XVII-XVIII asrlarda Xitoy madaniyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	52.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

42 Sotish

XVII-XVIII asrlarda Xitoy madaniyati

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: XVII-XVIII ASRLARDA XITOY MADANIYATI

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….
I - BOB. XVII-XVIII ASRLARDA XITOYDAGI SIYOSIY
JARAYONLAR
1.1. Yangi zamon boshlarida Xitoyda Chin sulolasi hukmronligining
o’rnatilishi.
1. 2. Xitoyning ichki ahvoli va tashqi siyosati.............................................
II - BOB. XITOYDAGI SIYOSIY-IJTIMOIY JARAYONLARNING
MADANIYATGA TASIRI......................................................................
2.1. Inglizlarning Xitoyga o’z ta`sirini o’tkazish uchun kurashi. Qora dori
savdosi.
2.2 I va II Afyun urushi, Xitoyning yarim mustamlakaga aylantirilishining
madaniyatga tasiri........................................................................................
XULOSA……………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Xitoy madaniyati dunyodagi eng qadimiy va boy
madaniyatlardan biri bo ' lib , u nafaqat Sharqiy Osiyo , balki butun dunyo san ' ati ,
falsafasi va fanlarining rivojlanishiga katta ta ' sir ko ' rsatdi . Xitoy tarixidagi XVII -
XVIII asrlar davri muhim ijtimoiy - madaniy o ' zgarishlar davri bo ' lib , u ham gullab -
yashnagan davrni , ham inqiroz va pasayish davrlarini o ' z ichiga olgan .
Ushbu kurs ishining maqsadi XVII - XVIII asrlarda Xitoy madaniyatining
asosiy xususiyatlari va xususiyatlarini tahlil qilish , uning rivojlanishiga ta ' sir
ko ' rsatgan asosiy omillarni aniqlash , shuningdek , ushbu davrning muhim madaniy
hodisalari va yutuqlarini ko ' rib chiqishdir . Belgilangan maqsadga erishish uchun
ishda quyidagi masalalar ko ' rib chiqiladi : XVII - XVIII asrlarda Xitoy jamiyatining
siyosiy , iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlari va ularning madaniyatga ta ' siri ; Xitoy
san ' atidagi badiiy yo ' nalishlar va oqimlar ; Falsafiy va diniy oqimlar ; Adabiyot va
she ' riyat ; Ilmiy va texnik yutuqlar .
Tadqiqot ob ' ekti va predmeti . Ushbu kurs ishining tadqiqot ob ' ekti XVII -
XVIII asrlardagi Xitoy madaniyati .
Tadqiqot mavzusi ushbu davrda Xitoy madaniyatining asosiy xususiyatlari va
xususiyatlari , shu jumladan badiiy , falsafiy , diniy , adabiy , ilmiy va texnik
jihatlardir .
Mavzuning o ` rganilishi . XVII - XVIII asrlarda Xitoy madaniyati tarixi
Xitoyda ham , undan tashqarida ham ko ' plab tadqiqotchilar tomonidan o ' rganilgan .
Ushbu mavzuga bag'ishlangan eng muhim ishlar orasida quyidagilarni ta'kidlash
kerak.
Jon King Fairbank Tomonidan. "Xitoyning yangi davri tarixi". (John King
Fairbank. The New History of China) 1
. Ushbu asarda muallif yangi davr Xitoy
tarixining asosiy voqealari va tendentsiyalarini, shu jumladan XVII-XVIII asrlar
davrini umumlashtiradi.
1
L. Titarenko, in-T Dal. Ras Sharqining. - M.: Sharq adabiyoti, 2006. - T. 6: San'at. 1031 s. 2000 nusxada ISBN
978-5-02-036382-3.

Rojer Vandel Tomonidan 2
. "Imperator Xitoy tarixi". (Roger Vandel.
L'Histoire de l'Empire chinois). Ushbu keng qamrovli tadqiqot Xitoyning antik
davrdan to hozirgi kungacha bo'lgan tarixiga, shu jumladan madaniy va ijtimoiy
jarayonlarni tahlil qilishga bag'ishlangan 3
.
Frederik Uayt. - "Xitoy adabiyoti tarixi". (Frederic H. White. A History of
Chinese Literature). Ushbu asar Xitoy adabiyotining butun tarixi, shu jumladan
XVII-XVIII asr adabiy oqimlari davomida rivojlanishini ko'rib chiqadi.
Jan-Fransua Bal. "Xitoy san'ati tarixi". (Jean-François Balle. Histoire de l'art
chinois). Ushbu kitobda muallif Xitoy san'atining antik davrdan to hozirgi
kungacha rivojlanishini, shu jumladan XVII-XVIII asrlardagi badiiy yutuqlarni
ko'rib chiqadi.
Kurs ishining tuzilishi . Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
2
Malyavin V. V. Daoning Alacakaranlığı. Xitoy madaniyati yangi davr ostonasida. - M.: Dizayn. Ma'lumot.
Kartografiya, Astrel, ast, 2003 yil. 448 s. 5000 nusxada ISBN 5-287-00092-8.
3
Guleva M. A. Xitoyda zamonaviy ta'lim tizimining iqtisodiy muammolari: iqtisodiy fanlar nomzodi ilmiy
darajasiga dissertatsiya. M.: B. I., 2015 yil. 172 s. Новиков, Б.М. Антицинское тайное общество Неба и Земли
(Тяньдихуэй): проблема происхождения и начало деятельности : автореф. дис. … канд. ист. наук / Б.М.
Новиков. – Л., 1976.

I BOB. XVII-XVIII ASRLARDA XITOYDAGI SIYOSIY
JARAYONLAR
1.1. Yangi zamon boshlarida Xitoyda Chin sulolasi hukmronligining
o’rnatilishi
Xitoy qadimdan jahon sivilizatsiyasining markazlaridan biridir. Insoniyat
tarixida I feodal jamiyat Xitoyda boshlangan edi. Xitoy yer yuzi aholisi foydalanib
yo’rgan ko’pchilik kashfiyotlar vatanidir. Xitoy yuksak madaniyatga ega bo’lgan
qadimiy mamlakat bo’lib, xususan yozuv, til, adabiyot, din va siyosiy ta`sirini
Osiyoning juda ko’p xalqlari va davlatlarida uchratish mumkin. XVI asrda Xitoyda
kitob nashr qilish joriy qilindi. O’rta asrlarning oxirida Xitoy 1 - ro’znomani nashr
qildirgan. Bu "Poytaxt xabarchisi" ro’znomasi edi. XV-XVI asrlardayoq Xitoy
shaharlarida savdo kengaygan, hunarmandchilik yuksalgan, manifakturalar keng
yoyila boshlagan edi. Xitoy uzoq asrlik tarixi davomida o’zining Shimoliy
chegaralari yaqinida yashagan ko’chmanchi qabila va xalqlarning bosqinlariga
uchradi. Yangi zamon boshlarida Xitoyda Min sulolasining krizisi kuchayib,
soliqlar zulmiga qarshi juda katta qo’zg’olon kelib chiqdi. Qo’zg’olonchilar
mamlakat poytaxti Pekinni egalladilar. Ko’pgina pomeshchik va feodallarning yer
mulklari musodara qilindi. Shundan keyin Xitoy feodallari o’z xalqiga xiyonat
qilib, ko’chmanchi manjurlarni yordamga chaqirdilar.
Manjurlar Xitoyga bostirib kirib 1644 yilda xalq qo’zg’olonini bostirdilar.
Ammo feodal manjurlar qo’zg’olonni bostirgach Xitoydan chiqib ketmadilar.
Manjurlar mamlakatda hukmronlik qilayotgan Min sulolasini ag’darib, o’zlarining
Chin sulolasiga asos soldilar. Bu sulola 1644 yildan 1911 yilgacha Xitoyda
hukmronlik qildi. Manjurlar iqtisodiy jihatdan qoloq edilar. Ular mahalliy aholiga
nisbatan shafqatsiz munosabatda bo’lib, Xitoyning Shimolidagi aholiga va Min
sulolasi vakillariga nisbatan qirg’in uyushtirdi. Manjur feodallari eng yaxshi ekin
yerlarini bosib oldilar va Xitoy aholisidan o’lpon va soliqlar yig’dilar. Manjurlar
jangovor qabilalar edi. Ular o’zlarining avvalo yetti bayroqli armiyasiga asos soldi.
Mamlakatni harbiy tartiblar asosida boshqarishni joriy qildilar. Xitoyda imperator

hokimiyati sira cheklanmagan hokimiyat edi. Manjurlar aholini bir necha tabaqaga
bo’ldilar. Imperator va uning xonadonidagilar birinchi tabaqa bo’lib, "Sariq yo’lli
kiyimlilar" deb atalgan. Imperator "osmon o’g’li" degan unvonga ega edi.
Imperator o’zini qo’yoshga o’xshatish uchun boshdan oyoq sariq kiyim kiyar, sariq
rangli chopon va kiyim kiyish, sariq choyshab va sariq parda to’tishga faqat
imperatorgina haqli edi. Imperator qo’yosh farzandi, u qo’yoshdan ham ulug’’.
Imperator o’z xalqiga doimo nur sochib turadi degan g’oyani shu sariq yo’lli kiyim
ramzi bo’lgan. Xitoyda imperator xonadonidan boshqa hech kim sariq kiyim
kiyishga haqqi bo’lmagan. Boshqa hech kimning kiyimida hatto sariq ham bo’lishi
mumkin emas edi.
Ikkinchi tabaqa “shenshe” tabaqasi bo’lib, shenshe - olim degan ma`noni
bildiradi. XVIII asr boshlarida hamma fanlardan yaratilgan ilmlarni shenshe
bulmoqchi bo’lgan kishilar o’qib o’rgangan. Ma`lum bir kunda komissiya tuzilgan
va shenshelikka davogar odamlardan imtixon olingan. Shuning uchun shenshe
tabaqasiga o’tish juda qiyin bo’lgan. Shenshe tabaqasining o’zi ikkiga bo’lingan:
1. Katta shenshe
2. Kichik shenshe
Katta she'she lavozimini olganlar viloyatlarda sudya, hokim, hujjat yurituvchi
va markaziy davlat idoralarida ishlash huquqiga ega bo’lgan. Katta shenshening 1
yillik daromadi ming yanni tashkil qilgan.
Kichik shen'she tabaqasi Kichik sudya, oqsoqol, jamoa maktablarida
o’qituvchi kabi lavozimlarda ishlagan. Ularning bir yillik daromadi 100 yanni
tashkil etgan. Shenshe past tabaqadan o’zini ustun qo’yardi. Ularnin o’z kiyimi
bo’lgan. Senshelar uzun qirrali keng ayvonli shlyapa va qora plashch kiyganlar.
Kambag’allar qo’yi tabaqani tashkil etib, ular soliq to’lashga mahkum etilgan.
Manjurlar davlatining siyosiy negizi konfutsiychilik ta`limotiga asoslangan.
Bu ta`limot asosida qo’yidagi qoida yotadi: "Davlat boshlig’i davlat boshlig’idek
bo’lishi kerak, ota-otadek, o’g’il-o’g’ildek bo’lishi kerak", ya`ni har bir tabaqa o’z
vazifasini qat`iy bajarishi lozim: davlat boshlig’i davlatni boshqarishi, fuqarolar
davlat boshlig’iga va yuqori amaldorlarga bo’ysunishi kerak. Bundan tashqari

manjurlar davlatining ideologiyasi Daochilik ta`limotiga ham asoslangan. "Dao" -
ulug’, "daochilik" "ulug’ yo’l" degan ma`noni bildiradi. Daochilik ta`limotiga
ko’ra imperatorga yo’lni xudo ko’rsatadi. Bu ulug’ yo’lning boshida imperator
turadi. Hamma imperator ortidan ergashishi kerak.
Ijtimoiy taraqqiyot darajasi jihatidan xitoyliklardan keyinda turgan manjurlar
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumiga sezilarli yangilik kirita
olmadilar. Manjurlar qishloqda eski feodal tartiblarni tiklab, ularni zo’r berib
himoya qildilar. Bu davrda Xitoyda mavjud bo’lgan feodal yer egaligi imperator
qishloqlari, davlat yerlari, dindorlar yerlari va harbiylar yerlaridan iborat turt
kategoriyaga bo’linar edi. Bu yerlarning har biriga dehqonlar biriktirib qo’yilar edi.
Agar Hindistonda yerga feodal egaligining formasi davlat - feodal mulki bo’lsa,
Xitoyda yerga pomeshchik mulki hukmronlik qilgan. Pomeshchiklar o’zlari uchun
ekin ektiradigan yerlariga ega bo’lmay, odatda dehqonlardan barshchina talab
qilmasalar ham dehqonlar aslida pomeshchiklarning krepostnoylari edilar. Dehqon
o’zi tug’ilgan joydagina, ya`ni suh urug’idagi odamlar ko’milgan kabriston bor
joydagina aholii ruyxatiga yozila olardi. Dehqonlar o’zi tug’ilib o’sgan
qishloqdan chetga keta olmas edilar. Dehqonlarning yerlari bo’lmaganligi sababli
ular pomeshchik yerini ijaraga olishga majbur edilar va buning uchun
pomeshchiklarning asosiy qismida yer u yoqda tursin ot-ulov ham yo’q edi.
Dehqonlar yerni qo’l kuchi bilan, motiga yoki suka bilan ishlar edilar, ba`zida ular
o’zlarini sukaga qo’shar edilar. Hukmronlik qilgan feodal manjurlar dehqonlarni
davlatga qarashli yuklarni tashishga, yo’llarni tuzatishga, boshqa majburiyatlarni
o’tashga majbur qildilar. Dehqonlarning ko’pi ochlikdan o’lardi. Dehqonlarning
o’z bolalarini qullikka sotishlari oddiy bir hol bo’lib qolgan ed 4
i. Xitoy
shaharlarida gadoy ko’p edi. Xitoy shaharlarida (dengiz bo’yidagi) esa
kambag’allar ko’pincha umr bo’yi qayiqlarda yashardi. Manjurlar Xitoy
shaharlarini o’z tayanch nuqtalariga aylantirgan edilar. Feodal hukmronligi bilan
bog’liq bo’lgan qiyinchiliklarga qaramay mamlakatda savdo-sotiq va
hunarmandchilik ma`lum darajada rivojlanib bordi. XVII asr oxiriga kelib tashqi
4
Костяева, А.С. Тайные общества Китая в первой четверти XX века / А.С. Костяева. – М., 1995.

savdoning o’sishi ko’zga tashlanadi. Angliya, Gollandiya, Fransiyaga choy, chini
idishlar, xom ipak, gazmollar, badiiy hunarmandchilik buyumlari yuborilib
turilardi. Shimolda esa Rossiya, Mo’g’uliston, O’rta Osiyo bilan savdo-sotiq ishlari
olib borilardi. Chin davlati Xitoydagi eski davlat tuzumidan andoza olib tuzilgan
bo’lsada, lekin istilochilarning xalq ommasini ezish formalari turlicha edi.
Xitoydagi asosiy ekspluatator tabaqalar imperator qarindoshlari bo’lgan shenshelar
- olimlar, xitoy feodallari (jentrilar) va amaldorlar (mandarinlar) o’zlarini
dehqonlarga ijaraga byerardilar. Manjurlar va Xitoy dvoryanlari dehqonlarni
ekspluatatsiya qilish evaziga juda boyib ketgan edilar. Xitoyning turli rayonlarida
stixiyali tarzda ko’tarilib turgan dehqon qo’zg’olonlari manjur imperiyasini larzaga
soldi. Feodal zulmi va manjur zolimlariga qarshi kurashish maqsadida "Triada",
"Oq nilufar" kabi bir qancha yashirin tashkilotlar vujudga keldi.
XVII asrning 80-yillarida Xitoy hukumati boshqa davlatlar bilan mumkin
qadar yaqinlashmaslikka harakat qildi. Rus podshosi Aleksey Mixaylovich 1654
yil o’zining elchisi Baykovni Pekinga yubordi. Xitoyliklar uni qabul qilmadi, 1664
yillarda buxorolik savdogar Saidqul Rossiya podshosi nomidan Xitoy bilan
diplomatik aloqalar o’rnatdi. Uzoq Sharq masalasida Xitoy va Rossiya
munosabatlari keskinlashdi. Ruslar chegaralarni aniqlash uchun 1689 yil
Venyuqov va Favorov boshchiligidagi elchilarni Albazin vovodaligiga yuboradi.
1689 yil 7 avgustda Nyerchinsk shaxrida Rus - Xitoy muzokaralari boshlandi. Bu
muzokara 3 bosqichda o’tdi. Xitoy imperatori Di edi. Chegara masalalarida
kelisholmaydilar. Buning sababi Uzoq Sharqdagi joylarni xitoyliklar ham, ruslar
ham bilmas edilar.
23 avgustda muzokaralarning 2-bosqichi boshlandi. Kelisholmagach har bir
davlat Uzoq Sharqdagi joylarning xaritasini chizsinlar va o’z da`volarini
belgilasinlar degan fikrga keldilar.
1689 yil 23 avgustda shartnoma imzolandi va bu shartnoma Nyerchinsk
shartnomasi deb ataladi. Shartnomaga ko’ra Albazin vovodaligining yerlari
Xitoyga beriladi. Rossiya elchilari 2 yil deganda Moskvaga yetib boradilar. Podsho
Petr I ularning faoliyati natijasidan norozi edi. Chunki bu shartnomada Xitoy

tomonining qo’li baland kelgan va Rossiya chegaralarining ayrim qismlari
Albazin vovodaligi Xitoyga berib qo’yilgan edi. Rossiya-Xitoy muzokaralari 1728
y Kaxtin buxtasida yana qaytadan boshlandi. Shartnomaga muvofiq Xitoy
savdogarlari Rossiyada, Rossiya savdogarlari Xitoyda 5 foizli boj bilan savdo
qilish vakolatini oladi. 100 ta rus yoshlari Xitoyga xitoy tilini o’rganish uchun
yuboriladi. XVIII asrning oxirida Xitoyda manjur sulolasidan norozilik kuchayadi
va bir paytning o’zida mamlakat atrofida ko’plab chet el harbiy va savdo kemalari
paydo buladi. Ularning asosiy maqsadi Xitoy portlarini o’z mamlakatlari savdosi
uchun ochish edi. Ingliz, fransuz, golland kemalari Xitoyning Shanxay, Syaomin,
Guanchjou kabi portlarida tuplanadi. Mamlakatning ichkarisida manjurlarga qarshi
yashirin tashkilotlar paydo bo’ldi. Bunday tashkilotlardan "Triada" Uch nuqta, "Oq
nilufar", "Osmon va yer" kabi tashkilotlar faoliyati kuchaydi. Bu tashkilotlarga
badavlat kishilar ko’plab a`zo bo’lib kirdi.
1813 yil "Oq nilufar" tashkilotining tashabbusi bilan Xitoyda katta qo’zg’olon
yuz byerdi. Bu qo’zg’olon Xitoyning Shimoliga va markaziga yoyiladi. 1821 yilga
kelib yangidan qo’zg’olonlar boshlandi. Dehqonlarning ahvoli og’irlashdi. Shu
paytda Xitoy bozori chet mamlakatlar uchun ochiladi. Yevropaliklarning Xitoyga
suqilib kirishi buyuk geografik kashfiyotlardan boshlangan edi.
G’arbiy Yevropa mamlakatlarining Xitoy bilan aloqalarida missionyerlar
katta rol o’ynadi. Xitoydagi missionyerlar xristian dinini targ’ib etishdan ham
ko’proq G’arbiy Yevropa ta`sirini o’tkazishga harakat qilardilar. Yevropaliklar
Xitoyda savdo-sotiq qilishdan ham ko’ra ko’proq talonchilik bilan
shug’ullanardilar.
1757 yil Xitoy hukumati Yevropaliklarning Xitoyga kirib kelishini ta`qiqladi
va faqat gollandlargagina Kanton portida savdo-sotiq qilishga ruxsat byerdi.
Quruqlikda Rossiya bilan bo’lgan savdo-sotiq ishlari davom etdi. Xitoyliklar
mamlakatga mustamlakachilarning suqilib kirishini istamas edilar.
Oqibatda XIX asrning o’rtalaridan boshlab Yevropa mamlakatlari va AQSH
Xitoyga bostirib kira boshladilar. Shu davrdan boshlab garchi mustakil davlat deb
hisoblansada, Xitoy asta-sekin qaram mamlakatga aylana bordi. Angliyaning

Xitoyga nisbatan o’tkazgan siyosatidan boshqa kapitalistik mamlakatlar tezda
o’rnak oldilar. AQSH vakili 1844 yil 3 iyo’lda harbiy eskadra bilan qo’rqitib Xitoy
hukmdorlarini talonchilik haraktyeridagi shartnomani imzolashga majbur etdi.
Shundan keyin 1844 yil 24 oktyabrda Fransiya Xitoyga teng huquqli bo’lmagan
shartnomani qabul qildirdi. Bu shartnomalarning qoidalari Xitoy tyerritoriyasidan
istagancha foydalanish mamlakatni boj sohasidagi huquqlardan mahrum etishni
ko’zda tutardi, aholini kamsitardi. Ular mamlakat iqtisodiy rivojiga jiddiy tug’anoq
ham bo’ldi. Xitoyning chet elliklar tomonidan asoratga solina boshlashi Xitoy
dehqonlarining ahvolini yanada og’irlashtirib yubordi. Yevropadan texnika
yordamida ishlab chiqarilgan arzon mollar konkurentsiyasi Xitoy hunarmandlarini
xonavayron qildi, Xitoy manufakturalariga putur etkazdi. Xitoy yigiruvchilari va
to’quvchilari Hindistonning bo’z to’quvchilari kabi qirila boshladilar.
XVIII asr 2 yarmida Angliya Hindistonni bo’ysundirgandan so’ng Uzoq
Sharq regionida savdo yo’llari kesishgan nuqtada joylashgan Xitoyni ham
bo’ysundirishga harakat qildi. Xitoy Angliya uchun juda katta xom-ashyo bazasi
bo’lishi mumkin edi.
1793 yil inglizlar katta sovg’a-salomlar bilan Makartney ekspeditsiyasini
Xitoyga yubordi. Makartney general bo’lib, unga Xitoyning portlariga etadigan
savdo va harbiy yo’nalish xaritasini tushirish vazifasi yuklatilgan edi.
Ekspeditsiyaning maqsadi:
1. Ingliz savdogarlariga Xitoyda eng past boj bilan savdo qilish huquqini
olish.
2. Inglizlar savdo ombori va bazalarini vujudga keltirish.
3. Xitoyning ba`zi portlarini ijaraga olish.
4. Xitoyshaharlarida ingliz vakillarini yoki konsulliklarini vujudga
keltirish.
Xitoy imperatori Georgiy III yorlig’ini va sovga-salomlarini qabul qildi.
Angliya qiroliga sovga salomlar yubordi, ammo shartlarni qabul qilmadi.
Ekspeditsiya natijasiz tugaganidan so’ng inglizlar kontrabanda yo’li bilan Xitoyga
kira boshladilar. 1816 yil inglizlar Xitoyga 2 ekspeditsiyani yubordilar. Lekin

ekspeditsiya ham natijasiz tugadi. Shundan so’ng inglizlar o’z sanoat maxsulotlari
bilan Xitoy bozorini kasodga uchratish yo’lini tutdilar.
Angliya o’z mollarini Hindiston bozoriga eksport qildi. Hindistondan Xitoyga
yana qayta eksport kilinadi. Bu fanda reeksport deyiladi.
1. 2. Xitoyning ichki ahvoli va tashqi siyosati
XVIII asr oxiridan boshlab inglizlar Bengaliya qora dorisi yoki nashasi
kontrabanda yo’li bilan Xitoyga kirita boshladi. Bengaliya qora dorisi inglizlar
mustamlakalardan olinadigan daromadining 1/7 foizini tashkil etar edi. Bu davrda
Xitoyda qora doriga talab kuchli bo’lgan. Zamondosh yilnomachilarning
yozishicha, XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida xitoylik oddiy kishidan tortib
imperatorgacha yonida qora dori chekish uchun trubka olib yurardi 5
. Shu davrda
Xitoyda - 2 xil tanga muomalada bo’lgan. Pul birligi lyan bo’lib, kumush lyan va
miss lyan yuritilgan. Mis lyan kumush lyanga nisbatan 4,7 marta past qadrga ega
edi. Xitoy dehqonlari miss lyan bilan soliq tulaydi. Qora dori esa kumush lyanga
sotiladi. Natijada Xitoy xazinasidagi katta mikdordagi kumush tangalar Angliyaga
chiqib ketdi. Hukumat a`zolari o’rtasida qora dori savdosidan norozi kishilar
guruhi paydo bo’ldi. Xitoyga qora dori kiritish geometrik progressiya bilan
ko’paygan. XVIII asr oxirida Xitoyga 2000 yashik qora dori kiritilgan bo’lsa, 1824
yilga kelib 12000 yashik qora dori kiritilgan 6
. 1837 yil 39000 yashik, 1840 yil 40
000 yashik qora dori Xitoyga kiritilgan. Bu qora dori kiritilgan yashiklarning har
birida 4 pud - 64 kilogramm mikdorda qora dori bo’lgan. Imperator saroyida 2
gurux paydo bo’ldi.
1. Tsi-Shan tarafdorlari.
2. Lin Tszi Chen tarafdorlari.
Tsi-Shan tarafdorlari qora dori kiritilishiga xayrixox bo’lgan va ular bundan
juda katta manfaat ko’rganlar. Tsi-Shanning mol-mulki musodara qilingan vaqtda
uyidan 30 kg oltin plitasi, 1000 dona brilliant chiqgan.
5
Захаров, Е.А. «Школа Жана Шено» и современная западная историография тайных обществ Китая / Е.А.
Захаров // Молодежь в XXI веке
6
Ownby, D. Secret Societies Reconsidered / D. Ownby // Secret Societies Reconsidered: Perspectives on the Social
History of Modern South China and Southeast Asia. – N е w York ; London , 1993.

Lin Tszi Chen tarafdorlari inglizlar kiritgan qora dorini dengizga
uloqtirganlar. Bu ikki gurux o’rtasidagi kurashda Lin Tszi Chen tarafdorlari
g’alaba qilgan. Natijada 1836 yil imperator Daugan maxsus edikt qabul qildi.
Ediktga binoan qora dori kiritish ta`qiqlangan. Inglizlar ingliz fuqarolarining
huquqlari poymol kilingani uchun Xitoy suv chegaralariga harbiy kemalarni
kiritadi. Bu voqea 1840 yil iyunda bo’lgan va aslida ingliz-xitoy urushi boshlangan
edi.
Zamonaviy qurollarga ega inglizlarga qarshi kurashishga imperatorning
yuragi dov byermaydi va Tsi-Shanning undashi bilan 1836 yilgi ediktini bekor
kiladi. 1840 yil iyunidan 1842 yil avgustiga qadar xitoy-ingliz tuknashuvi bo’ldi.
Bu tarixga "I-qoradori urushi" degan nom bilan kirgan. Urush jarayonida
xitoyliklar o’zlarining harbiy jihatdan sustligini ko’rsatdi. Xitoy harbiy
qo’mondonligi Kim jangda o’lsa, uning o’limidan so’ng mukofotlash haqida qaror
chiqargan. Urushda inglizlardan o’lgan va yaradorlar soni bor yo’g’i 520 kishini
tashkil etgan bo’lsa, xitoyliklarda 20 ming kishini tashkil etgan. 1842 yil 29
avgustda ingliz korabli Korevallisda xitoy-ingliz shartnomasi imzolandi. Bu
tarixga Nankin shartnomasi bo’lib kirdi. Shartnomaga ko’ra Xitoy portlari Angliya
tashqi savdosi uchun ochib qo’yildi.
Nankin shartnomasining shartlari:
1. Xitoy yengilganligini tan oldi.
2. Ingliz savdogarlariga Xitoyda eng past boj, 5 foizlik boj bilan savdo
qilish huquqi berildi.
3. Ingliz savdo kemalari uchun Xitoyning 5 ta porti ochib qo’yildi.
Bular: Syaomin, Amoy, Fudjou, Ninbo, Shanxay, Guanchjou.
4. Xitoy yengilganligi uchun Angliyaga 21 million lyan tovon to’ladi.
5. Gonkong , Syangan, xitoyliklarning tasarrufidan chiqdi.
Angliya Xitoyni anneksiya qildi, ya`ni Xitoy hududiga xujayinlik kila
boshladi. Nankin shartnomasida qora dori haqida hech kanday gap yo’q edi.
1843yilgi qo’shimcha shartnomaga ko’ra ingliz savdosi uchun ochib
qo’yilgan portlardagi settementlar yani yirik kapitalistik davlatlarning yarim

mustamlaka mamlakatdagi alohida ajratib olingan rayon va shaharlari, hamda
kontsessiyalarning ya`ni yirik kapitalistik mamlakatlarning qoloq mamlakatlar
tyerritoriyasidagi konlarni ijaraga olish roli kuchaydi. Umuman 1-qora dori
urushining yakuni Xitoy yarim mustamlakaga aylandi.
1843-1844 yillarda 2-qora dori urushi ham bo’lib o’tdi. Garchi Xitoy yarim
mustamlaka davlatiga aylantirilgan, Angliya Xitoyga suqilib kira olgan bo’lsada,
Xitoy urushdan voz kechgan bo’lsada, Angliya o’zini kuch-quvvatini yana bir bor
namoyish etish uchun, Xitoyga mustahkam o’rnashib olish uchun 2 - qora dori
urushini boshlab yubordi va yengilishi aniq bo’lgan Xitoy ustidan yana bir bor
galaba kozondi. Biroq bu urush unchalik katta siyosiy ahamiyatga ega emas edi. 1
va 2 - qora dori urushidan so’ng Xitoy rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning
yarim mustamlakasiga aylandi. Xitoyda Angliya, AQSH, Fransiya singari davlatlar
o’zlarining firmalari va korporatsiyalarini tashkil etdilar. Ayniksa Angliyaning
ta`siri kuchli bo’lib mamlakatda eng imtiyozli boj, 5 foizlik boj hisobidan savdo-
sotiq olib borardi. Kapitalistik mamlakatlar Xitoy imperatoriga Xitoy uchun noteng
hisoblangan shartlarni qabul qildirdilar. Ular quyidagi ko’rinishlarda namoyon
bo’ldi.
a) Ijaraga olingan hududlar: bunda strategik jihatdan qulay bo’lgan ba`zi bir
viloyatlar va provintsiyalarni ajnabiylar o’z hisobiga tortib oldi.
b) "Ochiq portlar siyosati" joriy qilindi.
Unga asosan Xitoyning dengizda joylashgan shaharlari barcha g’arb
mamlakatlari savdo kemalari uchun ochib qo’yildi. Ishchilarni yo’llash ularga haq
to’lash portlarni boshqarish va savdo kemalari to’xtaydigan joylarni aniqlash chet
elliklarning o’z ixtiyorida edi. Natijada XIX asr oxirida kapitalistik mamlakatlar
Angliya, Fransiya, Gyermaniya, AQSH, Rossiya, Yaponiya Xitoyda "Ochiq
eshiklar doktrinasi"ni o’rnatdilar.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Angliya Hindistonni bo`ysundirganidan so`ng
uzoq Sharq regionida savdo yo`llari kesishgan nuqtada joylashgan Xitoyni ham
bo`ysundirishga harakat qildi. Xitoy Angliya uchun juda katta xom ashyo bazasi
bo`lishi mumkin edi. Hokimiyatni boshqarayotgan Tsin (1644 - 1911) sulolasi

davrida mamlakatda feodal ekspluatatsiya milliy zulm bilan qo`shilib ketdi. Turk
imperiyasi bosqinchilik siyosatini olib borib, 1636 yil ichki Mo`g’uliston, 1757 yil
Jung’oriya xonligi, 1760 yil Sharqiy Turkiston, XVIII asr oxirida Tibetni bosib
olish hisobiga o`z imperiyasi hududini yangi chegaralar bilan boyitdi. Bu esa
Xitoy xalqining ahvolini yanada og’irlashtirdi. XIX asr Xitoy feodal iqtisodining
asosini ilgarigidek aholining 90% ini band qilgan qishloq xo`jaligi tashkil qilardi.
Dehqonlar faqat qishloq xo`jalik mahsulotlari etishtirib qolmay, balki o`zlariga
zarur hunarmandchilik buyumlarini ham yasardilar. Ular etishtirgan qishloq
xo`jalik mahsulotlarining ko`pi pomeshchik va feodallarga yerlaridan
foydalanganliklari uchun ijara to`loviga , yana oz miqdori ruhoniylarga tegardi.
XVIII asr oxiridan boshlab inglizlar Bengaliya qora-dorisini kontrabanda yo`li
bilan Xitoyga kirita boshladi. Bengaliya qoradorisi inglizlarning mustamlakalardan
oladigan daromadining 7 dan 1 % ini tashkil qilgan. Xitoyda qoradoriga talab
kuchli bo`lgan. Zamondosh yilnomachilarning fikricha, XVIII asr oxiri XIX
asrning boshlarida Xitoyning oddiy kishisidan tortib qatto imperatorigacha nasha
tortish uchun yonida trubka olib yurardi. Odamlar qoradoriga pulni ayamagan.
Xitoyda 2 xil pul mavjud edi. Pul birligi - lyan bo`lgan, kumush va mis lyan.
Kumush lyan miss lyanga nisbatan 4.7 marta past qadrga ega bo`lgan. Deqqolnlar
mis lyan bilan soliq to`laydi. Qoradori esa kumush lyan bilan sotiladi. XVIII asr
oxirida 2 ming yashik qoradori kiritilgan bo`lsa, 1824 yilda 12 ming, 1837 yilda 39
ming yashik, 1840 yilda 40 ming yashik qoradori Xitoyga kiritilgan. Bunga qarshi
imperator saroyida 2 ta guruh paydo bo`lgan.
1. Tsi - Shan tarafdorlari.
2. Liin Tsai Chen tarafdorlari.
1836 yilda imperator Daugan maxsus edikt chiqargan. Unga binoan qoradori
kiritilishi taqiqlab qo`yilgan. 1840 yilning iyunidan 1842 yil avgustiga qadar Xitoy
ingliz harbiy to`qnashuvi bo`lgan. Bu tarixga "Birinchi qoradori urushi" nomi bilan
kiradi. 1843 - 1844 yillarda ikkinchi qoradori urushi ham bo`lib o`tdi. Biroq u hech
qanday siyosiy ahamiyatga ega emas. 1850 yilda bo`lgan qo`zg’olon eng yirik
qo`zg’olon bo`lib, u tarixga "Taypinlar qo`zg’oloni" nomi bilan kirgan. Bu

harakatning boshliqi Xun - Syu - Tsyuan edi. U 1814 yilda Guanchjouda dehqon
oilasida tug’ilgan bo`lib, ota - onasi uni 7 yoshidan boshlab o`sha yerdagi mahalliy
maktabga berishadi. 2 yildan keyin uni o`zlarining qishloqdagi maktabga
o`qituvchilik qilishga chaqiradilar. 1843 yil u o`qituvchilik qilib yurgan chog’ida
bir qancha qadimgi Xitoy mualliflarining asarlari bilan tanishadi. 1837 yil u ilmiy
darajaga ega bo`lish uchun imtihon topshiradi. Biroq imtihonlardan o`ta olmaydi.
U o`zini Iisus Xristosning kichik ukasi deb e`lon qiladi. U 3 ta diniy falsafiy
gimnlar yaratadi:
1. "Dunyoni bilish haqida gimn".
2."Dunyoni uyg’onishi haqida gimn".
3. "Dunyoni saqlab qolish haqida gimn".
Uning g’oyalari negizida tenglik yotadi. Avvalambor, jamiyat a`zolarining
tengligi. ijtimoiy tenglik - xotin va yerkaklarning tengligini tushunadi.
U istaydiki, odamlar do`stona yashasin, kambag’al va boylar bo`lmasin,
odamlarda oliy axloq bo`lsin, yigitlar va qizlar hayotda bir-birini uyaltirmasin,
hammaning bolasi jamoa maktabida o`qisin. Bu g’oyalarni "dunyoni saqlash
gimni"da yozgan. 1850 yil iyo’lda Xun - Syu - Tsyuan jamiyatning butun
a`zolarini to`plab, ularga barcha uy - joy va mol mulklarini so’tishni va butun
oilalari bilan otryadlarga birlashini , ularga butun jamiyat omborlari qisobidan
kiyim va egulik berilishini aytdi. Jamiyat a`zolari bilan birga ularga 10 mingdan
ortiq boshqa provintsiyadagilar ham kelib qo`shildi. 1850 yil ular hokimiyat
armiyasi bilan bo`lib o`tgan qattiq janglardan so`ng g’alabaga erishdilar. 1851 yil
11 yanvarda Xun - Syu - Tsyuanning tug’ilgan kunida Nankindagi Tsainbtyan
qishloqi egallandi. Va u yerda Taypinlar davlatiga asos solinadi. Taypin - rohat -
farog’at degani. Taypin - tyango - xudoning rohat - farog’at davlati degan ma`noni
anglatadi. Xun - Syu – Tsyuan bu davlatning imperatori bo`ladi. Xun - Syu -
Tsyuan tarafdorlari ko`paydi. Ularga Vey - Chan - xay, Ish - Da - kay, Yan - Syu -
Tsin, va boshqalar kiradi. Bu harakatga qo`shilganlar o`zlarini taypinlar deb ataydi.
Taypinlar soni 100 ming kishiga etadi. Ular kuchli armiya tuzadi. Ular
Markaziy Xitoy va bir qator janubiy viloyatlarini egalladi. Armiyaning ichki

tuzilishi "byoshlik" bo`linmalardan iborat bo`lib, shu bo`linmalardan 4 tasiga 1 ta
komandir bor edi. Har bir boshliqning alohida "kuchli", "botir" kabi nomlari
bo`lgan. 5 ta rota polk bo`lgan. Armiya diviziya va korpuslarga bo`lingan.
Armiyada qattiq tartib - intizom o`rnatilgan. Bundan tashqari harbiy qismlarni
barabanchilar, trubachilar, musiqachilar kuzatib borganlar. Armiya qattiq harbiy
tartib asosida qurilgan.Ular jang qilishda qadimgi Xitoy sarkardalarining usullarini
qo`llaganlar. Ularning o`zlarining harbiy ustavlari bo`lgan. Taypinlar o`z
harakatlari davomida pomeshchiklarning uylarini yondirdilar. Ijara shartnomalarini
yondirib tashlaganlar. Pomeshchiklar va chinovniklarni o`ldirib qaydab
yuborganlar. Ular boy zodagonlar uylariga kirib, ularning qimmatbaqo jiqozlarini
yoqib yubordilar. 1853 yil fevralida taypinlarning mingga yaqin kemasi Yantszi
tomonga harakat qiladi. Taypinlar harakatining 2 bosqichi bor:
1. Muvaffaqiyatli (g’oliblik) davri. 1850 -1856 yillarni o`z ichiga oladi.
1856 yildan boshlab imperator Angliyadan yordam olib taypinlarga qarshi
urush boshlaydi. Taypinlar lagerida qarama - qarshilik paydo bo`ladi. Taypinlar
davlati 15 yil yashadi. 1850 yildan 1864 yilgacha Taypinlarning qilgan ishlari,
jamoa maktablari tashkil qildilar. Bolalarni kiyintirish, boqish jamoa maktabida
amalga oshirilgan. Ular odamlarni baravar qilishga behuda zo`r urgan edi.
Xitoyda olib borilgan agressiyalar istilochilik harakatlarining boshlanishga
sabab bo’ldi. 1898 yil Shanxay aholisi iyulda fransuz savdogarlaridan norozi
bo’lib chiqdilar. Fransuzlar shaharning asosiy qismlarini egallab bormoqda edilar.
O’sha paytda Xitoyning barcha rayonlaridan missionyerlik tugatilmagan edi 7
.
1898 yil aprelida Guansi hududlarida aholining shenshi qatlami fransuz
missionyerlarini siqib chiqardilar. May oyida Shashi shahrining aholisi yapon
elchixonalarini, ingliz missionyerlari va savdogarlarni turar binolarini buzib
shahardan haydab chiqaradilar. Eng yirik harakat kelgindilarga nisbatan martda
bo’lib o’tdi. Aholi 30 ta uezdlarda harakat olib borishib, ularning soni 10 ming
kishi edi. Siguanda harakat olib borganlar: dehqonlar, qog’oz korxonasi ishchilari
7
Захаров, Е.А. «Школа Жана Шено» и современная западная историография тайных обществ Китая / Е.А.
Захаров // Молодежь в XXI веке : материалы VIII краевой научной конференции. – Барнаул ; Рубцовск, 2006.

va shenshi qatlamlari. Qo’zg’olonchilarning maqsadi, kelgindilarning shahardan
quvish. Qo’zg’olon harakatchilari xristian cherkovlarini buzadilar, oqibatda 20 ta
missionyer chyerkovlari yo’qotildi. 4 mingta uylar va Xitoy-katoliklariga asosiy
zarba berildi. Missionyerlarga 1186 ming shan kompensasiya berildi bu harakatlar
natijasi 1898 yil inglizlarda norozilik bildirdi. Ular polisiya, harbiy qismlarni o’z
missionyerlarini himoya qilish maqsadida yolg’ondan Xitoy hukumatiga kiritadi.
Bu davrda aholi Yaponiya bilan urushda bo’lgan Xitoyning mag’lubiyatidan
norozi edi.
Ixetuanlar harakatining boshlanishi 1898 yilda bir vaqtning o’zida 2 ta
qo’shni provintsiyada Shimoliy Xitoyning - Shandun va Chjilida boshlandi. 1900
yilda Shandunda bu harakat aktivroq avjiga chiqa boshladi. Bu vaqtda Xitoyning
boshqa rayonlari Sin imperiyasiga harashli bo’lib bu yerlar kelgindilar ta`sirida edi.
1867 yil Shandunda xorijliklar uchun asosan inglizlar uchun port Yantay ochilgan
edi. Bu vaqtda arzon mahsulotlar mustamlakalarga olib kelinar edi va mahalliy
aholi bilan savdo-sotiq raqobat kuchayardi, dehqonlar va hunarmandlar
noroziligini keltirib chiqardi.

II - BOB. XITOYDAGI SIYOSIY-IJTIMOIY JARAYONLARNING
MADANIYATGA TASIRI
2.1. Inglizlarning Xitoyga o’z ta`sirini o’tkazish uchun kurashi. Qora
dori savdosi
Asosiy xalq noroziligiga kelgindi missionyerlar: ular xitoyliklarning urf-
odatlarini cheklab qo’yishdi. Xitoyning Shimoliy hududlarida Yaponiya bilan olib
borilgan urushida engilgani ixetuanlar qo’zg’olonining boshlanishiga asosiy sabab
bo’ldi. Ixetuanlar tarkibiga "dehqonlar, norozi bo’lgan hunarmandlar, qayiqchilar,
aravakashlar "xizmatchilar, soldatlar, armiyadan ish topolmaganlar va shen'she
tabaqalari kiradi. Inqilobchilarning shiori "Sinni saqlab qolamiz va kelgindilarga
o’lim" deb chiqishgan. Kelgindilar mag’lubiyatga uchraganlaridan so’ng ular
qaytadan Sin davlatiga asos solmoqchi edilar. “Ixetuanlar qo’shini, xorijliklar bilan
bo’ladigan kurashda o’zlarining tumor taqinchoqlariga va rohiblarga avliyolarning
duolariga g’alaba keltiradi deb ishonar edilar. Ular SHan'dun provintsiyasi
chegarasida, 1896 yil iyunda Szyansuda chiqishlar uyushtirdilar. "Dadao" maxfiy
boshharuvi asosida. Ularning rahbari Lyu Shi Duan edi. Uixetuanlar harakatini
boshharib turdi. "Dadao"degani "Katta qilich". Ular bir qancha uezdlarni jumladan
Saoszyan, Shan'syan, Shandun, Danshan, Syaosyan, Fensyanni bosib oldilar.
Qo’zg’olonchilar bir necha ming dehqonlardan iborat edi. Qo’zg’olonchilar bir oy
mobaynida ibodatxonalarga o’t qo’ydilar, xristian uylarini buzdilar, bir vaqtda boy
feodallarga zarba byerdilar. Lekin ularning 200 - 250 ta dan otliq otryadlari oddiy
qurollar bilan : pichoqlar, nayza, qilichlar bilan, qurollangan edilar. Ular sin
qo’shinlari olib borgan kurashda ularga qarshilik qila olmadilar.Sin qo`shinlari
Shanadun va Szyansu feodallari bilan qo’shilishgan edi."Katta qilichlar" hujumi
shu mag’lubiyatga uchragandan so’ng Shandunda yarim yil davomida vaqtinchalik
himoyachilar tuzilgan edi. Ular 1897 yil bahori va yozida mustahkamlandi. 1898
yil ixetuan harakatlari yana boshlandi. Yilning oxirigacha Shandun provintsiyasida
10 ta uezd va 25 ming kishi olindi. 1899 yilga kelib chiqishlar soni kuchayib ketdi,
oydan - oyga o’z kulminatsion nuqtasini oktyabr, noyabr oylarida qo’lga kiritildi.

40 ming kishi ishtirok etadi. Bu harakatga temiryo’lchilar va boshqalar qatnashdi,
nemis hukumati Izyaogjou rayonlarida harbiy qismlarni yo’naltiradi,
qo’zgolonchilar otryadlari xristian cherkovlariga, nemis soldatlariga va ular
(xristianlar) istehkomlariga hujum uyushtirib uylarini buzdilar. 1899 yil sentyabr -
oktyabr oylarida qo’zrolonchilar Pinyuan uezdlariga chiqishar qilib mahalliy
xristianlarni olib sotarligidan norozi edilar. Aholi ixetuan otryadlarga murojat
qilib, yordam so’radi. Ular bu vaqtda shu rayon hududlarida edilar. Ixetuanlar
Chjou Xun- den (osmon ajdarxosi laqabi) va rohib Yan Tyan-shun,(haqiqiy min)
boshchiligida harbiylarga qaqshatqich zarba berib Chipin uezdiga o’tdilar 8
. Ular
kelgindi missionyerlarni va pomyeshchiklarni daxshatga soldilar. Bu vaqt gazetada
Xuybao, birida (gazetaning nomi) Chju Xun-den 2 ming kishi kirib, Yuychen va
Chipin rayonlarida ibodatxonalarni yoqmoqda va talamoqda deyilgan. 1899 yil
noyabrda hukumat Chju Xun - den va Yan Tyan - shunni qo’lga olib o’limga hukm
etiladi. Yuan Shi-kay soldatlari qo’zgolonchilar bilan vaxshiyona harakatlar olib
bordilar.Dehqonlarni hamoqga oldilar, gumon qilinganlarni Ogir qiyin ahvolga
Feychen uezdi aholisi mahkum etildi.1900 yil 18 yanvarda "dadao"maxfiy kishi
tomonidan ingliz missioneri Briks o’ldirildi. Bu davrlarda ixetuanliklar harakatida
100 ming otryadlarga bo’lingan, ular Pekin, Tyanszin, Baodin, Tunchjouda
joylash-gan edi. Ihetuanlarning tanilgan yo’lboshchilari qayiqchi Chjan De – chen
soldat Sao Fu tyan, boy dehqon Xan-I-li kichik savdogar o’gli Lyu Shi-szyular
ko’zga topilgan savdogarlardan edi. Qo’zgolonchilar Pekinda o’z harakatlarini
hukumat qo’shinlariga qarshi olib bordilar. Qo’zgolonchilar bir kuch bo’lib
birlashmadilar ular turlicha ishlar kichik-kichik va ulkan namoyishlar olib bordilar.
Natijada ular engildilar. Xitoy hukumatiga harakatlarni bostirish natijasida
Angliya, Fransiya, AQSH, Rossiya, Yaponiya, Italiya va Avstro - Vengriya
tomonidan yig’ilish bo’lib,yigilishdà Xitoy hukumati tarkibiga qo’shimcha
otryadlar yubordilar,kelgindi harbiylarni, suv kemalari bilan ikki kun mobaynida
15 ta chet el kemalari Chjiliga kelishdi. Har bir davlatning 50 tadan 100 tagacha
kishisi Dagugaga kelishdi 30 may kuni. Bu Xitoyda intervensiyaning boshlanishiga
8
Новиков, Б.М. Вопросы типологии тайных обществ в Китае периода Цин / Б.М. Новиков // Историография
и источниковедение истории стран Азии и Африки. – Вып. XVI . – СПб ., 1992.

sabab bo’ldi. 1900 yilning 12 oktyabrdan to 20 sentyabrgacha Sin hukumati
ixetuanlarni holi qo’ymadi. Ularga qarshi tobora yangi qonunlar qabul qilindi.
Bu qonunlarni bajarar ekanlar Sin hukumati generallari Ixetuanlarning ommaviy
qirg’in qila boshladi. Ansu uezdi (Shentszin prov) 100 dan ortiq ixetuanlar qatl
qilingan. Sin hukumati bularning harakatini yo’qo’tish uchun impyerialistlar bilan
bir bo’ladi. Pekin qulagandan so’ng Sin hukumatining xonligi ko’zga yaqqol
tashlanadi.Ixetuanlarning boshliqlari armiyadan voz kecha boshladidar. Faqat
mardonavor botir jangchilar armiya safida qoldilar. Ular kelgindilarga qarshi
kurashlar olib borib turdilar. Chjili va Shanshi hududida inqilobchilarning eng
katta janglari bo’lib o’tdi. Chjilida ular 30 ta uezdlarda harakat olib bordilar, bir
joyda jangni to’xtatmay ular bir uezddan boshqasiga o’tib turdilar. Avgust oylariga
kelib ixetuanlar jang qiladilar. Sentyabrda Pekin rayonlaridagi intyervant
otryadlariga bosqinchilik qiladilar. Oktyabr oyigacha ixetuan otryadlari intyervent
armiyasi bilan bir necha marta to’qnashdilar. Shuli, Dinsiyan, uyezdlarida Baodina
rayonida ularning qarshiliklari hali yetarli darajada edi. 1901 yilda mamlakatning
Shimolmy-G’arb hududida qo’zg’olonchilar Imperator armiyasiga qarshi
kurashdilar va bu qo’zg’olon martgacha davom etdi. Bu kurashda Xay-lun
dehqonlari yaxshi natija ko’rsatdilar, ularning boshlig’i Lyu Dan-Shi edi. Shu yil
intyerventlar kelgindilar ixetuanlarning harakatlarini siqib qo’yadilar va birin ketin
tinchita boshlaydi.kelgindilar 24 dekabrdan tinchlik shartnomasini tuzdilar. Ular
Sin davlatining imperatori, Sin xalqi nomi tomondan 1901yil 7 sentyabrdan yarim
mustamlakaga Xitoyning aylantirilishi haqidagi nizom qabul qildi. Xitoyliklar
zimmasiga 450 mln lean kumush byerish belgilandi 39 yilga.Sin hukumati
hududida qurol olib kelish taqiqlandi. Bu inqilobda ixetuanlar engilishining
zamonaviy qurollarga ega bo’lmasligi, ularning saflari mahalliy dehqonlaru va
hunarmandlardan iborat ekanligi, harbiy taktikaning yo’qligi, kurashni pala -
partish olib borishlari bilan izohlandi.
XIX asrning oxirgi choragida ixetuanlar qo’zg’oloni mag’lubiyatga
uchragandan so’ng Xitoyning kapitalistik mamlakatlarga qaramligi kuchaydi. 1901
yilda tuzilgan protokolga binoan Xitoy-Angliya-AQSH, Gyermaniya, Fransiya

hamda Yaponiya singari mamlakatlarga 650 million oltin so’m miqdorida
kontribunsiya to’lashi kerak edi. Xitoy hukumati shikoyat bilan mazkur
harajatlarni to’plash muddati uzaytirilib 1940 yilgacha cho’zildi. XIX asrning 90
yillarida Xitoyning Lyaodun yarim oroli uchun Rossiya bilan Yaponiya o’rtasida
uzaro kurash boradi. Rossiya 1894 yilda Leodun yarim orolini kontseptsiyagà oldi
va bu yerda o’zining temir yo’llarini qurish ishlarini boshladi. Qisqa vaqt ichida 48
ta temir yo’l tarmog’i qurildi.
Maqsadi: Uzoq Sharq orqali Xitoydagi xom-ashyoni tashib ketish, bu yerdagi
Rossiya mulklarini himoya qilish maqsadida tegishli kuchlarni yetkazib turish.
Xitoy Sharqiy yo’l temir yo’li. XIX asrning oxirida kuchli kapitalistik davlatlar
Xitoyga nisbatan ochik yoshiklar doktrinasi siyosatini yuritadi, Ushbu siyosat
zaminida Xitoyning barcha portlari hama mamlakatlarning savdo kemalari uchun
olib qo’yildi. Bu siyosat bir yo’llanma manfaatlar himoyasiga qaratilgan edi. Xitoy
Shandun viloyatini Gyermaniya imperiyasiga oladi. Shunday qilib Xitoy 19 arning
oxiri 20 asrning boshlarida yarim mustamlaka qoloq feodal davlat bo’lib qoladi.
Chet elliklar bu yerda mahsulotning 1- bosqichini ishlaydigan korxonalar ochdilar.
Natijada Xitoyda mahalliy ishchilar sinfi shakllanadi. Ba`zi ma`lumotlarga
Qaraganda mamlakatda 2 mil ishchi bo’lgan. Ilg’or ijtimoiy fikrli ishchilar
Xitoyning ozodligi uchun kurash maydoniga kiradi. Ilg’or ijtimoiy siyosiy fikr va
davlatni uzgartiruvchi harakati boshida Sun-Yat-Sen turadi. U dehqon oilasida
tavallud topgan. U inglizlar tashkil etgan Gonkong meditsina institutida tahsil oldi.
U uzining 90 yillarda Xitoy uyushmalari ittifoqi degan tashkilot tuzadi. Ushbu
tashkilot maqsadi Sun -Yat ittifoqining 3 ta printsipida aks etgan. 1911 yil yozida
manjurlar liberal burjua - pomeshchiklari talablarini rad etdilar. Ular o’z qo’llariga
mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy kuchlarni kiritmoqda edilar.
1911 yil hukumat manjurlar imperatori avlodlaridan iborat ministrlar kengashi
tuzish haqida nizom qabul qilindi. Mamlakatda temir yo’llar qurildi. Sentyabr
qo’zg’oloni Sichuyanda inqilobining boshlanishini tezlashtirdi. Mamlakatda
manjurlarga Qarshi Xubey xududida tashkilotlar tuzildi. Ular qo’shni Xanan
xududi tashkilotlari bilan aloqa bog’laydilar. Guangjou harakatlari maglubiyatga

uchragandan so’ng tashkilotlar kelishdilar. Yangi qo’zg’olon harakatlarini Xubey
va Xanan xududlarida boshlandi. Bu harakatga inqilob markazi deb nom byerildi.
1911yil may boshlarida ikki revolyutsion tashkilotlar orasida shartnomalar tuziladi.
Lekin qo’zg’olonchilar birlasha olmadilar. Qo’shimcha tayyorgarlik olib borishga
kirishdilar. Xubey harakatchilari tarkibida soldatlar, kichik ofitserlar va inqilobni
boshlagan rahbarlar bor edi. Inqilobchilar armiyasida harbiy otryadlar tashkil
qilingan bo’lib, ularga boshliqlar vazifa byerardi. Sentyabr boshlarida Pekin
buyrug’iga binoan Xubeydan 5ta "Yangi harbiy" batalion Siguanga keltiriladi.
Xalqning harakatlarini bostirish uchun 14 setyabrda ikki tashkilot lidyerlarining
yigilishi bo’ladi. Unda Sun shunday deydi: inqilobning taqdiri uchun ikki tashkilot
ham javobgar. Agar ular birlashmasalar kutarilgan harakatni bostira olmaydilar.
Shu maqsad bilan yaqin vaqt ichida birlashgan tashkilotlarning shtab kvartirasi
tashkil qilish kerak edi. Yig’ilishdagilar Shanxayga, Tszyuy, Chjen va Yan Yuy -
juni yuboradilar.U yerda Uxandagi boshlanadigan harakatlarga rahbar kerak
edi.17 sentyabrda Xubeydan yuborilgan kishilar Shanxayga etib keladi.Ular Sun-
Szyao-jen ,Tan` Jen`-fen,CHen` Tsi-mey va bir qancha boshqa kishilar bilan
uchrashadilar. Ularga xubeydagi siyosiy xaritalar tushuntiriladi. va zudlik bilan
xubeyliklar Uxanda harakat boshlaydilar. Lekin raxbar "Birlashgan tashkilot"
a'zolari bu rejani rad etadilar. Ular harakatlarni bir vaqtning o’zida
SHanhayda,Napkinda va Uxanda olib borish kerak degan fikrni o’rtaga
tashlaydilar. 24 sentyabrda Shanhaydan "Birlashgan tashkilot" rahbarlari kelishini
kutmay,ikki tashkilot yig’ilishi o’tkazadi. Yig’ilishda harakatni boshlash va uni
boshqaradigan kishilarni tayinlash kerak edi. Yig’ilishda harbiy polk, batalionlarda
60 kishi qatnashdi va hujum harakatlari 6 sentyabrdan belgilandi. Bu harakat
boshlanishidan Yantszi sohili va Uganda olov yoqilishidan darak byerar edi,
Harbiy qismlarga Szyan I-u va shtab boshigi Sun U saylanadi. Xunanga bu
ma`lumotlar telegramma orqali yuboriladi. Izyao Da-fen ga 6 oktyabr" kuni inqilob
harakatining boshlanish kelgindi misoionyerlar eshitib Pekin hukumatiga xabar
beradilar. Manjur xukumati Ugandà shunday ham tayyor armiya bilan turgan edi. 9
oktyabrdagi sodir bo’lgan voqea inqilobni yanada tezlashtirdi. Shu kuni Sun U o’z

kvartirasida (Xankouda) ehtiyotkorsizlik bilan granatani portlatadi,natijada yuzi va
qo’li jarohatlanadi.U bilan birga bo’lgan Li Suo-dun yashirin yo’l bilan uni
kasalxonaga etadi. Granataning portlashi, politsiyachilarning etiborini tortadi.
Politsiyachilar uyni tintuv qilganda, uydan qurol, pullar, muhrlar va inqilobchilar
dokumentlari, hujatlari chiqib qoladi. Xitoy hukumati aholisi qo’lga olishni
boshlaydi. Qo’lga olingan orasida inqilobchilar raxbarlarining akasi 1yu Tun bor
edi. U so’roq qilinganda inqilobchilar harakati va ularning joylashgan shtabini
aytadi.Bu voqea Xubey inqilobchilari uchun kutilmagan xodisa edi.Ahvol
opg’irlashadi ,inqilobni zudlik bilan boshlash kerak edi, aks holda inqilobchilarni
yoki o’lim yoki qamoq jazosi kutmoqda edi. Sun U yarador holatda Den Yuylin
bilan bilan buyruq yuboradi. Szyan I ga uning sheriklariga Qo’zg’olonchilarning
urush harakatlari rejasini ishlab chiqadi. va shu kuni harakatlarni boshlay
olmadilar. Ularga hukumat qo’shini qarshilik qildi. 9 oktyabr kuni kechurun
politsiya tashkolotchilarning maxfiy shtabiga bostirib kirib, Lyu-Yao-chen, Pen
Chu-fan, Yan Xu-chenni qamoqa oldilar. Szyan I qochishga ulgurdi.10 oktyabr
kuni yertalab qamoqqa olinganlar sudsiz hukumat darvozasi oldida otib
tashlandilar" Manjurlardan bo’lgan Juy Chen boshliqlarining biri bir vaqtning
uzida shahardan chiqib ketish va kirishni . to’xtatadi. Soldatlar kazrmalarda
qolishdi. Politsiya na jandarmà otryadlari ommaviy tintuv uyushtiradi,gumon
qilinganlar xibisga olinadi" 3 ta tashkilot azosining otib tashlanganligi darhol
Uganda yoyiladi. Kechqurun kamandir kazarmaga kirgach syerjant Tszin chjaolun
va uning soldatlari qurollarni tekshiraotgan bo’ladi.Natijada ular tomonida urush
buladi. Syun Bin-kun kazarmadan tashqariga chiqib osmonga qarata uch – to’rt
marta o’q uzadi, bu inqilobning bolanishi edi. Tog’ hududida joylashtirilgan
inqilob harakatchilari birin ketin hukumat harbiylarini qo’lga ola boshlaydilar
Harbiylarning ko’pchiligi inqilobchilar bilan birlashadi. Natijada ular bir necha
to’plar, qurol-yaroqlar millionlab potronlarga ega bo’ldilar pulimyotchi
divizyalarni qo’lga oladilar.10 oktyabr kechqurun inqilobchilar shaharga bostirib
kiradilar,ular bilan hukumat qo’shinlari orasida qizg’in kurash boshlandi

11 oktyabr inqilobchilar tongda butun shaharni egallab hukumat boshliqlari,
harbiy shtablarni, politsiya mahkamasini va boshqa hukumatga qarashli idoralarni
qo’lga oladilar. 11 oktyabr kuni bu ma`lumotlar, yangiliklar Ugan, Xankou va
Xanyanda borib etadi. Yertalab manjur hukumati ag’darildi. Xanyanda ham eng
katta zavod harbiy qarshiliksiz ishchilar tomonidan qo’lga olinadi. Bu qo’zg’olon
oqibatida Xitoyning uch shaxri Ugan, Xankou, Xanyan - manjurlar
hukumronligidan chetlashtirildi. Ularning avlodlari ham yo’q qilindi. Mamlakatda
inqilobchilar shartlari qabul qilindi va Konstitutsiya qabul qilindi , Respublika
deb e`lon qilindi.
XVI-XVIII asrlarda. Xitoy madaniyati o'z mazmunida feodal bo'lib, ko'plab
yangi yutuqlar bilan boyitildi. Ushbu davrda mamlakat iqtisodiyotida yuz bergan
muhim siljishlar ta'siri ostida madaniy hayotda hukmronlik qilgan an'anaviylik,
inertlik va sxolastikadagi birinchi yoriqlar paydo bo'ldi. Yangi, yangi
tendentsiyalar paydo bo'ldi. Biroq, progressiv tendentsiyalar ularning rivojlanishi
uchun etarli imkoniyatga ega bo'lmadi. Ma'naviy zulmning barcha shakllarini
kuchaytirgan Manchu-Tsin rejimining tasdiqlanishi ularning o'sishini to'xtatdi.
Manchu hukmdorlarining reaktsion siyosati Xitoy madaniyatiga jiddiy zarar
etkazdi, garchi uning rivojlanishini to'liq to'xtata olmasa ham.
2.2. I va II Afyun urushi, Xitoyning yarim mustamlakaga
aylantirilishining madaniyatga tasiri.
XVI asrdan boshlab Xitoyda hunarmandchilik ishlab chiqarishining
rivojlanishi tufayli tabiiy va amaliy fanlarga qiziqish sezilarli darajada oshdi, bu
sohalarda katta ishlar paydo bo'ldi. "Syu Sya-ke sayohatlari" ("Syu Sya-ke yu Ji")
kitobida uning muallifi, umrining yarmini mamlakatning tog'li hududlarida sayr
qilgan tinimsiz tadqiqotchi Xitoy geomorfologiyasi va speleologiyasiga asos
solgan. Mashhur shifokor Li Shi-Zhen (1518-1593) ko'p jildli "daraxtlar va
o'tlarning umumiy sharhi" ("Ben Cao ganmu") farmakopeyasini yaratdi, unda u
o'simlik, hayvon va mineral kelib chiqadigan 1900 ga yaqin dori-darmonlarni
tasvirlab berdi. 1637 yilda Song in-Sinning o'ziga xos texnik ensiklo-pediyasi

paydo bo'ldi osmon tomonidan yaratilgan va mehnat bilan qazib olingan
mahsulotlar to'g'risida (Tyan gun Kay u), bu Xitoy hunarmandchiligining
rivojlanishini yoritib berdi. Taxminan shu vaqtda olim va amaldor Syu Guang-Qi,
Yevropa missionerlari bilan tanish va lotin tilini o'rgangan, Xitoyda va qisman
Evropada dehqonchilik ishlab chiqarish holatini tasvirlovchi "qishloq xo'jaligi
ensiklopediyasi" ("nunchjen quanyunu") ni tuzdi.
Amaliy bilimlarga bo'lgan qiziqish falsafa, gumanitar fanlar sohasiga kirib
bora boshladi, garchi bu erda an'anaviy dogmatizm, konservatizm va hayotdan
uzilgan sxemalarning pozitsiyalari ayniqsa kuchli bo'lib tuyuldi. Rasmiy falsafada
janoblar davom etdi-Sun Neo-konfutsiychilikning idealistik tushunchalarini
yaratish. Uning izdoshlari tobora ko'proq sofizmga, mavhum fikrlashga intilishdi.
Bunga mashhur faylasuf Van Yang-ming (1472-1528) asos solgan bo'lib, u
dunyoning markazida individual odamning ongi, atrofdagi hamma narsa inson
ongining mahsuli, fikrlarda tug'ilgan illyuziya ekanligini ta'kidlagan. Vang Yang-
minning intuitivligi Xitoy sub'ektiv idealizmi rivojlanishining tabiiy mahsuloti,
pravoslav feodal falsafasining o'ziga xos "cho'qqisi" edi.
Feodallar va dehqonlar o'rtasidagi kurashning kuchayishi, hukmron sinf
muhitida ichki qarama-qarshiliklarning kuchayishi u yoki bu tarzda mafkura
sohasida o'z aksini topdi. Falsafada idealizm hukmronligiga qarshi norozilik
ovozlari tez-tez yangray boshladi. Birinchi bo'lib materialist faylasuf Van tin-Syan
(1471-1544) so'zladi, u materiya dunyoning asosi, ob'ektiv dunyo qonunlari uning
harakati va rivojlanishi jarayonida namoyon bo'ladi va amaliy tajriba orqali tan
olinadi, deb ta'kidladi. Konfutsiy pravoslavligining dogmatizmiga qarshi erkin
fikrlovchi olim Li Chji (1527-1602) qat'iy kurashdi. U Konfutsiyning obro'sini
buzdi, uning dogmalariga ko'r-ko'rona sig'inishga qarshi chiqdi. Li Chji o'zining
erkin fikrlashi uchun Minsk hukumati tomonidan ta'qiblarga duchor bo'ldi, uning
asarlari "bid'atchi" sifatida yoqib yuborildi, o'zi qamoqda vafot etdi.
Feodal tuzumning inqirozi va kapitalistik munosabatlar elementlarining paydo
bo'lishi, shaharlarda yangi ijtimoiy kuchlarning paydo bo'lishi va ularning 17-asrda
antifeodal kurashga kirishishi sharoitida. Ushbu oqim mamlakat hayotining barcha

sohalarida, ayniqsa mafkura sohasida feodal zulmga reaktsiya sifatida paydo bo'ldi.
Uning vakillarining qarashlari turli xil antifeodal muxolifatni tashkil etgan turli xil
ijtimoiy guruhlarning (shahar savdo va tadbirkorlik qatlamlari, ma'rifatli kichik er
egalari va mehnatkash aholining bir qismi) talablarini ob'ektiv aks ettirdi.
Dastlabki xitoylik ma'rifatparvarlar Neo-konfutsiylik va Vang Yang-min
maktabining idealistik falsafasini, ularning sxolastikasi va metafizikasini qattiq
tanqid qildilar va haqiqiy hayot bilan bog'liq amaliy masalalarni hal qilishga
harakat qildilar.
1628-1645 yillardagi dehqonlar urushi va ming sulolasining ag'darilishi ilg'or
xitoylik olimlar oldida keskin ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi, ularni davlat
tuzilishining ideal tizimini izlashga undadi. Manchu istilosi despotik rejimdan
norozilikni sezilarli darajada kuchaytirdi va ta'lim harakatiga yanada keskinlik va
maqsadga muvofiqlikni berdi. O'sha paytdagi feodal Xitoyning ijtimoiy va siyosiy
sharoitlarining o'ziga xos xususiyatlari, ilg'or mutafakkirlarning nuqtai nazarida
tanqid elementlari ko'pincha ijobiy g'oyalardan ustun bo'lishiga olib keldi; ular
jamiyatning idealini antik davrning "oltin asrida", asl "sof" konfutsiylikda
izlashgan va shaxsiy mukammallik va donolik yaxshi boshqaruv tizimini
o'rnatishning kaliti deb hisoblangan. Ularning ta'limotining kuchli tomoni
despotizm va zulmdan nafratlanish, feodal kishanlar va cheklovlarga qarshi
norozilik, asarlarining aniq gumanistik ranglanishi, qullarga qarshi kurash g'oyalari
va Xitoyning milliy qadr-qimmatini tasdiqlash edi.
Vatanparvar olimlar Xuan Tszun-si (1610-1695), Gu Yan-u (1613-1682) va
Van Fu-Ji (1619-1692); uchalasi ham ko'p qirrali edi bilimlarning turli sohalarida
(falsafa, tarix, filologiya va boshqalar) asarlar yaratgan polimat olimlari. Ularning
hayot yo'lida ham, siyosiy qiyofasida ham ko'p o'xshashliklar bor edi: ular
manchuriyaga qarshi qurolli kurashda faol ishtirok etishdi va mag'lubiyatdan so'ng
ular chet el hokimiyatining murosasiz dushmanlari bo'lib qolishdi, sarson-
sargardon bo'lishdi, ta'qib va u 200b u 200 b mahsulotlarga duchor bo'lishdi,
ammo kunlarning oxirigacha vatanparvarlarning chidamliligini yo'qotmadilar,
manchularga xizmat qilmadilar.

Xuan Tszun-si, Gu Yan-u va Van Fu-chining falsafiy pozitsiyalari
materializmga yaqin; siyosiy sohada ular imperatorning despotik hokimiyatini
cheklashni qo'llab-quvvatladilar, shaxs erkinligi, fikr erkinligi, ilm-fanni xurofotsiz
himoya qildilar. Xuang Zong-si bayonotlarida yer egaligining feodal tizimini yo'q
qilish, dalalarni dehqonlar o'rtasida teng taqsimlash talabi mavjud. Van Fu-Chji
"qadimiylikni tiklash" da'vatini rad etib, keyingi davrlarning ustunligini ta'kidlab,
tarixiy misollar bilan Manchu hokimiyatining usurpatorlik xususiyatini isbotladi.
Uchta taniqli xitoylik olimlar turli xil aniq bilim sohalariga katta hissa
qo'shdilar: qadimiy matnlarni tanqidiy o'rganish, epigrafiya, fonetika, geografiya,
matematika va boshqalar. Ularning falsafiy va ijtimoiy g'oyalari taniqli olimlar
Tang Zhen va Yan yuan, materialist faylasuf Dai Zhen (1724-1777) va boshqalar
tomonidan davom ettirildi va rivojlandi. Xitoy badiiy adabiyoti sohasida kech
feodalizm davrining eng muhim hodisasi satirik romanning paydo bo'lishi edi.
Ushbu janrdagi asarlarning eng qadimgilari G'arbga sayohat (Si yu Ji) u Cheng-en
(XVI asr oxiri). Ushbu roman tang rohib Xuan Tsangning Hindistonga sayohati
haqidagi afsonalarga asoslangan fantastik syujetga ega. Unda samoviy xudolar,
ruhlar va boshqalar hayoti satirik tarzda tasvirlangan, ularning tasvirlari va
belgilarida oddiy er yuzidagi odamlarning o'ziga xos kamchiliklari va zaif
tomonlari aniq namoyon bo'ladi. Samoviy ierarxiya yerga juda o'xshash tarzda
tasvirlangan. Bu romanning yashirin satirik ma'nosi.
"Jin, PIN, Mei" romanining anonim muallifi bir oilaning gullab-yashnashi va
qulashi tarixi misolida butun feodal jamiyatining parchalanishining keng rasmini
ochib beradi, o'z davrining ko'plab ijtimoiy guruhlari vakillarini satirik ravishda
qoralaydi: yirik obro'li va kichik xizmatchilar, harbiylar va savdogarlar, qarz
beruvchilar va rohiblar, er egalari va ularning xizmatkorlari.
Kech feodal Xitoy adabiyotida yana bir katta hodisa-bu "qizil minoradagi
tush" ("Hun Lou men") romani Cao Syu-tsinya, shuningdek, kundalik syujet
asosida qurilgan va satirani eng keng ijtimoiy umumlashtirishga ko'targan:
Manchu-Tsin byurokratiyasining keskin tanqidlari-o'sha paytdagi Xitoyning eng

inert va konservativ qatlami. feodal jamiyatining "konfutsiylarning norasmiy
tarixi" (Julin vay-shi) romanini o'z ichiga olgan.
Sin davri boshida shakli fantastik va g'oyaviy mazmuni bo'yicha keskin satirik
roman keng tarqaldi. Ushbu janrda ishlagan eng yorqin rassom Pu Sun-Lin (1640-
1715) bo'lgan. Uning mashhur "Liao Chjayning g'ayrioddiy haqidagi hikoyalari"
(Liao Chjay Chji va) kech feodal Xitoyning eng mashhur badiiy asarlaridan biridir.
Sin davri adabiyotida allegorik usullarning tarqalishi Manchu hukmdorlari
tomonidan Xitoy yozuvchilarining erkin fikrini shafqatsiz ravishda bostirish
siyosatining natijasi edi. Hukumat nazorati ma'naviy hayotning barcha sohalariga
va birinchi navbatda feodal ta'limi va adabiy faoliyat sohasiga kirib bordi. Ushbu
nazoratning eng muhim kanallaridan biri imtihon tizimi edi. U nafaqat Tsin
saroyiga ma'qul bo'lgan shaxslarni mansabdor shaxslarga tanlash uchun, balki
o'qimishli xitoyliklarni dolzarb muammolardan, haqiqiy hayot talablaridan
chalg'itish uchun ham ishlatilgan. Manchular davrida rasmiy imtihonlarning barcha
bosqichlarida asosiy mavzu Konfutsiy kanonlaridan mavhum mavzularga
bag'ishlangan mavhum va sxolastik "sakkiz a'zoli insho" bo'ldi. Bunday
imtihonlarga tayyorgarlik ko'p yillik zerikarli siqilishni talab qildi, bu har qanday
tashabbus, iste'dod va qobiliyatni bo'g'ib qo'ydi.

XULOSA
XVII-XVIII asrlarda Xitoy madaniyati, tarixiy tarixda ahamiyatli bo`lgan
davr edi. Bu davrda Xitoy, bir necha imperiyalar va sulolalar davrida o`ziga xos
madaniyati rivojlantirdi. Bu kurs ishi davomida quyidagi mavzularni o`rganish
mumkin:
1. Sin sulolasi va uning boshlanishi: XVII asrning boshlarida Sin dinastiya
Xitoyda hukm surmoqda edi. Bu dastlabki davr, Xitoy madaniyatining o`ziga xos
shakllanishida muhim ahamiyatga ega edi.
2. Konfiutsiylik fikrlar va madaniyat: Konfiutsiylik fikrlar, Xitoy
madaniyatining asosiy qismi edi. Bu fikrlar, jamiyat tuzumi, inson huquqlari va
hukmdorlik tizimi bo`yicha o`zgarishlarni talab qilgan.
3. Xitoy madaniyatining asosiy qurilmalari: Xitoy madaniyatining asosiy
qurilmalari, shu jumladan, yazuvlar, arxitektura, va suzuvlar kabi san`at turlari,
madaniy meroslar va falsafa mavzulariga oid edi.
4. Din va madaniyat: Xitoyda buddizm, daosizm va konfiutsiylik jamiyatning
asosiy dini madaniyatini tashkil etgan. Bu dinlar, Xitoy madaniyatining tarixiy
rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo`lgan.
5. Xitoy yozuvlari va adabiyot: XVII-XVIII asrlarda Xitoyda adabiyot va
yozuvlar rivojlandi. Bu davrda, Xitoy adabiyoti xalq adabiyoti, diniy adabiyot va
dastanlar kabi turli janrlarga bo`lingan.
6. Madaniy va ilmiy yutuqlar: Xitoy davlati XVII-XVIII asrlarda madaniy va
ilmiy yutuqlarda yuqori darajaga erishgan. Bu davrda, Xitoyshunoslik, falsafa,
astronomiya va matematika sohalarida muhim yutuqlar qilindi.
Bu mavzular Xitoy madaniyati tarixining asosiy qismi bo`lib, bu davr Xitoy
tarixida ham, dunyoda ham madaniy rivojlanishning yirik bosqichi edi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. L. Titarenko, in-T Dal. Ras Sharqining. - M.: Sharq adabiyoti, 2006. -
T. 6: San'at. 1031 s. 2000 nusxada ISBN 978-5-02-036382-3.
2. Malyavin V. V. Daoning Alacakaranlığı. Xitoy madaniyati yangi davr
ostonasida. - M.: Dizayn. Ma'lumot. Kartografiya, Astrel, ast, 2003 yil. 448 s. 5000
nusxada ISBN 5-287-00092-8.
3. Guleva M. A. Xitoyda zamonaviy ta'lim tizimining iqtisodiy
muammolari: iqtisodiy fanlar nomzodi ilmiy darajasiga dissertatsiya. M.: B. I.,
2015 yil. 172 s. Новиков, Б.М. Антицинское тайное общество Неба и Земли
(Тяньдихуэй): проблема происхождения и начало деятельности : автореф.
дис. … канд. ист. наук / Б.М. Новиков. – Л., 1976.
4. Murray, D . H . The Origins of the Tiandihui: The Chinese Triads in
Legend and History / D.H. Murray , Qin B aoqi. – Stanford , 1994.
5. Ownby, D. Secret Societies Reconsidered / D. Ownby // Secret
Societies Reconsidered: Perspectives on the Social History of Modern South China
and Southeast Asia. – N е w York ; London , 1993.
6. Костяева, А.С. Тайные общества Китая в первой четверти XX
века / А.С. Костяева. – М., 1995.
7. Захаров, Е.А. «Школа Жана Шено» и современная западная
историография тайных обществ Китая / Е.А. Захаров // Молодежь в XXI
веке : материалы VIII краевой научной конференции. – Барнаул ; Рубцовск,
2006.
8. Chesneaux, J. Introduction / J. Chesneaux // Popular Movements and
Secret Societies in China 1840–1950. – Stanford, 1972.
9. Davis, F. Primitive Revolutionaries of China : A Study of Secret
Societies of the Late Nineteenth Century / F. Davis . – L., 1971.
10. Новиков, Б.М. Проблема тайных обществ (хуэйданов) периода
Цин в современной историографии КНР / Б.М. Новиков // Историография и
источниковедение истории стран Азии и Африки. – Вып. XII . – Л., 1990.

XVII-XVIII asrlarda Xitoy madaniyati

Sotib olish