig’inish marosimlari o’tkazildi. Mahalliy dinlar shuningdek, og’zaki an’analar va
tarixni saqlashda muhim rol o’ynadi.
XVI-XVII asrlarda Afrika madaniyati tashqi ta’sirlar va mahalliy
an’analarning uyg’unlashuvi orqali boyidi. Suahili madaniyati, griotlar an’anasi va
epik she’riyat ushbu davrning madaniy dinamikasini aks ettirdi. Suahili madaniyati
Sharqiy Afrikada Afrika, arab va hind elementlarining sinteziga asoslangan edi.
Suahili shahar-davlatlari Hind okeani savdosi orqali turli madaniyatlar bilan
aloqada bo’lib, kosmopolit jamiyatni shakllantirdilar. Suahili me’morchiligida arab
va hind uslublari mahalliy Afrika elementlari bilan birlashdi. Masalan, Kilvadagi
Buyuk Masjid va Zanzibardagi tosh uylar Suahili madaniyatining me’moriy
boyligini ko’rsatdi.
28

Suahili she’riyati va adabiyoti islom va mahalliy an’analarning sintezini aks
ettirdi. Suahili shairlari arab yozuvida diniy va dunyoviy mavzularda asarlar
yozdilar. Masalan, “Utendi wa Tambuka” epik she’ri Suahili adabiyotidagi muhim
asar bo’lib, islomiy va mahalliy hikoyalarni birlashtirdi. Suahili musiqasi va
raqslari arab va hind musiqiy an’analari bilan boyidi, bu esa madaniy sintezning
muhim namunasini taqdim etdi.
G’arbiy Afrikada griotlar (og’zaki tarixchilar) madaniyatning muhim
tashuvchilari bo’ldilar. Griotlar tarixiy voqealar, afsonalar va diniy hikoyalarni
og’zaki ravishda yetkazib, jamiyatning madaniy xotirasini saqladilar. Mali va
Songhay kabi imperiyalarda griotlar hukmdorlarning saroylarida muhim o’rinni
egalladilar. Masalan, “Sundiata” eposi Mali imperiyasi asoschisi Sundiata
Keytaning hayoti va yutuqlarini tasvirlaydi. Bu epos griotlar tomonidan avloddan-
avlodga o’tkazilib, Mali madaniyatining muhim qismi bo’ldi.
Griotlar musiqiy an’analarni ham rivojlantirdilar. Ular kora (21 torli arfa) va
balafon kabi cholg’u asboblardan foydalanib, diniy va dunyoviy mavzularda
qo’shiqlar ijro etdilar. Griotlarning faoliyati islom va mahalliy an’analarning
sintezini aks ettirdi, chunki ular islomiy hikoyalarni mahalliy musiqiy shakllar
bilan birlashtirdilar.
G’arbiy Afrikada yoruba san’ati, xususan, Ife va Benin shaharlaridagi
bronza va terrakota haykallar, mahalliy va tashqi ta’sirlarning sintezini ko’rsatdi.
Bu haykallar diniy va siyosiy ramzlar sifatida ishlatildi, mahalliy e’tiqodlar va
islomiy tasvirlardan ilhom oldi. Sharqiy Afrikada Suahili sohilidagi yog’och
o’ymakorligi va zargarlik arab va hind uslublari bilan boyidi. Markaziy Afrikada
Kongo Qirolligida xristianlik va mahalliy san’atning sintezi namoyon bo’ldi.
Masalan, Kongo xristian san’atida xochlar va avliyolar tasvirlari mahalliy
o’ymakorlik uslublari bilan birlashdi. Bu sintez Kongo jamiyatining madaniy
moslashuvchanligini ko’rsatdi. 14
XVI-XVII asrlarda Afrikadagi madaniy va diniy dinamika tashqi dinlar
(islom va xristianlik) va mahalliy an’analarning murakkab o’zaro ta’siriga
14
Xo‘jayev, M. (2010). Afrika xalqlari tarixi. Toshkent: O‘zbekiston.
29

asoslangan edi. Islom G’arbiy va Sharqiy Afrikada ilmiy, adabiy va ijtimoiy tuzum
sifatida mustahkamlanib, Timbuktu va Suahili shaharlarini global madaniy
markazlarga aylantirdi. Xristianlik Kongo Qirolligida elita orasida tarqaldi, ammo
mahalliy an’analar bilan sintez shaklida rivojlandi. Mahalliy dinlar barqarorlikni
ta’minlab, tashqi dinlar bilan uyg’unlashdi. Madaniy sintez Afrika jamiyatlarining
moslashuvchanligi va ijodiy salohiyatini ko’rsatdi. Suahili madaniyati Afrika, arab
va hind elementlarining uyg’unlashuvi sifatida global madaniy almashinuvning
muhim namunasini taqdim etdi. Griotlar an’anasi va epik she’riyat G’arbiy
Afrikaning og’zaki madaniyatining boyligini saqladi. Bu sintez Afrika
jamiyatlarining tashqi ta’sirlarni o’zlashtirib, o’ziga xos madaniy identifikatsiyani
shakllantirish qobiliyatini ko’rsatdi.
Islom va xristianlikning tarqalishi Afrika jamiyatlarida ta’lim, yozuv
madaniyati va ijtimoiy tuzumlarning rivojlanishiga olib keldi. Timbuktu kabi
markazlar islom ilmining global ahamiyatini ko’rsatdi, Kongo Qirolligida
xristianlik elitaning Yevropa bilan aloqalarini mustahkamladi. Mahalliy dinlar
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlab, jamoalarni birlashtirdi va tashqi dinlar bilan sintez
orqali yangi diniy shakllarni vujudga keltirdi. Tashqi dinlar va madaniy ta’sirlar
Afrikaning madaniy landshaftini boyitdi, ammo mahalliy an’analar barqarorlikni
ta’minladi. Islom va xristianlikning tarqalishi savdo tarmoqlari va Yevropa
aloqalari orqali tezlashdi, lekin mahalliy dinlar va madaniy an’analar
jamiyatlarning identifikatsiyasini saqlab qoldi. Bu jarayon Afrika jamiyatlarining
tashqi o’zgarishlarga moslashish qobiliyatini ko’rsatdi.
XVI-XVII asrlarda Afrikadagi madaniy va diniy dinamika islom, xristianlik
va mahalliy an’analarning o’zaro ta’siri natijasida shakllandi. Islom G’arbiy va
Sharqiy Afrikada ilmiy va madaniy markazlarni vujudga keltirib, Timbuktu va
Suahili shaharlarini global ahamiyatga ega qildi. Xristianlik Kongo Qirolligida
elita orasida tarqalib, mahalliy an’analar bilan sintez shaklida rivojlandi. Mahalliy
dinlar barqarorlikni ta’minlab, tashqi dinlar bilan uyg’unlashdi. Suahili madaniyati,
griotlar an’anasi va epik she’riyat Afrika madaniyatining boyligini aks ettirdi.
Ushbu davr Afrika jamiyatlarining madaniy moslashuvchanligi va ijodiy
30

salohiyatini ko’rsatib, qit’aning global madaniy almashinuvdagi muhim o’rnini
ta’kidladi. 15
II.2. XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun ijtimoiy va demografik
o’zgarishlar
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun ijtimoiy va demografik
o’zgarishlarning muhim davri bo’ldi. Bu davrda global savdo tarmoqlarining
kengayishi, xususan, Atlantika qul savdosining rivojlanishi, shuningdek,
shaharlarning o’sishi va ijtimoiy tabaqalanish jarayonlari Afrika jamiyatlarining
tuzilishiga chuqur ta’sir ko’rsatdi. Qul savdosi G’arbiy va Markaziy Afrikada
aholining sezilarli qismining yo’qolishiga olib kelib, jamoalar o’rtasida
ishonchsizlik va nizolarni kuchaytirdi, ayollar va yoshlarning ijtimoiy rollarini
o’zgartirdi. Shu bilan birga, Timbuktu, Gao, Kano va Kilva kabi shaharlar savdo va
madaniyat markazlariga aylandi, bu esa aholining xilma-xilligi va ijtimoiy
dinamikani oshirdi. Ijtimoiy tabaqalanish hukmdorlar, savdogarlar va oddiy aholi
o’rtasidagi farqni yanada chuqurlashtirdi, mahalliy qulchilik tizimlari esa Yevropa
qul savdosidan oldin ham mavjud bo’lib, ijtimoiy tuzumning muhim qismini
tashkil etdi. Ushbu maqolada XVI-XVII asrlarda Afrikadagi ijtimoiy va
demografik o’zgarishlar, ularning asosiy omillari, ta’siri va natijalari tahlil qilinadi.
Amaliy misollar va dalillar orqali ushbu davrning murakkab ijtimoiy dinamikasi
yoritiladi.
Atlantika qul savdosi XVI-XVII asrlarda Afrikaning ijtimoiy va demografik
tuzumlariga eng katta ta’sir ko’rsatgan omillardan biri bo’ldi. Yevropaning
Amerika koloniyalarida qul kuchiga bo’lgan talabning o’sishi tufayli millionlab
afrikaliklar majburan olib ketildi, bu esa aholining kamayishi, jamoalar o’rtasidagi
nizolar va ijtimoiy rollarning o’zgarishiga olib keldi.
Atlantika qul savdosi G’arbiy va Markaziy Afrikada demografik inqirozni
keltirib chiqardi. Taxminan 1500–1700-yillarda millionlab odamlar, asosan yosh va
mehnatga yaroqli erkaklar, Senegambia, Oltin Sohil, Benin ko’rfazi va Angola kabi
hududlardan Amerikaga eksport qilindi. Bu jarayon aholining sezilarli darajada
15
Saidov, A. (2015). “Afrika qit’asining o‘rta asrlardagi savdo yo‘llari.” O‘zbekiston tarixi jurnali, 3, 45–52.
31

kamayishiga olib keldi. Masalan, Angola hududida Luanda porti orqali yuz
minglab odamlar Braziliya va Karib havzasidagi plantatsiyalarga yuborildi. Bu
hududda qul ovlash urushlari mahalliy jamoalarni vayron qildi, qishloqlar va
qabila tuzumlari parchalanishiga sabab bo’ldi.
Demografik yo’qotishlar iqtisodiy faoliyatga ham zarar yetkazdi. Mehnatga
yaroqli aholining kamayishi qishloq xo’jaligi va hunarmandchilik kabi tarmoqlarni
zaiflashtirdi. Masalan, Benin ko’rfazida Oyo qirolligi qul savdosi tufayli iqtisodiy
foyda ko’rgan bo’lsa-da, qo’shni hududlar aholining kamayishi tufayli iqtisodiy
inqirozga duch keldi.
Qul savdosi Afrika jamoalari o’rtasida ishonchsizlik va nizolarni
kuchaytirdi. Yevropaliklarning qurol, mato va temir buyumlar evaziga qul sotib
olish taklifi mahalliy qirolliklar va qabilalarni qul ovlash urushlariga undadi.
Masalan, Ashanti qirolligi (hozirgi Gana hududida) Yevropa qurollari yordamida
qo’shni xalqlarga hujum qilib, qullarni yetkazib berdi. Bu jarayon qabila
ittifoqlarni buzdi va doimiy urush holatini keltirib chiqardi.
Oyo qirolligi yoruba xalqlari orasida qul ovlash urushlarini tashkil qildi, bu
esa mintaqada ijtimoiy beqarorlikni oshirdi. Ushbu urushlar nafaqat qullarni qo’lga
kiritishga, balki siyosiy raqobatni ham kuchaytirishga xizmat qildi. Jamoalar
o’rtasidagi ishonchsizlik ijtimoiy hamkorlikni zaiflashtirdi, bu esa uzoq muddatli
ijtimoiy barqarorlikka putur yetkazdi. Qul savdosi asosan yosh erkaklarni nishonga
olganligi sababli, Afrika jamiyatlarida ayollar va yoshlarning ijtimoiy rollari
o’zgardi. Erkaklarning ko’p qismi olib ketilgani tufayli ayollar qishloq xo’jaligi,
savdo va oilaviy mas’uliyatlarda muhim rol o’ynay boshladilar. Masalan,
Senegambia hududida ayollar guruchchilik va baliqchilik kabi sohalarda faol
ishtirok etdilar, bu esa ularning iqtisodiy va ijtimoiy mavqeini oshirdi.
Ayollarning ijtimoiy roli ba’zi hududlarda siyosiy sohada ham o’zgardi.
Angolada Ndongo qirolichasi Nzinga (1583–1663) portugallarga qarshi kurashda
yetakchi bo’lib, ayollarning siyosiy faolligining muhim namunasi bo’ldi. Nzinga
32

o’z qirolligini mustahkamlash uchun diplomatik muzokaralar olib bordi va
mahalliy an’analarni Yevropa ta’sirlari bilan uyg’unlashtirdi. 16
Yoshlarning ijtimoiy roli ham o’zgardi, chunki ko’p oilalarda otalar va katta
yoshli erkaklar yo’q edi. Yoshlar oilaviy mas’uliyatlarni o’z zimmalariga olishga
majbur bo’ldilar, bu esa ularning jamiyatdagi mavqeini o’zgartirdi. Biroq, qul
savdosi yoshlarning ta’lim va ijtimoiy rivojlanish imkoniyatlarini chekladi, chunki
ko’plab yoshlar qul sifatida olib ketildi.
Qul savdosi Afrika jamiyatlarining ijtimoiy tuzumini tubdan o’zgartirdi.
Ba’zi qirolliklar, masalan, Ashanti va Oyo, qul savdosi orqali boylik to’pladi va
ijtimoiy elitani mustahkamladi. Biroq, ko’p jamoalar iqtisodiy va ijtimoiy
inqirozga duch keldi. Qul savdosi oilaviy tuzumlarning buzilishiga, jamoaviy
barqarorlikning yo’qolishiga va ijtimoiy nizolarning kuchayishiga olib keldi. Bu
jarayon Afrika jamiyatlarining uzoq muddatli rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi.
XVI-XVII asrlarda Afrikada shaharlarning o’sishi ijtimoiy va demografik
o’zgarishlarning muhim ko’rinishi bo’ldi. Timbuktu, Gao, Kano va Kilva kabi
shaharlar savdo, madaniyat va ilmiy markazlarga aylandi, bu esa aholining xilma-
xilligi va ijtimoiy dinamikani oshirdi.
Timbuktu Songhay imperiyasi davrida (XVI asr) G’arbiy Afrikaning eng
muhim shaharlaridan biriga aylandi. Transsaxara savdosi orqali boylik to’plagan
Timbuktu oltin, tuz va qullar savdosining markazi bo’ldi. Shahar Sankore
madrasasi orqali islom olamining ilmiy markaziga aylandi, bu yerda matematika,
astronomiya va fiqh kabi fanlar o’qitildi. Timbuktu aholisi turli xalqlardan –
mandinka, fulani, tuareg va arab savdogarlaridan iborat bo’lib, shaharning
kosmopolit xarakterini mustahkamladi. Gao shahri Songhay imperiyasining
poytaxti sifatida savdo va siyosiy markaz bo’lib xizmat qildi. Gao Niger daryosi
bo’yida joylashgan bo’lib, qishloq xo’jaligi mahsulotlari va savdo yo’llarini
nazorat qildi. Shahar aholisi savdogarlar, hunarmandlar va diniy elita kabi turli
ijtimoiy guruhlardan iborat edi. Timbuktu va Gao shaharlarining o’sishi ijtimoiy
16
UNESCO. (n.d.). General History of Africa (Vols. IV–V). Retrieved from https://en.unesco.org/general-history-
africa
33

xilma-xillikni oshirdi, ammo 1591-yilda Marokash istilosi bu shaharlarning
iqtisodiy va madaniy ahamiyatini pasaytirdi.
Hausa shahar-davlatlari, xususan, Kano va Katsina, XVI-XVII asrlarda
savdo va islom madaniyatining markazlariga aylandi. Kano to’qimachilik, charm
mahsulotlari va qishloq xo’jaligi mahsulotlari savdosi bilan mashhur bo’ldi. Shahar
Transsaxara savdo yo’llarida muhim to’xtash nuqtasi bo’lib, turli xalqlar – hausa,
fulani va arab savdogarlarini jalb qildi. Kano aholisi hunarmandlar, savdogarlar va
islom olimlaridan iborat bo’lib, shaharning ijtimoiy tuzumi xilma-xil edi.
Katsina islomiy ta’lim markazi sifatida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Shaharda madrasalar tashkil etilib, islom olimlari mahalliy aholi orasida diniy va
dunyoviy fanlarni o’rgatdilar. Katsina aholisi savdo va ta’lim orqali ijtimoiy
mobillikni oshirdi, bu esa shaharning ijtimoiy dinamikasini boyitdi.
Sharqiy Afrikada Kilva, Mombasa va Zanzibar kabi Suahili shahar-davlatlari
Hind okeani savdosi orqali o’stdi. Kilva oltin, fil suyagi va qullar savdosining
muhim markazi bo’lib, arab, hind va afrika savdogarlarini jalb qildi. Shahar aholisi
kosmopolit xarakterga ega bo’lib, turli madaniy va diniy guruhlardan iborat edi.
Kilvadagi Buyuk Masjid shaharning islomiy va madaniy ahamiyatini aks ettirdi.
Zanzibar va Mombasa XVII asrda Ummon sultonligi nazorati ostida savdo
markazlari sifatida rivojlanishda davom etdi. Bu shaharlar aholisi savdogarlar,
baliqchilar va hunarmandlardan iborat bo’lib, ijtimoiy xilma-xillikni oshirdi.
Suahili shaharlarining o’sishi madaniy sintezni rag’batlantirdi, bu esa Afrika, arab
va hind elementlarining uyg’unlashuviga olib keldi.
Shaharlarning o’sishi Afrika jamiyatlarida ijtimoiy xilma-xillik va mobillikni
oshirdi. Savdogarlar, hunarmandlar va diniy elita kabi guruhlar shahar
iqtisodiyotida muhim rol o’ynadilar. Shahar aholisining xilma-xilligi madaniy
almashinuvlarni rag’batlantirdi, bu esa islom, xristianlik va mahalliy an’analarning
sintezini kuchaytirdi. Biroq, shaharlarning o’sishi ijtimoiy tabaqalanishni ham
chuqurlashtirdi, chunki savdogarlar va elita oddiy aholidan farqli ravishda boylik
to’pladilar. XVI-XVII asrlarda Afrika jamiyatlarida ijtimoiy tabaqalanish sezilarli
darajada kuchaydi. Savdo tarmoqlarining kengayishi va tashqi ta’sirlar hukmdorlar,
34

savdogarlar va oddiy aholi o’rtasidagi farqni chuqurlashtirdi. Mahalliy qulchilik
tizimlari ham ijtimoiy tuzumning muhim qismini tashkil etdi. Hukmdorlar va
savdogarlar Afrika jamiyatlarining elitasi sifatida boylik va hokimiyatni o’z
qo’llarida jamladilar. Songhay imperiyasida Askia Muhammad kabi hukmdorlar
savdo yo’llarini nazorat qilib, katta daromad topdilar. Timbuktu va Gao
shaharlarida savdogarlar oltin, tuz va qullar savdosi orqali boylik to’pladilar, bu
esa ularning ijtimoiy mavqeini oshirdi.
Hausa shahar-davlatlarida savdogarlar va islom olimlari elita sifatida muhim
rol o’ynadilar. Kano va Katsinada savdogarlar Transsaxara savdosi orqali boylik
to’plab, shahar boshqaruvida faol ishtirok etdilar. Islom olimlari diniy va ta’lim
sohasida hokimiyatga ega bo’lib, ijtimoiy elita qismini tashkil etdilar.
Suahili shahar-davlatlarida sultonlar va savdogarlar elita sifatida Hind
okeani savdosidan foyda ko’rdilar. Kilva va Zanzibarda savdogarlar arab va hind
hamkorlari bilan aloqalar orqali boylik to’pladilar, bu esa ularning ijtimoiy
mavqeini mustahkamladi.
Oddiy aholi, asosan, dehqonlar, hunarmandlar va chorvadorlardan iborat
bo’lib, iqtisodiyotning asosini tashkil etdi. G’arbiy Afrikada dehqonlar tariq, sorgo
va guruch yetishtirdilar, bu mahalliy iqtisodiyotni qo’llab-quvvatladi.
Hunarmandlar, masalan, Hausa shaharlarida charm mahsulotlari va to’qimachilik
bilan shug’ullanganlar, savdo tarmoqlariga hissa qo’shdilar.
Oddiy aholi elitadan farqli ravishda cheklangan iqtisodiy imkoniyatlarga ega
edi. Savdo tarmoqlarining kengayishi ba’zi hunarmandlar va dehqonlar uchun
iqtisodiy imkoniyatlarni oshirgan bo’lsa-da, ko’p hollarda boylik elita qo’lida
to’plandi. Qul savdosi oddiy aholiga salbiy ta’sir ko’rsatdi, chunki ko’plab
dehqonlar va hunarmandlar qul sifatida olib ketildi. 17
Mahalliy qulchilik tizimlari Yevropa qul savdosidan oldin ham Afrika
jamiyatlarida mavjud edi. Bu tizimlar Yevropa qul savdosidan farqli ravishda
ko’proq ijtimoiy va iqtisodiy xarakterga ega bo’ldi. Masalan, Songhay va Hausa
jamiyatlarida qullar qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik va uy xizmatlarida
17
The British Museum. (n.d.). Africa in the 16th–17th Centuries. Retrieved from
https://www.britishmuseum.org/collection/africa
35

ishlatilardi. Qullar ko’pincha harbiy asirlar, qarzdorlar yoki jinoyatchilar sifatida
qo’lga olinardi.
Mahalliy qulchilik tizimlari ijtimoiy tabaqalanishning muhim qismini tashkil
etdi. Qullar jamiyatning eng past tabaqasini tashkil etsa-da, ba’zi hollarda ular
ijtimoiy mobillikka erishdilar. Masalan, Songhayda qullar hukmdorlarning
ma’muriy tizimida muhim vazifalarni bajarib, elita qismiga kirish imkoniyatiga
ega bo’ldilar. Biroq, Yevropa qul savdosining kengayishi mahalliy qulchilik
tizimlarini o’zgartirdi, chunki qullar global bozorga eksport qilina boshlandi.
Ijtimoiy tabaqalanish Afrika jamiyatlarida boylik va hokimiyatning tengsiz
taqsimlanishiga olib keldi. Elita savdo tarmoqlari orqali boylik to’plab, ijtimoiy va
siyosiy hokimiyatni mustahkamladi. Oddiy aholi esa cheklangan imkoniyatlar
bilan yashadi, qul savdosi esa ularning ijtimoiy barqarorligiga putur yetkazdi.
Mahalliy qulchilik tizimlari ijtimoiy tuzumning muhim qismini tashkil etsa-da,
Yevropa qul savdosining ta’siri bu tizimlarni yanada murakkablashtirdi. XVI-XVII
asrlarda Afrikadagi ijtimoiy va demografik o’zgarishlar global savdo
tarmoqlarining kengayishi, qul savdosining rivojlanishi va shaharlarning o’sishi
kabi omillar ta’sirida shakllandi. Ushbu o’zgarishlar Afrika jamiyatlarining
tuzilishini tubdan o’zgartirdi, ijobiy va salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.
Qul savdosi Afrikaning demografik tuzumiga katta zarar yetkazdi.
Millionlab odamlarning olib ketilishi aholining kamayishiga, iqtisodiy faoliyatning
pasayishiga va ijtimoiy barqarorlikning yo’qolishiga olib keldi. Jamoalar
o’rtasidagi nizolar va ishonchsizlik ijtimoiy hamkorlikni zaiflashtirdi. Ayollar va
yoshlarning ijtimoiy rollarining o’zgarishi jamiyatning moslashuvchanligini
ko’rsatdi, ammo bu o’zgarishlar ko’pincha iqtisodiy va ijtimoiy inqiroz sharoitida
sodir bo’ldi. Timbuktu, Gao, Kano va Kilva kabi shaharlarning o’sishi ijtimoiy
xilma-xillik va mobillikni oshirdi. Bu shaharlar savdo, madaniyat va ilmiy
markazlar sifatida turli xalqlar va ijtimoiy guruhlarni birlashtirdi. Shahar
aholisining kosmopolit xarakteri madaniy sintezni rag’batlantirdi, ammo ijtimoiy
tabaqalanishni ham chuqurlashtirdi. Shahar elitasining boylik to’plashi oddiy aholi
bilan farqni oshirdi.
36

Ijtimoiy tabaqalanish hukmdorlar, savdogarlar va oddiy aholi o’rtasidagi
iqtisodiy va siyosiy farqni kuchaytirdi. Savdo tarmoqlari elita uchun boylik manbai
bo’lib xizmat qildi, ammo oddiy aholi cheklangan imkoniyatlar bilan yashadi.
Mahalliy qulchilik tizimlari ijtimoiy tuzumning muhim qismini tashkil etdi, lekin
Yevropa qul savdosining ta’siri bu tizimlarni yanada murakkablashtirdi va ijtimoiy
beqarorlikni oshirdi. Afrika jamiyatlari qul savdosi, shahar o’sishi va ijtimoiy
tabaqalanish kabi o’zgarishlarga moslashish qobiliyatini ko’rsatdi. Ayollar va
yoshlarning ijtimoiy rollarining o’zgarishi, shaharlarning kosmopolit xarakteri va
mahalliy qulchilik tizimlarining moslashuvi Afrika jamiyatlarining chidamliligini
ko’rsatdi. Biroq, qul savdosining salbiy ta’siri Afrika jamiyatlarining uzoq
muddatli rivojlanishiga katta zarar yetkazdi.
XVI-XVII asrlarda Afrikadagi ijtimoiy va demografik o’zgarishlar qul
savdosining ta’siri, shaharlarning o’sishi va ijtimoiy tabaqalanish kabi omillar
natijasida shakllandi. Qul savdosi G’arbiy va Markaziy Afrikada aholining
kamayishiga, jamoalar o’rtasida nizolarning kuchayishiga va ijtimoiy rollarning
o’zgarishiga olib keldi. Timbuktu, Gao, Kano va Kilva kabi shaharlar savdo va
madaniyat markazlariga aylandi, ijtimoiy xilma-xillikni oshirdi. Ijtimoiy
tabaqalanish elita va oddiy aholi o’rtasidagi farqni chuqurlashtirdi, mahalliy
qulchilik tizimlari esa ijtimoiy tuzumning muhim qismini tashkil etdi. Ushbu
o’zgarishlar Afrika jamiyatlarining moslashuvchanligini ko’rsatdi, ammo qul
savdosining salbiy ta’siri qit’aning keyingi tarixiga chuqur iz qoldirdi. Bu davr
Afrika jamiyatlarining global iqtisodiyot va tashqi ta’sirlar bilan murakkab
aloqalarini aks ettirib, ularning ijtimoiy va demografik dinamikasini belgilab
berdi. 18
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun tashqi va ichki mojarolar bilan ajralib
turadigan davr bo’ldi. Bu davrda global savdo tarmoqlarining kengayishi,
Yevropaning qit’aga kirib kelishi va Atlantika qul savdosining rivojlanishi Afrika
jamiyatlarida siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy beqarorlikni keltirib chiqardi. Ichki
nizolar, masalan, Songhay imperiyasi va Marokash o’rtasidagi urush, Suahili
18
African Studies Center, University of Pennsylvania. (n.d.). Historical Resources on Pre-Colonial Africa. Retrieved
from https://www.africa.upenn.edu/
37

shahar-davlatlari o’rtasidagi raqobat va qabila nizolari mintaqaviy barqarorlikka
putur yetkazdi. Tashqi nizolar, xususan, portugallarning Sharqiy Afrikadagi Suahili
shaharlariga hujumlari va Yevropaning qirg’oq hududlarini bosib olishga
urinishlari Afrika davlatlarining mustaqilligiga tahdid soldi. Qul ovlash urushlari
Yevropa talabi tufayli mahalliy guruhlar o’rtasida mojarolarni kuchaytirib, ijtimoiy
va demografik inqirozga olib keldi. Ushbu maqolada XVI-XVII asrlarda
Afrikadagi tashqi va ichki mojarolar, ularning sabablari, oqibatlari va ta’siri tahlil
qilinadi. Amaliy misollar va dalillar orqali ushu davrning murakkab siyosiy va
ijtimoiy dinamikasi yoritiladi.
Afrika qit’asidagi ichki nizolar XVI-XVII asrlarda siyosiy hokimiyat, savdo
yo’llarini nazorat qilish va hududiy ustunlik uchun kurash natijasida yuzaga keldi.
Bu nizolar Songhay imperiyasi, Suahili shahar-davlatlari va qabila tuzumlari
o’rtasidagi raqobatda yaqqol namoyon bo’ldi.
Songhay imperiyasi XVI asrda G’arbiy Afrikaning eng qudratli davlatlaridan
biri bo’lib, Transsaxara savdo yo’llarini nazorat qildi. Imperiya Timbuktu, Gao va
Jenne kabi shaharlarni birlashtirib, oltin, tuz va qullar savdosi orqali katta boylik
to’pladi. Biroq, Songhayning ichki barqarorligi 1591-yilda Marokashning
Sa’diylar sulolasi tomonidan amalga oshirilgan istilo tufayli jiddiy sinovdan o’tdi.
Marokash sultoni Ahmad al-Mansur Transsaxara savdo yo’llarini va
Songhayning oltin resurslarini nazorat qilish maqsadida katta harbiy yurish
uyushtirdi. 1591-yilda Tondibi jangida Marokash qo’shinlari, zamonaviy qurollar
(mushketlar va artilleriya) yordamida Songhay armiyasini mag’lub etdi. Songhay
qo’shinlari, asosan, an’anaviy qurollar (qilich va nayzalar) bilan jang qilganligi
sababli, Marokashning texnologik ustunligiga qarshi tura olmadi.
Tondibi jangining oqibatlari Songhay imperiyasi uchun halokatli bo’ldi.
Marokash qo’shinlari Timbuktu va Gao shaharlarini bosib oldi, imperiyaning
siyosiy va iqtisodiy tuzumi parchalanishiga olib keldi. Marokash nazorati uzoq
davom etmagan bo’lsa-da, Songhayning zaiflashishi G’arbiy Afrikada katta
bo’shliqni keltirib chiqardi. Bu nizo savdo yo’llarini nazorat qilish uchun ichki va
tashqi raqobatning muhim namunasi bo’ldi.
38

Sharqiy Afrikada Suahili shahar-davlatlari (Kilva, Mombasa, Zanzibar) Hind
okeani savdosi orqali gullab-yashnadi, ammo ular o’rtasidagi raqobat ichki
nizolarni keltirib chiqardi. Bu shaharlar oltin, fil suyagi va qullar savdosini nazorat
qilish uchun bir-biri bilan raqobatlashdi. Masalan, Kilva XV asrda Suahili
sohilining eng muhim shahri bo’lib, Janubiy Afrikadan olinadigan oltin savdosida
yetakchi edi. Biroq, XVI asrda Mombasa va Zanzibar Kilvaning savdo
monopoliyasiga qarshi chiqib, o’zlarining savdo tarmoqlarini kengaytirishga
harakat qildilar.
Suahili shahar-davlatlari o’rtasidagi raqobat ko’pincha harbiy
to’qnashuvlarga olib kelmagan bo’lsa-da, iqtisodiy va siyosiy nizolar shaharlarning
barqarorligiga putur yetkazdi. Masalan, Kilvaning iqtisodiy tanazzuli XVI asrda
portugallarning hujumlari bilan birga shaharlar o’rtasidagi ichki raqobat tufayli
tezlashdi. Bu nizolar Suahili shaharlarining tashqi tahdidlarga qarshi birlashishiga
to’sqinlik qildi.
Afrika qit’asining turli mintaqalarida qabila va qirolliklar o’rtasidagi
hududiy nizolar keng tarqalgan edi. G’arbiy Afrikada Hausa shahar-davlatlari
(Kano, Katsina, Zaria) o’rtasida savdo yo’llari va qishloq xo’jaligi yerlarini nazorat
qilish uchun raqobat yuzaga keldi. Bu raqobat ba’zan kichik harbiy
to’qnashuvlarga olib keldi, ammo ko’pincha diplomatik muzokaralar orqali hal
qilindi.
Markaziy Afrikada Kongo Qirolligi va qo’shni Ndongo va Matamba
qirolliklari o’rtasida hududiy nizolar yuzaga keldi. Kongo Qirolligi savdo yo’llarini
va mis konlarini nazorat qilishga intildi, ammo qo’shni qirolliklarning qarshiligi
tufayli bu maqsadga erisha olmadi. Ushbu nizolar mahalliy iqtisodiyot va ijtimoiy
barqarorlikka salbiy ta’sir ko’rsatdi.
Janubiy Afrikada bantu xalqlari o’rtasida chorva mollari va qishloq xo’jaligi
yerlari uchun raqobat nizolarni keltirib chiqardi. Masalan, Buyuk Zimbabve
hududida mahalliy guruhlar savdo yo’llarini nazorat qilish uchun kurashdilar, bu
esa mintaqada kichik to’qnashuvlarga sabab bo’ldi.
39

Ichki nizolar Afrika davlatlari va jamoalarining siyosiy va iqtisodiy
barqarorligiga putur yetkazdi. Songhay imperiyasining tanazzuli G’arbiy Afrikada
katta siyosiy bo’shliqni keltirib chiqardi, bu esa kichikroq davlatlar va qabilalar
o’rtasida yangi raqobatga zamin yaratdi. Suahili shahar-davlatlari o’rtasidagi ichki
raqobat tashqi tahdidlarga, xususan, portugallarga qarshi birlashishni qiyinlashtirdi.
Qabila nizolari mahalliy iqtisodiyotni zaiflashtirib, qul ovlash urushlarining
kuchayishiga zamin yaratdi.
Yevropaning XVI-XVII asrlarda Afrikaga kirib kelishi tashqi nizolarni
keltirib chiqardi. Portugallar, gollandlar, inglizlar va frantsuzlar Afrika
qirg’oqlarida savdo punktlari tashkil etib, mahalliy davlatlar bilan to’qnashdilar.
Bu nizolar savdo yo’llarini nazorat qilish, resurslarni eksport qilish va siyosiy
ta’sirni kengaytirish maqsadida yuzaga keldi. Portugallar XVI asrda Hind okeani
savdo tarmoqlarini nazorat qilish maqsadida Sharqiy Afrikaga kirib keldilar. Ular
Suahili shahar-davlatlariga, xususan, Kilva, Mombasa va Zanzibarga hujum
qildilar. 1505-yilda Kilva portugallar tomonidan bosib olindi va talon-taroj qilindi,
bu shaharning iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini pasaytirdi. Mombasa ham
portugallar nazorati ostiga o’tdi, ammo mahalliy aholi va Ummon sultonligining
qarshiligi tufayli portugallar mintaqada uzoq muddat barqaror nazoratni saqlay
olmadilar.
Portugallarning tajovuzkor siyosati Suahili shaharlarining savdo
tarmoqlarini buzdi. Masalan, Kilvaning tanazzuli oltin va fil suyagi savdosini
Mombasa va Zanzibarga yo’naltirdi, bu esa mintaqada iqtisodiy beqarorlikni
keltirib chiqardi. XVII asrda Ummon sultonligi portugallarni Sharqiy Afrikadan
siqib chiqardi, xususan, Zanzibar va Mombasani o’z nazorati ostiga oldi. Bu
jarayon portugallarning Sharqiy Afrikadagi ta’sirini sezilarli darajada kamaytirdi. 19
G’arbiy Afrikada portugallar, gollandlar, inglizlar va frantsuzlar qirg’oq
bo’yidagi hududlarda savdo punktlari tashkil etdilar, ammo ularning bosib olishga
urinishlari ko’pincha mahalliy qarshilik bilan to’xtatildi. Masalan, 1482-yilda
portugallar tomonidan qurilgan Elmina qal’asi (hozirgi Gana) oltin savdosi uchun
19
Connah, G. (2001). African Civilizations: An Archaeological Perspective. Cambridge University Press.
40

muhim markaz bo’ldi, lekin mahalliy Ashanti xalqlari portugallarning ichki
hududlarga kirib borishiga qarshilik ko’rsatdilar.
XVII asrda gollandlar Elmina qal’asini portugallardan tortib oldilar (1637)
va Oltin Sohilda o’z savdo punktlarini kengaytirdilar. Inglizlar va frantsuzlar
Senegambia va Gore orolida savdo punktlari tashkil etdilar, ammo mahalliy Wolof
va Mandinka xalqlari Yevropa istilosiga qarshi faol qarshilik ko’rsatdilar. Bu
qarshilik Yevropaning Afrika qirg’oqlarida faqat cheklangan nazoratni saqlashiga
olib keldi.
Markaziy Afrikada portugallar Angola hududida Luanda shahrini (1575)
asos soldilar va Ndongo qirolligiga qarshi harbiy yurishlar uyushtirdilar. Ndongo
qirolichasi Nzinga portugallarga qarshi uzoq muddatli qarshilik ko’rsatdi, bu esa
portugallarning mintaqada to’liq nazorat o’rnatishiga to’sqinlik qildi. Nzinganing
diplomatik va harbiy strategiyasi mahalliy qarshilikning muhim namunasi bo’ldi.
Yevropaning tashqi nizolari Afrika davlatlarining iqtisodiy va siyosiy
tuzumlariga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Portugallarning Suahili shaharlariga hujumlari
savdo tarmoqlarini buzdi va mintaqada iqtisodiy tanazzulni keltirib chiqardi.
Yevropaning qirg’oq hududlarini bosib olishga urinishlari mahalliy davlatlarning
mustaqilligiga tahdid solib, ichki nizolarni kuchaytirdi. Mahalliy qarshilik,
masalan, Nzinganing portugallarga qarshi kurashi, Afrika jamiyatlarining
chidamliligini ko’rsatdi, ammo tashqi nizolar uzoq muddatli beqarorlikka zamin
yaratdi.
Atlantika qul savdosi XVI-XVII asrlarda Afrikada qul ovlash urushlarining
kuchayishiga olib keldi. Yevropaning Amerika koloniyalarida qul kuchiga bo’lgan
talabning o’sishi mahalliy guruhlar o’rtasida mojarolarni keltirib chiqardi, bu esa
ijtimoiy va demografik inqirozga sabab bo’ldi.
Yevropaliklar, xususan, portugallar, gollandlar, inglizlar va frantsuzlar,
qullar, oltin va fil suyagi sotib olish uchun Afrika qirg’oqlarida savdo punktlari
tashkil etdilar. Qullar asosan Senegambia, Oltin Sohil, Benin ko’rfazi va Angola
kabi hududlardan eksport qilindi. Yevropaliklar mahalliy qirolliklarga qurol, mato
41

va temir buyumlar taklif qilib, qullar sotib oldilar. Bu talab mahalliy guruhlar
o’rtasida qul ovlash urushlarini kuchaytirdi.
Masalan, Ashanti qirolligi Yevropa qurollari yordamida qo’shni xalqlarga
hujum qilib, qullarni yetkazib berdi. Oyo qirolligi yoruba xalqlari orasida qul
ovlash urushlarini tashkil qildi, bu esa Benin ko’rfazida ijtimoiy beqarorlikni
keltirib chiqardi. Angolada portugallar Ndongo va Matamba qirolliklariga qarshi
urushlar olib bordilar, bu esa yuz minglab odamlarning qul sifatida olib ketilishiga
olib keldi.
Qul ovlash urushlari Afrika jamiyatlarida ishonchsizlik va nizolarni
kuchaytirdi. Mahalliy qirolliklar va qabilalar Yevropa tovarlari evaziga qullarni
yetkazib berish uchun bir-biriga qarshi urushlar olib bordilar. Bu jarayon jamoalar
o’rtasidagi ittifoqlarni buzdi va doimiy urush holatini keltirib chiqardi. Masalan,
Senegambiada Volof va Mandinka xalqlari o’rtasida qul ovlash urushlari
mintaqada ijtimoiy parchalanishga olib keldi.
Qul ovlash urushlari demografik inqirozni keltirib chiqardi. Millionlab
odamlar, asosan yosh va mehnatga yaroqli erkaklar, Amerikaga olib ketildi, bu esa
aholining kamayishiga va iqtisodiy faoliyatning pasayishiga olib keldi. Oilaviy
tuzumlarning buzilishi va ijtimoiy barqarorlikning yo’qolishi qul ovlash
urushlarining eng og’ir oqibatlari bo’ldi.
Qul ovlash urushlari ba’zi qirolliklarni, masalan, Ashanti va Oyo, Yevropa
tovarlari orqali boyitdi, ammo ko’p hududlar iqtisodiy inqirozga duch keldi.
Qishloq xo’jaligi va hunarmandchilik kabi tarmoqlar mehnatga yaroqli aholining
kamayishi tufayli zaiflashdi. Qul ovlash urushlari savdo tarmoqlarini ham buzdi,
chunki mahalliy jamoalar iqtisodiy hamkorlik o’rniga urushlar bilan
shug’ullanishdi.
XVI-XVII asrlarda Afrikadagi tashqi va ichki mojarolar qit’aning siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy tuzumlarini tubdan o’zgartirdi. Ichki nizolar savdo yo’llarini
nazorat qilish va hududiy ustunlik uchun raqobat natijasida yuzaga keldi, tashqi
nizolar esa Yevropaning tajovuzkor siyosati tufayli kuchaydi. Qul ovlash urushlari
Yevropa talabi natijasida mahalliy guruhlar o’rtasida mojarolarni keltirib chiqardi.
42

Songhay va Marokash o’rtasidagi urush G’arbiy Afrikada katta siyosiy
bo’shliqni keltirib chiqardi, bu esa kichikroq davlatlar o’rtasida yangi raqobatga
zamin yaratdi. Suahili shahar-davlatlari o’rtasidagi raqobat tashqi tahdidlarga
qarshi birlashishni qiyinlashtirdi, qabila nizolari esa mahalliy iqtisodiyotni
zaiflashtirdi. Bu nizolar Afrika jamiyatlarining ichki barqarorligiga putur yetkazdi.
Portugallarning Suahili shaharlariga hujumlari va Yevropaning qirg’oq
hududlarini bosib olishga urinishlari Afrika davlatlarining mustaqilligiga tahdid
soldi. Mahalliy qarshilik, masalan, Nzinganing portugallarga qarshi kurashi, Afrika
jamiyatlarining chidamliligini ko’rsatdi, ammo tashqi nizolar savdo tarmoqlarini
buzdi va iqtisodiy beqarorlikni keltirib chiqardi.
Qul ovlash urushlari Afrika jamiyatlarida ishonchsizlik, nizolar va
demografik inqirozni keltirib chiqardi. Aholining kamayishi, oilaviy tuzumlarning
buzilishi va iqtisodiy faoliyatning pasayishi qul savdosining eng og’ir oqibatlari
bo’ldi. Bu urushlar mahalliy guruhlar o’rtasidagi ittifoqlarni buzib, ijtimoiy
barqarorlikni yo’qotdi. 20
Afrika jamiyatlari tashqi va ichki mojarolarga qaramay, moslashish
qobiliyatini ko’rsatdi. Mahalliy qarshilik harakatlari, diplomatik muzokaralar va
iqtisodiy tarmoqlarni qayta tashkil etish Afrika davlatlarining chidamliligini
ko’rsatdi. Biroq, mojarolar uzoq muddatli ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni
keltirib chiqardi, bu esa keyingi kolonial davrga zamin yaratdi.
XVI-XVII asrlarda Afrikadagi tashqi va ichki mojarolar qit’aning siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy tuzumlarini chuqur o’zgartirdi. Songhay va Marokash
o’rtasidagi urush, Suahili shahar-davlatlari o’rtasidagi raqobat va qabila nizolari
ichki barqarorlikka putur yetkazdi. Portugallarning Suahili shaharlariga hujumlari
va Yevropaning qirg’oq hududlarini bosib olishga urinishlari tashqi tahdidlarni
kuchaytirdi. Qul ovlash urushlari Yevropa talabi tufayli mahalliy guruhlar o’rtasida
mojarolarni keltirib chiqarib, ijtimoiy va demografik inqirozga olib keldi. Ushbu
mojarolar Afrika jamiyatlarining moslashuvchanligini sinovdan o’tkazdi, ammo
ular qit’aning keyingi tarixiga chuqur salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu davr Afrika
20
Manning, P. (1990). Slavery and African Life: Occidental, Oriental, and African Slave Trades. Cambridge
University Press.
43

jamiyatlarining global iqtisodiyot va tashqi kuchlar bilan murakkab aloqalarini aks
ettirib, qit’aning tarixidagi muhim burilish nuqtasini belgilab berdi.
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asi uchun iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy
jihatdan chuqur o’zgarishlar davri bo’ldi. Bu davrda Afrika global savdo
tarmoqlariga chuqur integratsiyalashdi, Yevropaning qit’aga kirib kelishi iqtisodiy
va demografik oqibatlarni keltirib chiqardi, madaniy sintez yangi shakllarni
vujudga keltirdi, ichki barqarorlik va zaiflik birgalikda namoyon bo’ldi. Atlantika
qul savdosi, islom va xristianlikning tarqalishi, shaharlarning o’sishi va tashqi-
ichki mojarolar Afrika jamiyatlarining murakkab dinamikasini shakllantirdi. Ushbu
davrning oqibatlari keyingi asrlarda qit’aning rivojlanish yo’nalishini belgilab
berdi. Ushbu maqolada XVI-XVII asrlarda Afrikaning global integratsiyasi,
Yevropa ta’siri, madaniy xilma-xilligi, ichki barqarorlik va zaiflik, shuningdek,
uzoq muddatli oqibatlari tahlil qilinadi. Amaliy misollar va dalillar orqali ushbu
davrning muhim nuqtalari yoritiladi.
XVI-XVII asrlar Afrika qit’asining global savdo tarmoqlariga chuqur kirib
borish davri bo’ldi. Transsaxara, Hind okeani va Atlantika savdo tarmoqlari
Afrikani dunyoning boshqa qismlari – Yevropa, Osiyo va Amerika bilan bog’ladi.
Bu jarayon iqtisodiy boylik keltirdi, ammo qul savdosi kabi salbiy oqibatlarga ham
sabab bo’ldi.
Mali va Hausa shahar-davlatlarini Shimoliy Afrika va Yevropa bilan
bog’ladi. Oltin, tuz, fil suyagi va qullar savdosi bu tarmoqning asosini tashkil etdi.
Timbuktu shahri Songhay imperiyasi davrida (XVI asr) Transsaxara savdosining
markazi bo’lib, global iqtisodiyotda muhim o’rinni egalladi. Masalan,
Timbuktudan olinadigan oltin Yevropa bozorlarida yuqori talabga ega bo’lib,
shahar savdogarlar, olimlar va hunarmandlarni jalb qildi.
Hausa shahar-davlatlari, xususan, Kano va Katsina, to’qimachilik, charm
mahsulotlari va qishloq xo’jaligi mahsulotlari savdosi orqali Transsaxara
tarmoqlariga qo’shildi. Bu shaharlar arab va berber savdogarlari bilan hamkorlik
qilib, iqtisodiy boylik to’pladilar. Transsaxara savdosi nafaqat iqtisodiy, balki
44

madaniy almashinuvlarni ham rag’batlantirdi, islomning tarqalishi va ilmiy
faoliyatning rivojlanishiga zamin yaratdi.
Sharqiy Afrikada Hind okeani savdo tarmoqlari Suahili shahar-davlatlari
(Kilva, Mombasa, Zanzibar) orqali rivojlandi. Bu shaharlar oltin, fil suyagi va
qullar eksport qilib, arab, hind va xitoy savdogarlari bilan hamkorlik qildilar. Kilva
XV asrda Hind okeani savdosining markazi bo’lib, Janubiy Afrikadan olinadigan
oltinni Arabiston, Hindiston va Xitoyga yetkazdi. Suahili shaharlarining
kosmopolit xarakteri madaniy sintezni rag’batlantirdi, arab va hind elementlari
mahalliy Afrika madaniyati bilan uyg’unlashdi.
XVII asrda Ummon sultonligining Suahili sohilidagi ta’siri oshdi, bu esa
savdo tarmoqlarining qayta tashkil etilishiga olib keldi. Zanzibar va Mombasa
Ummon nazorati ostida savdo markazlari sifatida rivojlanishda davom etdi, ammo
portugallarning hujumlari savdo tarmoqlariga qisman zarar yetkazdi. Atlantika
savdo tarmoqlari XVI asrda Yevropaning qit’aga kirib kelishi bilan rivojlana
boshladi. Portugallar, gollandlar, inglizlar va frantsuzlar G’arbiy va Markaziy
Afrika qirg’oqlarida savdo punktlari tashkil etdilar. Elmina qal’asi (1482, hozirgi
Gana), Luanda (1575, Angola) va Gore oroli (Senegal) qul savdosi uchun muhim
markazlarga aylandi. Atlantika savdosi Afrika iqtisodiyotini Amerika koloniyalari
bilan bog’ladi, ammo qul savdosi bu jarayonning eng halokatli oqibati bo’ldi.
Taxminan 1500–1700-yillarda millionlab afrikaliklar, asosan Senegambia,
Oltin Sohil, Benin ko’rfazi va Angola hududlaridan, Braziliya, Karib orollari va
Shimoliy Amerikaga majburan olib ketildi. Bu savdo Yevropaga shakar, tamaki va
paxta kabi mahsulotlarni yetkazib, global iqtisodiyotni o’zgartirdi, ammo Afrika
uchun demografik va ijtimoiy inqirozni keltirib chiqardi.
Afrikaning global savdo tarmoqlariga integratsiyalashishi iqtisodiy boylik
keltirdi, ammo tengsiz shartlarda amalga oshirildi. Timbuktu, Kano va Kilva kabi
shaharlar savdo orqali gullab-yashnadi, lekin qul savdosi Afrika jamiyatlariga katta
zarar yetkazdi. Global integratsiya Afrika iqtisodiyotini Yevropa talablariga
moslashtirdi, mahalliy ishlab chiqarish va iqtisodiy mustaqillikni pasaytirdi. Shu
bilan birga, savdo tarmoqlari madaniy almashinuvlarni rag’batlantirib, islom va
45

xristianlikning tarqalishiga zamin yaratdi. Yevropaning XVI-XVII asrlarda
Afrikaga kirib kelishi qit’aning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tuzumlariga chuqur
ta’sir ko’rsatdi. Portugallar pioner sifatida savdo punktlari tashkil etib, qul
savdosini boshladilar, keyinchalik gollandlar, inglizlar va frantsuzlar raqobatga
qo’shildi. Bu jarayon iqtisodiy foyda va demografik falokatni birgalikda keltirdi.
Atlantika qul savdosi Yevropaning Afrikaga ta’sirining eng muhim va halokatli
oqibati bo’ldi. Qullar G’arbiy va Markaziy Afrikadan Amerika koloniyalariga
eksport qilinib, plantatsiyalarda ishlatildi. Masalan, Angola hududida Luanda porti
orqali yuz minglab odamlar Braziliyaga yuborildi. Ashanti qirolligi Oltin Sohilda
qul savdosi orqali Yevropa qurollari va tovarlarini sotib oldi, bu esa qirollikning
harbiy va iqtisodiy qudratini oshirdi.
Qul savdosi demografik falokatga olib keldi. Millionlab odamlarning, asosan
yosh erkaklarning olib ketilishi aholining kamayishiga, oilaviy tuzumlarning
buzilishiga va iqtisodiy faoliyatning pasayishiga sabab bo’ldi. Masalan, Benin
ko’rfazida Oyo qirolligi qul savdosi tufayli boyidi, ammo qo’shni hududlar
iqtisodiy inqirozga duch keldi. Qul ovlash urushlari jamoalar o’rtasida
ishonchsizlik va nizolarni kuchaytirdi. Yevropa tovarlari – qurol, mato, temir
buyumlar va spirtli ichimliklar – mahalliy hukmdorlar va savdogarlarni boyitdi.
Ashanti va Oyo qirolliklari Yevropa qurollari yordamida harbiy qudratini oshirib,
qul savdosida faol ishtirok etdilar. Kongo Qirolligida portugallar bilan savdo
aloqalari mahalliy elitaga mis, fil suyagi va qullar savdosi orqali boylik keltirdi.
Biroq, Yevropa tovarlariga qaramlik mahalliy iqtisodiyotning mustaqilligini
pasaytirdi. Masalan, Ashanti qirolligi Yevropa qurollariga bog’liq bo’lib, ichki
ishlab chiqarishni rivojlantirish imkoniyatini chekladi. Bu qaramlik keyingi
kolonial davrda Afrika davlatlarining zaiflashishiga zamin yaratdi. Yevropaning
aralashuvi Afrika davlatlarining siyosiy tuzumlariga ta’sir ko’rsatdi. Portugallar
Sharqiy Afrikada Suahili shahar-davlatlariga hujum qilib, Kilva (1505) va
Mombasani bosib oldilar, bu esa mahalliy savdo tarmoqlarini buzdi. Markaziy
Afrikada portugallar Ndongo qirolligiga qarshi urushlar olib bordilar, ammo
46

qirolicha Nzinganing qarshiligi ularning to’liq nazorat o’rnatishiga to’sqinlik
qildi. 21
21
Oliver, R., & Atmore, A. (2001). Medieval Africa, 1250–1800. Cambridge University Press.
47

XULOSA
XVI-XVII asrlar Afrika tarixida o‘ziga xos va muhim o‘rin egallagan davr
bo‘lib, bu davr qit’aning ichki rivojlanishi, global iqtisodiy va siyosiy jarayonlarga
integratsiyasi hamda mustamlakachilikning dastlabki bosqichlari bilan ajralib
turadi. Bu davrda Afrika qit’asida Songhay imperiyasi, Mali imperiyasi, Kongo
qirolligi, Zimbabve qirolligi kabi yirik davlatlar gullab-yashnagan bo‘lib, ular
o‘zlarining murakkab siyosiy tuzilmalari, iqtisodiy faoliyati va madaniy yutuqlari
bilan dunyo tarixida o‘z izini qoldirgan. Saxara orqali savdo yo‘llari va Hind
okeani savdo tarmoqlari orqali Afrika oltin, fil suyagi, ziravorlar va boshqa
qimmatbaho mahsulotlarni jahon bozorlariga yetkazib, global iqtisodiy tizimda
muhim rol o‘ynagan. Shu bilan birga, Afrika jamiyatlari o‘ziga xos ijtimoiy
tabaqalanish, diniy an’analar (islam, an’anaviy dinlar va xristianlikning
boshlang‘ich ta’siri), san’at, me’morchilik va ilm-fan sohasida muhim yutuqlarga
erishgan.
Biroq, bu davr faqat ichki rivojlanish bilan cheklanmadi. Yevropa davlatlari,
xususan, Portugal va Gollandiyaning Afrikaga dastlabki kirib kelishi, qirg‘oq
savdo punktlarining tashkil etilishi va qul savdosining boshlanishi qit’a tarixida
chuqur iz qoldirdi. Ushbu jarayonlar mahalliy jamiyatlarda ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgarishlarni keltirib chiqardi va keyingi asrlarda mustamlakachilik tizimining
asosini yaratdi. Afrika davlatlarining Yevropa, Arab olami va Osiyo bilan savdo va
diplomatik aloqalari esa qit’aning global dunyodagi faol ishtirokchisi ekanligini
ko‘rsatadi. Bu aloqalar nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va diniy o‘zaro ta’sirlarni
ham keltirib chiqardi, bu esa Afrika jamiyatlarining xilma-xilligi va
moslashuvchanligini ta’kidlaydi.
Kurs ishi orqali XVI-XVII asrlarda Afrikadagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy jarayonlar har tomonlama tahlil qilinib, ushbu davrning qit’a va global
tarix uchun ahamiyati yoritildi. Mavzuning dolzarbligi bir nechta jihatlarda
namoyon bo‘ladi: birinchidan, Afrika qit’asining global tarixdagi o‘rnini o‘rganish
orqali G‘arb markazli tarix yozuvchiligiga qarshi ko‘proq inklyuziv yondashuvni
48

rivojlantirish; ikkinchidan, mustamlakachilikning dastlabki ta’sirini tahlil qilish
orqali bugungi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy muammolarni chuqurroq tushunish;
uchinchidan, mahalliy davlatlar va madaniyatlarning mustaqil rivojlanish yo‘llarini
o‘rganish orqali Afrika xalqlarining o‘ziga xos identitetini hurmat qilish.
Ushbu davrni o‘rganish nafaqat tarixchilar, balki antropologlar, iqtisodchilar
va siyosatshunoslar uchun ham muhim bo‘lib, zamonaviy Afrika mintaqalaridagi
muammolarni tahlil qilishda yangi nuqtai nazarlar ochadi. XVI-XVII asrlardagi
Afrika tarixini chuqur tahlil qilish qit’aning o‘tmishdagi yutuqlari va
qiyinchiliklarini tushunishga yordam beradi, shu bilan birga uning bugungi
dunyodagi o‘rni va kelajakdagi imkoniyatlarini baholashga zamin yaratadi.
Natijada, ushbu kurs ishi Afrika tarixining ushbu muhim bosqichini yoritish orqali
global tarixiy jarayonlarga yangicha nigoh bilan qarash imkonini beradi va Afrika
xalqlarining dunyo tsivilizatsiyasiga qo‘shgan ulkan hissasini ta’kidlaydi.
49

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI
15. African Studies Center, University of Pennsylvania. (n.d.). Historical Resources
on Pre-Colonial Africa . Retrieved from https://www.africa.upenn.edu/
18. Connah, G. (2001). African Civilizations: An Archaeological Perspective .
Cambridge University Press.
8. Curtin, P. D. (1975). “The Atlantic Slave Trade: A Census.” The Journal of
African History , 16(3), 467–469.
1. Davidson, B. (1991). African Civilization Revisited: From Antiquity to Modern
Times . Africa World Press.
2. Ehret, C. (2002). The Civilizations of Africa: A History to 1800 . University
Press of Virginia.
9. Fage, J. D. (1969). “Slavery and the Slave Trade in the Context of West African
History.” The Journal of African History , 10(3), 393–404.
10. Green, T. (2011). “The Rise of the Trans-Atlantic Slave Trade in Western
Africa, 1300–1589.” The American Historical Review , 116(5), 1478–1479.
3. Iliffe, J. (2007). Africans: The History of a Continent (2nd ed.). Cambridge
University Press.
11. Lovejoy, P. E. (1982). “The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A
Review of the Literature.” The Journal of African History , 23(4), 475–501.
19. Manning, P. (1990). Slavery and African Life: Occidental, Oriental, and
African Slave Trades . Cambridge University Press.
20. Oliver, R., & Atmore, A. (2001). Medieval Africa, 1250–1800 . Cambridge
University Press.
12. Saidov, A. (2015). “Afrika qit’asining o‘rta asrlardagi savdo yo‘llari.”
O‘zbekiston tarixi jurnali , 3, 45–52.
4. Shillington, K. (2012). History of Africa (3rd ed.). Palgrave Macmillan.
16. The British Museum. (n.d.). Africa in the 16th–17th Centuries . Retrieved from
https://www.britishmuseum.org/collection/africa
50

5. Thornton, J. K. (1999). Africa and Africans in the Making of the Atlantic
World, 1400–1800 . Cambridge University Press.
13. To‘xtayev, A. (2005). Jahon tarixi: O‘rta asrlar . Toshkent: Sharq.
17. UNESCO. (n.d.). General History of Africa (Vols. IV–V). Retrieved from
https://en.unesco.org/general-history-africa
14. Xo‘jayev, M. (2010). Afrika xalqlari tarixi . Toshkent: O‘zbekiston.
6. Аджайи, Дж. Ф. А., & Кроу, М. (2003). История Западной Африки .
Москва: Наука.
7. Офа, Д. (1998). История Восточной и Центральной Африки . Москва:
Восточная литература.
51

XVI-XVII asrlarda Afrika

Sotib olish