XX asr 30-50 yillarda Oʻzbekistondagi milliy siyosat va milliy munosabatlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	260.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	27 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

35 Sotish

XX asr 30-50 yillarda Oʻzbekistondagi milliy siyosat va milliy munosabatlar

Sotib olish

XX ASR 30-50 YILLARDA O ZBEKISTONDAGI MILLIY SIYOSAT VAʻ
MILLIY MUNOSABATLAR
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….…… 3
I Bob. Sovet davlati milliy siyosatining oziga xos xususiyatlari
1.1. Sovet hokimiyati milliy siyosatining Ozbekistonda amalga oshirilishi.
Mahalliylashtirish. ……………………………………………………… .... ……… . 5
1.2. Milliy ziyolilarga bo’lgan munosabat.1930-yillardagi qatag'onlik siyosati.. … 14
II Bob. XX asrning 30-50-yillarida Ozbekistonda millatlararo munosabatlar
2.1.Milliy respublikalardagi ijtimoy-siyosiy o’zgarishlar. O‘zbek yozuvi islohoti... 2 4
2.2.Ozbekistonda ko’p millatlilikning shakllanishi. Kam sonli millatlar masalasi.. ..3 3
Xulosa ……………………………………………………………………… … .....… 38
Adabiyotlar ro ’ yxati …………………………………………… ... ……….. . ……… 40
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Jamiyatimizda yuz berayotgan tub iqtisodiy,
siyosiy, madaniy o‘zgarishlar o‘tmishga va bugungi tariximizga yangicha
qarashlarni vujudga keltirish tabiiy holdir.O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot
yo‘lini belgilayotgan davrda tarixga, ayniqsa, 20-yillardagi tarixiy voqyealikka,
davr xodisalarga qiziqish qonuniy ravishda kuchaydi. Zero, hozirgi vaqtda tarixiy
haqiqatni to‘g‘ri baholash zarurati kun tartibidagi muhim masalalardan biri bo‘lib
qoldi. Binobarin, tarix voqyealariga real baho berish ma'naviyatimizning
tiklanayotganligidan nishonadir.O‘zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimov
aytib o‘tganidek: “Halqning ma'naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish
O‘zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir.Ma'naviyat o‘z
xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib
yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi.Tarixga murojaat qilar
ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol
kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham
bo‘lmaydi”1.Shu nuqtai nazardan qaraganda bugungi kundagi ko‘pgina
fojialarimiz va qiyinchiliklarimiz keyingi o‘n yillarda umuminsoniy
qadriyatlardan chekinganimizning oqibatida yuz berayotganligi shubha
tug‘dirmaydi.O‘tmishga, bo‘lib o‘tgan tarixiy burilish natijalariga murojaat
qilargan millionlab odamlar ba'zan g‘ayriihtiyoriy ravishda, hozirgi zamonda ham
inqilobiy to‘ntarishlarni amalga oshirish mumkinligiga ishonch xosil qiladilar.
Tarixiy voqyealarning tajriba va saboqlaridan hozirgi sharoitda foydalanishga
harakat qiladilar. Tarixiy fanlarning eng muhim masalalarini chuqur o‘rganishga
qiziqish kuchaygan hozirgi vaqtda ziddiyatli 20-30 yillardagi O‘zbekiston
ijtimoiy-madaniy hayotini atroflicha, har tomonlama o‘rganish maqsadga
muvofiqdir.
2

Kurs ishining maqsad va vazifalari .Kurs ishining asosiy maqsadi
Istiqlolchilar harakati va mustabid sovet hokimiyatining mazmun mohiyatini
tushuntirish.Sovetlarning O’zbekistonda yuritgan qatag’onlik siyosati, uning
oqibatlari haqida ma’lumotga ega bo’lish. Talabalar ongida istiqlol uchun fidoyi
bo’lish tuyg’ularini shakllantirish.
Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari sifatida O’zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I. A. Karimovning nutqlari, maqolalari, fundamental asarlari,
Respublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tarixini o’rganish bilan
bog’liq Qarorlari, taniqli o’lkashunos, manbashunos, tarixchi olimlarning asarlari
hamda ilmiy tadqiqotlari xizmat qiladi. Shuningdek, mustabid sovet davri va
mustaqillik yillarida e`lon qilingan tarixiy-ilmiy asarlar, ilmiy tadqiqotlar, gazeta-
jurnallarda chop etilgan ilmiy maqolalar tashkil qiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Barcha ijtimoiy fan vakillari,
tarixchi olimlar O‘zbekiston ijtimoiy-madaniy hayoti tarixi bilan doimo qiziqib
kelganlar. O‘tgan yillar mobaynida tarixshunos fani ushbu mavzuga oid ilmiy
adabiyotlar bilan boyitildi.O‘zbekiston ijtimoiy-madaniy hayoti tarixi
masalalariga 20-30 yillaridayoq e'tibor berila boshlandi. Bu yillarda asosan
matbuot maqolalari va xajmi unchalik katta bo‘lmagan asarlar yaratilib, ularda
O‘zbekistondagi sotsialistik o‘zgarishlar jarayoni o‘z aksini topgan edi. Bu
asarlar ko‘pincha davlat rahbarlari tomonidan yozilgan bo‘lib, ilmiy jihatdan
qimmatga ega bo‘lmagan, ko‘proq targ‘ibotchilik xarakteriga ega bo‘lgan asarlar
edi. Shu bilan birga o‘sha davrda yaratilgan asarlar garchand chuqur tahlil
etilmagan, nazariy jihatdan umumlashtirilagan bo‘lsa-da, xujjatli dalillar asosida,
tarixiy voqyealar sodir bo‘lgan vaqtda yaratilganligi bilan qimmatlidir.
Shuningdek, tarix fanining o‘shbu sohasiga hozirgi kun nuqtai nazaridan
yangicha yondashuv. Bu asarlarda va tadqiqotlarda O‘zbekistonning
ijtimoiymadaniy hayoti tarixi masalalari, respublikada siyosiy tizimining
3

shakllanishi, ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, yer-suv islohoti, madaniy qurilishda,
milliy kadrlarni tayyorlashda yo‘l qo‘yilgan jiddiy xatolar ochib beriladi..
I Bob. Sovet davlati milliy siyosatining oziga xos xususiyatlari
1.1.Sovet hokimiyati milliy siyosatining Ozbekistonda amalga oshirilishi.
Mahalliylashtirish.
XX asrning 20-yillari oxiri va 30-yillari boshida jamiyat hayotining barcha
sohalarida boshlangan erkin faoliyat jarayoni, yangi iqtisodiy siyosat printsiplari va
tarkibiy qismlarining birgalikdagi sa'y-harakatlari vayronagarchilikni, qahatchilikni
asta-sekin tugatishga va xojalik hayotining birmuncha tiklanishiga olib keldi. Ammo,
20-yillarning II yarmidan Ozbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy
hayotining hamma jabhalarida ma'muriy - buyruqbozlik usuli borgan sari zorayishi
natijasida yangi iqtisodiy siyosat ozining bor mohiyatini, mavqeini yoqota bordi.
Sanoat va qishloq xojaligida qiyinchiliklar kopayib bordi. Tovar tanqisligining
kuchayib borishi narx-navoning oshib ketishiga, so’mning qadrsizlanishiga olib keldi.
Sanoat mollari va qishloq xojalik mahsulotlari narxlari ortasida katta farq bolishi,
sanoat bilan bolayotgan iqtisodiy munosabatlar dehqonlarning noroziligiga olib keldi.
Ijtimoiy-iqtisodiy siyosatda roy berayotgan keskin qiyinchiliklarni adolat yuzasidan,
aql-idrok bilan emas, balki ma'muriy-buyruqbozlik yoli bilan, zoravonlik usuli bilan
bartaraf qilish uchun Markaz siyosiy hokimligining harakati kuchayib bordi.
Ozbekistonni sanoatlashtirish eng boshdanoq Ittifoqni sanoatlashtirishning
tarkibiy va ajralmas bir qismi deb belgilandi. Undagi bor resurslardan tez vaqt ichida
bahramand bolish asosiy maqsad qilib qoyildi, Paxta ishlab chiqarish va qishloq
xojaligini qayta tiklash dasturida Markaz tomonidan kondalang qilib qo’yilgan
vazifalarga muvofiq paxta bilan bogliq sohalarning rivojiga, ya'ni qishloq xojalik
mashinasozligi, irrigatsiya qurilishi, metall konstruktsiyalar, mineral ogitlar ishlab
chiqarish, qishloq xojalik xomashyosi va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi
sanoatga qaratildi. Mahalliy resurslar: mis, azot va boshqalarni ishlab chiqarishni
4

tezlashtirish, ipakchilik, bogdorchilik, uzumchilik, qorakolchilik va boshqalarni
ostirish sur'atlarini jadallashtirish moljallandi. Shuningdek, rangli metall, neft,
toshkomir, tuz, grafit konlarini ochishga kirishildi. Ozbekiston xalqi oz kuch-quvvati,
idroki va mahoratini Vatan ravnaqi uchun safarbar qildi. Korxonalar yangi texnika
asosida tiklandi, yangi sanoat sohalari (ip-gazlama, trikotaj, shohi va hokazo) barpo
etildi, avval mavjud bolgan sanoat korxonalari qayta qurilib kengaytirildi. Natijada
sanoat yalpi mahsuloti ancha kopaydi, tannarxi hamaytirilib, sifati esa oshirildi. Uch
yil mobaynida yirik sanoat korxonalarining soni 48 taga kopaydi, 1928-yilga kelib
ular 166 taga etdi. Jumladan, Fargona to’qimachilik kombinati (1926), Toshkent
qishloq xojalik mashinasozligi zavodi (1934), Quvasoy sement va ohak zavodi
(1932), Toshkent to’qimachilik kombinati (1934), Chirchiq elektr kimyo kombinati
(1937) va boshqalar qurildi. Respublika neft sanoatida ochilgan konlar soni 31 taga
etdi. Angren qongir komir, Shargun, Boysuntog (Surxondaryo) toshkomir konlari
ishga tushdi.
Sanoatlashtirish davomida respublikaning energetika bazasi kengaytirildi va
mustahkamlandi. Umum foydalanadigan va sanoatni ta'minlaydigan elektr
stantsiyalari soni uch yil mobaynida 17 taga ortdi, elektr energiyasi ishlab chiqarish 3
barovarga kopaydi. Elektr stantsiyalari quvvati 482 mln. kilovattga etdi. 30-yillarda
Chirchiq-Bozsuv GESlari majmuasi barpo etildi. Turkiston - Sibir temir yoli qurildi.
Respublikada oltin, mis, qorgoshin, ruh, volfram, molibden, oltingugurt, simob
konlari ochildi. 30-yillar boshida Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida, Qurama
toglarida oltin konlari topildi. Qoytosh volfram-molibden (Jizzax, 1937) konlari ishga
tushirildi. Shular qatorida onlab paxta tozalash zavodlari, toqimachilik va ipakchilik
fabrikalari, oziq-ovqat sanoati korxonalari barpo etildi. Bu ishlarning hammasi juda
katta miqdordagi mablaglarni talab qilar, bu esa mehnatkash kishilar yelkasiga ogir
yuk bolib tushar edi. Xalq ommasining ijtimoiy ehtiyojlari sovet davlatining byudjet
siyosatida ikkinchi oringa tushib qolgan edi. Respublikada mahalliy malakali
ishchilar, muhandislar va texnik xodimlar tayyorlash masalasiga etarli e'tibor
5

berilmadi. Sanoatni mustahkam lash uchun sobiq Ittifoqning boshqa joylaridan
rusiyzabon aholi ko’chirib keltirilib, turar - joy va ish bilan ta'minlandi.
Shunday qilib, sanoatni jadal rivojlantirish natijasida Ozbekiston Markazga
rangli va nodir metallar, oltingugurt, azoperit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom
ipak va boshqa strategik xomashyo etkazib, SSSRni chet el xomashyosiga
qaramlikdan qutqardi. Respublikaning markaziy hokimiyat balansini mustahkam
lashda katta madad boldi. Ozbekiston sobiq Ittifoqning iqtisodiy mustaqilligiga katta
hissa qoshgan bolsa-da, u Markazga muttasil xomashyo etkazib beruvchi bazaga
aylanib qolaverdi. Respublikaning ichki imkoniyatlari va manfaatlari hisobga
olinmadi, aholining ijtimoiy ehtiyojlari nazar-pisand qilinmadi. 20-yillarning
boshlariga kelib ozbek qishlogini rivojlantirishda ba'zi siljishlar ro’y berdi. Yangi
iqtisodiy siyosatga otilishi natijasida oziq-ovqat razvyortkasi oziq-ovqat soligi bilan
almashtirildi, dehqonga ortiqcha mahsulotni sotishga, shuningdek, goza va boshqa
ekinlar maydonini kengaytirishga imkon yaratildi. Mintaqada 1921-1922-yilLarda
yer-suv islohoti qisman amalga oshirildi. Islohot asosan Ettisuv, Sirdaryo
viloyatlarida otkazilib rus krestyanlarining yerlari natsionalizatsiya qilindi. Kochirib
keftirilgan bu krestyanlarning asosiy qismi quloqlar deb e'lon qilindi. Turkiston olkasi
boyicha davlat yer fondiga olingan 230 ming desyatina yerdan 26 ming desyatinasi
otroq dehqonlarga bolib berildi. Bu davrlarda Turkistonda «Qoshchi» uyushmasi
tashkil topib, bu ittifoq 90 mingdan ortiq qishloq aholisini birlashtirgan edi. Ular
tadbirlarda faol qatnashib, sovet hokimiyatining qishloqdagi siyosatiga yordam berib
turdi. Ammo bu jarayon uzoqqa cho’zilmadi, sovet hukumati mulk egalarini asta-
sekin cheklash va tugatish siyosatini olib bordi. Qishloqlarda shu siyosatni amalga
oshirishga qaratilgan chora- tadbirlardan biri 1925-1929-yillardagi yer-suv islohoti
boldi. Ozbekiston sovetlarning Markaziy Ijroiya Komiteti 1925-yil 1-2-dekabr
kunlari ozining favqulodda sessiyasiga toplanib, yer-suv islohoti otkazish togrisidagi
masalani korib chiqdi. 2-dekabrda sessiya «Yer va suvni musodara qilish togrisida»,
«Yer-suv islohoti otkazish togrisida»gi dekretlarni qabul qildi. Shunga kora bu
6

islohotlar Fargona, Toshkent, Samarqand viloyatlarida 1925-1926-yillarda, Zarafshon
viloyatida 1927-yili o’tkazildi. Islohot Qashqadaryo, Surxondaryo, Xorazm
viloyatlarida 1928-1929-yillarda amalga oshirildi. Bunda xalqning yer bilan barcha
ishchi ot-ulovlari, dehqonchilik asbob-uskunalari ham musodara qilindi. Islohot
davomida alohida tortib olingan yer fondi 475 ming desyatina bolib, uning 10%
hambagal va ham erli xojaliklarga taqsimlab berildi. Qolgan er davlat tasarrufiga otdi.
Shunday qilib, Ozbekistonda 1925-1929-yillarda amalga oshirilgan yer-suv
islohoti mulkdorlarni tugatishga qaratilgan bolib, qishloq xojaligini zoravonlik yoli
bilan yalpi jamoalashtirish jarayonini tezlashtirish uchun qulay shart-sharoit hozirladi.
Sovet davlati tortib olingan yer-suvlar hisobiga kooperatsiyalar, song jamoa xojaligi
tuzish siyosatini olib bordi. Jamoa xojaligi tuzilishining boshidan qishloq xojalik
artellari mulklarini davlat tasarrufiga o’tkazish boshlandi. Jamoa xojaligi
dehqonlarning yerlari va ishlab chiqarish vositalarini birlashtirish asosida tuzildi, bu
vositalar yagona bolinmas fondga qoshildi. Bu dehqonlarning mulkdan ajralishini
boshlab berdi. Jamoa xojaliklari iqtisodiy jihatdan butunlay davlatga qaram bolib
qoldi. Uning mustaqilligi va tashabbusv cheklandi. Jamoa xojaligiga kirmagan yakka
xojaliklarga nisbatan taz'yiq otkazila boshlandi.
1930-yil fevralda Ozbekiston Kompartiyasi MK "quloq xojaliklarini tugatish
togrisida" qaror qabul qildi. Bu qaror jamoalashtirish siyosatini va jamoalashtirish
jarayonida taz'yiq va qatagonlik o’tkazishni qonunlashtirib berdi. Respublika yalpi
jamoalashtiriladigan on etti tumanga bolindi. Mahalliy rahbarlar raqamlar orqasidan
quvib, qonunni buzishgacha bordilar. Natijada, kopchilik tumanlarda jamoalashtirish
bir necha hafta ichida tugallandi. Bu ishlar amalda oziga toqroq xojaliklarni tugatish,
ya'ni xojalik mulklari va imoratlarini musodara qilishga aylanib qoldi. Shuningdek,
quloq xojaliklarini tugatish kompaniyasi avj oldi. 1930-yili 264 ta quloq va boylar
xojaliklari deb atalgan xojaliklar tugatildi. 1939-yilga kelib respublikada yakka
xojaliklarga butkul barham berildi. Jamoalashtirish qishloq xojaligini ma'muriy
buyruqbozlik asosida boshqarishni mustahkamladi. Yirik ishlab chiqarish vositalari
7

mashina traktor stantsiyalari (MTS) korinishida davlat qo’lida toplanib bordi. MTSlar
jamoa xojaliklari dalalarini natural haq evaziga ishlab berar, bu haqning miqdori esa
yuqoridan belgilab berilardi. Korilgan turli choralarga qaramay, qishloq xojaligi
ishlab chiqarishida biror yirik ozgarishlar bolgani yoq. Chorvachilik qishloq
xojaligining muhim sohasi bolib qoldi. Paxtachilikni rivojlantirish uchun xashar usuli
bilan 1939-yilda Katta Fargona kanali va boshqa suv inshootlari qazildi. Natijada,
sugoriladigan erlar maydoni kengaydi. Ozbekistonda qishloq xojaligi ishlab chiqarish
asosan Markaz sanoatining ehtiyojini qoplashga qaratildi. Jamoalashtirish natijasida
dehqonlarga xos turmush tarzi buzildi, ma'naviy-ahloqiy qadriyatlar zavol topdi va
dehqonning davlat tomonidan asoratga solinishiga olib keldi. Oxir oqibat kolxozlarda
zorlik bilan olib qolingan dehqonlar asosiy fuqarolik huquqlaridan mahrum boldilar.
Dehqonlar yerga va ishlab chiqarishga egalik tuygusini, mehnatsevarlik fazilatlarini
yoqotib bordilar, ulardagi mehnatga, kasb mahoratiga bolgan mehr soviy boshladi.
20-30-yillardagi murakkab ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy jarayonlar
respublikaning milliy madaniyatiga ta'sir otkazdi. Taraqqiyotning zamonaviy
rivojlangan darajasiga otish katta qiyinchiliklarni yengish bilan bogiiq bolib, keskin
mafkuraviy kurashlar asosida kechdi. 1929-yil avgustida arab yozuvini lotin
grafikasiga almashtirish haqida qaror qabul qilindi. 1940-yil may oyida esa
navbatdagi islohot amalga oshirilib, yozuvni kirill grafikasiga o’tkazish haqida
ko’rsatma berildi. Bolsheviklarning ta'biriga ko’ra arab yozuvi dindorlarga,
ulamolarga "xizmat qilar" edi. Aslida esa bu bilan kop millatli Orta Osiyo xalqlarini
Sharq musulmon mamlakatlaridan sun'iy ravishda ajratib olib, ular uchun alohida
yangi madaniyat, yangi tarix yaratishni maqsad qilib qo’ygan edilar. Ozbek xalqining
azaldan bilimga intilishi, madaniy merosni qadrlashi olaroq milliy ziyolilar xalqqa
yordam berish uchun maorif sohasi, maktablarda ishlab, oz faoliyatini davom
ettirdilar. Shu bilan bir vaqtda katta yoshli aholi ortasida savodsizlikni tugatish uchun
shahar va qishloqlarda maktablar, savodsizlikni tugatish tarmoqlari faoliyat ko’rsatdi.
Shu yillarda Markaz siyosiy rahbariyati sovet tuzumiga sodiq bolgan pedagog
8

kadrlarni tezkorlik bilan tayyorlab, ular orqali aholini, ayniqsa yosh avlodni
kommunistik goyalar asosida tarbiyalash maqsadida mablagni ayamadi, bor
ma'rifatchilarni hamda partiya, sovet, jamoat tashkilotlarining kuch-quvvatini safarbar
qildi. Afsuski, Xalq ta'Iimiga buyruqbozlik nuqtai nazaridan yondashish natijasida
ochilgan koplab maktablarda oqitish sifati past bolib, talab darajasiga javob bermasdi.
20-yillarning ikkinchi yarmida maxsus va oliy ma'lumotli kadrlar
tayyorlaydigan turli o’quv yurtlari ochildi. Orta Osiyodagi birinchi oliy oquv yurti-
1918-yili ochilgan Turkiston davlat universiteti-bu vaqtga kelib oliy ta'limning eng
yirik markaziga aylandi. Mavjud institutlar va texnikumlarning bazalarida yangi oquv
yurtlari, jumladan, paxtachilik-irrigatsiya, politexnika, kon qidirish, to’qimachilik,
tibbiyot va boshqa institutlar ochildi. 30-yillarning oxirida 30 ta oliy o’quv yurti va 98
ta texnikumlar faoliyat ko’rsatgan. Shuningdek, bu davrlarda dastlabki ilmiy-tadqiqot
muassasalari ochildi. Irrigatsiya, paxtachilik va tibbiyot sohalaridagi muammolarni
ilmiy jihatdan ishlab chiqish yolga qoyildi, ilm-fan qaror topdi, jiddiy yutuqlar qolga
kiritildi. Natijada, iste'dodli tadqiqotchilar etishib chiqdi, jumladan, geolog olim
H.AbduIlaev, matematik T.Qori - Niyoziy, biolog T.Zohidov, kimyogar O.Sodiqov,
arxeolog Ya.GuIomov va boshqalar yangi ilmiy yo’nalishlar hamda ilmiy
maktablarning asoschilari bolib qoldilar.
Ilmiy ishlarni uygunlashtirib tartibga solib borish uchun OzSSR MIK qoshida
1932-yili fanlar komiteti tuzildi. Bu koraitet 1940-yili SSSR Fanlar akademiyasining
Ozbekiston filialiga aylantirildi. Bu davrlarda xotin-qizlarning erkaklar bilan teng
huquqliligi boyicha bir qator qonun va qarorlar qabul qilindi. Ularning amalga
oshishini sun'iy ravishda tezlashtirish maqsadida 1927-yil bahorida "Hujum"
hampaniyasi boshlab yuborildi. Bunga kora bolsheviklar zoravonlik, ma'muriy yol
bilan ayollarning paranjisini tashlattirishga harakat qildilar. Ijtimoiy hayotda shiddatli
ziddiyatlar hukm surgan bu murakkab davrda adabiyot va san'at milliylik,
insonparvarJik, xalqchillik kabi tamoyillarga sodiqligini saqlab qoldi. 20-yillarning
boshlarida Abdurauf Fitrat boshchiligida Toshkentda tuzilgan "Chigatoy gurungi"
9

uyushmasi a'zolari yangi ozbek milliy adabiyoti, till va madaniyatini yaratish, adabiy-
madaniy merosini to’plash va o’rganish, talantlarga har tomonlama ko’mak berishga
harakat qildilar. Shuningdek, bu davrda sovet hokimiyati va bolsheviklarning
goyaviy-sinfiy qarashlari ta'sirida turli - tuman ijodiy tashkilotlar, guruhlar va oqimlar
yuzaga keldi. ChoIpon, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Gulom Zafariy va boshqalar milliy
qadriyatlarni yoqlab, xalqning tarixiy otmishi, ozodlik uchun kurashini, ijtimoiy
ozgarishlarni aks ettirgan bir qancha nazariy, she'riy va dramatik asarlar yaratdilar.
1934-yilning mart oyida Toshkentda Ozbekiston yozuvchilari qurultoyi bolib
otdi, unda respublika yozuvchilari uyushmasi tuzildi. Ozbek milliy dramaturgiyasi va
musiqasi, teatr va kino, tasviriy va amaliy san'at ham xalqimiz ma'naviy
madaniyatining hayotbaxsh manbai bolib qoldi va unga xizmat qildi. 1936-39 -
yillarda Toshkentda ochilgan davlat konservatoriyasi, opera va balet teatrlari ozbek
musiqa va vokal madaniyatining rivojlanishida muhim rol oynadi. 20-30-yillar
ateistik (dinga qarshi) harakatning kuchayishi bilan ta'riflanadi. Partiya organlari
yoshlar orasida dinga qarshi keng kolamda tashviqot-targibot ishlari olib bordilar.
Dinni, ruhoniylar va dindorlarni siyosiy va jismonan ta'qib qilish xalqning ma'naviy
madaniyatiga zavol etkazdi. Masjid, madrasalarning yopilishi ahofi orasida
umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni, milliy ma'naviyatni targib qilish, qaror toptirish
ishiga ziyon etkazdi. Yosh avlod islom dini qoldirgan ulkan ma'naviy merosdan
mahrum boldi.
Shunday qilib, bu davr respublika madaniy hayotida ijobiy ozgarishlar bilan
ham e'tiborli boldi. Biroq 20-yillarning ikkinchi yarmidan qaror topgan ma'muriy
buyruqbozlik tizimi respublika ijtimoiy-madaniy sohalarining yangidan barpo
bolishini sekinlashtirib qoydi. E'lon qilingan sotsialistik insonparvarlik, adolat
haqidagi goyalar bilan haqiqiy voqelik ortasida ziddiyatlar paydo boldi. Ular milliy
ma'naviy hayotning asl mohiyatini notogri tushunish, uni ruslashtirish va kop asrlik
ma'naviy qadriyatlardan voz kechish bilan ifodalandi, bu narsa ayniqsa qatagonlik
xatti-harakatlarinig ta'siri ostida yanada kuchayib bordi.
10

20-yillarning oxiridan boshlab mamlakat va respublikada tarkib topib
kelayotgan totalitar jamiyatga xos xususiyatlar tobora oshkora namoyon bola
boshladi. Muhim qarorlarning hammasi tor partiya doirasida qabul qilinar va butun
mamlakat uchun majburiy bolib qolardi. Demokratiyani bogish, haq-huquqlarning,
qonunchiliklarning ommaviy ravishda buzilishiga olib keldi. Natijada milliy
madaniyatni qayta tiklash, xalq turmushini yaxshilashga e'tibor qaratmoqchi bolgan
rahbar xodimlar Akmal Ikromov, Turar Risqulov, Fayzulla Xojaev, Nazir Toraqulov
va boshqa arboblar millatchilikda ayblandi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muqobil
yo’llarini amalga oshirishga uringan kishilar guruhbozlikka qarshi kurash shiori ostida
tazyiqqa uchradi. Keyinchalik "inogomovchilik", "On sakkizlar guruhi",
"qosimovchilik" deb nom olgan ishlar osha paytlarda toqilgan edi. "O’n sakkizlar
guruhi" bolsheviklar tomonidan boy-quloq deb nomlangan o’ziga to’q xojaliklarning
yer-suv islohoti jarayonida belgilangan me'yordan ortiqcha mol-mulkni tortib
olinishiga qarshi chiqdilar. Ozbekiston yer ishlari xalq komissari I.Xidiraliev
boshchiligida 18 nafar mas'ul partiya va sovet xodimlari dehqonlarni iqtisodiy
jihatdan himoya qilinganliklari uchun jazolandilar. Shu davrda Ozbekiston
Kompartiyasi MKning matbuot bolimi mudiri R.Inagomov, Ozbekiston Oliy sudi
raisi S.Qosimov va ularning tarafdorlari partiyani Ozbekistonda mustamlakachilik
siyosati olib borayotganlikda aybladilar, iqtisodiyot, madaniyatning mustaqil
rivojlanishiga yol ochib berishni talab qildilar. Natijada nohaq ayblanib, qatagon
qilindilar. 1929-yil oxirlarida Munavvar Qori Abdurashidxonov boshchiligidagi
"Milliy istiqlol" tashkilotining a'zolari qamoqqa olindilar. Ular sovet hokimiyatining
siyosatiga qarshi chiqqan reaktsion tashkilotlarning a'zosi sifatida qoralandilar.
Toshkentda qamalgan tashkilotning 85 nafar a'zosidan 15 nafari otib tashlandi
(Munavvar Qori Abdurashidxonov 1931-yil Moskvada otilgan), qolganlari ahloq
tuzatish mehnat lagerlariga jonatildilar, 30-yillarda qonunbuzarlik va qatagonlar
yanada avjga chiqdi, inson qadr - qimmati poymol etildi. Buning oqibatida 1937-yil
11

ikkinchi yarmidan song A.Qodiriy, Cholpon, Fitrat, Elbek, Usmon Nosir va
boshqalar, matbuot va adabiyot xodimlari, tarjimonlar va olimlar, ruhoniylar nohaq
ravishda xalq dushmani sifatida ayblanib, qatagon qilindilar. Ular yaratgan asarlar va
badiiy tarjimalarni oqish ta'qiqlab qo’yildi. Islomga oid noyob qo’lyozma kitoblar
yo’q qilindi. Ozbekistonda yalpi qatagon partiya va davlatga xizmat qilgan atoqli
arboblarni qamoqqa olishdan boshlandi. Siyosiy boshqarma U.Xojaev. A.Ikromov,
S.Segizboev va boshqalar ustidan "sovetlarga qarshi qoporuvchilik" degan
uydirmalarni toqib chiqardilar. Chunki ular bahs va munozaralarda oz
dunyoqarashlarini sobit turib himoya qila oladigan xalq etakchilari edi, 1931-1939-
yilLarda Ozbekiston jamiyatning hamma tabaqalariga yoyilgan hibsga olish tolqini
ostida qoldi. Olimlar, muhandislar, shoiru - yozuvchilar, maorifchilar, san'atkorlar,
jurnalistlar, hattoki ishchi va dehqonlar ham ta'qib ostiga olindi va qatagon qilindi.
OzSSR Ichki ishlar xalq komissarligining ichki turmasi va boshqa qamoqxonalarida
mahbuslar jismoniy jazolarga mahkum boldilar. Mahbuslarning koplari bu holatdan
chiqish, qutulishning yagona yoli oz joniga qasd qilish deb bildilar. Ayrimlari esa
qilmagan jinoyatlarini boyniga olishga majbur bolganlar. Xullas, 1937-1939-yillarda
sohta ayblovlar boyicha Ozbekistonda hammasi bolib, 41 mingdan ziyod kishi
qamoqqa olingan, ulardan 37 mingdan ortiq kishi jazolangan, ularning ichidan 6 ming
920 kishi esa otib tashlangan. («Pravda Vostoka» 1991, 15 sentyabr). Natijada,
respublika o’zining kuchli kadrlaridan ayrildi, ziyolilar avlodlarining payvastaligi
vahshiyona buzildi. Shunday qilib, 30-yillarning oxirida Ozbekistonda insoniylik va
demokratiya printsiplarini oyoq osti qiladigan, har qanday ozgacha fikr yuritishni
kuch bilan bogadigan, ommaviy o’zboshimchalik va zorlik bilan Vatanga sodiq ming
- minglab kishilarni qirib tashlagan totalitar tartibot qaror topdi va kuchaya bordi. Bu
xalqning boshiga chinakam fojea bolib tushdi hamda unga nihoyatda ogir urush
sinovlari arafasida ulkan ziyon va talofat yetkazdi.
12

1.2.Milliy ziyolilarga bo’lgan munosabat.1930-yillardagi qatag'onlik
siyosati.
Fashizmga qarshi urush tamom bo'lgandan keyin oradan ko'p o'tmay barcha
republikalar singari O'zbekiston bo'ylab yana bir yalpi terror tulkini bo'lib o'tdi. 30-
yillardagi Qatag'onlar asosan partiya, sovet, xo'jalik va harbiy kadrlarga bo'lgan
bo'lsada 40-50-yillardagi Qatag'onlar esa asosan madaniyat va ilm fan arboblariga
taallukli bo'ldi.
Sobiq ittifoqdagi hukmron partiya markazqumi urush yillarida fashizm
asoratini, nemislar bosib olgan yerlarda odamlar ongiga fashizim mafkurasining ta'siri
bo'lganligini va buning oqibatida matbuot, san'at va adabiyotda- g'oyasizlik
siyosatdan yirok turish, hayotiy haqikatni buzib ko'rsatish, realistik traditsiyadan
chetlashish, umidsizlik, kelajakka ishonchsizlik paydo bo'lganligini rukach qilib,
1946 yilning avgustida "Zvezda" va "Leningrad" jurnallari haqidagi, 1948 yilda "
ulug' do'stlik" operasi haqidagi nohaq qarorlar qabul qildi. Ularda sovet adabiyoti
va san'atining bir qancha talantli xodimlarining ijodiga no haq va asossiz ayblar
qo'yildi. Partiyaning adabiyot va san'at masalalariga oid qarorlarini amalga oshirish
vaqtida matbuotda va ijodiy tashkilotlarda ba'zan xatolarga va buzish hollariga yo'l
qo'yildi :badiiy problemalarni ijodiy muxokama qilish ba'zan ma'muriyatchilik bilan
almashtirildi, adabiyot, musiqa va kino asarlariga baho berishda ayrim hollarda ba'zi
asarlar asossiz tankid qilinsa, ba'zilari asossiz maktaldi.
Bu qarorlar (bular o'sha davrdagi bosh ideolok A.A.Jdanovning tashabbusi va
ko'rsatmasi bilan qabul qilingan edi) ning bajarilishi butun mafkurani, shu jumladan
ijodiyotni, adabiyot va san'atdagi demokratik taraqqiyotni ko'p yillar davomida
bo'g'ib qo'ydi. Karorlarning salbiy ta'siridan O'zbekiston va uning partiya tashkiloti
ham chetda kolmadi. 40-yillarning oxiri, 50-yillarning boshlaridagi O'zKompartiya
Markazqo'mining barcha byuro yig'ilishlarida, 1952 yilda bo'lib o'tgan Markazkum
X Plenumida millatchilikka qarshi nikob ostida o'zbek xalqining madaniy
merosiga, badiiy va ilmiy ziyoliylarga qarshi kurash boshlandi. Respublikaning
13

ko'pgina yozuvchilari, olimlari, partiya va davlat arboblari millatchilikda ayblandilar.
"Ayrim o'zbek yozuvchilarining ijodida, -deb ko'rsatilgan edi. O'ZKP b MQning
1949 yil 25 indagi buyruk qarorida-millatchilik, milliy chegaralanish, feodal
o'tmishni ko'klarga ko'tarish va eski feodal madaniyat oldida kullarcha ta'zim qilish
hollari sezilib turadi". qarorlarda A. Qahhor, g'.g'ulom, A. Kayumov, M. Shayxzoda,
Oybek, Mirtemir, tuyg'un, M. Boboev, U. Rashidov, Shukurullo, S. Ahmadlarning
ijodi qattiq tankid ostiga olindi. Ayniqsa o'z saxifalarida o'quvchilarni
tartibsizlikka undovchi maqola va badiy asarlar berib borganligida, komopolitizmda
(siyosatdan yir oqlashishda) ayblangan Oybek rahbarligida chiqib turgan " Sharq
yulduzi" jurnali keskin tanqid ostiga olingan edi.
Alohida hech qanday g`ayri qonuniy harakatlar sodir qilmagan partiyaning
ichki muholiflari 20-yillarning 2-yarmidan boshlaboq qamoqqa olindi va surgun
qilindi. Shundan keyin qatag`onlar ko`payib, ularning sabablari esa soxtalashtirildi.
Bu birinchi galda jadid maktablarining mutaxassislari: olimlar, injenerlar, agronomlar,
iqtisodchilar va ziyolilar guruhiga ta`lluqli edi. Ularning ko`pchiligini josuslar
«qo`poruvchilar» «xalq dushmani» deb e`lon qilinib, turli xil jazolarga (qamoq,
surgun, otuv va h.k.) hukm qilindi.Qishliq xo`jaligini yoppasiga kollektivlashtirish
davrida dexqonlarning anchagina qatlamlari qatag`on qilindi. Yangi qurlishlardagi
yosh ishchilar, qishloqlarda naridan beri o`qitilgan mexanizatorlar ko`pincha texnika
buzilishida aybdor bo`lib qoladilar. Bu ham keyinroq sinfiy dushman qo`poruvchiligi
sifatida baholanadigan bo`ldi.
«Sinfiy dushman unsurlar»ga qarshi ishlarni 1929 yildan e`tiboran «uchlik» deb
ataluvchi komissiyalar ko`rib chiqa boshladilar. Uning tarkibi quyidagicha bo`lar edi:
ya`ni, Raykomning birinchi sekretari, Rayon ijroiya komiteti raisi, Rayon GPUsining
boshlig`idan iborat bo`lar edi. Mahkum etilganlar shimolga GULag Arxipelaglariga
tushar edilar.
Qatag`onlar 30-yillar boshigacha asosiy sinfiy dushman unsurlar-«quloqlar»,
«burjua mutaxassislari»ga qarshi kurash ostida olib borildi.1934 yildan boshlab
14

qatag`onlar partiyaning avvalgidan ham kengroq ko`lamda ya`ni, «Fashizm agenti»,
«Kapitalistik burjua davlat tarafdori», «Antisovet markaz tashkilotchisi»,
«Ko`poruvchi», «Shpion» kabi aybnomalar ostida boshlanib ketdi. Bunga MK siyosiy
byurosining a`zosi, partiya MK va Leningrad shahar komitetining sekretari
S.M.Kirovning 1934 yilning 1 dekabrida o`ldirilishi bahona bo`ldi. Bu ishning
shaxsan uyushtiruvchisi Stalin edi, ammo bu ishdan xabardor bo`lgan barcha guvohlar
yo`qotildi.
Davlat jinoyatchilari uchun qamoq muddati 10 yildan 25 yilgacha oshirildi.
VKP(b) MKning sekretari Kaganovichning taklifiga ko`ra, siyosiy ayblovlar bo`yicha
ishlar suddan tashqari tartibda, lekin oliy jazo chorasi qo`llanilgan holda qarab chiqila
boshlandi. 1934 yil OGPU ichki ishlar xalq Komisarligi qilib qayta o`zgartirildi
(NKVD-ruscha-muallif).
15

1937 yili dunyo matbuotida harbiylar ishi deb atalgan sud prosessi e`lon qilindi.
Unda Qizil Armiya harbiy boshliqlarining ko`pchiligi Stalin tomonidan qoralandi.
1937 yilning 2 iyunidagi gazetalarda Harbiy Kollegiya sudiga yirik harbiy boshliqlar:
M.N.Tuxachevskiy, I.E.Yarkin, I.P.Uborovich, R.P. Eydeman berilgani e`lon qilindi
va ular shu kunning o`zidayoq otishga hukm qilindilar. Bunday qatag`on ilgari Qizil
Armiya safini podsho zabitlaridan, generallaridan tozalash sifatida 20-yillarda bo`lgan
bo`lsa, 30-yillar oxirida endi sotqin, «Troskiychi-Zinobyevchi» inqilob dushmani kabi
soxta ayblovlar bilan almashgan edi.
Voroshilovning ma`lumotiga ko`ra, 20 yildan 30 - yillarning yarmigacha Qizil
Armiya safidan 47 mingta harbiy va 5 mingta muxolif chetlatilgan. O`sha paytda
SSSRda 5ta marshal bo`lgan bo`lsa, shundan 3 tasi: Tuxachevskiy, Yegorov, Blyuxer
terror qurboni bo`ldi. Faqat Voroshilov va Budyonniy tirik qolgan edilar. Stalin
qatag`onlarining xususiyatli tomoni shunda ediki, bu qatag`ondan hukumat
boshliqlaridan tortib farroshgacha qochib qutula olmas va ular uchun keragicha
aybnoma topilar edi. Masalan: 1928 yili Yoqutlar isyonidan keyin 35 ming kishi otib
tashlandi, 1930 yil boshida Ukrainani ajratib olish ittifoqi ishi sudda ko`rildi va
professor Yefremov va Chekovskiylar hamda ko`plab kazaklar yo`q qilindi.
Markazda va joylarda harbiylar, injenerlar, razvedkachilar, partiya va Sovet
rahbarlariga qarshi o`tkazilgan qatag`onlar mudofaa salohiyatiga berilgan ulkan zarba
bo`ldi. Stalin Gitlerchilar Germaniyasining harbiy rejalari to`g`risidagi qimmatli
ma`lumot olishga erishgan razvedkaga ishonmay Qizil Armiya Bosh Shtabi Bosh
Razvedka Boshqarmasining 5ta boshlig`ini birin ketin qatag`on qildi.
Qatag`on haqida general - leytenant Pavlenko shunday degan edi; «Dunyo
tarixida yaqinlashib kelayotgan urush arafasida hech qaysi mamlakat ayovsiz va keng
doirada o`z harbiy mutaxassislarini yo`q qilganini bilmaydi».1937-1938 yillar
qatag`on avjiga chiqqan davr bo`lib bunda ko`plab partiya va davlat arboblarini nohaq
qurbon qilindi. Jumladan, butun boshqaruv apparati Leningradda yo`q qilindi. Bunday
qatag`onlar RSFSR, Ukraina, Ozarbajon, Gruziya, Armanistonda ham keng qo`lamda
16

amalga oshirildi.Sovet fanining nazariyotchilari, olimlar va novatorlari ham qatag`on
qurbonlari bo`ldilar. Masalan: genetika fanining otasi Vavilov, geografik - biosfera
ta`minot nazariyotchisi Vernadskiy V.I., Ioffe - fizik, Luzin - buyuk matematik,
Lisenko - biolog nazariyotchi, Bulgakov, Platonov kabi adabiyot nomoyandalari va
xokozalarning qatag`on etilishi ilm-fan va madaniyatning chinakam fojeasi
bo`ldi.O`zbekistondagi partiya xodimlari va davlat arboblarining yo`q qilinishi ham
o`ziga xos tarzda amalga oshirildi. Butun Sobiq ittifoqda bo`layotgan qatag`on
siyosati O`zbekistonni ham chetlab o`tmadi. Stalin va uning qonxo`r jallodlari o`zbek
xalqining chin farzandiga nisbatan ham qatag`onlar yo`lini tutdilar. O`zbekistonda
qamalmagan biror taniqli shaxs, rahbar, partiya xodimlari qoldirilmadi. Ayrimlari
yaqqol ko`zga tashlanmaganlar xufiy nazoratga olindi.
Respublikada birinchi qatag`on qurboni respublika Xalq Komissarlari Soveti
raisi Fayzulla Xo`jayev edi. U 1896 yili Buxoroda savdogar millioner oilasida
dunyoga kelgan.1920 yil 11 sentabrda BKP safiga kirdi. So`ngra Buxoro Komunistik
17

Partiyasi MK tarkibiga ham kiritildi. 1920 yil oktabrda Buxoro Xalq Nozirlari Soveti
raisi qilib saylandi.
RKP(b) MKning 1924 yil 5 noyabrdagi qaroriga binoan O`zbekiston revkomi
raisi etib tasdiqlandi. 1925 yil 14 fevraldan 1937 yil 17 iyungacha O`zbekiston SSR
XKS raisi lavozimida ishladi.1923 yilning boshlarida F.Xo`jayev Germaniyada
bo`ladi. Maqsad el dardiga davo izlash ya`ni, Germaniyaning Buxorodagi
elchixonasini ochish, Rossiyaning Buxoro Xalq Respublikasi ichki ishlariga
aralashuvini oldini olish edi.
Fayzulla Xo`jayev siyosiy bilimli, madaniyatli, savdoxonli bo`lishga doim katta
e`tibor bergan. Mana uning o`z yaqinlari davrasida aytgan so`zlari: "Sizlar o`qimay
qo`ydinglar. O`z ustimizdan ishlamayapmiz. Madaniy darajamiz va ma`naviy
qiyofamiz achinarli holatga kelib qoldi. Biz ana shu savodsizligimiz oqibatida
Vatanni, Buxoroni boy berib qo`ydik. Shu sababli ham o`z Vatanimizda rahbarlik
ishlarini qo`lga ololmadik va mustaqillik yo`lida aql bilan ish yurita bilmadik."
1938 yilning 2-13 martida Moskvadagi Soyuzlar uyining katta zalida
F.Xo`jayev va bir guruh partiya Sovet xodimlari sud qilindi. Unga Sovetlarga qarshi,
millatchi degan aybnoma qo`yildi va otib tashlandi. Keyinchalik Fayzulla Xo`jayev
o`limidan so`ng oqlandi.1937 yilgi qatag`on Akmal Ikromovni ham chetlab o`tmadi.
A. Ikromov qanday odam edi?
U 1898 yil 14 noyabrda Toshkentdagi O`hchi mahallasida yashovchi Ikrom
domla oilasida dunyoga keldi. Onasi Tojiniso opa ma`rifatli ayol edi. Ular uylarida
ochilgan maktabda bolalarni o`qitar edilar. Yosh Akmal ham ularga qo`shilib savodini
chiqaradi, diniy va dunyoviy darsliklarni, kitoblarni o`qish imkoniyatiga ega bo`ldi.
1918 yil 18 fevralda eski shahar tashkiloti A. Ikrsmovni bolsheviklar safiga qabul
qiladi. Ushbu davrdagi barcha ziyolilar qatori u ham sovet mafkurachilarining
nayrangiga ishonib aldandi. Shu kundan e`tiboran u, partiya qayerga yuborgan bo`lsa
o`sha yerda, o`z kuchi va bilimini ayamay sarf qildi. 1926 yilda "Hujum" tadbiri
buyicha partiya a`zosi sifatida Toshkent, Farg`ona, Namangan, Karshi, Termiz va
18

boshqa shaharlarda faol xotin-qizlar bilan uchrashdi. 1926 yilda Mehnat Qizil Bayroq,
1935 yil dekabrida Lenin ordeni bilan taqdirlandi.
1937 yil 2-13 mart kunlari Moskvadagi Soyuzlar uyning katta zalida
F.Xo`jayev, A.Ikromov va boshqalar sud qilinadi va 15 mart kuni shoshilinch
ravishda qamoqxonada otib tashlanadi.Toshkendagi qamoqxonada ushlab turilgan
xotini Zelkina ham 1938 yilning 7 oktabrida otib tashlanadi. Akmal Ikromovning 5ta
aka ukalari va 2ta o`g`li ko`p yillar davomida qamoq va surgunlarda sarson
bo`lishadi.1953 yil iyul Plenum qarorlari asosida tuzilgan maxsus komissiya ishi
asosida 1957 yil 31 iyuldagi qaroriga asosan A. Ikromov oqlandi va partiya safiga
qayta tiklandi.Ana shunday qatag`on qilinganlardan yana biri Nazir To`raqulov
bo`lib, u 1892 yilda Qo`qon shahrida o`ziga to`q oilada dunyoga kelgan. Uning otasi
o`z davrining ziyoli, rus tilini yaxshi biladigan kishilardan edi.
Rus-tuzem maktabini tamomlagan Nazir To`raqulov, keyinchalik savdo bilim
yurtida o`qidi. 1913 yili To`raqulov savdo institutiga o`qishga kirdi. U birinchi jahon
imperialistik urushida, bolsheviklar inqilobi g`alabasiga ham o`zining munosib
hissasini qo`shdi.1918 yil oktabrida Ko`qon Soveti ijroko`mi kotibi To`raqulov
bolsheviklar partiyasi safiga kirdi. 1919 yil 15 avgustda Farg`ona viloyat
musulmonlar organi bo`lgan "Yangi Sharq" gazetasi muharriri etib tayinlandi.
1919 yil sentabrida Nazir To`raqulov MIK raisi etib saylandi. 1920 yil iyunida
Turkkompartiyasi o`lka musulmonlari byurosi va chet el kommunistlarining
tashkilotlari birlashdi va unga rahbarlik qilish Kuybishevning taklifiga ko`ra
To`raqulov rais etib saylandi.
1922 yil iyulida To`raqulov Samarqand viloyat partiya tashkilotlaridan
bolsheviklarning Butun Rossiya XII konferensiyasiga delegat qilib saylandi.
Konferensiya tugagach, Moskvada SSSR xalqlari Markaziy nashriyot boshqarmasi
raisi etib saylandi. O`z ustida tinmay ishlashi natijasida To`rakulov ko`p tillarni
o`rganadi. Shuning uchun ham 1928 yilda diplomatik ishga o`tkazilib Saudiya
Arabstonidagi «Hijoz» viloyatiga konsul qilib tayinlanadi. Bu yerda 4 yil ishlagach,
19

1932 yildan Sovet Ittifoqining Saudiya Arabistonidagi muxtor elchisi sifatida faoliyat
yuritadi.
1936 yilda SSSRga qaytib kelgach, Sharq xalqlari tillari va adabiyotida ilmiy
xodim bo`lib ishlagan davrda u ko`pgina nazariy maqolalar va qiziqarli materiallar
chop ettardi. Ammo u davrda Stalin shaxsiga sig`inish siyosati avj olayotgan bo`lib,
mamlakatda zo`ravonlik tobora kuchayib borayotganligi sababli N. Turaqulov ham
tinch ijodiy ish bilan shug`ullanish imkoniyatidan mahrum bo`ladi. Asossiz ayblar,
tuhmatlar asosida hibsga olingan va ho`rlangan Nazir Turaqulov 1939 yilda qatag`on
siyosatining qurboni bo`ldi.
Ilg`or fikrli yozuvchi va shoirlarning qatag`on qilinishi. XX asrning 20-40
yillarda Cho`lpon, Fitrat, Botu, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir, Otajon Hoshim,
Abdulla Alvoniy, Elbek, Rafiq Mo`min singari bir-biridan iste`dodli adiblar ma`rifat
targ`ibotchilarini ham qatag`on to`lqini o`ziga tortdi. Shuningdek, o`zbek
romanchilarining otasi Abdulla Qodiriy, talantli yozuvchi Oybek, Shuhrat,
Mirzakalon Ismoiliy, Sayid Ahmad, Shukurullo «Xalq dushmani» deb e`lon qilindi.
Ularning asarlari man qilinib o`zlari qamoqqa olinib stalincha lagerlarga jo`natildi.
O`zbekistonda qatag`on siyosati minglab ziyolilarimizni o`z domiga torgan edi.
Shundaylardan yana biri Munavvarqori Abdurashidxonovdir. U nafaqat Toshkent
jadidlari, balki Turkiston va Rossiya musulmonlari orasida ham obro` qozonadi. U
fevral inqilobidan keyin siyosiy hayotda faol ishtirok etish bilan birga «Najot»,
«Kengash» ro`znomalarini tashkil etib ularga muharrirlik qiladi. Oktabr to`ntarishidan
keyin esa Munavvarqori yangi maxsus va oliy ta`lim asoschilaridan biri sifatida
faoliyat ko`rsatadi.Munavvarqori ToshDUni tashkil etishda jonbozlik ko`rsatadi. U
qisqa muddat xalq maorifi bo`limida faoliyat ko`rsatadi. U ham stalincha qatag`on
siyosatining qurboni bo`ladi. 1929 yili qamoqqa olinadi va uchlik hukm bilan otib
o`ldiriladi.Birin-ketin qatag`on to`lqini ko`zga ko`ringan o`zbek ziyolilarini ham yo`q
qila boshladi. Shulardan biri shoir Usmon Nosir edi. U Namangan shahrida dunyoga
keladi. Usmon Nosirni hibsga olishga sabab bo`lgan bahona haqidagi so`nggi vaqtda
20

matbuotda turli-tuman fikr bayon qilindi. Chunonchi, shoir jiyani Nodira Rashidova
bir maqolasida bu haqda quyidagi so`zlarni aytgan: "1937 yilning may oyida
Moskvada O`zbekiston adabiyoti va san`ati dekadasi bo`lib o`tadi. Delegasiya
sostavida Usmon Nosir ham bo`lgan. Toshkentga bir to`p yozuvchilar poyezdda
qaytishadi". Usmon Nosir: "Mana Stalinni ham o`z ko`zimiz bilan ko`rdik,
hammamiz qatori oddiy odam ekan. U menga bir kerosin sotadigan do`stimni eslatdi",
- deb aytdi. Holbuki, bu faqat bir joyda qayd etilmagan.
Tergov materiallari shundan dalolat beradiki, Usmon Nosirni qora kursiga
o`tkazgan kishilardan biri Aleksandr Grigoryevich Lavrentyev degan rus
yozuvchisidir. A.S.Pushkin vafotining 100 yiligi munosabati bilan 1937 fevralida
o`tkazilgan SSSR yozuvchilar uyushmasining tantanali tadbirida bu ikki Qo`qonlik (U
.Nosir va A.G.Lavrentyev) "do`st" ham ishtirok etishgan.
Usmon Nosir mehmonxonada Lavrentyev bilan turgan. Mehmonxonadagi
Lavrentyev bilan qilgan suhbati chog`ida she`riyat mundarajasi pissimistlik
dunyoqarashiga tayangan va shoir mavjud tuzumga oppozisiyada bo`lgan
taqdirdagina haqiqiy san`at asari maydonga kelishini aytgan. Yana shu suhbat
mobaynida O`zbekiston sosializm barpo etish uchun albatta SSSR tarkibida bo`lishi
shart emas, turkiy xalqlar o`zaro birlashib ham sosializmga borishi mumkin, degan,
"aksilinqilobiy" mulohazani bildirgan. Moskva safaridan qaytish ham Usmon Nosir
uchun beiz ketmadi. U poyezdagi ozgina mayxo`rlikdan so`ng Lavrentyev bilan
aytishib qolib, uni "Velikorus" deb xaqorat qilgan.
21

Oradan 4 oy o`tgach, Lavrentyev Usmon Nosir ustidan ariza yozib, shoirni
millatchi, aksiinqilobchi sifatida aybladi.1937 yilning 12 iyunida O`zbekiston
yozuvchilar uyushmasida Usmon Nosirni shaxsiy ishiga bag`ishlangan yig`ilish shoir
uchun fojeali yakunlandi. O`sha kunni ertasiga DXQ 4-bo`limini Klenov va
Xayruddinov familiyali xodimlari kelib Usmon Nosir uyida tintuv o`tkazadilar va uni
olib ketadilar.
Usmon Nosir chirkin qamoqxonalarda ham yorug`, hur kunlar kelishiga umid
bilan boqib yashaydi. Yashashga bo`lgan ilinji shoirni ijod qilishga undadi. Bugungi
kunda: "Shoir o`sha kezda Stalinni sevmasdi, uni og`ir qismati uchun tinmay
la`natlardi", - deyish juda ham to`g`ri bo`lmasa kerak. Uning "Xalqlar dohiysi"ga
hurmati baland bo`lgan. Aniqrog`i uni ardoqlar va itoat etardi. Shu bois, u nomining
22

bot — bot tilga olardi. Yoki ro`y berayotgan bedodliklardan Stalinni mutlaqo bexabar,
deb anglaydi. Agarda shunday deb o`ylamaganda, unga shaxsan xat bilan murojaat
etmagan bo`larmidi?! Zero, bu bilan o`zi uchun ma`lum bo`lgan xaqiqatni
oydinlashtirmoqchi edi, xolos. Baxtga qarshi uning qalb nidosi qumga oqqan suv
misoli izsiz yo`q bo`lib ketgan.
Usmon Nosirni olib ketishgach, undan uzoq vaqt hech qanday darak bo`lmadi,
oila a`zolari undan xabar olish maqsadida kimga murojaat qilishni bilmay, boshlari
qotgandi. Bir vaqtlar minglab she`riyat muxlisi tan olgan g`ark etgandek, guyo undan
hamma birdan yuz o`chirgandek edi. Nihoyat, Usmon Nosir Toshkent
qamoqxonalaridan birida ekanligi aniq bo`ladi. Bir kuni shoirdan qamoqxonadan xat
chiqarishga imkon tug`iladi. Unda: "Singlim Rohatxon! Uyg`unnikiga borib, mening
narsalarimi yig`ishtirib ol. Madamin, Davronnikida paltoyim bor.. Kerakli narsalarni
to`plab, Ibrohim Nazirnikida etigim bor. Shularni olib kelib, menga kirgizib yubor,
uzoqlarga ketadiganga o`xshayman", — deyilgan edi. Xatda aytilganlarga hammasi
23

shoir buyurganlarini, berishadi, lekin Ibrohim Nazir: "Men "Xalq dushmani" singlisi
bilan gaplashmayman", - deb etikni otib yuboradi. Kechagina do`stman, deb yurganlar
shunday qilmishgacha yetib borgan bo`lsalar. Lekin shoirdan tonmagan tanishlari
ham yo`q emas edi. 1944 yilning boshida eski tanishim toshkentlik jurnalist Farruh
Ahmadiy kelib, qo`rqa-pisa Usmon Nosirdan kelgan xatni tutqazadi. Xatda: "Singlim
Rohatxon, sening O`tkir Rashidga turmushga chiqqanini eshitib bag`oyat hursand
bo`ldim. Sizlarga atab she`r ham yozdim. Turmushlaring yaxshi bo`lsin. Bu xatni olib
borgan odamdan yomonlik kutmang, nahotki mening O`zbekistonda do`stlarim yo`q
bo`lsa? Toshkent qamoqxonalarida umrbod yotishga ham roziman. Faqat, meni bu
yerdan olib ketishmasin. Yozuvchilar uyushmasiga borib murojaat qilgin. Xatni
o`qigach, uni yo`qotinglar".Ming afsuslar bo`lsinkim, yozuvchilar uyushmasiga borib
qilingan iltimosni ham bir chaqali foydasi bo`lmadi. Kora kunlar tushib, undan omon
qaytishiga muyassar bo`lgan Tojixon Shodiyovaning xikoya qilib berishicha, shoir
uzoq ayozli Magadanlarda bo`lganida oyog`ini sovuqqa oldirib qo`yibdi. So`ng uni
Kemerovaga jo`natishibdi. So`ngi kunlarda shoir bedodlikka qarshi hatto ochlik ham
e`lon qilgan. Og`ir xastalik bilan u qamoqxonada ko`z yumibdi.
Abdurauf Abdurahim o`g`li Fitrat, Cho`lpon singari XX asr o`zbek
adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biridir. Uning hayotiy yo`li va ijodiy
faoliyati g`oyat murakkab bo`lishiga qaramay, bugun biz uni o`zbek xalqining
madaniyati taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan adib va alloma sifatida hurmat bilan
tilga olamiz
24

II Bob. XX asrning 30-50-yillarida Ozbekistonda millatlararo munosabatlar.
2.1. Milliy respublikalardagi ijtimoy-siyosiy o’zgarishlar. O‘zbek yozuvi islohoti.
Sovet davlatining «lenincha» milliy siyosati ittifoqda yashovchi kichik
xalqlarning taqdirini aslida fojiali tarzda «hal qilgan» edi.
Nohaq stalincha qatag’onga uchragan, mamlakatda boshlangan «oshkoralik» va
«qayta qurish»ga umid tikib o’z tarixiy vatanlariga qaytish taraddudiga tushgan
xalqlardan biri 1944 yili Gruziyaning janubig’arbiy Mesxetiya o’lkasidan O’zbe
kistonga zo’rlab ko’chirib keltirilgan mesxeti turklari edi. Ma’lumotlarga ko’ra,
ko’chirib keltirilgan mesxeti turklarining O’zbekistondagi umumiy soni 110 ming
kishini tashkil etgan. Ular asosan Farg’ona viloyatining Qo’qon, Quvasoy, Marg’ilon
kabi shaharlariga va vodiyning boshqa yerlariga joylashtirilgan. Shuningdek, ular
qisman Toshkent viloyatining ba’zi tumanlariga ham o’rnashgan edilar. 1941 – 1945-
yillarda bashariyat boshiga mislsiz kulfatlar yog dirgan Ikkinchi jahon urushiʻ
frontlarida O zbekistonlik jangchilar ham tarifga sig mas qahramonligini namoyon
ʻ ʻ
etgan.
Bizga ma`lumki, Turkiston hududida yangi sovet tartib qoidalari minglab
avlod-ajdodlarimiz aziyat chekishlari, qurbon bo`lishlari evaziga zo`rlik bilan
o`rnatildi.
Yangi iqtisodiy siyosat tufaylitirishga o`tish siyosati o`z xo`jaligini tiklab olgan
oilalarning quloq qilinishi natijasida 20-yillarning oxirlarida bozor
munosabatlarimuhiti barham topdi. Sovet davlati tortib olingan yer-suvlar hisobiga
kooperatsiyalar, so`ng kolxozlar tuzishsiyosatini olib bordi. Jamoalaslitirish
«yuqori»ning taz-yiqi asosida o`tkazildi. Matbuot O`rta Osiyo respublikalarining
jamoalaslitirishga «tayyor» ekanligini targ`ibqilib, mahalliy, ijtimoiy sharoit mutlaqo
hisobga olinmadi. 1930-yil 17-fevralda O`zbekiston KompartiyasiMarkaziy Komiteti
«Kollektivlaslitirish va quloqxo`jaliklarini tugatish to`g`risida» qaror qabul
qildi.Respublika yalpi jamoalaslitiriladigan o`n yetti tumangabo`lindi. Mahalliy
rahbarlar raqamlar orqasidan quvib,qonunni buzishgacha bordilar. Jamoalaslitirish
25

mutasad-dilari dehqonlarning majlislarida kolxozga kirmaganlarsuvdan mahrum
etiladi, sanoat mollari bilan ta`minlan-maydi, katta soliq solinadi, surgun qilinadi, deb
qo`rqi-tishgacha borganlar. Natijada ko`pchilik tumanlardakolxozlaslitirish bir necha
hafta ichida tugallandi.
1930-yil 6-fevralda qishloq xo`jaligi artelining bi-rinchi Namunaviy Nizomi
qabul qilindi. Nizomdamulkni umumiylaslitirish mezonlari, kolxozlarningbo`linmas
fondlari to`g`risida tushuncha berilmagan edi.Natijada turar joy binolari, qo`y-ecliki,
qoramollar hamumumiylaslitirildi. Ana shunday noqonuniy hollarQo`qon, Toslikent,
Samarqand okruglarida qayd qilindi.Jamoalaslitirishni jadallaslitirish amalda
o`zigato`qroq xo`jaliklarni tugatish, ya`ni xo`jalik mulklari vaimoratlarni musodara
qilishga aylanib qoldi, yuqoridanqilingan qattiq tazyiq shunga olib keldi.
Quloq xo`jaliklarini tugatish kampaniyasi O`zbe-kistonda 1930-yil fevraldan
boshlab avj oldi.
Yuqoridan kelib turgan har xil yo`1-yo`riqlar vako`rsatmalar zo`rlikni avj
oldirishga mo`ljallangan edi.Bu yo`1-yo`riqlar kimlarni quloqlar toifasiga kiritish ke-
rakligini aniq belgilab bermasdi. Yakka tartibda qishloqxo`jalik solig`i solinadigan
o`ziga to`q dehqon xo`jalikla-rining ro`yxati quloq xo`jaliklarini belgilasli uchun
asosbo`lib xizmat qildi. Bu ro`yxatlar moliya organlaritomonidan tuzilar va o`rta hoi
dehqonlar hatto kam-bag`allar hisobiga kengaytirib borilardi. Chunonchi,Mirzacho`l
tumani (Toslikent viloyati)da 137 ta`quloqxo`jaligini tugatish ko`zda tutilgan edi,
lekin ro`yxatlartekshirib chiqilganidan keyin 75 ta xo`jalik tugatildi.Ko`pgina
tumanlarda quloq xo`jaliklarinigina emas, balkio`rtahol va hatto kambag`al xo`jaliklar
ham musodaraqilindi.
Bunday xo`jaliklarning tugatilishi dehqonlardaishonchsizlik va xavotir
uyg`otdi. Ko`pgina odamlar o`zxo`jaliklarini qarovsiz taslilab qochdilar,
chorvalariniso`ydilar va sotib yubordilar. Mollarning ko`plab so`yi-lishi jiddiy
muammo bo`lib qoldi. Qoramollar boshirespublika bo`yicha 1930-yili 60 mingdan
ziyodgakamaydi.
26

Jadal Jamoalashtirish va quloq xo`jaliklarini tugatish,o`rtahol dehqonlarga
nisbatan zo`rlik qilish respub-likadagi siyosiy vaziyatni keskinlaslitirdi.
Dehqonlarningnoroziligi kuchayib, ayrim tumanlarda ommaviy norozi-lik
namoyishlari boshlandi. 1930-yil 25-fevralda ularFarg`ona vodiysining bir qancha
tumanlarida bo`libo`tdi. So`ngra Andijon, Buxoro, Toslikent, Xorazm vaSamarqand
okruglarining ba`zi tumanlariga yoyildi.
Jamoalashtirishga qarshi chiqishlar bir qancha hollar-da sovet hokimiyatiga
qarshi siyosiy chiqishlarga aylanibketdi. Jumladan, Farg`onada kolxozlarga qarshi
namo-yishlar ko`pchilik hollarda siyosiy tus oldi.
Partiya ma`muriy tazyiq o`tkazishni pasaytirganbo`lsa ham, haddan oshish va
buzg`unchilik hollari avjolib ketgan edi. Shuning uchun dehqonlar kolxozlardanchiqib
keta boshladilar. Natijada 1930-yilning martidakollektivlaslitirish foizi respublika
bo`yicha 47 %danko`proqni taslikil etgan bo`lsa, may oyiga kelib u29%gacha
kamaydi. 1930-yilning kuzidan boshlabdehqonlarga yangidan tazyiq o`tkazish to`lqini
boshlan-di. 1931-yilning yoziga kelib dehqon xo`jaliklarining56,7% i birlaslitirildi.
1931-yilning bahoridan boshlab O`zbekistonda yalpijamoalaslitiriladigan
tumanlar qaytadan tuzildi. 1930-1933-yillari tugatilib, quloq qilingan xo`jaliklar soni
5,5mingtaga yetdi.
Majburan ko`chirib yuborilganlarning ahvoli nihoyatda og`ir kechdi, ularning
ko`pchiligi yo`lda nobud bo`ldi. Quloq qilinganlarning birqismi Ukraina, Sibir va
Qozog`istonning odamyasliamaydigan cho`llariga, o`rmonlariga surgun qilindi,yana
bir qismi respublikaning boshqa joylariga zo`rlik bilan ko`chirildi. Kolxozlaslitirishga
qarshi chiqishimumkin deb hisoblangan tadbirkor xo`jaliklarni, ruho-niylarni
«uchlik», ya`ni partiya, sovet, icliki ishlar organ-lari rahbarlaridan iborat komissiya
qarori bilan quloq qil-ganlar. Ko`chirilganlar uchun respublikaning o`zida chekka
joylarda 17 ta «quloq qishloqlari», aniqrog`i,lagerlari taslikil qilingan.
Shunday lagerlardan bin Samarqand viloyatidagiMiyonko`l orolida joylasligan
edi. Miyonko`llikkeksalarning eslasliicha, 30-yillarning boshlarida buyerga icliki
27

ishlar organlari xodimlari bir necha mingquloq qilinganlarni keltirib joylaslitirgan.
Ular kelganidaorolning to`qayzorlarida qayrag`och, saksovul vaqamishlar o`sib
yotardi. Orol o`rtasi botqoqlik va ko`llar-dan iborat edi. Bandilarga zovurlar
qazdirilib, botqoqlik-lar suvi quritilgan, qayrag`ochlar, saksovullar kesilibpechlarda
yoqilgan. Ular qamishlardan bo`yralar to`qib,lager qurganlar. Bu lagerda NKVD
xodimlari bandilarnioddiy hayvonchalik qadr qilmay kamsitar, xo`rlar,
ovozchiqarishsa birovdan so`ramay otib taslilar, beayov ish-latardilar. Quloqlar
Miyonko`l orolida yer chopar, paxta, .sholi ekardilar. Ko`p bandilar mehnatning
masliaqqatla-ridan, ochlikdan, kasallikdan, soqchilarning zulm vaazoblaridan
begunoh o`lib ketdilar. Har kuni o`nlabmurdalar o`ris arava-briclikasida bandilarning
o`zlariqazigan handaqlarga kafansiz eltib taslilanar edi. 1930-1933-yillarda
Miyonko`lda Farg`ona vodiysi va boshqaviloyatlardan quloq qilib keltirilgan begunoh
kishilarningyarmiga yaqini qatl etilgan.
Surgun qilingan quloqlarning ahvoli ko`chirilgan-larnikidan oson bo`lmagan.
Ularning bola-chaqalariba`zan dim, ba`zan sovuq usti yopiq masliinalarda,
qizilvagonlarda uzoq-uzoq Rossiya o`lkalariga olib ketilardi.Yo`l azobiga, issiq-
sovuqlarga, suvsizlik, ochlikka chi-damay, quloq qilinganlarning ko`pchiligi manzilga
yetibbormasdan halok bo`lardi.
Forishlik tibbiyot olimi A.Abdurahmonov otasi vaqariyalardan eshitib hikoya
qilishicha, Forish tumanidan 1929-1933-yillarda bir necha yuz xo`jalik quloq qilin-
gan. Shu tumanning Nokurt qishlog`idan o`ndan ortiq xo`jalik, jumladan, uning otasi
va ikki amakisi Stavropolo`lkasining Terek o`rmonlariga surgun qilingan. Otasi 10yil
muddatni o`tab, ona-yurtiga qaytgan. Ammo ikkiamakisi o`sha yerda sovuq va
ochlikdan o`lib ketgan.Barcha quloq qilinib surgun qilingan va ko`chirilgan-larning
taqdiri shunday kechgan. Ularning taxminanuchdan ikki qismi halok bo`lgan.
O`zbekiston qishloq xo`jaligini jamoalaslitirish ras-man 1932-yili poyoniga
yetdi. Shu vaqtga kelib respub-likadagi dehqon xo`jaliklarining 75 foiziga yaqin
qismiumumiylaslitirilgan sektorga birlaslitirildi. Yakka xo`jalikdehqonlarning bir
28

qismi kolxozlardan tasliqarida qoldi,lekin ularga iqtisodiy jihatdan tazyiq o`tkazish
yanadakuchaydi. Yakka xo`jaliklarga solinadigan qishloqxo`jalik soliqlari oshirildi,
davlatga majburan topshiri-ladigan mahsulot hajmi esa kokozlar uchun
belgilanganme`yorlarga qaraganda 50 foizga ko`paytirildi. 1939-yilgakelib esa
respublikada yakka xo`jaliklarga butkul barhamberildi. Jamoalaslitirish qishloq
xo`jaligini ma`muriy-buyruqbozlik tizimi bilan boshqarishni
mustalikamladi,dehqonlarning mustabid davlat asoratiga tushishiga yo`lochdi.
O`zbekistonda qishloq xo`jaligini jamoalaslitirishdavrida 40000 dan ortiq
dehqon xo`jaliklari quloq qili-nib, ulardan 31700 tasi qatag`on qilindi.
Kolxoz tuzilishining eng boshidan qishloq xo`jalik artellari mulklarini davlat
tasarrufiga o`tkazish boshlandi. Kolxozlar dehqonlarningishlab chiqarish vositalarini
birlaslitirish asosida tuzildi,bu vositalar yagona bo`linmas fondga qo`shildi.
Mabodokolxozchilar kokozdan chiqib ketadigan bo`lsalar, vosi-talar ularga qaytarib
berilmas edi. Bu dehqonlarningmulkdan ajralishini boshlab berdi. Kokozlar
iqtisodiyjihatdan butunlay davlatga qaram bo`lib qoldi. Ularningmustaqilligi va
tasliabbusi keskin cheklandi.
Yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar ko`rinishidadavlat qo`lida to`planib
bordi. MTSlar kokoz dalalarininatural haq evaziga ishlab berar, bu haqning
miqdorlariesa yuqoridan belgilab berilardi. 193 3-yil boshlariga kelganda
O`zbekistonda 73ta MTS ishlab turdi. Ularqishloq xo`jaligini texnik jihatdan qayta
qurishnitezlaslitirdi, lekin texnikani ularda to`plasli qishloqmehnati imkoniyatlarini
ochib berishga yordam qilmadi.Amalda kolxozlar ham, MTSlar ham yer egalari
emasdi-lar, yerning egasi aslida davlat bo`lib qoldi.
O`zbekistonda kolxozlar tuzish bilan bir qatordasovxozlar davlat xo`jaliklari
tuzish yuzasidan ham isholib borildi. 1932-yilda respublikada 60 dan ziyod sovxoz
bor edi.
29

Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi dehqonlarni majburlaslining noiqtisodiy
usullaridan foydalandi. Bua vvalo dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotning bir qis-
mini o`ziga xos bir o`lpon tariqasidagi soliq ko`rinishidatortib olishda ifodalandi.
Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`z e`tiborini paxtayetishtirishni ko`paytirish,
respublika iqtisodiyotini xomasliyo tayyorlasliga moslaslitirishga qaratdi.
Bundaysiyosat mamlakatning paxta mustaqilligini qisqa muddat-larda qo`lga
kiritishini ko`zlar edi. 19291932-yillardag`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming
gektardan928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa652 ming tonnadan
750 ming tonnaga yetkazildi. 1932-yili respublika sobiq Ittifoq bo`yicha paxta
hosilining 60foizini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxtaolib kelish
to`xtatildi. Biroq paxta yetishtirishni ko`pay-tirish ekin maydonlarini kengaytirish
asosidagina amalgaoshirildi.
Mana shu davrda kolxozlar icliki turmushi tartibgasolinmaganligi tufayli katta
qiyinchiliklarni boshidankechirdi. Kolxozchilar mehnatini oqilona taslikil
etish,hisobga olish va unga haq to`lasli usullari hali yo`q edi.19311932-yillardan
boshlab mehnatga ishbay asosdahaq to`lanadigan doimiy brigadalar taslikil etila
boshlan-di. Bu mehnat sarfini va mehnat kunlari shaklidato`lanadigan haq
miqdorlarini belgilaslini ko`zda tutardi.
Ko`rilgan choralarga qaramay, qishloq xo`jaligi ishlabchiqarishida biror yirik
o`zgarishlar bo`lgani yo`q.Dehqonlarning qattiq mehnati va shijoati tufayli O`zbe-
kiston qishloq xo`jaligida 19351937-yillardan boshlab ba`zi yutuqlar qo`lga kiritildi.
Don, sholi, arpa, makka-jo`xori ishlab chiqarish ko`paydi. Chorvachilik
qishloqxo`jaligining muhim sohasi bo`lib qoldi. 1940-yil boshi-ga kelib qoramollar
soni 1934-yildagiga qaraganda biryarim baravardan ziyodga ko`paydi.
Qishloq ahlining fidokorona mehnati o`zim`ng nati-jasini berdi. 1939-yilda
yalpi paxta hosili deyarli 1 mln583 ming tonnaga yetdi, paxta hosildorligi esa
gektariga17,8 sentnerni taslikil etdi. O`zbekistonda kanopyetishtiriladigan bo`ldi,
kanop ishlab chiqarish umumit-tifoq miqyosiga nisbatan 3 foizni taslikil etdi.
30

Urushdanoldingi yillarda O`zbekiston mamlakatda yetishtiriladi-gan barcha pillaning
yarmini berar edi. Qishloq xo`jali-gini mustalikamlasli, ayniqsa, paxtachilikni
rivojlantirishuchun sug`orish inshootlari qurilishi katta ahamiyatgaega bo`ldi. Bunday
qurilishlarni hasliar usulida olib bo-rish odat tusiga kirdi. O`zbek xalqining jasorati
bilan,jumladan, 1939-yil 1-avgust15-sentabrda KattaFarg`ona kanali qazildi. Natijada
19371940-yillarmobaynida O`zbekistondagi sug`oriladigan yerlar may-doni 260 ming
gektarga kengaydi. Lekin O`zbekistondaqishloq xo`jalik ishlab chiqarishi asosan
Markaz sanoa-tining ehtiyojini qoplasliga qaratildi.
Kolxoz tuzilishi sharoitlarida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining hamma
sohalari qat`iy nazorat ostigaolindi: mahsulot ishlab chiqarish va mehnat unumdorli-gi
yuzasidan reja ko`rsatkichlari, soliq majburiyati joriyetildi, jamoa xo`jaliklarining
daromadlari va sarf-xarajat-lari belgilab qo`yildi. Kolxozchilar o`z
mehnatlariningmevalaridan mustaqil ravishda foydalana olmas edilar.Jamoa
xo`jaliklari ekin maydonlari, hosillari va daro-madlarining o`sishi aniq bir
kolxozchining, shu jamoa-dagi ma`lum bir mehnatkaslining o`z moddiy
holatigaamalda ta`sir o`tkazmas edi. Ko`pgina oilalar qaslishoq-larcha turmush
kechirardilar. Majburlovchi va eksplua-tatsiya qiluvchi feodal tuzum o`rnini partiya-
davlat tuzu-mi egalladi.
Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham Jamoalaslitirish natijasida dehqonlarga
xos butun tur-mush tartibi buzildi, ma`naviy-axloqiy qadriyatlar zavoltopdi.
«Yuqoridan qilingan inqilob»dan meros bo`lib qolgan eng og`ir narsa yer egasining
yo`qolganligi,mehnatkasli inson bilan yer, jamiyat bilan tabiat alo-qalarining
yemirilganligi bo`lsa, ajab emas. Qishloqdaan`anaviy bo`lgan ko`pgina xalq odatlari
va rasm-rusum-larini qoralasli, dinga qarshi o`ylamasdan, qo`pol ravish-da
o`tkazilgan tasliviqot-targ`ibot ham yomon ta`sirqildi.
Shunday qilib, Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi dehqonlarni majburlaslining
noiqtisodiy usullaridan foydalandi. Bua vvalo dehqonlar ishlab chiqargan
31

mahsulotning bir qis-mini o`ziga xos bir o`lpon tariqasidagi soliq ko`rinishidatortib
olishda ifodalandi.
Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`z e`tiborini paxtayetishtirishni ko`paytirish,
respublika iqtisodiyotini xomasliyo tayyorlasliga moslaslitirishga qaratdi.
Bundaysiyosat mamlakatning paxta mustaqilligini qisqa muddat-larda qo`lga
kiritishini ko`zlar edi. 19291932-yillardag`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming
gektardan928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa652 ming tonnadan
750 ming tonnaga yetkazildi. 1932-yili respublika sobiq Ittifoq bo`yicha paxta
hosilining 60foizini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxtaolib kelish
to`xtatildi. Biroq paxta yetishtirishni ko`pay-tirish ekin maydonlarini kengaytirish
asosidagina amalgaoshirildi.
Yozuv islohoti. 1938-yilda SSSRdagi barcha tillar (gruzin va arman tillaridan boshqa)
kirill alifbosiga o‘tkazilishi haqida qaror qabul qilindi. 1939-yilda Kirill o‘zbek
alifbosini ishlab chiqish komissiyasi tuzildi. Komissiya jami oltita kirillashtirish
loyihasi ustida ish olib bordi va axiyri bittasida to‘xtadi. 1940-yil 8-may kuni
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti III sessiyasida kirillcha o‘zbek alifbosi qabul qilindi.
1942-yil 1-yanvari unga to‘liq o‘tishning oxirgi kuni etib belgilandi.
Yangi yozuv imlo qoidalarida parallel ravishda baynalmilal so‘zlarni o‘zbek tili
fonetik qoidalari asosida talaffuz qilish amalda taqiqlandi. Baynalmilal so‘zlar uchun
yagona standart sifatida rus tili talaffuzi qabul qilindi. Bu me’yorga ko‘ra, endi barcha
baynalmilal so‘zlar o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tishi hamda rus tilidagiday talaffuz
qilinishi shart emas. O‘xshash shakllarni rus tili qoidalari asosida urg‘u bilan farqlash
belgilab qo‘yildi. Masalan, “akadémik” – akademiya a’zosi, “akademík” –
akademiyaga oid. Qoida urg‘u doim oxirgi bo‘g‘inga tushadigan o‘zbek tilining
talaffuz me’yorlariga mos kelmasligi inobatga olinmadi. U radio va gazeta orqali zo‘r
berib targ‘ib qilindi.
Alifboni o‘zgartirish bo‘yicha muhokamalar davom etganiga qaramay, qabul
qilingan loyihaga faqat bitta o‘zgartirish kiritildi: 1956-yilda apostrof o‘rniga ъ harfi
32

qabul qilindi.Shu tariqa o‘zbek tilini lotinlashtirishning birinchi loyihasi
muvaffaqiyatsizlik bilan yakun topdi. Ikkinchi loyiha 1991-yildan boshlandi. Lekin
bu alohida maqola bo‘ladigan mavzudir.
2.Birinchi Butunittifoq Turkologik Qurultoyi (azarb. Birinci Turkoloji
Qurultay) - birinchi Turkologik Qurultoy, 1926 yil 26 fevraldan 5 martgacha
Ozarbayjon SSR poytaxti Boku shahrida bo'lib o'tgan.
1925 yil avgustda SSR Xalq Komissarlari Kengashi Butunittifoq Turkologik
Qurultoyini chaqirishga qaror qildi. Qurultoy masalasi birinchi marta Ozarbayjon
tomonidan bir yil oldin SSSR hukumatiga berilgan. Lotin yozuvida yozma
masalalarni hal qilish zarurati Ozarbayjon mahalliy tarixiga bag'ishlangan 1-
Qurultoyda ko'tarilgan va SSSR hukumati tomonidan Turkologik Qurultoy, SSSR
Fanlar akademiyasi va Butunittifoq Sharqshunoslik assotsiatsiyasini chaqirish
to'g'risida qaror qabul qilinganidan olti oy oldin.
SSSR Xalq Komissarlari Sovetining qarori bilan Org. Qurultoyga tayyorgarlik
ko'rish bo'yicha komissiya. Unga quyidagilar kiritilgan: Agamala-o'g'li (avvalgi), M.
PAvlovich, G. Dabiyev, Bartold, Samoilovich, J. Korkmasov, G. Broydo,
Tyurakulov, Zifeld, Fitret, Choban-zade, Ashmarin, Odabash, Novshirvano,
Baytursun Yusuf Zade.
Org Komissiya "VESTNIK" tomonidan nashr etilgan bo'lib, uning sahifalarida
Butunittifoq Turkologik Qurultoyini tayyorlash bo'yicha barcha ishlar to'g'risida xabar
berilgan.
Qurultoyda markaz va joylar olimlari, shuningdek chet eldan kelgan olimlar
ishtirok etishdi. Sovet Ittifoqi mintaqalarida joylashgan turkiyzabon respublikalarning
ilmiy va jamoat tashkilotlaridan kelgan 111 kishi va ilmiy olam vakillari - 20 kishi
yig'ildi. Taqdimotlar Vasiliy Bartold, Ilya Borozdin, Bekir Choban-zade, Mehmet
Fuat Köprülü-Zade, Nikolay Poppe, Aleksandr Samoilovich, Sergey Oldenburg, Lev
Shcherba va boshqalar. Qurultoy rezolyusiyasini uning hamraisi J.Korkmasov taqdim
etdi.
33

Birinchi Butunittifoq Turkologik Qurultoyi Sovet Ittifoqida Turkologiyaning
rivojlanish tarixida katta rol o'ynadi.30-yillarning oxirida ko'plab qurultoy
ishtirokchilari panturkizm, millatchilik, aksil-inqilobiy faoliyatda ayblanib, qatag'onga
uchragan va vafot etgan. Ular orasida Aleksandr Samoylovich, Jalol Korkmasov,
Bekir Choban-zade, Usmon Akchokrakli, Axmet Baytursinov, Salman Mumtaz,
Ruhulla Axundov, Isidor Baraxov, Xanafi Zeynalli, Hikmet Djevdet-zade va
boshqalar bor edi.
2.2.Ozbekistonda ko’p millatlilikning shakllanishi.Kam sonli millatlar
masalasi.
O rta osiyoda milliy hududiy chegaralanish mustabid sovet rejimi tomonidanʻ
Turkiston xalqlarining "milliy davlatlarini tashkil qilish" niqobi ostida ularni ajratib
tashlash maqsadida amalga oshirilgan siyosiy tadbir bo’lib, bu tadbir 1924-1925–
yillarda o’tqazilgan. Turkiston mintaqasi azaldan turkiy xalqlarning yagona maskani
va umumiy vatani bo lgan. 1918—24 yillarda mavjud bo lgan Turkiston ASSR,
ʻ ʻ
BXSR, XXSRning tub xalqlari asrlar davomida turmush tarzi va an analari jihatidan
ʼ
bir-birlariga juda yaqin bo lishgan. Turkistondagi turli davlatlarning har birida turkiy
ʻ
xalklar: o zbeklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, qirg izlar, shuningdek, tojik
ʻ ʻ
xalqi azaldan yashaganligi tarixan tarkib topgan hodisa edi. Turkiston mintaqasining
xalqlari shu tuproqni, Turonzaminni qadimdan o zlarining asl Vatani deb
ʻ
bilganlar.Mustabid sovet rejimi va bolsheviklar uchun esa Turkiston o lkasini bo lib
ʻ ʻ
tashlab, uni idora qilish qulay edi. Xususan, bu jarayon Turkistonda sovet rejimiga
qarshi qurolli harakat 1924 yilda, asosan, mag lubiyatga uchraganidan keyin o zining
ʻ ʻ
so nggi bosqichiga qadam qo ydi. 1924 yil fevral-iyun oylarida SSSRdagi markaziy
ʻ ʻ
34

organlar, Turkiston, Buxoro, Xorazm kommunistik partiyalari va RKP(b) MK O rtaʻ
Osiyo byurosi milliy chegaralanish masalalari yuzasidan zo r berib ish olib borishdi.
ʻ
Turkiston va Buxoro Kompartiyalari MKlari huzurida maxsus, keyinchalik hududiy
va boshqalar maxsus komissiyalar tuzildi.1924 yil 12-iyunda RKP(b)MK Siyosiy
byurosi O rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish to g risida maxsus qaror qabul
ʻ ʻ ʻ
qilgach, 15-iyulda RKP(b)MK O rta Osiyo byurosi yangi tashkil etiladigan milliy
ʻ
respublikalar va oblastlarning muvaqqat byurosini tashkil etdi. Hududiy komissiya
tarkibiga F.Xo jayev, A. Rahimboyev, S. Xo janov, Q.Otaboyev, R.Islomov,
ʻ ʻ
N.Aytoqov, keyinchalik Abdurahmonov, I. Aydarbekov, I. Vareykis, D.Manjara,
I.Mejlauk, X.Saxat Muratov va boshqalar siyosiy arboblar kirgan edi.1924 yil 16-
sentyabrda Turkiston ASSR ning navbatdan tashqari sessiyasi, 20-sentyabrda Butun
Buxoro xalq vakillarining V qurultoyi, 2-oktyabrda Butun Xorazm xalq vakillarining
V qurultoyi bu masalani ko rib chiqib, O rta Osiyoning milliy hududiy chegaralanishi
ʻ ʻ
to g risida qaror qabul qildilar. Mazkur qarorlarda o zbek va turkman xalqlariga
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston SSR va Turkmaniston SSR tuzish huquqi, Turkiston ASSR ning qirg iz
ʻ ʻ
(aslida qozoq) viloyatlarini 1920 yilda tashkil qilingan Qirg iziston ASSR (aslida
ʻ
Qozog iston ASSR) bilan birlashtirish maqsadida qirg iz (aslida qozoq) xalqiga
ʻ ʻ
Turkiston ASSRdan chiqish huquqi, qora qirg iz (aslida qirg iz) xalqiga Turkiston
ʻ ʻ
ASSRdan chiqish huquqi va Qora Qirg iz (aslida Qirg iz) avtonom oblastini tashkil
ʻ ʻ
etish huquqi, tojik xalqiga ham Turkiston ASSRdan chiqib, Tojikiston avtonom
oblastini tashkil etish huquqi berilishi kerakligi ta kidlandi.
ʼ
RSFSR (Butun Rossiya) Markaziy Ijroiya Komitetining II sessiyasi (1924
yil 14-oktyabr) O rta Osiyodagi Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikalari
ʻ
o rnida O zbekiston SSR (O zSSR) va Turkmaniston SSR, shuningdek, Tojikiston
ʻ ʻ ʻ
ASSR (O z SSRtarkibida), Qoraqalpoq va QoraQirg iz (Qirg iz) avtonom oblastlari
ʻ ʻ ʻ
tashkil etish to g risida qaror qabul qildi. 1924 yil 18-noyabrda Turkiston ASSR,
ʻ ʻ
Buxoro SSR va Xorazm SSR MIKlari maxsus qo shma qaror qabul qildilar va shu
ʻ
qarorga binoan o z vakolatlarini O zbekiston SSR sovetlarining ta sis qurultoyiga
ʻ ʻ ʼ
35

qadar ish ko ruvchi F.Xo jayev raisligida 31-oktyabrda tashkil qilingan. O zbekistonʻ ʻ ʻ
SSR Muvaqqat inqilobiy komitetiga topshirdilar. Bu komitet O zbekiston SSR
ʻ
tuzilishini boshqarib bordi.Xalqlarni milliy chegaralash g'oyalarini amalga oshirish
bolsheviklarning taktik ustamonligi bilan muvaffaqiyatli ro'yobga chiqarildi, Avvalo,
bu g'oyaning dastlabki vazifasi hal etildi - turkiylar birligj raafkurasiga va amaliyotiga
sezilarli zarba berildi. Milliy tuzilmalar tashkil etilishi, ularga «milliy davlatchilik»
maqomi berilishi bilan Markaz mintaqa xalqlarining diqqatini tashqi dushmandan
(ular uchun tashqi dushman Markazning o'zi edi) ichki muammolarga yo'naltirishga
muvaffaq bo'ldi.Lekin bu eng asosiysi bo'lib, bolsheviklar bu harakat bilan o'zlarining
strategik niyatlarida ham muhim yutuqlarni qo'lga kiritdilar. RSFSRning Turkiston
Avtonom Respublikasi bilan bir qatorda milliy-hududiy chegaralanishiga huquqiy
jihatdan mustaqil Buxoro va Xorazra respublikalarining ham jalb qilinishi, ularning
qismlarga bo'linishi va uiar asosida yangi milliy tuzilmalarning tashkil topishi,
ularning SSSR tarkibiga kiritilishi natijasida O'rta Osiyoning bu ikki qadimgi davlati
dunyoning siyosiy xaritasidan butunlay yo'q qilindi. Shu davrdan boshlab qadimiy
Turkiston hududi bolsheviklar davlatining ikki g'ildirakli aravasiga mustahkam
bog'lab qo'yildi.
O'rta Osiyo davlatchiligining ming yillik rivojlanish tarixiga putur
yetkazikli.Hukmron sulolalarning tez-tez almashishiga, makon-hudud mezonlarining
o'zgarishiga qaramay, O'rta Osiyo davlatchiligining asosini tashkil qilgan muhit -
uning aholisi tarixan turli etnik guruhlardan tashkil topganligi va uning tarqoq holda
joylashganligi, uning o'ziga xos bo'lgan xo'jalik, maishiy, diniy, ma'naviy-madaniy
hayotining mushtarakligi o'zgarmay qolaverardi. Har bir etnik guruh o'zining
muayyan joyiga ega bo'lgani holda bu mushtaraklikning tarkibiy, o'zgarmas teng
qiymatga ega bo'lgan qismi bo'lib turaverardi. Endi esa, ittifoqdosh, muxtor
respublikalar va viloyatlarning tashkil topishi bilan millatlarni farqlash, tabaqalash
joriy etildi.
36

Shunday qilib, millatning bir qismi o'z ota-bobolari yerida yashab, mehnat
qilsada, rasmiy ta'rifga ko'ra, «oz sonli millat»ga aylanib qolgan edi, bu esa ularning
ongiga ta'sir qilmasdan qolmasdi, o'z huquqlarining qandaydir poymol qilinganligida
deb tushunardilar.Aslida, bolsheviklar andozasidagi milliy-hududiy chegaralanish
O'rta Osiyo xalqlari o'rtasidagi bo'lajak millatlararo munosabatlar jarayonlafl ostiga
ma'lum vaqtda portlaydigan mina qo'yish degan gap edi, ular favqulodda vaziyatlarda
portlab, turli nizolar va keskin holatlar keltirib chiqarishi muqarrar edi.
Shu bilan birga, yangi tuzilmalarni O'rta Osiyo xalqlarining «milliy (javlatchiligi»
tashkil etilganligi sifatida baholash ham to'g'ri bo'lmasa kerak. Chunki SSSR tarkibiga
kirish va SSSRning tashkil topganligi haqidagi Shartnomaning imzolanishi, bu yerda
RKP(b) MK O'rta Osiyo byurosining, O'rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining va boshqa
shunga o'xshash butunittifoq idoralarining saqlanib qolishi bilan davlatga xos bo'lgan
hokimiyat vazifalari va vakolatlarning barchasi Markaz ixtiyorida bo'lib qoldi.
O'zbekiston Respublikasi I Prezidenti I.A.Karimovning jonli iborasi bilan aytganda,
O'rta Osiyoda tashkil qilingan bu tuzilmalar davlat bo'lib shakllanmagan (davlatga
o'xshash) tuzilmalar edi.» Mazkur tuzilmalar suverenitet va rnustaqillikdan batamom
mahrum edilar, ular aslida SSSRning ma'muriy-iqtisodiy rayonlari darajasiga
tushirilgan bo'lib, tashkil etilayotgan vaqtlaridayoq ularga asosan Markazning
manfatlariga xizmat qilish, xom ashyo yetishtirish kabi vazifalar aniq qilib belgilab
berilgan edi.
1924 yil 18-noyabrda Turkiston ASSR, Buxoro SSR va Xorazm SSR MIKlari
maxsus qo shma qaror qabul qildilar va shu qarorga binoan o z vakolatlariniʻ ʻ
O zbekiston SSR sovetlarining ta sis qurultoyiga qadar ish ko ruvchi F.Xo jayev
ʻ ʼ ʻ ʻ
raisligida 31-oktyabrda tashkil qilingan O zbekiston SSR Muvaqqat inqilobiy
ʻ
komitetiga topshirdilar. Bu komitet O zbekiston SSR tuzilishini boshqarib bordi.1925
ʻ
yil 13-fevralda Buxoroda maxsus qurilgan Xalq uyida O zbekiston SSR sovetlarining
ʻ
I qurultoyi ochildi. Qurultoy 17-fevralda "O zbekiston Sovet Sotsialistik
ʻ
Respublikasini tashkil etish to g risida deklaratsiya" qabul qildi. O zSSR oradan ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
37

o tmay SSSR tarkibiga qabul qilingan (1925 yil 13 may). O zSSR tarkibida 1929ʻ ʻ
yilgacha Tojikiston ASSR ham bo lgan.
ʻ
Qoraqalpoq avtonom oblasti (1925 yil 16-fevraldan) tuzilib, u dastlab Qozog iston
ʻ
ASSR tarkibiga kirgan. Keyinchalik Qoraqalpoq avtonom oblasti (1932 yil RSFSR
tarkibiga, 1936 yildan O zbekiston SSR tarkibida) Qoraqalpog iston ASSR qilib
ʻ ʻ
qayta tuzildi.O rta Osiyo xalqlari uchun bu chegaralanish va tashkil etilgan yangi
ʻ
"milliy davlatchilik" ularning bundan keyingi taraqqiyotiga yangi nozik farqlarni olib
kirdi.O zbekiston SSRning tuzilishi "o zbek xalqining milliy davlatchiligi tashkil
ʻ ʻ
qilindi", degan fikrni anglatmaydi. SSSR tarkibidagi O zSSR amalda hech qanday
ʻ
suverenitet va mustaqillikka ega emas edi. O zSSR tashkil etilayotgan vaqtlardayoq
ʻ
uning oldiga, asosan, Markazning manfaatlariga xizmat qilish, SSSRning markaziy r-
nlariga xom ashyo yetishtirib berish kabi vazifalar qo yilgan edi. SSSR inqirozga yuz
ʻ
tutgan va parchalangan paytgacha bu vazifalar o z kuchini yo qotmadi.
ʻ ʻ
Respublikadagi dehqonlarni g oyaviy jihatdan birlashtirib turgan
ʻ
tashkilotlardan biri „Qo shchi“ ittifoqi bo lgan (1920–33-yillarda faoliyat ko rsatgan).
ʻ ʻ ʻ
1924-yilda 200 ming kishini o ziga birlashtirgan bu ittifoq ham asta-sekin
ʻ
bolsheviklarning qishloqdagi mustabid siyosati targ ibotchisiga aylangan. Qishloq
ʻ
kambag allarining eng qashshoq qismini o zida birlashtirgan bu tashkilot
ʻ ʻ
kollektivlashtirish (jamoalashtirish) va „quloqlashtirish“ davrida salbiy rol o ynadi.
ʻ
O zbekiston SSRda bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan „sotsialistik
ʻ
tajriba“ mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet hokimiyatining
dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar xodimlar va ziyolilar tomonidan markazning
zo ravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytilgan. Muxolifat ayrim davlat va
ʻ
jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar, maorif xodimlari va huquqshunoslarni o zaro
ʻ
birlashtirgan edi.
38

Xulosa
Respubiika iqtisodiyoti tabiatan agrar tusga ega, sanoati asosan qishloq xo’jalik
mahsulotlarini qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning uchdan ikki qismini
paxtachilik sanoati tashkil qilar edi. O`lkaning ishlab chiqarish hayotida kustar-
hunarmandchilik ishlab chiqarishi hamon oldingi o`rinni egallab, aholining poyafzal,
kiyim-kechak va uy-ro’zg`or buyumlariga bо`lgan ehtiyojlarini qondirar edi.
Hunarmandlar bozorga chiqarilgan poyafzalning 86 % ni, oshlangan terining 76%ni,
kiyira-kechak va bosh kiyimlarining 85%ni, idish-tovoqlarning 60%ni ishlab chiqarar
edilar. 1925 yilning oxiriga kelib sobiq SSSRda xalq xo’jaligini tiklash ishlari asosan
o’z nihoyasiga yetkazildi. 1925 yilning dekabrida bo`lib o`tgan VKP(b) XIV
qurultoyi sotsializm g`alabasining asosiy sharti sifatida sho`rolar mamlakatida
"sotsialistik industrlashtirish"ni avj oldirishga e'tiborini qaratdi. Sanoatlashtirish
O’zbekistonda dastlab sekinlik bilan amalga oshirildi. Chunki kosibu-
hunarmandchilik ustivor soha edi. Mamlakatni jadal industrlash uchun mablag`
masalasi keskin munozaralarga sabab bo’ldi. Industrlashtirishni jadallashtirish
tarafdorlari mablag`ni qishloq xo’jaligi hisobidan olish rejasini ilgari surdilar, muxolif
taraf esa, sanoatlashtirish siyosatini yoqlagani holda uni aholining moddiy ahvolini,
turmush sharoitini yaxshilash va qishloq xo’jaligida kooperatsiyani asta-sekin
ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan birgalikda olib borishni taklif qildi. Keskin
siyosiy bahs munozaralardan keyin mablag`ni agrar sektordan olishga qaror qilindi.
O’zbekiston iqtisodiyoti agrar xarakterda edi, zero 1927-28 yillarda iqtisodiyotda
qishloq xo`jiligining hissasi 61,6 %ni, sanoatniki esa 38,4 %ni tashkil qilardi edi.
Respublikadagi mavjud sanoatning 90% ni qishloq xo’jalik xom-ashyosini ishlashga
ixtisoslashgan edi, mahsulotlarni qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning 2
dan 3 qismini paxtachilik sanoati tashkil qilardi.
Birinchi besh yillik (1928-1932)da 289 ta yangi sanoat korxonasi, jumladan,
Toshkent qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodlari
ishga tushirildi, Chirchiqqurilish, Olmaliqqurilish, Toshkent to`qimachilik kombinati
39

qurilishi davom etdi. Farg`onada to`qimachilik fabrikasi va yog`zavodi, Toshkent,
Buxoro, Marg`ilon va boshqa shaharlarda tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi.
Sanoatlashtirish yillari respublika paxta tozalash zavodlarining texnik imkoniyatlari
oshib, 1927-28 yillarda 3363 tonna paxta tolasi yetishtirdi va paxta tozalash
sanoatining yalpi mahsuloti esa 165,7 mln. rublni tashkil etgan edi.Respublikani
sanoatlashtirishda elektrlashtirish ham muhim o`rinlardan birini egallaganligi tufayli,
elektrstansiyalar qurilishi avj oldirildi. Masalan, Toshkent yaqinida quvvati 4 ming
kilovatni tashkil etgan Bo’zsuv GESi barpo etildi. 1932 yilga kelib esa, elektr
stansiyalarining soni 49 taga yetdi. Shuningdek, respublikada neft sanoati hara jadal
sur'atlar bilan o`sdi, 1925-26 yillarda neft ishlab chiqarish 5,6 tonna bо`lgan bo`lsa,
1927-28 yillarda bu ko’rsatkich 47,7 tonnani tashkil etdi.
Ayrim sanoat mahsulotlari bo`yicha O’zbekiston sobiq Ittifoqda yetakchi
o`ringa chiqdi. 1932 yilda paxta tolasining 89,7 %, sementning 54,2%, o`simlik
moyining 56,4%, xom ipakning 42% ishlab chiqarildi.Faqatgina birinchi besh
yillikning o’zida yirik sanoatdagi ishchilar soni deyarli 3,5 baravar ko’paydi. Lekin
ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil qilganligi bois, ularni
tayyorlashga yordam tariqasida ittifoqdosh respublikalar, asosan Rossiyadan ko’plab
sanoat mutaxassislari kela boshladi. 1926 yildan 1940 yilgacha O’zbekiston aholisi
yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10% dan ortiqroq ko’paydi.
Markazning rasiyzabon aholining ko`chirib keltirishda milliy o`lkalarda o’zining
tayanch ijtimoiy qatlamini vujudga keltirish hamda ruslashtirish siyosatini amalga
oshirish manfaati yotar edi.
40

Adabiyoylar ro'yxati
I Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi
qabul qilinganining 24 yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. -
Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
KarimovI.A.O‘zbekiston:milliyistiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. - Toshkent:
O‘zbekiston, 1996.
4. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va
qat’iy irodamizga bog‘liq. T.12. - Toshkent: O‘zbekiston, 2004.
5. KarimovI.A. Insonuninghuquqvaerkinliklari – oliyqadriyat. T. 14. - Toshkent:
O‘zbekiston, 2006.
6. KarimovI.A. O‘zbekistonmustaqillikkaerishishostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston,
2011.
7. KarimovI.A. Tarixiyxotiravainsonomili – buyukkelajagimizgarovidir. //Xalqso‘zi.
2012, 10 may.
II Asosiy adabiyotlar
1.Mustaqil O‘zbekistontarixiningdastlabkisahifalari. - Toshkent, 2000.
2. ErkayevA. O‘zbekistonyo‘li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
3. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // M.Abdullayev va boshqalar:
to‘ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006.
4. MustaqilO‘zbekistontarixi. Mas’ulmuharrirA.Sabirov. - Toshkent: Akademiya,
2013.
5. Noveyshaya istoriya Uzbekistana. M.A.Raximov. - Toshkent: Adabiyot uchqunlari,
41

2018.
III Qo ’shimchaa adabiyotlar
1. O‘zbekiston xalqiningdini, madaniyativaurf-odatlari: tarixvahozirgiholat. -
Toshkent: TIU, 2011.
2. O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). 2 tom. Mas’ul muharrirlar: R.Abdullayev,
Q.Rajabov, M.Rahimov. - Toshkent: O‘zbekiston, 2019.
3. MurtazayevaR.H. O‘zbekistondamillatlararomunosabatlarvatolerantlik. Darslik. -
Toshkent: Mumtozso’z, 2019.
4. Yunusova X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar (XX
asr 80-yillari misolida). - Toshkent: Abu matbuot-konsalt, 2009.
5. BobojonovaD. O‘zbekistondaijtimoiy-iqtisodiymunosabatlar (70-80-yillarmisolida).
Qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 1999.
IV Internet saytlari:
1. http:// www. stat.uz
2. http://www.gov.uz
42

XX asr 30-50 yillarda Oʻzbekistondagi milliy siyosat va milliy munosabatlar

Sotib olish