XVII asrda Mo’g’ul qabilalari tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	97.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

XVII asrda Mo’g’ul qabilalari tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH................................................................................................................5
I.BOB. MO G ULLARNING QABILAVIY ʻ ʻ
TARKIBI.................................................................................................6
II.BOB. MO G ULLARNING QOZOQ, QIRG IZ VA UYG URLAR
ʻ ʻ ʻ ʻ
BILAN ETNIK ALOQALARI..............................................................27
XULOSA..........................................................................................................35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI...................................36
ʻ
1

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Jahon tarixi taraqqiyotida mo g ulʻ ʻ yerlarida
vujudga kelgan mamlakatlari sivilizatsiyasi muhim ahamaiyatga ega bo‘lib, ushbu
xalq XIII-XV asrlarda Sharq va G‘arbga o z ta”sirini o tkazgan. Bu xalqning XVII
ʻ ʻ
asrda qanday turmush kechirgani va jahonni boshqara olgan xalning tanazuli sabab
va oqibatlarini yoritishdan iborat.
Kurs ishining maqsad va vazifalari:
- XVII asrda mo g ul
ʻ ʻ xalqining ichki siyosiy vaziyatni yoritish.
- XVII asrlarda mo g ul
ʻ ʻ xalqining qo shni xalqlar bilan etnik ʻ
munosabatlarini yoritish.
- XVII asrlarda mo g ul
ʻ ʻ qabillarining hayotni yoritish.
Kurs ishining predmeti va obyekti : XVII asrlarda mo g ul
ʻ ʻ qabillari
mavzusini o rganish va tahlil qilish.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi va hajmi : Kurs ishi Kirish, ikki bob, xulosa va
foydalingan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, umumiy hajmi 3
sahifadan iborat.
2

I.BOB
MO G ULLARNING QABILAVIY TARKIBIʻ ʻ
Yangi davrga Mo g uliston o zining avvalgi qudratini yo qotgan, janubiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sibirdan Buyuk Xitoy devorigacha hamda Tingan tog idan Tyan-Shan
ʻ
etaklarigacha bo lgan katta hududda joylashgan, bir-biri bilan doimiy
ʻ
urushayotgan hududlardan iborat tarqoqlik holatda kirib keldi. Aholining asosiy
mashg uloti chorvachilik bo lib, ob-havoning noqulayligi va yerning unumsizligi
ʻ ʻ
sababli dehqonchilik rivojlanmagan edi. Davlat tepasida rasman umum mo g ul
ʻ ʻ
xoni turardi. Xon hokimiyatining belgisi bo lib 1288-yilan 1380-yilgacha Xitoyda
ʻ
hukmronlik qilgan Yuan sulolasining muhri hisoblanardi. XV asr oxirida
umummo g ul xoni Dahan-xon o zini “Da Yuan Da Kexan” (Buyuk Yuan
ʻ ʻ ʻ
imperiyasining Buyuk xoni) deb e lon qildi va bu bilan shu sulolaning vorisi
ʼ
ekanligini yana bir bor ta kidladi. 1543-yili Dahan-xon vafot etdi. Bu hodisa
ʼ
Mo g ulistonning siyosiy tarixida o ziga xos burilish nuqtasi bo lib, shundan keyin
ʻ ʻ ʻ ʻ
mamlakatning tanazzulga yuz tutish jarayoni kuchaydi. Dayan-xonning katta
o g illari hukmronlik qilayotgan Mo g ulistonning janubiy qismi ajralib chiqa
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshladi. Bu hududlar Xitoy bilan yaqin aloqa o rnatgan edi. Mo g ulistonning
ʻ ʻ ʻ
shimoliy qismi ham ajralishga moyil bo lib, bu yerlar Dayan-xonning kichik o g li
ʻ ʻ ʻ
Gersendzega qarashli va Xalxa deb atalayotgan edi. Manchjurlar XVII asr
o rtalarida, hali Xitoyni egallashlaridan oldin Mo g ulistonning janubi-sharqiy
ʻ ʻ ʻ
qismini bosib olishga harakat qildilar. Hokimiyat tepasida turgan Ligdanxon
manchjurlarga qarshi minlar bilan ittifoq tuzdi. Biroq ittifoqchilar mag lubiyatga
ʻ
uchraganlaridan so ng, 1634-yili, manchjurlar imperatori Abaxay Janubiy
ʻ
Mo g ulistonning xoni deb e lon qilindi. Xalxa mustaqilligini saqlab qoldi va bu
ʻ ʻ ʼ
hol manchjurlarni qanoatlantirmas edi. 1
Xalxaliklar esa manchjurlarning hujumidan
saqlanish uchun oyratlar bilan ittifoq tuzdi hamda Abaxayga sovg a-salomlar
ʻ
yubordi. Shunday qilib XVII asr boshiga kelib mo g ul qabilalari joylashgan uchta
ʻ ʻ
asosiy hududni ajratish mumkin – Janubiy (Chaxar), Shimoliy (Xalxa) va G arbiy
ʻ
(Uyrat). Hali Chingizxon zomonidayoq Mo g ulistonga kirib kelgan buddaviylik
ʻ ʻ
1
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Yangi davr I-qism.-T.,2013. 403-405 b.
3

yanada kengroq tarqaldi. Buddaviylikning turli yo nalishlaridan XVI asrʻ
o rtalariga kelib Mo g ulistonga Tibetdan kirib kelgan lamaizm hukmron din
ʻ ʻ ʻ
sifatida o rnatildi.
ʻ
1578-yili Tibetning oliy lamasi bilan Janubiy Mo g uliston hukmdorlari
ʻ ʻ
o rtasida bo lib o tgan muzokaralardan so ng Xitoyga qarshi o ziga xos tibet-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mo g ul ittifoqi shakllandi. Altanxon Tibetning diniy rahbarini Dalay-lama
ʻ ʻ
(Donishmandlik ummoni) unvoni bilan siyladi. 1586-yili Altanxonning chevarasi
Tibetning bosh lamasi qilib saylandi. Bu lamaizmni mo g ul boshqargan birinchi
ʻ ʻ
va yagona holat edi. Tez orada Xalxa hukmdori Abatay ham lamaizmga
o tganligini e lon qildi va Mo g ulistondagi dastlabki datsanlar (lamaizmda
ʻ ʼ ʻ ʻ
ibodatxona shunday ataladi) qurildi. 1642-yili Tushetu xonning o g li Undur
ʻ ʻ
Mo g uliston hududidagi barcha datsanlarning boshlig i etib tayinlandi. Lamaizm
ʻ ʻ ʻ
bilan birga mo g ul madaniyati va yozuvi rivojlandi. Datsanlar qoshida maktablar
ʻ ʻ
ochilib, ma lumotli kishilar tayyorlash o chog iga aylandi. Boshqa tomondan,
ʼ ʻ ʻ
datsanlar o z qatoriga har yili ko plab erkaklarni olardi va bu hol Mo g ulistonning
ʻ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta sir etmasdan qolmadi. Jo ng or xonligining
ʼ ʻ ʻ
tashkil topishi. XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida G arbiy
ʻ Mo g ilistonda ʻ ʻ alohida
davlat vujudga kelib, Jo ng or xonligi nomini oldi. Rossiya va Xitoyning
ʻ ʻ
manfaatlari kesishgan yerda joylashgan bu davlat Markaziy Osiyodagi xalqaro
munosabatlarda muhim rol o ynadi. Noqulay qo shnilar qurshovida joylashganlik
ʻ ʻ
Jo ng or xonligining iqtisodiy va ichki siyosiy holatiga ta sir etmasdan qolmadi.
ʻ ʻ ʼ
Mamlakatda asta-sekin hukmronlikni Choros urug i egallab oldi va o z safidan
ʻ ʻ
Xaraxulni xon qilib ko tarishdi. Norozi bo lgan bir guruh zodagonlar o z qavmlari
ʻ ʻ ʻ
bilan Jo ng ordan ko chib ketdilar.
ʻ ʻ ʻ 2
Ko chib ketganlardan bir guruhi keyinchalik ʻ
qolmiqlar bo lib shakllandilar va Rossiyaga tobelikni tan oldilar. Jo ng orda
ʻ ʻ ʻ
qolgan mo g illar 1635-yili Xaraxuli vafotidan so ng uning o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Batur-xuntayji
boshchiligida manchjurlarga qarshi birlashdilar. Shu sana Jo ng or davlati tashkil
ʻ ʻ
topgan vaqt hisoblanadi. Jo ng or davlati tashkil topganligidan norozi bo lgan bir
ʻ ʻ ʻ
qism oyratlar Volga bo yiga, Ko kinorga ko chib ketdilar hamda mustaqil oyratlar
ʻ ʻ ʻ
2
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Yangi davr I-qism.-T.,2013. 403-405 b.
4

xonliklarini tashkil qildilar. Xitoy va manchjurlarga qarshi kayfiyatga qaramasdan
oyratlarning tashqi siyosatidagi bosh yo nalish Sharqiy Turkiston bo lib qoldi.ʻ ʻ
XVII asr 40-yillaridaJo ng or
ʻ ʻ xonligiMo g ulistonningsharqiy ʻ ʻ hududlarini Chalish va
Turfondan boshlab bosib ola boshladi. Keyin Kiriya, Oqsuv, Qashqar hududlariga
bostirib kirdi. Yetti suvning sharqiy qismidan qirg iz va qozoqlarni siqib chiqardi.
ʻ
Aytish mumkinki, bu paytga kelib Sinlar Xitoyining kirib kelishiga qarshi tura
oladigan turk-mo g ul etnik birligi shakllangan edi. Mahalliy
ʻ ʻ oyrat aholisining bir
qismi o troq hayot kechirishga o tadi, shaharlar qura boshlaydi. Qonunlar to plami
ʻ ʻ ʻ
– “ Tsaadjin bichik ” ishlab chiqildi va alohida oyrat yozuvini joriy qilishga harakat
qilinadi. Bu oyratlarni Sinlar ta siriga tushib qolgan va Sharqiy Turkiston xalqlari
ʼ
bilan yaqinlashib ketgan boshqa mo g ul urug laridan ancha uzoqlashganligidan
ʻ ʻ ʻ
dalolat beradi. 1690-yili sinlar bilan jo ng orlar o rtasida boshlangan urush butun
ʻ ʻ ʻ
XVIII asr birinchi yarmida davom etdi. 1755-yili Amursana boshchiligida
ko tarilgan qo zg olonni bostirish chog ida sinlar qo shini tomonidan Jo ng or
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xonligining o sha paytdagi hamma aholisi qirib tashlandi. 1758-yili Jo ng or
ʻ ʻ ʻ
xonligi tugatildi. Uning yerlari Xitoy imperiyasi tarkibiga qo shib olindi.
ʻ 3
XIV-XVII asrlarda muhim ro l
ʻ o ynagan mo g ullar. O rta Osiyo xalqlari ʻ ʻ ʻ ʻ
tarixida o z davlatchiligini yo qotib, etnik guruh sifatida yo qolib, tarixiy
ʻ ʻ ʻ
maydonni tark etdi. Markaziy Osiyodagi tarixiy jarayonning ko p qirralarini uning
ʻ
ruxsatisiz to g ri anglab bo lmaydi. Mo g ullar tarixidagi muhim masalalardan biri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning qozoqlar, qir g‘izlar va boshqa xalqlar bilan etnik aloqalaridir.
Fors va turkiy rivoyat manbalarida mo g ul urug lari va qabilalari haqidagi
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar juda kam. Faqat ularni birlashtirish mo g ullarning qabilaviy
ʼ ʻ ʻ
tarkibining taxminiy ko rinishini qayta tiklashi mumkin. Asosiy manbalar Mirzo
ʻ
Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Shoh Mahmud bin Mirzo Fozil
Chorasning “Tarix” va anonim muallifning “Tarixi Qoshg‘ar” asaridir. Qolaversa,
XIV-XV asrlarda odatda bir-birini takrorlaydigan bunday ma lumotlar Hofizi
ʼ Abru ,
Sharafaddin Ali Yazdiy , Nizomiddin Shomiy , Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond va
3
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Yangi davr I-qism.-T.,2013. 403-405 b .
5

Xondamir asarlarida uchratish mumkin. Quyida biz mo g ul urug vaʻ ʻ ʻ
qabilalarining nomlarini keltiramiz va ularning har biri uchun ushbu yozuvlardan
ajratib olish mumkin bo lgan qisqacha ma lumotlarni beramiz.
ʻ ʼ
XIII asr boshlarida Buyuk Mo g ul davlatining tashkil topishi bilan.
ʻ ʻ
Chingizxon Xorchi no yonga
ʻ barinlarning uchta minganini berib, ularni chonos , to lis ʻ
va telengut qabilalari bilan bir tumanga birlashtirdi. Xorchi o rmon xalqlarining
ʻ
temnikiga aylandi. Bundan tashqari, Baarin urug ining bir qismi
ʻ temnik Nayaa —
markaziy “zulmat” egasiga (“ tumen ”, mo g ul tilida 10 mingni bildiruvchi
ʻ ʻ
raqamdan) berildi, boshqalari esa Chingizxonning kenja o g liga bo ysunishdi. —
ʻ ʻ ʻ
Tuluy. Shuningdek, Buyuk Xon Baarin urug idan bo lgan oqsoqol Usunga
ʻ ʻ no yon ʻ
unvonini berdi (uni davlat shamani deb e lon qildi). Unga oq xalat kiyish, oq otda
ʼ
va baland taxtda o tirish huquqi berildi.
ʻ Xubilay davrida Baarin urug idan bo lgan ʻ ʻ
qo mondon Bayan mashhur bo ldi.
ʻ ʻ 4
Bularning barchasi XIII asrda ekanligini
ko rsatadi. barin qabilasining obro si juda baland edi. Yuan sulolasi qulagandan
ʻ ʻ
keyin barinlarning bir qismi Sharqiy Mo g‘ulistonning
ʻ Xalxa Tumen tarkibiga kirdi.
Xalxlar ichidagi barinlar Chingizxonning kenja o g‘li Tuluyga berilgan o sha
ʻ ʻ
barinlarning avlodlaridir markaziy tuman ichida. XV asrgacha. ular Tuluy
avlodlariga bo ysundilar. XIV asrning birinchi yarmining oxirida. Batumunxu
ʻ
Dayanxon (1464–1524) o z o g‘illariga mulk bergan, xalxlardan bo lgan barinlar
ʻ ʻ ʻ
Jaruud , Xonxirat , Bayat va Ujid bilan birga beshinchi o g‘li Alchuboldga berilgan,
ʻ
buning natijasida barin urug‘i besh kishidan biri bo lgan. janubiy
ʻ Xalxa otoklari .
Ichki Mo g ulistondagi
ʻ ʻ Qing urushi bilan barinlar ikki xoshunga bo linib, ʻ Zuu-Uda
dietasiga tushib qolishdi. Bu xoshunlarning egalari — no yonlar va
ʻ tayjilar
Chingizxonning 16-avlodi vakili Alchu bo ldning avlodlari edi. Hozirgi vaqtda
ʻ Gobi -
Oltoy viloyatining Xoxmort , Darvi , Tonxil , Tayshir , Biger , Chandman , Erdene , Tögrög,
Bugat somonlarida barinlar qayd etilgan; somonax Sayxandulaan, Sharqiy Gobi
viloyatining Xubsugul ; O rta
ʻ Gobi ai k o knorining ʻ somonax Ondörshil, Olziyt ,
Saytsagaan, Luus , Sayxon-Obo; Zavxon viloyatining somon Aldarxon ; somonax
4
1990 — . . -
Абрамзон Абрамзон С М Киргизы и их этногенетические и историко культурные
. : , 1990. 480
связи Фрунзе Кыргызстан с
6

Bayangol, SantUburxangaiskiy ; somonax Tsogttsetsiy, Janubiy Gobi viloyatining
Manlayi ; somonax Zuungov , Baruunturuun, Naran Bulag , Ubsunur viloyati; s o mlariʻ
Chandman , Darvi va Tsetseg Kobdo viloyati. Baarinlarning turli urug larga o tish
ʻ ʻ
davriga kelsak: Ubsunur viloyatidagi zamonaviy Oyratlarning ajdodlari orasida ular
Xorchi o rmon xalqlari hukmronligi davridan beri paydo bo lgan. 17-asr oxirigacha.
ʻ ʻ
Xalxalar orasida barinlar paydo bo ldi. Shunday qilib, XVII asrda. Dzasagtuxanov
ʻ
viloyatining ba zi knyazlari Ichki Mo g ulistonga bostirib kirib,
ʼ ʻ ʻ Baarin xoshunlarining
odamlari va mollarini asirga oldilar. Bu Baarin urug iga mansub odamlarning katta
ʻ
qismi Gobi -Oltoy va Kobdo viloyatlarida istiqomat qilishiga iz qoldirgan bo lishi
ʻ
mumkin. Baarinning kelib chiqishini mo g ulcha
ʻ ʻ baar so zining ma nosi ʻ ʼ
kontekstida aniqlash mumkin. Mo g ul tilining lug atlarida quyidagi so zlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavjud: baarakh — aybdor bo lmoq;
ʻ baaraggy — begunoh; baarag — beparvolik,
ehtiyotsizlik— rad etish, rad etish, ishonchsiz. 5
Yana bir ibora bor — rus tiliga
“qorishmali oltin” deb tarjima qilingan baar alt. Yuqorida ta kidlanganidek,
ʼ
barinlarning ajdodi Bariday deb atalgan, chunki u asirdagi Bodonchardan
tug ilgan, ya ni. Bodoncharning xotinidan emas, balki boshqa ayoldan olingan,
ʻ ʼ
chunki “ baarin ” s o zi tubdan
ʻ baar , baaruu , baarag s o zlariga o xshash bo lib, aybdor ʻ ʻ ʻ
yoki nopok ma’nosini bildiradi. Aniqroq qilib aytadigan bo lsak, barin etnik nomi
ʻ
mo g ulcha ma noli so zdan kelib chiqqan
ʻ ʻ ʼ ʻ
Baatud : “Mo g ullarning maxfiy tarixi”da aytilishicha, Buyuk Mo g ul
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatining tashkil topishi va harbiy-davlat tuzilmasining qayta tashkil etilishi
bilan Chingizxon Arxay-Xasar boshchiligida keshiktenlardan iborat boatudlardan bir
mingan yig ishni buyurgan . , uning vazifalariga xon saroyini qo riqlash kiradi. Bu
ʻ ʻ
minganga tinchlik davrida saroyni har kungi himoya qilish, urush davrida esa
bogatirlarning avangardlari b o lish vazifasi yuklangan. Vaqt o tishi bilan bu
ʻ ʻ
Baatudlarning avlodlari Baatud urug ini tashkil qiladi , ya ni .
ʻ ʼ Klan harbiyma’muriy
tuzilish bilan bog‘liq holda vujudga kelgan. Baatud so zi
ʻ baatar — qahramon
so ziga -
ʻ d (- d ) affiksini qo shish orqali yasaladi. ʻ Baatur-bogatirlarning saralangan
5
1990 — . . -
Абрамзон Абрамзон С М Киргизы и их этногенетические и историко культурные
. : , 1990. 480
связи Фрунзе Кыргызстан с
7

birliklaridan tashkil topgan Baatud minganida (ming baatud ), shubhasiz, turli uru g‘
va qabilalarga mansub kishilar bo lgan. Biroq, vaqt o tishi bilan ular o zlariningʻ ʻ ʻ
asl nomidan foydalanishni to xtatdilar, etnonim sifatida o zlarining Mingan
ʻ ʻ
(“minglar”) nomini — Baatudni qabul qildilar. Hozirda baatudlar bir qator
o lkalarning ko p so mlarida istiqomat qiladilar:
ʻ ʻ ʻ Arxangay , Bayanxongor, Bulgan ,
Gobi -Oltoy, Sharqiy Gobi , Sharqiy, Zavxon , Xentey , Kobdo , Selenginskiy, O rta
ʻ Gobi ,
Suxbaator, Ubsunur , Xubsugul va Markaziy. “nopok, haqiqiy bo lmagan yoki
ʻ
qasddan” 6
.
Baichuud : Zavxon viloyati, Ix-Oul , Bulnay somonlarida yashaydi; somonax
Zhargalant, Xubsugul viloyati Galt . Shuningdek, Zavxon viloyatining Bayonxayrxon
sumida dund bai otasining ismi qayd etilgan, bu baychuud uru g‘idir . Dund o rta
ʼ ʻ ʼ so zi ʻ
jinsning qaysi qismi ekanligini ko rsatadi.
ʻ
Bagsh : Sharqiy viloyatning Bayan-Oul somonida va GobiOltoy viloyatining
Bayan-Oul va Sharga ikki somonida Bagsh Khia Nar va Bagshiinxon uru g‘lari
mavjud. Ular kelib chiqishi bo yicha bevosita bog liq bo lmagan otasining ismidir.
ʻ ʻ ʻ
Mo g ul tilida keng qo llaniladigan
ʻ ʻ ʻ bagsh so zi buddist lamalarning hurmatli ʻ
nomini anglatuvchi bxikshu ( Skt . lang.) so zidan kelib
ʻ chiqqan . Xuddi shu ma noda ʼ
bu atama mo g ul tilida ham qo llanilgan va astasekin bu so z fuqarolik
ʻ ʻ ʻ ʻ
maktablaridagi o qituvchilar va o qituvchilarning faoliyatiga ishora qilib, kasbni
ʻ ʻ
belgilay boshlagan. XIII-XIV asrlarda. bu s o z sharqiy turkiy va fors tillarida
ʻ
qo llanilib, ularda “baxshi” deb talaffuz qilingan.Bazhigdar: arxiv inventarlaridan
ʻ
ma’lum bo lishicha, 1918-yilda Setsenxon viloyatining
ʻ Xoshun Ilden dzasakida
(hozirgi Sharqiy viloyatning Xalxgol somoni. – A.O.) ikki bojigdar oilasi b o lgan :
ʻ
biri Jalaid uru g‘idan, ikkinchisi esa hochid . 1207-yilda Jochining o ng qanot
ʻ
qo shinlari o rmon xalqlarini bosib oldilar va Buyuk Mo g‘ullar davlati tarkibida
ʻ ʻ ʻ
bojigidlar qabilasi paydo bo ldi.
ʻ Bajigid nomi bu burun bashgid nomining
variantlaridan biridir . Bashgid — boshgir * (boshqirdlar) so zining ko plik shakli.
ʻ ʻ
6
1984 — . .
Авляев Авляев Г О Квопросу о происхождении кереитов и их участии в этногенезе
//
средневековых ойратовДжунгарии и калмыков Поволжья Проблемы этногенеза
. . . : , 1984. . 30–42.
калмыков Сб ст Элиста КИОН С
8

Sharqiy viloyatning Dashbalbar, Bayandun , Bayan-Oul, Xulunbuyr,
Matad , Xalxgol somonlarida daagad (daaganxon, daagachid) jinsi vakillari
borligi aniqlandi; somonlari Burd, Bayan-ondör, Sant , Bayangol, To g‘rog‘,
Guchin- Us , Xayrxandulaan, Zyun Bayan-Ulaan, Uburxangay viloyatining Xuzhirt
va Xentey viloyatining Dadal s o mi. O z kelib chiqishida ʻ ʻ daaga m o g‘ulcha ʻ
daga ( dagah ), eski m o g‘ul tilida
ʻ dag-a s o zi bilan bog‘langan. ʻ Umongollarning
ikki yoshli oti sya daaga deb ataladi. Ikki yoshli ot har doim onasining
orqasidan ergashishiga asoslanib, m o g‘ullar uni
ʻ daga ( dag-a ) s o zi deb ʻ
atashgan. Vaqt o tishi bilan bu so zning birinchi bo g ini uzunlik bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
talaffuz qilina boshladi, natijada u daaga bo lib chiqdi.
ʻ Daaga so zining ʻ
o zagiga -
ʻ d affiksining qo shilishi ʻ daagad hosil qilgan. Unga kasb-hunarni
bildiruvchi - h affiksi va - d affiksining q o shilishi daagachid so zining
ʻ ʻ
yasalishiga olib kelgan. Shuningdek, -xon affiksini qo shish orqali
ʻ
kamaytiruvchi ma no va erkalash vazifasida daaganxon so zi hosil bo lgan.
ʼ ʻ ʻ 7
Dayrtan ( Daritan ): DaJargalant; Arxangay viloyatining Jargalan , Tariat ,
Xangay , Chuluut , Battsengel somonlari; somonax Xutag-Ondör, Bulgan viloyati
Bayan-Agt; somonax Bayan, Sergelen , Bayantsa gaan of Central region.
Mo g ullar orasida soch kesish paytida tegmagan sochlar, shekilli, dir
ʻ ʻ us deb
atalgan. Tarixdan ma lumki, daryoning qo shilishida yashagan
ʼ ʻ Uvas merkits
urug ining rahbari. O rxon va Selenga XII asr oxiri – XIII asr boshlarida
ʻ ʻ
Dair Usun ismli kishi bo lgan. Bu so zning semantik ma nosi borasida
ʻ ʻ ʼ
tadqiqotchilar turli xil versiyalarga amal qilishadi: olim S. Gaadamba dayr
( dayir /day) so zi
ʻ ongon yoki tegilmagan ma nosini bildiradi, deb hisoblagan, ʼ
L. Bold dir – ko rsatuvchi so z, deb taxmin qilgan.
ʻ ʻ kostyum yoki rang,
jigarrang va to q jigarrang.
ʻ
Marallarni dahshatli buga deb ham atashadi. Jigarrang yoki sariq
sochlarga ongon biz deyiladi, ularni tortib bo lmaydi yoki kesilmaydi.
ʻ
Qo ng ir ma nosini anglatuvchi dir so zi oxir-oqibat
ʻ ʻ ʼ ʻ ongon usten (tegmagan
7
1984 — . .
Авляев Авляев Г О Квопросу о происхождении кереитов и их участии в этногенезе
//
средневековых ойратовДжунгарии и калмыков Поволжья Проблемы этногенеза
. . . : , 1984. . 30–42.
калмыков Сб ст Элиста КИОН С
9

soch) ma nosini anglatgan bo lishi mumkin . ʼ ʻ Agar shunday bo lsa, unda ʻ
sutdan muqaddas sochli hisoblanadi. Shuning uchun, Dairtan bunday sochli
odamning avlodlaridan kelib chiqqan. Mo g ullar orasida daytanlar juda keng
ʻ ʻ
tarqalgan va taxminan ekanligiga asoslanib ko p joylarda yashaydi, taxmin
ʻ
qilish mumkinki, bu jins juda erta paydo bo lgan va ko p emas edi.
ʻ ʻ 8
Mo g‘ulistonning Sux-Bator viloyatining
ʻ Darganga , Naran , Ongon ,
Bayandelger, Asgat , Xalzan , Tuvshinshiree va Uulba yan s o mlari aholisi
ʻ
darganga (da riganga ) yoki dargangachuud deb ataladi. Dariganga — 17asr
oxiri — 18-asrning birinchi yarmida vujudga kelgan etnik guruh. O z
ʻ
kuchlarini Janubiy Mo g uliston va
ʻ ʻ Xalxaga kengaytirib, Qing hukmdorlari
1697-yilda Xalxaning janubisharqiy erlari va Janubiy Mo g ulistonning
ʻ ʻ
shimoli-sharqiy erlari ozod qilingan harbiy qism podalari yaratishga qaror
qildilar. Ularni ta minlash uchun
ʼ Tserenjav-noyon boshchiligidagi Xalxa
Tusheetuxanov viloyatidan bo linmalar darig larga o tkazildi. Bu bilan bir
ʻ ʻ ʻ
qatorda dari g‘g‘onlar Oyrat Galdan Boshoqtu xoni va manjurparast xalxa
noyonlaridan q o lga olingan davlat tuya va qo y podalari ham tashkil qilgan.
ʻ ʻ
Bu suruvlarni boqishi kerak bo lganlar esa asosan Ichki Mo g ulistonning
ʻ ʻ ʻ
Chaxaridan olib kelingan. Bu yerda Qing podasini k o paytirish maqsadida
ʻ
Galdan Boshoqtuxon qo shinidan asirlarning bir qismi qolgan.
ʻ
Shunday qilib, XVII asr oxiridan XVIII asr boshlarigacha. darigangda
qin saroyi deb atalmish qoramollar paydo bo ldi. Shu munosabat b
ʻ
Chorvachilik bilan shug ullanadigan
ʻ Qing hukumati besh qanotga bo lingan: ʻ
chap va o ng qanotlarda podalar va tuya cho ponlari va bir qanotda qo y
ʻ ʻ ʻ
boquvchilar. Dastlab jamiyatning Chaxar mudiri (“ niitiin darga ”) ixtiyorida bir
suruv qo y bo lsa, so ngra butun darig g on podalari va tuyalari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hammaga
(bug diyin
ʻ darga ) boshchilik qiladigan bir boshliqning tasarrufiga
o tkazilgan”). Tadqiqotchilar ta
ʻ ’kidlaganidek, 1709-yildan boshlab boshqa
viloyatlar va xoshunlarning aratlariga dariganga yaylovlariga joylashish
8
2002 — . . . 2- ., . .
Авляев Авляев Г О Происхождение калмыцкого народа е изд перераб и испр
: . . - , 2002. 325 .
Элиста Калм кн изд во с
10

taqiqlanganligi sababli, bu hudud Qing q o shinlarining podalari boqishʻ
vazifasi yuklangan kishilar uchun turar joy bo lib qolgan. Shunday qilib,
ʻ
XVII asr oxiridan XVIII asr boshlarigacha. mo g‘ullarning
ʻ xalxa , chaxar va
qisman oyrat aholisidan tashkil topgan dariganga etnik guruhining
shakllanishiga asos b o ldi .
ʻ 9

Shunday qilib, 18-asrda dariganga aholisining mahalliy aholi bilan
etnik-madaniy urf-odatlari, nutqining o ziga xos xususiyatlari, kiyim-kechak,
ʻ
o yinlar va o ziga xos kumush hunarmandchilik butun Mo g ulistonga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lum bo lib, uni bir nom —
ʼ ʻ darigang bilan birlashtirgan. XIX asr oxirida.
Dargangda 2900 ga yaqin oila yashagan. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki,
ʻ
darig ang shevasi (
ʻ zarf ) xalqqa eng yaqin bo lib, ularning urf-odatlari, ʻ
xususan, to y urf-odatlari aralash xarakterga ega bo lib, ham
ʻ ʻ xalxa , ham
janubiy mo g ul turlarini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ ʻ Darganga nomi ikki s o zdan ʻ
tuzilgan: sanskrit tilidan — tara va gamga (tara gamga ). Ulardan birinchisi
tara (qutqaruvchi), ikkinchisi — gamga (xotirjamlik bilan yuruvchi) —
mashhur hind daryosi Ganges nomidir. Sanskrit tilidagi tara s o zi mo g‘ul
ʻ ʻ
tilida dara yoki dari deb talaffuz qilinadi. Qadimda hozirgi Oltan-obo tog i
ʻ
Dara deb atalgan; va uning janubiy tomonidagi go zal ko l Gangesdir. Tog
ʻ ʻ ʻ
va ko l nomlari Dara +
ʻ Ganga (tara + gamga ) birgalikda yaqin atrofdagi erlar
nomini tashkil etgan, keyinchalik 17-asr oxiri — 18-asr boshlarida mahalliy
etnik nomga aylangan. guruh. Binobarin, dariganga geografik nomlardan
hosil b o lgan etnik nom bo lib, uning tashuvchilari dargangachuud yoki
ʻ ʻ
darig‘anglar (dargang‘lar) deb ataladi. 10
Mo g‘ulistonning Sux-Bator viloyatining
ʻ Darganga , Naran , Ongon ,
Bayandelger, Asgat , Xalzan , Tuvshinshiree va Uulba yan s o mlari aholisi
ʻ
darganga (da riganga ) yoki dargangachuud deb ataladi. Dariganga — 17asr
oxiri — 18-asrning birinchi yarmida vujudga kelgan etnik guruh. O z
ʻ
9
2002 — . . . 2- ., . .
Авляев Авляев Г О Происхождение калмыцкого народа е изд перераб и испр
: . . - , 2002. 325 .
Элиста Калм кн изд во с
10
Altan tobči 1990 — Altan tobči.
Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан
. , 1990. 177
Алтан товч хэмээх оршив Улаанбаатар х
11

kuchlarini Janubiy Mo g uliston va ʻ ʻ Xalxaga kengaytirib, Qing hukmdorlari
1697-yilda Xalxaning janubisharqiy erlari va Janubiy Mo g ulistonning
ʻ ʻ
shimoli-sharqiy erlari ozod qilingan harbiy qism podalari yaratishga qaror
qildilar. Ularni ta minlash uchun
ʼ Tserenjav-noyon boshchiligidagi Xalxa
Tusheetuxanov viloyatidan bo linmalar darig larga o tkazildi. Bu bilan bir
ʻ ʻ ʻ
qatorda dari g‘g‘onlar Oyrat Galdan Boshoqtu xoni va manjurparast xalxa
noyonlaridan q o lga olingan davlat tuya va qo y podalari ham tashkil qilgan.
ʻ ʻ
Bu suruvlarni boqishi kerak bo lganlar esa asosan Ichki Mo g ulistonning
ʻ ʻ ʻ
Chaxaridan olib kelingan. Bu yerda Qing podasini k o paytirish maqsadida
ʻ
Galdan Boshoqtuxon qo shinidan asirlarning bir qismi qolgan.
ʻ
Shunday qilib, XVII asr oxiridan XVIII asr boshlarigacha. darigangda
qin saroyi deb atalmish qoramollar paydo bo ldi. Shu munosabat b
ʻ
Chorvachilik bilan shug ullanadigan
ʻ Qing hukumati besh qanotga bo lingan: ʻ
chap va o ng qanotlarda podalar va tuya cho ponlari va bir qanotda qo y
ʻ ʻ ʻ
boquvchilar. Dastlab jamiyatning Chaxar mudiri (“ niitiin darga ”) ixtiyorida bir
suruv qo y bo lsa, so ngra butun darig g on podalari va tuyalari hammaga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(bug diyin
ʻ darga ) boshchilik qiladigan bir boshliqning tasarrufiga o tkazilgan. ʻ
”). Tadqiqotchilar ta ’kidlaganidek, 1709-yildan boshlab boshqa viloyatlar va
xoshunlarning aratlariga dariganga yaylovlariga joylashish taqiqlanganligi
sababli, bu hudud Qing q o shinlarining podalari boqish vazifasi yuklangan
ʻ
kishilar uchun turar joy bo lib qolgan. Shunday qilib, XVII asr oxiridan
ʻ
XVIII asr boshlarigacha. mo g‘ullarning
ʻ xalxa , chaxar va qisman oyrat
aholisidan tashkil topgan dariganga etnik guruhining shakllanishiga asos
b o ldi .
ʻ 11
Shunday qilib, 18-asrda dariganga aholisining mahalliy aholi bilan
etnik-madan urf-odatlari, nutqining o ziga xos xususiyatlari, kiyim-kechak,
ʻ
o yinlar va o ziga xos kumush hunarmandchilik butun Mo g ulistonga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lum bo lib, uni bir nom —
ʼ ʻ darigang bilan birlashtirgan. XIX asr oxirida.
Dargangda 2900 ga yaqin oila yashagan. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki,
ʻ
11
Altan tobči 1990 — Altan tobči.
Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан
.
Алтан товч хэмээх оршив Улаанбаатар , 1990. 177 х
12

darig ang shevasi (ʻ zarf ) xalqqa eng yaqin bo lib, ularning urf-odatlari, ʻ
xususan, to y urf-odatlari aralash xarakterga ega bo lib, ham
ʻ ʻ xalxa , ham
janubiy mo g ul turlarini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ ʻ Darganga nomi ikki s o zdan ʻ
tuzilgan: sanskrit tilidan — tara va gamga (tara gamga ). Ulardan birinchisi
tara (qutqaruvchi), ikkinchisi — gamga (xotirjamlik bilan yuruvchi) —
mashhur hind daryosi Ganges nomidir. Sanskrit tilidagi tara s o zi mo g‘ul
ʻ ʻ
tilida dara yoki dari deb talaffuz qilinadi. Qadimda hozirgi Oltan-obo tog i
ʻ
Dara deb atalgan; va uning janubiy tomonidagi go zal ko l Gangesdir. Tog
ʻ ʻ ʻ
va ko l nomlari Dara +
ʻ Ganga (tara + gamga ) birgalikda yaqin atrofdagi erlar
nomini tashkil etgan, keyinchalik 17-asr oxiri — 18-asr boshlarida mahalliy
etnik nomga aylangan. guruh. Binobarin, dariganga geografik nomlardan
hosil b o lgan etnik nom bo lib, uning tashuvchilari dargangachuud yoki
ʻ ʻ
Sharqiy Gobi viloyatining Dalanjar g‘alon, Ayrag , Ixxet , Oltanshiree,
Sayxandulaan somonlarida r o yxatga olingan;
ʻ somonax Tsagaandelger, Gov-
Ugtaal, Bayanjargalan, O rta
ʻ Gobi viloyatining Ondorshil; somonax
Bayanjar g‘alon, Markaziy viloyat Bayan; Xentey viloyatining darxon s o mi va
ʻ
Govsumber viloyatida Dog Shin — mo g ul knyazlari va aristokratlarining
ʻ ʻ
unvonlaridan biri. 12
Zaxchinlarning asosiy qismi Kobdo viloyatining Manxon , Zereg , Yench , Oltoy
somonlarida yashaydi. Ular eng somonda Urianxaylar bilan birga yashaydilar.
Zaxchinlar — 18-asrning birinchi yarmida tashkil topgan etnik guruh. XVII
asrning 70-yillarida. Oyrat Galdan Boshoqtu xoni tayjlarga jung or xonligining
ʻ
sharqiy va janubi-sharqiy chegaralarida qo riqlash vazifasini bajarish
ʻ uchun o z ʻ
fuqarolaridan oz sonli oilalarni ajratishni buyurdi. Ushbu oilalar ko rsatilgan
ʻ
chegaralar hududlari bo ylab — Tyan-Shanning shimoliy yonbag irlari bo ylab,
ʻ ʻ ʻ
Eren havirga tog lari bo ylab,
ʻ ʻ Bolshaya va Malaya Jultas , Bulingar , O rongo ʻ , Chingel va
Bulgan daryolari bo yida, shuningdek,
ʻ Tsagan toxoi hududida joylashgan, 18-asr
o rtalarigacha davlat chegarasini qo riqlagan. O sha paytda ular
ʻ ʻ ʻ Zaxchi o toklari ʻ
deb atalib, bevosita Jung‘or davlati xoni tasarrufida bo lgan. XVIII asrning birinchi
ʻ
12
Altan-Orgil, Badai, Erdene 1985 — Altan-Orgil, Badai, Erdene emkitgen nayira γ ulba. Oyirad teüken surbulji
bičig // Öbör Mong γ ol-un Arad-un Keblel-ün Qoriy-a, 1985. 442 х
13

yarmining oxirida. Zaxchi otoklari 3000 oiladan iborat bo lib, ularning ishlarini xonʻ
tomonidan tayinlangan uchta zayson boshqargan. Qanday qilib chegarachilar 1750-
yillarda Manjur qo shinlarining Jungriyaga bostirib kirishini birinchi bo lib o z
ʻ ʻ ʻ
zimmalariga olishgan. Xullas, 1754-yilda Zaxchi zaisan Mamud Qing qo shinlari
ʻ
tomonidan qo lga olindi; keyingi yil —
ʻ zaisan Dondog bilan 87 Machine Translated
by Google 1200 dan ortiq oila va demch Baga Manj 300 dan ortiq oilaga ega.
Zaysanliklar Mamud va Dondog q o l ostidagi
ʻ zaxchinlarning k o p qismi chet el ʻ
istilosiga qarshi chiqib, Amursana tomoniga o tib, buning uchun manjurlar
ʻ
tomonidan qirib tashlangan, qolgan qismi esa Shansi provinsiyasida joylashgan tsin
q o shinlariga qaram bo lib qolgan. 1756-yilda manjjurlar tomonidan asirga olingan
ʻ ʻ
2100 zaxchi oilasidan bir qismi Xulun va Buirga , qolganlari esa Amur va Chaxarga
surgunga yuborilgan. Xuddi shu 1756-yilda manchjuriya qo shinlariga qo shilgan
ʻ ʻ
zaisan Mamudning Amursana qo shinlari tomonidan o ldirilishi bilan uning
ʻ ʻ
fuqarolari bobosining qurol unvonini meros qilib olgan nabirasi Jantsanga berildi
va Zereg va Shar Xuls joylariga ko chirildi. 1759-yilda
ʻ Qing hukumati ularga yaqin
b o lgan Xavtog‘ va Baytog‘dan yer ajratib berib, 600 ga yaqin aholi istiqomat
ʻ
qiladigan to qqiz so mlik bitta xo shun yaratdi. Aytilganlardan ma lum bo ladiki,
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
manjjurlar Jungriyaning Zaxchin otok aholisining ko p qismini qirib tashlab, qullikka
ʻ
aylantirib, Oltoyda faqat bitta xo shun
ʻ tuzgan va u 1777-yilda Qing gubernatorining
bevosita nazoratiga o tgan.
ʻ Kobdo . Keyinchalik, 1778-yilda Zaxchin xoshunlaridan
30 ta oilaning rad etilishi va otasining qurol unvonini meros qilib olgan
Jantsanning o g‘li Mendishga o tkazilishi bilan zaxchinlar ikkiga bo lingan.
ʻ ʻ ʻ
Ko rsatilgan oilalar ajralib chiqqandan keyin qolgan zahchinlar bosh direktor
ʻ
( bug diin
ʻ darga ) boshchiligida bitta xo shunga tashkil etilgan. Shunday qilib, 1778- ʻ
yildan boshlab zaxchinlar ikki xoshunga bo linib ketdi, bu esa ba zi
ʻ ʼ
tadqiqotchilarning zaxchinlar orasida faqat bitta xo shun
ʻ borligi haqidagi
bayonotlarining bir-biriga mos kelmasligini ko rsatadi.
ʻ Zaxchin jinsining nomi
ularning xizmati bilan bevosita bog liq holda paydo bo lgan.
ʻ ʻ Zaxchin — etnik ism
vannalar m o g‘ulcha
ʻ zah ( jaq-a ) s o zining -chin (-’in) affiksi bilan qo shilishi ʻ ʻ
natijasida faoliyat turini bildiradi. Shu bilan birga, ba zi tadqiqotchilar tomonidan
ʼ
14

“Mo g ullarning maxfiy tarixi”dagi ʻ ʻ Zagachin so zini ʻ Zaxchi etnonimi bilan
aniqlashdagi aniq xatoni ko rsatish kerak. Gap shundaki, 13-asrda, m
ʻ o g‘ullarning ʻ
maxfiy tarixi yaratilayotganda, hali “chegaraviy” zaxchinlar guruhi bo lgan va
ʻ
shunga ko ra,
ʻ zaxchinlarning etnik nomi ma lum emas edi. So zga kelsak ʼ ʻ
Mo g ullarning maxfiy tarixida qayd etilgan
ʻ ʻ jagacin , bu shunchaki zagaschin
(baliqchi) so zi. Ma lumki, XII asr oxiridan XIII asrgacha. Keremuchinlar,
ʻ ʼ
Bulgachinlar va Zagaschinlar kabi etnik nomlar allaqachon paydo bo
ʻ lgan .
Ulardan Zagaschinlar oilasi 1736 va 1745-yillardagi registrlarda qayd etilganidek,
17-asrda xoshunga sakkizta bayroq kirib kelguniga qadar o zining asl nomini saqlab
ʻ
qolgan. 13
XX asr boshlarida. tsenxon viloyatining xujungi Sujigtu dzasaka Seda (hozirgi
Xentey viloyati Gurvonbayan somoni) nayman uru g‘iga mansub 20 oila va ularning
beshta nayman oilasi ro yxatga olingan. Tadqiqotlar davomida nayman
ʻ
turkumining tashuvchilari va ularning naymanlari Arxangayning Xangay va Ix tamir
s o mlarida istiqomat qilishlari aniqlandi. viloyat; Bayanxongor viloyatining
ʻ
somonax Zag va Galuut ; somonax Bayanxutag, Binder , Moron , Batshireet, Khentei
viloyatining Kherlen [Ochir, Serzhee 1998: 10-13, 49-50]. Nayman qadimgi qabila.
1048-yilda naymanlar, 1095-yilda burin nayman ( burin nayman) Xitan davlatiga
xizmat qilgan. Bo ri so zi haqida tadqiqotchilar bu so zni
ʻ ʻ ʻ Naymon xoni buyurug
unvonining buzilgan shakli ekanligini yozadilar. XII asr boshlariga kelib. Naymon
xonligi allaqachon tuzilgan edi, u juda qudratli bo lib bormoqda edi.
ʻ
Altanning Jurchi davlati chegaralarida haqiqiy xavf tug dirmoqda. XII asrda.
ʻ
Naymanlar Xangay to g‘laridan Oltoygacha bo lgan yerlarda yashagan, bu
ʻ
yerlarning g‘arbiy chegarasi Zaysan ko liga, sharqiy chegarasi esa daryoga qadar
ʻ
bo lgan. O rxon. Biroq, XII asrning ikkinchi yarmining oxiridan boshlab. Nayman
ʻ ʻ
xonligida ichki nizolar boshlanib, olib keldi xonlikning ikkiga bo linishiga, buning
ʻ
natijasida janubi-sharqiy qismi eski Uyg‘ur poytaxti Xar Balgas (Karabalgasun)
o rnida to plana boshladi, g‘arbiy qismi esa Oltoy tog‘lari bo yidagi yerlarni,
ʻ ʻ ʻ
yuqori oqimini egallab oldi. Irtish va daryo vodiylari. Urunga ( O rengo
ʻ ). 12- asrning
13
Altan-Orgil, Badai, Erdene 1985 — Altan-Orgil, Badai, Erdene emkitgen nayira γ ulba. Oyirad teüken surbulji
bičig // Öbör Mong γ ol-un Arad-un Keblel-ün Qoriy-a, 1985. 442 х
15

oxiridan Nayman xonligi g alayonlar tufayli parchalanib ketgan davrda (tarixiyʻ
yozuvlarda bu “to lqinli dengiz kabi” deb ataladi)
ʻ Te Mujin kuchayib, mo g ul ʻ ʻ
qabilalarini o z xonligiga qo shib oldi. birma-bir. 1199-yilda
ʻ ʻ Temujin va Kereit van
Togoril o z kuchlarini birlashtirib, Oltoyning
ʻ Soxog Us hududida naymanlarga hujum
qilishdi va ularning asosiy kuchlarini mag lub etishdi. Nayman xoni
ʻ Buyuruk daryo
yaqinidagi yaqin hududdan boshpana topib, qochishga majbur bo ldi.
ʻ Kemchik .
1204-yilning yozida Chingizxon yana o z qo shinlarini
ʻ ʻ Xangay to g‘larida, Tsaxir
Mogod (hozirgi Bulgan viloyatining Mogod somoni. — A.O.) hududida jang qilgan
naymanlarga qarshi harakatga keltirdi. Nayman xoni Tayan yaralanib vafot etadi,
uning o g‘li o z qo shinlarining qoldiqlari bilan O rta Osiyoga, qora
ʻ ʻ ʻ ʻ kitanlar
davlatiga qochib ketadi. Shunday qilib, Naymon xonligi tor-mor etildi, natijada
aholining k o p qismi Buyuk Mo g‘ul davlati hokimiyatiga o tdi va viloyat;
ʻ ʻ ʻ
Bayanxongor viloyatining somonax Zag va Galuut ; somonax Bayanxutag, Binder ,
Moron , Batshireet, Khentei viloyatining Kherlen . Nayman qadimgi qabila. 1048-yilda
naymanlar, 1095-yilda burin nayman ( burin nayman) Xitan davlatiga xizmat qilgan.
Bo ri so zi haqida tadqiqotchilar bu so zni
ʻ ʻ ʻ Naymon xoni buyurug unvonining
buzilgan shakli ekanligini yozadilar. XII asr boshlariga kelib. Naymon xonligi
allaqachon tuzilgan edi, u juda qudratli bo lib bormoqda edi. Keyingi tarixiy
ʻ
davrlarni buyuk xonlar avlodlari boshqargan. Biroq, XIV asrning oxiridan boshlab.
Naymanlar chohorlar tarkibiga kirdilar. XV asr oxirida. ular 17-asr boshlarida
Batumunxning t o ng‘ich o g‘li
ʻ ʻ Dayan Xon Tor Bold va uning vorislariga
b o ysundilar.
ʻ Qing davlati nazorati ostiga tushdi. 1636-yilda naymanlar Dzu-Uda
Seymi tarkibiga kiruvchi bir xoshunga ajratilib, Yangtsa (Shar möron) va Liaohe
( Luuxa ) daryolarining quyilish joyining janubiy qismida joylashdilar va u erda ular
yashaydi. bu kun. Xalxlar tarkibiga kirgan ularning bir qismi M o g‘ulistonning
ʻ
sharqiy va markaziy qismlarida o rnashib, nayman urug‘ini — katta va kichik
ʻ
naymanlarni tashkil qilgan. Etnik haqida Naymanlarning kelib chiqishi to g‘risida
ʻ
tadqiqotchilarning fikrlari turlicha: ba’zilari naymanlarni turkiy, boshqalari esa
mo g‘ul qabilalari deb hisoblashadi. Bizning fikrimizcha, bir nechtasini
ʻ
birlashtirgan naymanlar kichik qabilalar mavjud bo lgan davrda faqat bitta etnik
ʻ
16

guruh vakillaridan iborat bo lishi mumkin emas edi. Nayman zodagonlari vaʻ
hukmron doiralari turklardan kelib chiqqan bo lsa kerak, ular mo g‘ullar muhitida
ʻ ʻ
asta-sekin mo g‘ullashgan. Ularning
ʻ Buyuruk , Xuchulug , Ko ksu ʻ ʻ Sabrak , Inanche va
Bilge unvonlari, tabiiyki, turkiy so zlardir. Hozir ham naymanlar oilasini qaysi
ʻ
qabilalar tashkil etgani ma lum emas. Bu haqda tarixiy yozuvlarda ham ma lumot
ʼ ʼ
yo q: masalan,
ʻ Jambadorjining “Bolor to li ʻ ” asarida Nayman Dayan Xoni “ Bedegun
Dayan Xonning Naymoni ” deb ataladi, “Erdeniyin tovch ”da faqat shunday deyilgan.
“ Dayan xon sakkiz otoks bedegun oldi”, ya ’ni. naymanlarning asosiy o zagini
ʻ
bedegun uru g‘idan bo lgan odamlar tashkil etgan. 12-asr oxiri — 13-asr
ʻ
boshlarigacha Xalxalarning etnik tarkibiga keyinroq kirgan bedegun ( bidegun ) jinsi .
naymanlar tarkibiga kirgan . Ba’zi yozuvlarda bedegunlar mo g‘ul qabilasi
ʻ
ekanligi ko rsatilgan [
ʻ Darm-a 1987: 76–77]. Avvalroq ta ’kidlanganidek, bedegun
yoki bidegun turkiy kelib chiqishi m o g‘ullashgan urug‘dir. Shunday qilib, mo g ul
ʻ ʻ ʻ
va turkiy komponentlarni o z ichiga olgan naymanlar paydo bo lgan 118
ʻ ʻ Machine
Translated by Google ny aralash etnik guruhni ifodalagan. XIII asr boshlariga kelib.
naymanlar mo g‘ul bo lib, mo g‘ul tilida so zlashgan. Ularning aksariyati
ʻ ʻ ʻ ʻ
nestorianlik dinini qabul qilgan. Nayman etnik nomi Naim (sakkiz) raqamidan
olingan , chunki ular sakkiz avloddan iborat edi. 14
Yzemchin ( Uzemchin , Uzemchin ): bu nom ilk bor 15-asr voqealari bilan bo g‘liq
holda manbalarda qayd etilgan. Ular tilga olingan paytdan boshlab, Uzemchinlarni
Batumunxu Dayanxon va uning o g‘illari boshqarib, to rtta Sharqiy
ʻ ʻ Chaxar
o toklaridan biriga aylangan.
ʻ Batu Munxuxondan keyin mahalliy aholi Bodi Alagxon
(1498–1548) tasarrufida b o lib, huuchitlar va sunniylar bilan birga yashagan. 16-
ʻ
asr oxiridan boshlab o g liga o tganlar –
ʻ ʻ ʻ O ng on ʻ ʻ Dural- no yon ʻ , o rnashib qolgan ʻ
telengutlar va shuvuuchinlar urug lari bilan birga yolg on gapirgan , ular
ʻ ʻ
uzemchinlar qabilasi deb atala boshlagan.
17-asrda shimolga qarab harakatlana boshladilar va daryoning o rta oqimi
ʻ
bo yidagi yerlarga ko chdilar.
ʻ ʻ Kerulen , ular Xalxa Setsen xonidan himoya topdilar.
Ushbu asrning 30-yillarida ular yana janubga ko chib o tdilar,
ʻ ʻ Qing davlati
14
Altan-Orgil, Badai, Erdene 1985 — Altan-Orgil, Badai, Erdene emkitgen nayira γ ulba. Oyirad teüken surbulji
bičig // Öbör Mong γ ol-un Arad-un Keblel-ün Qoriy-a, 1985. 442 х
17

tarkibiga kirdilar, uning hokimiyati Uzemchinlarni ikki xoshunga bo lib, Ichkiʻ
Mo g ulistonning
ʻ ʻ Silingol dietasiga joylashdi va ular shu kungacha saqlanib qolgan.
Uzemchi no yon
ʻ va tayjilar , to yinlar va huvaraklar ʻ BatumunxuDayanxon avlodlaridir.
Ichki M o g‘ulistonning tub aholisining bir qismi 1945-yilda Mo g‘uliston Xalq
ʻ ʻ
Respublikasiga jo nab ketishdi va u yerda Sharqiy viloyatning
ʻ Sergelen ,
Bayantumen, Bulgan s o mlariga joylashdilar; ular Ichki Mo g ulistonning Sharqiy
ʻ ʻ ʻ
Uzemchi xo shunlari vakillaridir. G arbiy
ʻ ʻ Uzemchinskiydan o tganlar 180 ʻ Machine
Translated by Google Rus sayyohi E.Timkovskiy 1820–1821-yillarda
M o g‘ulistondan o tib, uzemchinlar bilan uchrashib , o z tadqiqotlari asosida
ʻ ʻ ʻ
Uzemchin s o zi O zemerchin (Uzumurchin) degan ma’noni anglatadi, deb
ʻ ʻ
hisoblaydi. Uzemchinlar orasida keng tarqalgan afsonaga ko ra , ular qadimda
ʻ
Oltoy tizmasidagi yerlarda yashagan va yashash joyi — Uzmiyn Tsagaan tog i
ʻ
yovvoyi uzumlarga boy bo lgan. Bu joyning aholisi uni yig ib olgan, shuning
ʻ ʻ
uchun uzemchinlar nomi paydo bo lgan. haqida ham aytib beradi
ʻ Qing hukumati
mo g ul dzasaklarini berishdan bosh tortdi Uzemchinlar qadimda Doro
ʻ ʻ xangih va
Xon mailax degan joylarda istiqomat qilib, u yerdan sharqqa ko chib o tganligi . Bu
ʻ ʻ
joylar Oltoyda. Arxiv manbalarida qayd etilishicha, Qing davlati davrida Shimoliy
Mo g ulistonning g arbiy nuqtasi chegara qo riqchisi Oltoyda, Xonmailax
ʻ ʻ ʻ ʻ
hududida joylashgan. Taxmin qilish kerakki, mahalliy aholining o z nomini
ʻ
tushuntirishi ma lum darajada uzum yoki mayiz nomlari bilan bog liq va haqiqatga
ʼ ʻ
ega, chunki mo g ullar bu rezavorni uzoq vaqtdan beri bilishgan va uni o z
ʻ ʻ ʻ
ratsionida ishlatishgan. V.Rubruk 13-asr o rtalarida mo g‘ullar tomonidan uzum
ʻ ʻ
aroqidan foydalanish haqida yozgan. Mo g ulistonga sayohat qilib, buyuk Xon
ʻ ʻ
Munkhe bilan uchrashdi. Hozirgacha Oltoyning janubi- g‘arbiy qismida Uzmiin uul
(Uzum to g‘i) degan joy bor, u yerda uzumzor bor, yovvoyi uzum o sadi.
ʻ
Uzemchinlar nomi, bizning fikrimizcha, turkiy nomiga mo g‘ul tilidan
ʻ
olingan -chin affiksi qo shilishi natijasida hosil bo lgan
ʻ ʻ uzem (mayiz) ,
mash g‘ulotni bildiradi. 15
15
Altan-Orgil, Badai, Erdene 1985 — Altan-Orgil, Badai, Erdene emkitgen nayira γ ulba. Oyirad teüken surbulji
bičig // Öbör Mong γ ol-un Arad-un Keblel-ün Qoriy-a, 1985. 442 х
18

Qadimgi o rmon xalqlaridan bo lgan asl ʻ ʻ Oyrat qabilasini ifodalaydi. XII-XIII
asrlar oxirida. ularning rahbari Xutuxa-beki edi. 1207-yilda Jo chi
ʻ o rmon xalqlarini ʻ
zabt etganda, Xutuxa-beki oyratlardan birinchi bo lib uning xizmatiga kirib, har
ʻ
tomonlama yordam ko rsatgan.
ʻ Oyratlar Buyuk M o g‘ul davlatining g‘arbiy qanoti ʻ
tarkibida to rt mingga bo linganda, Xutuxa-beki ming kishiga aylandi. XIII asrning
ʻ ʻ
birinchi yarmida. Xutuga-beki oilasining avlodlari Chingizxonning oltin oilasi
vakillariga uylangan va ularning hirgis ikki turkiy s o zning
ʻ kirk va kiz birikmasidan
hosil b o lgan, ulardan
ʻ kirk doch (qirq), kiz esa huukhen (qiz) ma ’nosini bildiradi. Bu
ikki so z, aftidan, qirg‘iz (
ʻ kirkiz ) etnik nomini hosil qilgan b o lib , mo g‘ul tilida ʻ ʻ
xirgizga aylangan. Mo g ul manbalarida tilga olingan
ʻ ʻ kheregud va hiregud nomlari
yozma tilda uchraydigan xirgis so zining shaklidir. 211
ʻ Machine Translated by Google
qizlar Buyuk Mo g ul davlatining xonlari va aristokratik elitasi vakillariga xotinlik
ʻ ʻ
qilib berilgan, bu xoytlarning ta siri va obro sidan dalolat beradi. XIII asr oxiridan
ʼ ʻ
XV asr oxirigacha. Xoytlar 16-asr boshlarida Zavxon , Xunguy , Tes daryolari b o yida
ʻ
yashagan. sharqiy mo g‘ullar tomonidan siqib chiqarilgan, ular g‘arbga va 16-asr
ʻ
o rtalarida ko chib ketgan. Xamining shimoli-sharqida joylashgan Jalmanxon tog i
ʻ ʻ ʻ
yaqinidagi hududga joylashdi. 15- asrdan boshlab Xoytlar Baatud uru g‘i bilan
birgalikda to rtta
ʻ Oyratdan birini tashkil qilgan. Biroq, Esen-taishi va Baatud
Alagtomor o rtasidagi kelishmovchilik tufayli Baatudlar ajralib ketishdi va oxir-
ʻ
oqibat Sharqiy va G arbiy Mo g ulistonga tarqalib ketishdi. Shu bilan birga,
ʻ ʻ ʻ xoytlar
o z assotsiatsiyasini saqlab, sonini ko paytirdilar. Shunday qilib, XVI asrning
ʻ ʻ
oxirida. 4000 oila Xoytlar sardori Iselbay Sain Xiya tasarrufida b o lgan va 16—17-
ʻ
asrlarda. Xoytlar barcha 40 Oyrat xoshunlaridan 5 tasini tashkil qilgan. 1630-yillarda
xoytlarning bir qismi xoshutlar bilan Kukunorga borib, bitta Xoshunni tashkil
qilgan, ular hozirgacha shu yerda yashaydilar. XVII-XVIII asrlarda. ularning bir
qismi torgutlar va derbetlar bilan birgalikda Volga b o yiga ko chib o tgan va
ʻ ʻ ʻ
hozirda xoytlar vakillari qalmiqlar orasida qayd etilgan. XVIII asrning birinchi
yarmida. Oyrat hukmdorlarining 21 ta yirik mulkidan yettitasi Xoyt noyonlariga
tegishli edi. Shunday qilib, Xoton Emgenning anglari (subyektlari) Bortal hududidagi
yerlarda yashagan; Tserendondog — Yar daryosidagi gol; Bayar — Tarbag atoyda;
ʻ
19

Tserenbaanzhuur — Irtishning janubiy tomonida; Amursana — Chuy daryosida. Hoyt
Nohoy Xichig boshqa angi egalik qildi. Xoyt birlashmasining 1/3 qismi 18-asrning 1-
yarmidagi yirik Oyrat mulklari b o lgan angilardan iborat bo lishi uning ahamiyati,ʻ ʻ
siyosiy va iqtisodiy ta’siridan dalolat beradi. Jungriyaning manjurlar tomonidan
bosib olinishi bilan Xoyt tayji Damiran va Luvsan o zlarining oz fuqarolari bilan
ʻ
ikkinchisining hukmronligi ostiga o tdilar, ulardan
ʻ Qing ma murlari ʼ Derbet Sain
Zayaat viloyati tarkibida ikkita xoshun tuzdilar. Yuqorida nomlari keltirilgan
no yonlarni
ʻ zasaklar joylashtirgan. O sha paytda Damironning ʻ hoshun zasakasiga 40
oila, Luvsana esa 20 ga yaqin oila kirardi. Ularning avlodlari erlarda yashagan 212
Machine Translated by Google Ubsunur viloyatining Turgen , Tarialan va Xarhiraa (Xar
tolgoy ) zamonaviy summalari. Budumiylar derbetlar orasida assimilyatsiya
qilingan, ular o zlarini
ʻ derbet deb bilishadi. Galdan Boshoqtuxonning manjurlarga
qarshi kurashi davrida Qing hukumati Xoyt Tayji Luvsan oilalarining bir qismi bilan
shimolda Xoytlar Shargin- Gobi bo yidagi erlarni joylashtirgan
ʻ Dzasagtuxanovskiy
okrugi tarkibida bir xoshunga birlashdilar. va Tsagaan -nur k o lining shimoli-
ʻ
g‘arbida joylashgan.
Ularni Sharganing oletoslari deb atashgan. Ular uzoq tarixiy davrda xalxlar
orasida yashab, xalq lahjasini o zlashtirib, o z urf-odatlariga amal qilishgan, ammo
ʻ ʻ
haligacha ularning oqsoqollari ularning oyratliklari haqida bilishadi, ya ni. ular
ʼ
hali o z-o zini anglash darajasida o zlashmagan. To rtta xoshunning
ʻ ʻ ʻ ʻ zasaki va
tayjilari Xutuha-bekining avlodlari bo lib, bu o z navbatida Xutuha-beki va uning
ʻ ʻ
avlodlarining 13-asr boshidan 20-asrgacha bo lgan davrda
ʻ Xoytlar ustidan
hukmronligi haqida gapiradi. Manjurlarga qarshi kurashda Galdan Boshoktu va
Amursaniy Xoytlar tarqoq b o lib, turli joylarda
ʻ Oyratlar va Xalxalar orasida kichik
guruhlarga b o linib joylashdilar.
ʻ 16
Hozirgi kunda Arxangay viloyatining Ix tamir ,
Battsengel, Olziit , Ogiy nuri s o mliklarida
ʻ xoytlar (katta va kichik hoytlar , qora va qizil
hoytlar va tsuvdag hoytlar ) qayd etilgan; Gobi -Oltoy viloyatining somonax Tugrug ,
Tsogt , Jargalan , Darvi , Delger , Bayan-Oul, Xoxmort , Tonxil , Tseel ; Ulangome , somonax
16
Altan-Orgil, Badai, Erdene 1985 — Altan-Orgil, Badai, Erdene emkitgen nayira γ ulba. Oyirad teüken surbulji
bičig // Öbör Mong γ ol-un Arad-un Keblel-ün Qoriy-a, 1985. 442 х
20

Davst , Sagil , Turgen , Bohmoron , Xodd , Omnoqov , Olgiy , Na ranbulag , Malchin , Tes ,
Zyungov , Baruunturuun, Xyargas , Ubsunur viloyatining Zavxon ; somonax Myangad ,
Dörgyon, Erdeneburen, Buyant , Chandman , Duut , Manxan , Darvi , Tsetseg of Kobdo .
M o g‘ul yozuvidagi ʻ oyrat shevasidagi xoy s o zi ʻ hon (q o y) so ziga mos keladi. ʻ ʻ
Mo g ul, turk va tungus-manjur tillarini o z ichiga olgan oltoy oilasi tillarida
ʻ ʻ ʻ hon
so zi
ʻ qonin , xoj , qoi ( n ) yoziladi, ko : n ; bu so zlar bir xil ildizga ega. Etnik nomi ʻ Xoyt
edi 213 Machine Translated by Google hon (qo y) ma nosini bildiruvchi
ʻ ʼ xoy so ziga - ʻ d
affiksi qo shilishi bilan hosil qilingan.
ʻ

II.BOB
MO G ULLARNING QOZOQ, QIRG IZ VA UYG URLAR BILAN
ʻ ʻ ʻ ʻ
ETNIK ALOQALARI
Mo g ullarning o z nomi ko pincha tadqiqotchilarni ularning tilga
ʻ ʻ ʻ ʻ
mansubligi haqidagi savolni to g ri hal qilishdan uzoqlashtirdi. Mo g ul etnonimi
ʻ ʻ ʻ ʻ
21

Chag atoy va ʻ O gedey ʻ ululariga ajratilgan mo g ullar tomonidan ʻ ʻ Yetisuv hududiga
olib kelingan. Biroq ularning soni oz edi va ularning taqdiri Dasht-i Qipchoqdagi
m o g‘ullar taqdiriga o xshab ketdi: ular turkiyzabon qabilalar tomonidan tezda
ʻ ʻ
o zlashtirildi. Mo g ul etnonimining birlashishiga, aftidan, mo g ul feodallarining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dastlab mo g ullarning ko chmanchi hayoti bo lgan ko chmanchi an analarini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
saqlab qolish va Chag atoy xonlari hokimiyatining davomiyligini ta kidlash istagi
ʻ ʼ
yordam bergan. Ba zi tadqiqotchilar mo g ullarni mo g ullar, boshqalari turklar,
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchinchilari turkiy va mo g ul qabilalarining birlashmasi deb hisoblaydilar,
ʻ ʻ
boshqalari bu savolni ochiq qoldiradilar, boshqalari esa ularni haqli deb inkor
etadilar. maxsus millat bo lish va ularni Chag atoylar xonlari orasida xizmat mulki
ʻ ʻ
deb bilish. Oxirgi fikr jiddiy tanqidga loyiq emas: manbalar mo g ullarning alohida
ʻ ʻ
etnik guruh sifatida harakat qilganiga hech qanday shubha qoldirmaydi.
Mo g‘ullarning qabila tarkibini qozoqlarning qabila tarkibi bilan, birinchi
ʻ
navbatda, Katta juz qozoqlarining qabilaviy tarkibi bilan solishtirish bizni qozoq
xalqining shakllanishida mo g‘ullarning katta rol o ynaganligiga ishonch hosil
ʻ ʻ
qiladi. Mo g‘ul qabilalari Dog‘lat va Qangli-
ʻ Bekchik , shubhasiz, Dulat va Qanli
nomlari bilan Katta Juz tarkibiga kirgan. Buni nafaqat qabila nomlarining mos
kelishi ham gapiradi. Katta juzning tegishli qabilalari Mo g ul Dog latlari va
ʻ ʻ ʻ
Qanglilar joylashgan hududlarni egallashi ham muhimdir. Ma’lumki, dulatlar va
qonlilar Katta juz aholisining katta qismini tashkil qiladi. Adban va suvan qabilaviy
b o linmalari, tamg‘alarga qaraganda,
ʻ dulatlar va, demak, m o g‘ul doglatlari bilan ʻ
chambarchas bog‘liq bo lib chiqadi. Yuqorida aytib o tilganidek, mo g ullar
ʻ ʻ ʻ ʻ
orasidagi Qang li qabilasi keyinchalik
ʻ Bekchik nomini o zlashtirib olgan, ʻ
keyinchalik bu nom manbalarda uchraydi. Ehtimol, bu ikkinchi nom faqat mo g ul
ʻ ʻ
elitasida qo llanilgan va omma qadimgi nomni ishlatishda davom etgan.
ʻ Qangli-
bekchiklar qozoqlar tarkibiga kirgandan keyin qabilaning qadimgi nomi qayta
tiklanishi mumkin edi. qozoqlar va qirg izlar, qirg izlar va oltoylar tillarining
ʻ ʻ
yaqinligini tushuntira oladi. Mo g ullarning avlodlari, Lobnorlar, quyida
ʻ ʻ
muhokama qilinganidek, xuddi shunday tilda gaplashadi. XIV-XV asrlarda
mo g ullar. yana bir qancha qabilalarning nomlari
ʻ ʻ o zgartirilgan: ʻ Konchi-Sagrichi ,
22

Itarchi-Barak Akbarak , Qushchi-Kukeldosh . Bir qator yangi, ilgari noma lum bo lganʼ ʻ
qabilalar paydo bo ladi: o rdabeglar,
ʻ ʻ yarkilar , norinlar va boshqalar. Bu nomlar
ostida qadimgi etnonimlar yashiringan bo lishi mumkin, keyinchalik tegishli
ʻ
qabilalar qozoqlar yoki boshqa xalqlar tarkibiga kirganida qayta tiklangan. O rta
ʻ
Juzning tashkil topishida mo g‘ullar ham qatnashgan. Mo g‘ul kereylari qozoq
ʻ ʻ
keraylari ekanligiga shubha yo q. Ikkinchisi haligacha Mo g ul Keraitlari bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Semirechie hududini egallaydi. Demak, qozoq xalqining shakllanishida mo g‘ul
ʻ
qabilalarining ishtiroki to g‘risida ilgari bildirilgan fikr mutlaqo to g‘ri ekanligini
ʻ ʻ
aytish kerak, lekin shuni ta’kidlash kerakki, Katta juz asosan mo g‘ul urug‘lari
ʻ
hisobiga shakllangan, ya’ni. Aytish kerakki, Katta juz qozoqlari, shuningdek,
kereylar ham Semirechyaning qadimgi aholisidir. Mo g ullarning qozoqlar bilan
ʻ ʻ
etnik aloqalari Agar qozoqlar bu hududda faqat Girey va Djanibeklar ko chib
ʻ
kelgan paytdan boshlab paydo bo lgan degan taxminni qabul qilsak, qozoqlar bu
ʻ
yerda XV asrdan oldin paydo bo lganligini tan olish kerak bo ladi. Ammo
ʻ ʻ
yuqorida aytilganlar shuni ko rsatadiki, bu faqat qozoqlarning kichik bir qismiga
ʻ
tegishli. Katta juz va Kereylarning asosiy qismi Semireche bu mamlakatning
qadimiy aholisidir. Mo g‘ullarning qozoq xalqi tarkibiga kirib borish jarayoni
ʻ
to liq ma’lum emas va bu tadqiqotchilarning qozoqlar etnogenezidagi ishtirokiga
ʻ
e’tibor bermasliklarining sabablaridan biri edi. Katta juzning hukmron bo lganligi
ʻ
va O rta yuzning qisman mo g‘ullar hisobiga shakllanishi haqidagi tezislarga
ʻ ʻ
qarshi ko rinadiki, “
ʻ Tarix-i Rashidiy” va boshqa manbalarga k o ra, ʻ XV-XVI asrlarda
m o g‘ullar. qozoqlar va boshqa millat vakillaridan ajratilganligini yaqqol tan oldi.
ʻ
Ammo shuni esda tutish kerakki, Muhammad Haydar o z essesida Chag atoylar
ʻ ʻ
xonlari atrofida to plangan mo g ullarning feodal elitasining
ʻ ʻ ʻ nuqtayi nazarini, ya ni. ʼ
markazga intiluvchi kuchlar bo lgan jamiyatning o sha qatlamlari. Shubhasiz, bu
ʻ ʻ
davralarda m o g‘ullarning birligi va jamoasi haqidagi fikrlar oddiy ko chmanchi
ʻ ʻ
mo g ullar va ularga boshchilik qilgan qabila aristokratiyasi — markazdan qochib
ʻ ʻ
ketish tendentsiyasi vakillariga qaraganda ancha rivojlangan edi.
Shuni ham unutmaslik kerakki, Muhammad Haydar faqat Mo g ulistonning
ʻ ʻ
janubiy viloyatlarini, bu mamlakatning shimoliy va shimoli-sharqiy mintaqalarida
23

bo layotgan voqealarni yaxshi bilardi, uni yomon bilardi va bunga qiziqmasdi.ʻ
Uning xabardorligi Chag atoylar xonlarining hokimiyatini haqiqiy taqsimlash
ʻ
sohalariga taalluqli edi. Bu Muhammad Haydarning sukut saqlashining kalitidir,
shekilli. Bundan tashqari, uning davrida, ehtimol, qozoqlar, qirg izlar va
ʻ
mo g ullarning yakkalanishi va bu xalqlar o rtasida urug larning qayta
ʻ ʻ ʻ ʻ
guruhlanishi jarayoni asosan yakunlangan. Bu ikki xalqning etnik rishtalari ilmiy
adabiyotlarda bir necha bor tilga olingan. Biroq, bu aloqalar nafaqat to liq ochib
ʻ
berilmagan, balki tadqiqotchilar ularning ko p qirraliligi va intensivligi haqida aniq
ʻ
tasavvurga ham erisha olishmagan desak xato bo lmaydi. Avvalo, Muhammad
ʻ
Haydarning mo g ullar va qirg izlar mohiyatan bir xalq ekanligi haqidagi ta kidini
ʻ ʻ ʻ ʼ
esga olish kerak. Ularning farqi, Muhammad Haydarning fikricha, qirg izlarning
ʻ
Chag atoylar xonlarining kuchini tan olmaganligi va “kofir” bo lganligidadir.
ʻ ʻ
Mutaxassislarning ushbu bayonotga shubhali munosabatini baham ko rmaymiz.
ʻ
Nazarimizda, Muhammad Haydar nafaqat aniq, balki to g ri fikr bildirgandek.
ʻ ʻ
Shunday qilib, Muhammad Haydar XV asr uchun Bulgachi qabilasini chaqiradi.
Mo g ullar ichida. Uning aytishicha,
ʻ ʻ kaluchi qabilasi bilan birga Mo g ulistondan ʻ ʻ
Dasht-i Qipchoqqa Abu-lXayrxonga ketishgan. Kelajakda bu qabila qirg iz
ʻ
qabilalarining bir qismi bo lib chiqdi va XVII asrda. Qashg ariyada ommaviy
ʻ ʻ
repressiyaga uchragan. 17
Ko rinib turibdiki, mo g ullar va qirg izlarning etnik aloqalarini ikki
ʻ ʻ ʻ ʻ
bosqichga bo lish kerak: birinchisi — mo g ullar etnonimi bilan birlashgan
ʻ ʻ ʻ
Mo g uliston qabilalarining ittifoqi tarkibida mo g ullar va qirg izlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
umumiyligi davri. chegara — 15-asr); ikkinchisi — millatlarning yakkalanishi va
keyinchalik qo shni xalqlar tomonidan mo g ullarning o zlashtirilishi davri (15-
ʻ ʻ ʻ ʻ
asrdan boshlab). Birinchi davrda bo lajak mo g‘ul va qirg‘iz, qolaversa, bo lajak
ʻ ʻ ʻ
qozoq qabilalari ham teng darajada shakllanib kelayotgan mo g‘ul xalqi tarkibiga
ʻ
kirgan. Bu jarayon tugallanmagan edi. Siyosiy va iqtisodiy asosda qabilalar
guruhlarining bo linishi va bo linishi sodir bo ldi, ulardan biri mo g‘ul nomini
ʻ ʻ ʻ ʻ
saqlab qoldi, ikkinchisi qirg‘iz nomini oldi, uchinchisi shimoliy va sharqiy
17
1987 — .
Алтан хүрдэн мянган хэгээст Алтан хүрдэн мянган хэгээст Чойжи тулган харгуулж
тайлбарлав . ӨМАХХ , 1987.
24

hududlarga cho zilgan qozoq xalqiga qo shildi. Qirg izlarga zamonaviy o z nominiʻ ʻ ʻ ʻ
berish hali ham qoniqarli tarzda hal qilinmagan sir bo lib qolmoqda. Qirg izlarning
ʻ ʻ
Tyan-Shanda paydo bo lishini, birinchi navbatda, mo g ullar istilosidan keyingi
ʻ ʻ ʻ
davrda Oltoy va Yeniseydan Tyan-Shan o lkalariga kirib borishi, u erda juda ko p
ʻ ʻ
qirg iz qabilalarining to planishi va keyinchalik ularning ko chirilishi bilan
ʻ ʻ ʻ
izohlashga urinish. Tyan-Shandagi mo g ullar va ularning qisman o zlashtirilishi
ʻ ʻ ʻ
ishonchli gipoteza bo lib qolmoqda, chunki jarayon aynan shunday xarakter va
ʻ
ketma-ketlikka ega ekanligini tasdiqlovchi manbalarning etarli dalillari bilan
tasdiqlanmagan. Ko rinib turibdiki, qirg iz xalqining kelib chiqishini
ʻ ʻ
tushuntirishda, bu atamaga amal qilish istagidan voz kechish kerak, bu allaqachon
umumiy qabul qilingan nuqtayi nazardir.
Ikkinchi davrda, ehtimol, nafaqat alohida qabilalarning mo g‘ul va
ʻ
qirg‘izlarga bo linishi, balki mo g‘ullar va qirg‘izlar o rtasida ayrim qabilalarning
ʻ ʻ ʻ
qismlarga bo linishi ham sodir bo lgan. Keyinchalik Sharqiy Turkistondagi
ʻ ʻ
Chag‘atoy xonlari va mo g‘ul feodallari qirg‘iz qabilalarini xizmatga jalb qila
ʻ
boshlaganlarida, etnik o zaro munosabatlar jarayoni davom etgan. Shu sabablarga
ʻ
ko ra, hozirda qirg‘izlar tarkibida mo g‘ul va mo g‘ul bilan umumiy bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
elementlar aniq uchraydi: barin, baliqchi, barak, duulat , kereyit , qushchu , m o g‘ul,
ʻ
mo g‘uldor,
ʻ noigut va boshqalar. 18
Mo g‘ullarning uyg‘urlar, ya’ni Sharqiy Turkistonning hozirgi turkiyzabon
ʻ
aholisi bilan aloqalari mo g‘ullar istilosidan so ng, Qashg‘ariya Mo g‘ul Dog‘lat
ʻ ʻ ʻ
qabilasi amirlari qo liga o tgandan so ng darhol boshlangan. Keyinchalik
ʻ ʻ ʻ Turfon va
Komul (Xomi) M o g‘ul xonlariga bo ysundi. Dog latlarning doimiy yoki asosan
ʻ ʻ ʻ
Qashg ariyada joylashgan bir qismi uyg urlar bilan 16-asrgacha boshqalarga
ʻ ʻ
qaraganda ertaroq etnik aloqaga kirishgan. asosan assimilyatsiya qilingan.
Muhammad Haydarning mo g ullar tomonidan o z sofligini yo qotgani va
ʻ ʻ ʻ ʻ Turfon
va Qashg ar
ʻ hududlarida atigi 30 mingga yaqin sof mo g ullar saqlanib qolgani ʻ ʻ
haqidagi xabari shundan dalolat beradi.
18
1987 — .
Алтан хүрдэн мянган хэгээст Алтан хүрдэн мянган хэгээст Чойжи тулган харгуулж
тайлбарлав . ӨМАХХ , 1987.
25

1514-yilda Shayboniylar, qozoqlar, qirg‘izlar va oyratlarning bir vaqtda
sa’y-harakatlari bilan turli qabilalarga mansub, O rta Osiyo va Mo g‘ulistondanʻ ʻ
quvib chiqarilgan Sulton Saidxon bilan birgalikda Koshg‘ariyaga mo g‘ullarning
ʻ
yangi to lqini keldi.Shunday qilib, turli davrlarda Sharqiy Turkiston hududiga
ʻ
mo g‘ullarning bir necha xil guruhlari yetib kelgan. 20-asrga kelib mo g‘ullarning
ʻ ʻ
uyg‘urlar tomonidan assimilyatsiya qilish jarayoni asosan yakunlandi: faqat bir
necha guruh qoldi, ularning kelib chiqishini mo g‘ullar bilan bog‘lash yoki ular
ʻ
bilan bog‘lash mumkin. Bu guruhlarga delanlar (dolonlar), nugatlar , ardbul va
xurasonlar kiradi. 19
Dolan guruhining kelib chiqishi haqida turlicha qarashlar
mavjud: dolanlarning o zlari o zlarini mo g‘ullar (mo g‘ullar) darajasiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko taradilar, ba’zi tadqiqotchilar ularni qirg‘izlarning avlodlari, boshqalari esa
ʻ
qozoqlar deb hisoblaydilar. , boshqalar ularni Manchu ma ’muriyati tomonidan yangi
joylarga ko chirilgan Qashg‘ariya uyg‘ur aholisining bir guruhi, to rtinchisi —
ʻ ʻ
Qashg‘ariya hududida tugatilgan Oyrat q o shinlari (garnizonlari) avlodlari, deb
ʻ
hisoblashadi. beshinchisi dolanlarning tibetdan kelib chiqishini, oltinchisi qadimgi
uyg urni yoqlaydi.Ushbu
ʻ nuqtayi nazarlarning xilma-xilligi tadqiqotchilarning
qo llarida ishonchli dalillarga ega emasligi bilan izohlanadi. Ayni paytda,
ʻ dolan
viloyati XVII asr uchun ro yxatga olingan.
ʻ Barchuk o lkasidagi Qashg‘ariya ʻ
hududida mo g‘ul qabila bo limi yoki qabilasi sifatida.
ʻ ʻ Barchuk o tish joyiga ʻ
yetganda, [ularga] dolan va bayrin o lkalari qo shildi”, deb xabar beradi. Kelajakda
ʻ ʻ
dolanlar boshqa manbalarda paydo bo ladi.
ʻ
Dolan atamasining o zi turli yo llar bilan izohlanadi. Fonetik va morfologik
ʻ ʻ
tomondan alohida e tiroz bildirmaydigan
ʼ dolan va doglatlarni solishtirish mumkin.
Bu atamani afsonaviy ajdodga ko tarish ham mumkin Qir
ʻ g‘iz (aftidan, va
mo g‘ullar) Dolon. Biroq, E.R.ning identifikatsiyasini tan olish to g riroqdir.
ʻ ʻ ʻ
Mo g ulcha “
ʻ ʻ etti ” raqamiga ega bo lgan ʻ Tenishev etnonimi Dolan etnonimi
dolondolan ( Doluran ), chunki “dolanlarning o zlari” yetti urug dan “(
ʻ ʻ yette uruk )
kelib chiqqan”. Lop Nors allaqachon bir necha bor tadqiqotchilarning e tiborini
ʼ
19
1987 — .
Алтан хүрдэн мянган хэгээст Алтан хүрдэн мянган хэгээст Чойжи тулган харгуулж
тайлбарлав . ӨМАХХ , 1987.
26

tortgan. Ammo ularning kelib chiqishi hali aniqlanmagan, ular m o g‘ullardan yokiʻ
qalmoqlardan , qoshg‘arlik uyg‘urlaridan, qirg‘izlardan kelib chiqqan. 20
Yaqinda
E.R. Tenishev lobnorlarning “qo shma” etnogenezi gipotezasini ilgari surdi, ularni
ʻ
oltoy qirg izlari, oltoylar, mo g ullar va bir-biri bilan turli yo llar bilan o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aloqada bo lgan Tyan-Shan qirg izlarga ko tardi. Savolda u qozoqlarning
ʻ ʻ ʻ
etnogenezdagi ishtirokini ta kidlaydi. E.R.
ʼ Tenishev , — Janubiy Oltoy, Turfan-
Komul , ko l.
ʻ Lobnor .S o nggi paytlarda, uning ta’kidlashicha, ʻ Lob Nor xalqi uy g‘urlar
ta’sirida bo lgan – avvaliga janubdan, hozir shimoldan. E.R
ʻ Gipotez . Biroq,
Tenisheva muhim kamchilikka duchor bo ladi: u hech qanday tarixiy dalillar bilan
ʻ
tasdiqlanmaydi va Lobnor xalqining o zlarining kelib chiqishi haqidagi hikoyalariga
ʻ
asoslanadi. Ularning hikoyalarida ularni va ularga duch kelganlarning barchasini
tashvishga solayotgan savolga javob berishga qat iy urinish seziladi: ularning
ʼ
atrofdagi aholidan farqiga nima sabab bo lgan va
ʻ ularning ajdodlari kim bo lgan? ʻ
Demak, aftidan, qarama-qarshi taxminlar, ba zan kategorik shaklda ifodalangan:
ʼ
mo g ullar, qalmoqlar, qirg izlar, qozoqlar, uyg urlar. To plangan E.R juda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qimmatlidir. Tenishev Lobnoriyaliklarning klan bo linishi haqida ma lumot. Lobnorlar
ʻ ʼ
tarkibiga quyidagi qabila b o linmalari kiradi: 1) yalla(r) yoki yalla,
ʻ yanliq va yan; 2)
jodak yoki djudak ; 3) kaluchu (lar), yoki kaluchi ; 4) qorako shunluk (qorakoshulluk),
ʻ
5) kunduz (sovg a), yoki
ʻ qumdus , kuldus . Nugate guruhi katta ehtimol bilan
Noigutlardan kelib chiqqan. Buni nafaqat bu ikki etnonimning fonetik yaqinligi,
balki ularni qirg iz va mo g ullarga yaqinlashtiradigan Nyugatlarning turmush
ʻ ʻ ʻ
tarzining o ziga xos xususiyatlari ham tasdiqlaydi. Lop
ʻ Nors allaqachon bir necha
bor tadqiqotchilarning e tiborini tortgan.
ʼ Ammo ularning kelib chiqishi hali
aniqlanmagan, ular mo g‘ullardan yoki qalmoqlardan, qoshg‘arlik uyg‘urlaridan,
ʻ
qirg‘izlardan kelib chiqqan. Yaqinda E.R. Tenishev lobnorlarning “qo shma”
ʻ
etnogenezi gipotezasini ilgari surdi, ularni oltoy qirg izlari, oltoylar, mo g ullar va
ʻ ʻ ʻ
bir-biri bilan turli yo llar bilan o zaro aloqada bo lgan Tyan-Shan qirg izlariga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko tardi. Savolda u qozoqlarning etnogenezdagi ishtirokini ta kidlaydi. E.R.
ʻ ʼ
Tenishev , — Janubiy Oltoy, Turfan- Komul , ko l.
ʻ Lobnor . S o nggi paytlarda, uning ʻ
20
1988 — , (1751–1911).
Ар Монгол Ар Монгол дахь Хятадын худалдаа мөнгө хүүлэл Баримт
. . , . . , 1988. 463
бичгийн эмхтгэл Боловсруулан эмхтгэсэн А Очир Г Дашням Улаанбаатар х
27

ta’kidlashicha, Lob Nor xalqi uy g‘urlar ta’sirida bo lgan – avvaliga janubdan, hozirʻ
shimoldan. E.R gipotezasi. Biroq, Tenisheva muhim kamchilikka duchor bo ladi: u
ʻ
hech qanday tarixiy dalillar bilan tasdiqlanmaydi va Lobnor xalqining o zlarining
ʻ
kelib chiqishi haqidagi hikoyalariga asoslanadi. Ularning hikoyalarida ularni va
ularga duch kelganlarning barchasini tashvishga solayotgan savolga javob berishga
qat iy urinish seziladi: ularning atrofdagi aholidan farqiga nima sabab bo lgan va
ʼ ʻ
ularning ajdodlari kim bo lgan? Demak, aftidan, qarama-qarshi taxminlar, ba zan
ʻ ʼ
kategorik shaklda ifodalangan: mo g ullar, qalmoqlar, qirg izlar, qozoqlar,
ʻ ʻ ʻ
uyg urlar. To plangan E.R juda qimmatlidir.
ʻ ʻ Tenishev Lobnoriyaliklarning klan
bo linishi haqida ma lumot. Lobnorlar tarkibiga quyidagi qabila b
ʻ ʼ o linmalari ʻ
kiradi: 1) yalla(r) yoki yalla, yanliq va yan; 2) jodak yoki djudak ; 3) kaluchu (lar), yoki
kaluchi ; 4) qorako shunluk (qorakoshulluk), 5) kunduz (sovg a), yoki
ʻ ʻ qumdus ,
kuldus . Bu etnonimlardan faqat ikkitasi — Jodak va Kaluchi , E.R. Tenishev ,
o xshatishlar:
ʻ dzhodak janubiy (Chuy) Oltoylarning dydak urug iga, ʻ kaluchi esa
qirg iz kalchalariga (galchadan —
ʻ Aryan , Pomir, — V. Yu.) va kalcha —
“Eronning ko chmanchi aborigenlari. Qo qon”.
ʻ ʻ Ikkalasi ham V.V.ning asarlariga
tayanib aniqlanadi. Bartold . Bundan tashqari, bu taxmin qilingan kaluchi atamasining
xalaj atamasi bilan yaqinlashishi vasvasasi haqida, ammo bunga xalajlar haqidagi
tarixiy
yangiliklar to sqinlik qiladi: “X asrdayoq xalajlar g arbda —
ʻ ʻ
Afg onistonning janubiy qismida yashagan” .
ʻ 21
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, bu muloqot hech qanday yo l bilan masalani holdan
ʻ
toydirmaydi. Unda faqat XIV-XVII asrlarda mo g ullarning qo shni xalqlar bilan
ʻ ʻ ʻ
etnik o zaro aloqadorligi asrlar davomidagi jarayon konturlarini bayon etishga
ʻ
harakat qildik.
21
2006 — .
Баатар Увш Түмэн Баатар Увш Түмэн туурвисан Дөрвөн Ойрдын түүх оршив Латин
, , , , .
галиг үгийн цэс үйлдэж кирилл бичгээр хөрвүүлэн удиртгал тайлбар бичсэн Б
, .
Түвшинтөгс На . Bibliotheca Oiratica. , 2006. . 16–56. Сүхбаатар Улаанбаатар Х
28

Bu davr mobaynida mogullar yagona etnik guruh sifatida kamsitilib, alohida
qismlarda boshqa xalqlarga birlashdilar. XIV-XVII asrlar — Markaziy Osiyo
xalqlari hayotida turg un ijtimoiy-iqtisodiy va davlat transformatsiyalari va etnikʻ
aloqalar, siljishlar, o zaro bog liqlik va transformatsiyalar davri. Markaziy Tien
ʻ ʻ
Shan va unga qo shni hududlar etnik qayta tartibga solish va o zaro
ʻ ʻ
bog lanishlarning muhim markazi edi. Bu davr mobaynida bu mintaqaning etnik
ʻ
tarixini tahlil qilishgina savolga aniq javob bera oladi: nega Tien Shan xalqlariga
heterogen, ba zan ziddiyatli etnik elementlar kiradi? Masalan, Kirg izlarning
ʼ ʻ
qabilaviy tarkibini faqat Mo g uliston davrining Tien shani etnik tarixi va bu
ʻ ʻ
hududda qozoq xanlarining keyingi hegemonligini hisobga olgan holda qoniqarli
tarzda izohlash mumkin. Qadimgi qadimgi xalqlarga chuqurroq murojaat qilish
uchun qirg iz va qozoq xalqlarining ko plab qabilaviy bo linmalarining
ʻ ʻ ʻ
umumiyligini tushuntirishning hojati yo q. Zero, bu ikki xalq o rtasidagi bevosita
ʻ ʻ
etnik o zaro aloqa davri bo lgan XIV-XVII asrlardir.
ʻ ʻ
Ayni paytda bu davr etarlicha o rganilmagani aniq. Bu davr mobaynida bu
ʻ
sohadagi etnik jarayonlarni eng to liq o rganish Tien Shan xalqlari etnogenezi
ʻ ʻ
tadqiqotchilarining eng muhim vazifalaridan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Yangi davr I-qism.-T.,2013. 403-405 b.
2. Altan tobči 1990 — Altan tobči. Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны
зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч хэмээх оршив . Улаанбаатар,
1990. 177 х
29

3. Altan-Orgil, Badai, Erdene 1985 — Altan-Orgil, Badai, Erdene emkitgen
nayira γ ulba. Oyirad teüken surbulji bičig // Öbör Mong γ ol-un Arad-un
Keblel-ün Qoriy-a, 1985. 442 х.
4. Абрамзон 1990 — Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и
историко-культурнL связи. Фрунзе: Кыргызстан, 1990. 480 с.
5. Авляев 1984 — Авляев Г. О. Квопросу о происхождении кереитов и их
участии в этногенезе средневековых ойратовДжунгарии и калмыков
Поволжья // Проблемы этногенеза калмыков. Сб. ст. Элиста: КИОН,
1984. С. 30–42.
6. Авляев 2002 — Авляев Г. О. Происхождение калмыцкого народа. 2-е
изд., перераб. и испр. Элиста: Калм. кн. изд-во, 2002. 325 с.
7. Алтан хүрдэн мянган хэгээст 1987 — Алтан хүрдэн мянган хэгээст .
Чойжи тулган харгуулж тайлбарлав . ӨМАХХ , 1987.
8. Ар Монгол 1988 — Ар Монгол дахь Хятадын худалдаа , мөнгө хүүлэл
(1751–1911). Баримт бичгийн эмхтгэл . Боловсруулан эмхтгэсэн А .
Очир , Г . Дашням . Улаанбаатар , 1988. 463 х .
9. Баатар Увш Түмэн 2006 — Баатар Увш Түмэн туурвисан Дөрвөн
Ойрдын түүх оршив . Латин галиг , үгийн цэс үйлдэж , кирилл бичгээр
хөрвүүлэн , удиртгал , тайлбар бичсэн Б . Түвшинтөгс , На . Сүхбаатар.
Bibliotheca Oiratica. Улаанбаатар, 2006. Х. 16–56
30

XVII asrda Mo’g’ul qabilalari tarixi

Sotib olish