XX asrda Eron siyosiy jarayonlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	56500UZS
Hajmi	45.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

XX asrda Eron siyosiy jarayonlar

Sotib olish

MUNDARIJA
K IRISH .............................................…......................... 3
I BOB. XX ASR BOSHLARIDA ERONNING GEGEMON
IMPERIYALAR BILAN MUNOSABATI
1.1. Eronning Angliya va Rossiyaga siyosiy-iqtisodiy qaramligining
kuchayishi ............................................................7
1.2. 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasi va Eronning
bo‘linishi ...................................................................................13
II BOB. XX ASR BOSHLARIDAGI INQILOBIY HARAKATLAR ,
KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLAR VA AVTORITARIZMNING
KUCHAYISHI
2.1. 1905–1911 yillardagi Konstitutsiyaviy inqilob va Majlisning tashkil
topishi ...........................................................................19
2.2. Siyosiy tarqoqlik va Rizoshoh hokimiyati boshlanishi .......25
XULOSA…………………………………………………………. ..........30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………….. ............32

3 KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: XX asr
boshlarida Eron tarixida yuz bergan siyosiy jarayonlar faqatgina mahalliy
miqyosda emas, balki xalqaro darajada ham muhim tarixiy ahamiyatga ega.
Eron Osiyo, Yevropa va Hind okeani oralig‘ida joylashgani sababli geosiyosiy
jihatdan doimo kuchlar kurashining markazida bo‘lgan. Ayniqsa, Buyuk
Britaniya va Rossiya imperiyalari o‘rtasida Eron hududi strategik “tampon
zona” sifatida qaralgan va bu mamlakatni ichki suverenitetdan mahrum qilgan.
1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasi Eronning shimoliy, janubiy va
betaraf zonalarga bo‘linishini huquqiy jihatdan rasmiylashtirdi. Bu esa milliy
g‘urur va siyosiy mustaqillikka zid bo‘lib, jamiyatda kuchli norozilik
kayfiyatini uyg‘otdi.Konstitutsiyaviy inqilob esa, Eron tarixida ilk bor
parlament (Majlis) tuzilishi, konstitutsiya qabul qilinishi va zamonaviy siyosiy
institutlarning shakllanishi bilan ahamiyatlidir. Bu hodisalar orqali eronliklar
o‘z taqdirini o‘zlari belgilash istagini ochiq namoyon etishdi. Ayni paytda, bu
jarayonlar Eronda demokratik qadriyatlar va fuqarolik jamiyatining ilk
ko‘rinishlarini yuzaga keltirdi.Bugungi Eronning siyosiy tuzilmasi, diniy va
dunyoviy hokimiyat o‘rtasidagi nisbatlar, tashqi siyosiy pozitsiyasi, ayniqsa
G‘arb bilan munosabatlari, o‘z tarixiy ildizlariga borib taqaladi. Shu sababli
XX asrdagi siyosiy jarayonlarni tahlil qilish orqali zamonaviy Eron siyosatini
chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi. Aynan mana shu jihatlar tadqiqot
mavzusining dolzarbligini belgilaydi.
Tadqiqotning obyekti: Tadqiqot obyekti sifatida XX asrda Eronda
ro‘y bergan siyosiy voqealar, xususan, chet el davlatlari bilan bo‘lgan siyosiy
munosabatlar va ichki inqilobiy harakatlar olinadi.
Tadqiqotning predmeti: Tadqiqot predmetini XX asr boshidagi
Eronning Angliya va Rossiyaga bo‘lgan qaramligi, 1907 yilgi konventsiyaning

4ta’siri, Konstitutsiyaviy inqilobning sabablari, kechishi va natijalari tashkil
etadi.
Tadqiqotning maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — XX
asr boshlarida Eronda yuz bergan siyosiy jarayonlar, ularning mahalliy va
xalqaro miqyosdagi omillari hamda natijalarini tahlil qilishdir.
Tadqiqotning vazifalari
- Kurs ishi quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan:
- XX asr boshlaridagi Eronning geosiyosiy holatini aniqlash;
- Angliya va Rossiyaning Eron siyosatiga ta’sirini tahlil qilish;
- 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasining mazmuni va oqibatlarini
ochib berish;
- Konstitutsiyaviy inqilobning sabablari, kechishi va siyosiy-huquqiy
natijalarini o‘rganish;
- XX asr siyosiy voqealarining hozirgi Eron siyosiy tuzilmasiga ta’sirini
ko‘rsatish.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili : Tadqiqot jarayonida
mazkur mavzuga oid bir qator muhim ilmiy manbalar o‘rganildi. Jumladan,
Ervand Abrahamian tomonidan yozilgan "A History of Modern Iran" asarida
Eronning XX asrdagi siyosiy hayoti, ayniqsa Pahlaviylar sulolasi va Islom
inqilobi davri chuqur tahlil etilgan. Muallif siyosiy jarayonlarni ichki va tashqi
omillar kontekstida o‘rganadi va Eron tarixini G‘arb ta’siri ostida ko‘rsatadi
(Abrahamian, 2008) 1
.Nikki Keddie o‘zining "Modern Iran: Roots and Results
of Revolution" nomli fundamental tadqiqotida Eron tarixidagi inqilobiy
jarayonlar va ularning ildizlariga e’tibor qaratadi. U ayniqsa, jamiyatdagi
ijtimoiy qatlamlar, ayollar harakati, diniy yetakchilarning roli kabi masalalarni
yoritadi (Keddie, 2003) 2
. Bu ishlarda Eronda yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar,
konstitutsiyaviy harakatlar va xorijiy davlatlarning ta’siri haqida umumiy va
1
Abrahamian, E. A History of Modern Iran. Cambridge University Press. 2008.
2
Keddie, N. R. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press. 2003

5tahliliy ma’lumotlar berilgan. Mazkur manbalar mahalliy ilmiy doirada muhim
o‘rin egallaydi. Bundan tashqari, Encyclopædia Britannica kabi onlayn ilmiy
platformalar Eron tarixiga oid dolzarb, ishonchli ma’lumotlar bilan boyitilgan
bo‘lib, tadqiqotda muhim axborot manbasi vazifasini bajardi 3
.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy,
muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari
hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot
natijalari Eron tarixidagi muhim siyosiy bosqichlarni tahlil qilish orqali
mamlakatdagi bugungi siyosiy tuzum va xalq ongining shakllanishida tarixiy
omillarning rolini aniqlab beradi. Nazariy jihatdan, bu ish Eron tarixiga oid
ilmiy bilimlarni boyitadi; amaliy jihatdan esa, tarix fanidan darsliklar,
qo‘llanmalar, seminar mashg‘ulotlari uchun asos bo‘lishi mumkin. Shuningdek,
mazkur mavzu Yaqin Sharqdagi geosiyosiy jarayonlarni tahlil qilishda muhim
o‘rin tutadi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4
ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat
bo‘lib, tadqiqot umumiy 3 3 betni tashkil etadi.
3
Iran - History. Encyclopædia Britannica.

6I BOB. XX ASR BOSHLARIDA ERONNING GEGEMON
IMPERIYALAR BILAN MUNOSABATI
1.1. Eronning Angliya va Rossiyaga siyosiy-iqtisodiy qaramligining
kuchayishi
XIX asrning dastlabki yillaridan kapitalistik tara qq iyot y o’ lidan borib,
dunyo imperiyalariga aylangan Angliya va Fransiya uchun Eron ularning
siyosiy h amda i q tisodiy manfaatlari obyektiga aylandi. 1801-yili Angliya
h ukumatining vakili kapitan Malkolm Foti h Ali sho h bilan siyosiy va savdo
shartnomasi imzoladi va unga binoan Buyuk Britaniyaning ayrim tovarlari boj
soliklaridan ozod q ilindi, uning fu q arolari esa Eron portlarida erkin joylashish
h u q u q ini oldilar, fransuzlarning H indistonga h ujumi yuz bergan ta q dirda, Eron
Afg ’ onistonga qo’ shin kiritish majburiyatini h am oldi. Imzolangan shartnoma
fa q at Fransiyaga emas, Rossiyaga h am q arshi q aratilgan edi. Eronning fikricha
uning Kavkaz ortini qo’ shib olish y o’ lidagi urinishiga fa q at Rossiya t o’ si q

7b o’ layotgan edi. Ayni q sa, 1801-yili Shar q iy Gruziya Rossiyaga qo’ shib
olinganidan s o’ ng, bu q arash vakillari yanada faollashdilar. Biro q 1805-yili
Napoleonga q arshi q aratilgan ingliz-rus ittifo q shartnomasi imzolangandan
s o’ ng Buyuk Britaniya Eronning Rossiyaga q arshi intilishlarini amalda qo’ llash
imkoniyatiga ega b o’ lmadi. Bu h oldan Fransiya o’ zining Angliya va Rossiyaga
q arshi siyosatiga Eronni jal b q ilishda foydalanmo q chi b o’ ldi. Fransuz
emissarlari tomonidan Te h ronda olib borilgan muzokaralar natijasida 1807-yili
Napoleonning Finkeliiteyndagi q arorgo hi da eron-fransuz h arbiy shartnom a si
imzolandi. Eron armiyasini q ayta q urish va butun Kavkaz ortida sho h ning
h okimiyatini o’ rnatishda va’da q ilingan fransuz yordami uchun sho h Angliyaga
urush e’lon q ilish, o’ z qo’ shinlarini Napoleon qo’ shinlari bilan birga
H indistonga j o’ natish majburiyatini oldi h amda Fors qo’ ltig ’ idagi barcha
portlar fransuz kemalari uchun ochildi va Fransiya bir q ator savdo
imtiyozlariga h am ega b o’ ldi. 1807-yil iyulda Tilzit sul h i imzolangandan va
Napoleon Rossiya bilan ochi q t o’q nashuvdan voz kechganidan s o’ ng Foti h Ali
sho h yana Angliya bilan ya q inlashdi. Uning topshirigiga k o’ ra 1809-yil boshida
general G o rd o n boshchiligidagi fransuz vakolatxonasi Erondan chi q arib
yuborildi. Shu yil mart oyida Buyuk Britaniya vakili Xarford Jons bilan sho h
h ukumati o’ rtasida “dastlabki kelishuv” deb atalgan shartnoma imzolandi.
Unga k o’ ra Eron Fransiya h amda Angliyaga dushman b o’ lgan bosh q a davlatlar
bilan munosabatni uzdi, mamlakatga ingliz h arbiy instruktorlarini kiritdi va
Fors qo’ ltig ’ ida ingliz h arbiy kemalarining turishiga rux s at berdi. Britaniya
tomoni h ar yili Eronga 160 ming tuman yordam puli berish (1810-yili 200 ming
tumangacha oshirildi) majburiyatini oldi .
1804- yil mayda Fotih Ali shoh rus podshosi Aleksandr I dan o’z
qo’shinlarini Gruziyadan va Kavkaz ortining boshqa rayonlaridan olib chiqib
ketish talabini qo’yganda, 1813-yilgacha davom etgan birinchi rus-eron urushi
boshlandi. Eron tomonining bir qator mag’lubiyatlaridan keyin 1813-yil
oktyabrda Guliston shartnomasi imzolanib, unga ko’ra Eron Gruziya, Dog’iston

8va Ozarbayjonning katta qismiga bo’lgan da’vosidan voz kechdi. Kaspiy
dengizida harbiy flotga ega bo’lish faqat Rossiyaning huquqi qilib belgilandi,
rus va eron savdogarlari bir-birlarining hududida erkin savdo qilish huquqini
qo’lga kiritdilar, bojxona soliqlari tovar qiymatining 5% i miqdorida o’rnatildi.
Guliston shartnomasi Angliyaning Kaspiy dengizi janubiy qismida o’z
nazoratini o’rnatishga bo’lgan intilishini yo’qqa chiqardi. Biroq 1814-yili
noyabrda 1809-yildagi “dastlabki kelishuv” asosida yangi ingliz-eron
shartnomasi imzolandi. Unga binoan shoh Buyuk Britaniyaga dushman bo’lgan
barcha Yevropa davlatlari bilan imzolangan kelishuv va shartnomalarni bekor
qilish, ularning Hindistonga jo’natilgan qo’shinlarini Eron hududidan
o’tkazmaslik, Afg’oniston bilan Britaniya Hindistoni o’rtasida urush chiqqan
taqdirda inglizlarga yordam berish, harbiy mutaxassislarni faqat Angliya va
unga do’st bo’lgan davlatlardan taklif qilish majburiyatlarini oldi. Angliya
hukumati Eronga har yili beriladigan yordam pulidan tashqari Guliston
shartnomasining shartlarini qayta ko’rib chiqishga erishish va’dasini berdi.
1814-yilgi shartnoma shohning tashqi siyosatini Angliyaga qaram qilib qo’ydi
va uni Rossiya bilan yangi urushga chorladi. Shoh saroyida o’ch olish
kayfiyatining kuchayishiga 1821-1823-yillari Turkiya bilan bo’lgan urushda
Eron armiyasining qisman muvaffaqiyatlari ham sabab bo’ldi. 1826-yil iyulda
ikkinchi rus-eron urushi boshlandi. Urushning dastlabki davrida Lenkoran,
Salian, Shirvon va Ganjani boy bergan ruslar, sentabr-oktabr oylarida Shamhor
va Ganja yaqinidagi janglarda eronliklar armiyasini tor-mor qildilar. 1827-yili
Arake daryosidan o’tib, Xoy, Marand, Tabriz, Urmiya va Ardabil shaharlarini
egalladilar. Inglizlar yordamida Abbos mirzo tomonidan qayta qurilgan Eron
armiyasi deyarli to’liq parchalanib ketdi. 1828-yil fevralda Tabriz-Texron
yo’lida joylashgan Turkmanchoy qishlog’ida general Paskevich shtabida tashqi
ishlarni boshqargan A.S. Griboyedov tomonidan tuzilgan shartnoma imzolandi.
Guliston shartnomasi o’rniga tuzilgan, rus-eron urushiga xotima yasagan
Turkmanchoy shartnomasiga ko’ra ikki davlat o’rtasidagi chegara asosan Arake

9daryosi bo’ylab belgilandi. Faqat Gruziya va Shimoliy Ozarbayjon emas,
Sharqiy Armaniston - Yerevan va Naxichevan xonliklari, Ordubad okrugi ham
Rossiyaga o’tib ketdi. Kaspiy dengizida harbiy flotga ega bo’lish huquqi faqat
Rossiyaga tegishli ekanligi yana bir bor e’tirof etildi. Eron zimmasiga 20 mln
rubl tovon tulash majburiyati yuklatildi. Tinchlik shartnomasi bilan birga savdo
to’g’risida maxsus traktat ham imzolanib, unga binoan Rossiya fuqarolari
eksterritoriallik huquqiga, bir qator siyosiy hamda iqtisodiy imtiyozlarga,
boshqa davlat vakillariga nisbatan qulay maqomga ega bo’ldilar. Rossiyaga
tovon to’lash uchun shoh tomonidan joriy qilingan favqulodda soliq aholining
noroziligiga sabab bo’ldi. Mirza Mesix boshliq ruhoniylar xalq nafratini
Rossiya elchisi A.S. Griboyedovga qaratdilar. 1829-yil 11-fevral kuni Rossiya
vakolatxonasiga uyushtirilgan hujum natijasida A.S. Griboyedov o’ldirildi.
Turkiya bilan Rossiya o’rtasidagi urush tufayli Nikolay I Eronda Rossiyaning
rasmiy vakili o’ldirilganligi uchun jazo choralarini qo’llamadi, Fotih Ali
shohning uzrini va uning nabirasi Xisrav mirza Peterburgga olib kelgan
sovg’alarni qabul qildi, hatto Erondan olinadigan tovon pulini 2 mln rublga
kamaytirdi. Rus-eron urushlari birinchi navbatda chor hukumatining
ekspansionistik maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan edi. Urush shu bilan
birga Kavkaz xalqlari uchun ma’lum yengilliklar, birinchi navbatda tinchlik
ham olib keldi. Rus-eron urushlari davrida Xuroson hududida mahalliy
xonlarning doimiy qo’zg’olonlari bo’lib, ular Saffaviylar davrida Eron
tarkibiga kirgan Hirotdan yordam olib turadilar. Hirotga Angliya ham katta
e’tibor qaratayotgan edi, chunki Hirot Hindistonga shimoli-sharqdan kirish
yo’lida joylashgan bo’lib, Angliyaning Eron va Turkistonni bo’ysundirish
uchun intilishida strategik plasdarm bo’lishi mumkin edi. 1834-yili taxtga Fotix
Ali shohning nabirasi Muhammad (1834-1848) kelishi bilan Hirot masalasi
yanada keskinlashdi. 1837-yili Hirotga yurish boshlagan Muxammad shoh
faqat Xuroson xonlarini bo’ysundirish emas, afg’onlarning Seyistonga bo’lgan
da’vosiga barham berishni ham maqsad qilgan edi. Ammo 1837-yil noyabrda

10boshlangan Hiirotning qamal qilinishi Angliyaning noroziligiga sabab bo’ldi.
Fors qo’ltig’ida uning harbiy kemalari paydo bo’lib, Bushir porti yaqinidagi
Xarg qal’asini egallab oldilar. 1838-yil noyabrda Buyuk Britaniya Eron bilan
diplomatik munosabatlarini to’xtatdi. London tomonidan doimiy bosim va
tahdid natijasida shoh Muhammad qamalni to’xtatishga va 1841-yil martda
Afg’onistondan qo’shinlarini butunlay olib chiqib ketishga majbur bo’ldi.
Shundan so’ng, 1841-yili Angliya va Eron o’rtasida diplomatik munosabatlar
tiklanib, Britaniya fuqarolarining eksterritorialligi va ular tovarlarini Eronning
ichki solig’idan ozod qilish to’g’risida shartnoma imzolandi. Eronga
kiritilayotgan ingliz tovarlariga boj solig’i tovar qiymagining 5% i miqdorida
o’rnatildi. O’n to’rt yil o’tgandan keyin huddi shunday imtiyozlar avval
Fransiyaga, so’ng Avstriya, Belgiya, Gollandiya, Daniya, Norvegiya va
Shvetsiyaga ham berildi. 1856-yili Eron bilan “do’stlik va savdo” to’g’risida
shartnomani ham imzoladi. Shartnomalar imzolangandan keyin chet
davlatlarning, birinchi navbatda Angliya va Rossiyaning Erondagi pozitsiyalari
yana-da mustahkamlandi. Ular uchun endi Eron faqat strategik emas, iqtisodiy
jihatdan, sanoat tovarlari uchun bozor sifatida ham qiziqish uyg’otayotgan edi.
Agar 1833-yili Eronning asosiy savdo markazi bo’lgan Tabriz shahriga
Trapezund orqali o’n besh mlng rublga teng Yevropa mollari olib kirilgan
bo’lsa, 1836-yili bu ko’rsatkich qirq mlng rublga yetdi. Chet el tijorat
kompaniyalari Erondagi taslimchilik rejimi hamda o’zlarining siyosiy va
iqtisodiy imtiyozlaridan foydalanib, o’z filiallarini ochdilar, tashqi va ichki
savdodan eronlik savdogarlarni siqib chiqara boshladilar. G’arbiy Yevropaning
fabrika tovarlari Eron bozorlarida mahalliy hunarmandlarning mollariga
nisbatan 2-3 barobar arzon sotilib, an’anaviy milliy hunarmandchilik va
kasanachilikning tushkunligiga olib keldi. Tovar-pul munosabatlarining o’sishi
feodal yer egaligining inqiroziga, xususiy yer fondining ko’payishiga olib
keldi. Ko’plab dehqonlar o’z qishloqlarini tashlab, shaharga ketdilar va u
yerdagi kambag’allar hamda ishsizlar qatorini to’ldiradilar. Mavjud holatdan

11norozilik kayfiyati faqat dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar orasida
bo’lmasdan, ruhoniylarning ijtimoiy-siyosiy jihatdan ularga yaqin bo’lgan
qismini ham qamrab oldi.
1.2 1907 yilgi Angliya-Rossiya konventsiyasi va Eronning bo‘linishi .
1907- Yilgi Angliya-Rossiya konvensiysi - Eron, Afg‘oniston va Tibetga
taalluqli shartnoma. 31-avgust kuni Sankt-Peterburgda imzolangan. U rus-
yapon urushi va 1905 yilgi rus inqilobi natijasida Uzoq Sharq, Yaqin Sharq va
Yevropada yuz bergan siyosiy o‘zgarishlarni rasmiylashtirdi. Erondagi ingliz-
rus raqobati imperator Aleksandr I asrlar davomida Fors suvereniteti ostida
bo‘lgan Gruziya va boshqa hududlarni qo‘shib olganidan keyin paydo bo‘ldi.
Hindistonga qarshi Fransiya-Rossiya yurishidan qo‘rqish dastlab inglizlarni
Rossiya ta’sirining kengayishiga qarshi turishga undadi, ammo hatto
Napoleonning qulashi ham inglizlarni Hindistonga egalik qilishda o‘zlarini
xavfsiz his qilishiga olib kelmadi. XІX asr oxirida Rossiyaning Angliyaga
nisbatan mavqei tobora kuchayib bordi. O‘rta Osiyoning katta qismini bosib
olgan ruslar Manjuriya va Koreyaga o‘z ta’sirini o‘tkazib, Yaponiyaga va
inglizlarning Xitoydagi manfaatlariga xavf tug‘dirdi. 1902-yilgi ingliz-yapon
shartnomasi Angliyaning yaponlarga ruslarga qarshi g‘olibona urush olib
borishga ruxsat berish orqali Rossiyaning Osiyodagi keyingi taraqqiyotiga
to‘siq qo‘yishga urinishi edi. Yaponiyaning muvaffaqiyati va keyinchalik
Rossiya imperiyasining ko‘p qismida sodir bo‘lgan inqilobiy o‘zgarishlar
inglizlarni Rossiya ular o‘ylaganchalik dahshatli tahdid emasligiga ishontirdi.
Shu bilan birga, bir qator ingliz siyosatchilari Germaniyadan chuqur qo‘rquvga

12tushdilar. Britaniya tashqi siyosatini shakllantirish uchun mas’ul bo‘lgan davlat
arboblari Rossiya bilan Angliya-Fransiya shartnomasini to‘ldiradigan va
Germaniyaning diplomatik izolyatsiyasini yakunlaydigan kelishuvga
intildilar.Inglizlarning ruslarni raqobatning eng nozik sohalari bo‘lgan Fors va
Afg‘oniston bo‘yicha kelishuv imzolashga undashga bo‘lgan dastlabki
urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Vaqt o‘z tomonida ekanligini his
qilgan ruslar Fors davlati yoki Afg‘onistonning hech bir qismini savdolashish
niyatida emas edilar, ammo harbiy mag‘lubiyat va inqilob Rossiya hukumatini
o‘z tashqi siyosatining maqsadlari va usullarini qayta ko‘rib chiqishga majbur
qildi.Muzokaralarda tashabbus Britaniyaning Sankt-Peterburgdagi yangi
elchisiga tegishli edi. Peterburg, ser Artur Nikolson, ser Edvard Grey va tashqi
ishlar vazirligining doimiy kotib o‘rinbosari ser Charlz Xardinge bilan
birgalikda Rossiya ittifoqiga intilgan nemislarga qarshi guruhning qattiq
yadrosini tashkil etdi. Nikolsonning takliflari Rossiya Vazirlar Mahkamasida
batafsil muhokama qilindi. So‘nggi voqealarni hisobga olgan holda, tashqi
ishlar vaziri Izvolskiy Fors davlati to‘liq Rossiya ta’siriga tushishi kerak degan
eski qarashga qarshi chiqdi va Angliya bilan ziddiyat asoslarini bartaraf etish
tarafdori bo‘ldi, buning uchun eng maqbul vosita ta’sir doiralarini chegaralash
edi. 4
Tehronda Konstitutsiyaviy inqilobning boshlanishi Sankt-Peterburgda
bo‘lib o‘tayotgan muzokaralarni barbod qilish xavfini tug‘dirdi. Peterburg. Fors
inqilobchilari inglizparast va Rossiyaga qarshi edilar; despotizmning 10 000 ga
yaqin muxoliflari inglizlarning inqilobiy ishini qo‘llab-quvvatlashini kutib,
Britaniya Legatsiyasida panoh topdilar. Fors hukumati 1905-yil noyabr
oyidayoq Britaniya va Rossiya o‘rtasidagi yaqinlashuvdan shubhalana
boshlagan edi. Biroq, Londondagi fors vaziri Muhammad-Ali Xon Alā al-ʿ ʾ
saltanaga o‘sha paytdagi Britaniya tashqi ishlar vaziri lord Lansdaun "hisobot
asossiz ekanligiga ishontirdi. Eron hukumati bizning Eronning yaxlitligi va
4
К истории англо-русского соглашения 1907 г., Красный архив , № 2–3 (69–70), 1935,
с. 19

13mustaqilligiga hech qanday tarzda tajovuz qilish niyatimiz yo‘qligiga ishonch
hosil qilishi mumkin." 5
Bir yildan ortiq davom etgan muzokaralar davomida
inglizlar yoki ruslar Fors davlati, Afg‘oniston yoki Tibetga ular to‘g‘risida yoki
ular hisobidan qabul qilingan qarorlar haqida hech qachon xabar bermagan.
1908- yilgi konvensiyadagi Tibet bo‘yicha kelishuv Xitoy suverenitetiga
og‘zaki xizmat ko‘rsatdi. Ikkala tomon ham tibetliklar bilan faqat xitoyliklar
orqali munosabatda bo‘lishga va’da berishdi, ammo inglizlar Tibet hukumati
bilan tijorat masalalari bo‘yicha, rus buddistlari esa Dalay Lama bilan diniy
masalalar bo‘yicha munosabatda bo‘lish huquqiga ega bo‘lishdi. Afg‘oniston
bo‘yicha kelishuv ancha murakkab bo‘lib, ikki davlat o‘rtasidagi raqobat va
ziddiyat uzoqroq tarixga ega edi, aslida bu Britaniya uchun g‘alaba
edi.Britaniya hukumati Afg‘onistonning siyosiy maqomini o‘zgartirish niyatida
emasligini va "Afg‘onistonda o‘z ta’sirini faqat tinchlik ma’nosida" amalga
oshirishini va "Afg‘onistonga Rossiyaga tahdid soladigan hech qanday chora
ko‘rmasligini" e’lon qildi. Rossiya hukumati bunga javoban "Afg‘onistonni
Rossiya ta’sir doirasidan tashqarida" deb tan olganini e’lon qildi va
Afg‘oniston bilan barcha munosabatlarni "Britaniya oliy hazratlari hukumati
vositachiligida" olib borishga va’da berdi. Bundan tashqari, Rossiya
Afg‘onistonga o‘z agentlarini yubormaydi. 6
Britaniyaliklar hech qanday afg‘on hududini qo‘shib olmaslikka va "agar amir
Britaniya oliy hazratlari hukumati bilan tuzilgan shartnomalarni bajarsa,
mamlakatning ichki boshqaruviga aralashmaslikka" va’da berishdi...
Ahdlashuvchi tomonlar savdo imkoniyatlarining tengligi tamoyiliga amal
qilishar, bitim esa amir uning shartlariga rozi bo‘lganidan keyin kuchga
kirardi.Konvensiyaning yuragi uning Fors davlatiga taalluqli birinchi bo‘limi
5
Great Britain, Public Records Office, The Foreign Office Archives, Series F.O. 60/697
6
Hurewitz, J. C. (Ed.). The Middle East and North Africa in World Politics , Vol. I. New Haven: Yale
University Press, 1975, pp. 538–541 .

14edi. Muqaddimada ahdlashuvchi tomonlar "Forsning yaxlitligi va mustaqilligini
hurmat qilish uchun o‘zaro majburiyat olganliklari" va butun mamlakatda tartib
saqlanishini chin dildan xohlashlari aytilgan. Birinchi moddada Buyuk
Britaniya o‘zi uchun ham, o‘z fuqarolari uchun ham, uchinchi davlatlar
fuqarolari uchun ham "temir yo‘llar, banklar, telegraflar, yo‘llar, transport,
sug‘urta va boshqalar uchun konsessiya kabi siyosiy yoki tijorat xususiyatiga
ega bo‘lgan har qanday imtiyozlarni - Qasri Shirin shahridan boshlanib,
Isfahon, Yazd, Kaxx orqali o‘tib, Fors chegarasidagi Rossiya va Afg‘oniston
chegaralari kesishgan nuqtada tugaydigan chiziqdan tashqarida izlamaslik
majburiyatini oldi..." Bu sohada Britaniya "to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bilvosita
Rossiya hukumati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan shunga o‘xshash
imtiyozlar talablariga" qarshi chiqmaydi. Ikkinchi moddada Rossiya "o‘zini
izlamaslik va qo‘llab-quvvatlamaslik,"Afg‘oniston chegarasidan G‘oziq,
Birjand, Kermon orqali o‘tuvchi va Bunder Abbosda tugaydigan chiziqdan
tashqaridagi hududda Rossiya fuqarolari foydasiga yoki uchinchi davlat
fuqarolari foydasiga shunga o‘xshash imtiyozlar berish va bu mintaqada
Britaniya hukumati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan shunga o‘xshash
imtiyozlar talablariga bevosita yoki bilvosita qarshilik ko‘rsatmaslik." Shunday
qilib, birinchi va ikkinchi moddalar Eronda Rossiya va Britaniya manfaatlarini
yaratdi, garchi konvensiya matnida ular hech qachon bunday nomlanmagan
bo‘lsa ham. Uchinchi moddada Britaniya va Rossiya o‘z ta’sir doiralarida
boshqa ahdlashuvchi tomonning qarshiligisiz konsessiyalarni olishda erkin
ekanligi belgilandi va bu hududlarda mavjud bo‘lgan barcha konsessiyalar
tasdiqlandi.To‘rtinchi modda fors qarzlari bilan bog‘liq murakkab muammoni
hal qildi. So‘nggi qirq yil ichida shohlar samarasiz maqsadlarda katta miqdorda
qarz olganlar va iqtisodiyot va soliq tizimining ahvolini hisobga olgan holda,
qojar hukmdorlarining aqli va imkoniyatidan tashqarida bo‘lgan tub
o‘zgarishlarni amalga oshirmasdan turib, qarzni qaytarishga umid yo‘q edi. Ikki
ahdlashuvchi tomon Fors bojxonalari, baliqchilik, postlar va telegraflardan

15olingan daromadlarni Rossiya nazorati ostidagi Fors kredit va hisob-kitob
bankiga (Bānk-e Esteqrāżī-e Rūs) va Britaniya nazorati ostidagi Fors
imperatorlik bankiga (Bānk-e Šāhanšāhī-e Īrān) Fors qarzlarini amortizatsiya
qilish uchun taqsimlashga kelishib oldilar. Beshinchi moddaga ko‘ra, agar Fors
davlati ikki bankka to‘lovlarni to‘lab bormasa, Rossiya va Britaniya "daromad
manbalari ustidan nazorat o‘rnatish"dan oldin "do‘stona fikr almashish"ga
kirishishi kerak edi.Konvensiya eronliklar va afg‘onlar orasida katta norozilik
uyg‘otdi 7
. U 1915-yilda tuzatishlar kiritilgan holda 1918-yilda Sovet hukumati
tomonidan rad etilgunga qadar o‘z kuchini saqlab qoldi, garchi uning maktubi
ham, ruhi ham Rossiya tomonidan imzolangan paytdan boshlab bir necha bor
buzilgan. Faqat Germaniyadan qo‘rqish va Rossiya bilan yaxshi
munosabatlarni saqlab qolishga qat’iy qaror qilish Britaniyaning Rossiyaning
Fors davlatiga bostirib kirishi, uning shimoliy viloyatlarini bosib olishi va hatto
uning ayrim hududlarida soliqlarni yig‘ish kabi harakatlari oldidagi passivligini
tushuntirishi mumkin 8
.
7
Great Britain, Foreign Office. British and Foreign State Papers. London, 1911, pp. 555–560
8
Kazemzadeh, F. Russia and Britain in Persia, 1864–1914. New Haven: Yale University Press,
1968, chap. 7.

16II BOB. XX ASR BOSHLARIDAGI INQILOBIY HARAKATLAR ,
KONSTITUTSIYAVIY ISLOHOTLAR VA AVTORITARIZMNING
KUCHAYISHI
2.1. 1905–1911 yillardagi Konstitutsiyaviy inqilob va Majlisning tashkil
topishi
Eronda konstitutsiyaviy tuzum o‘rnatish 1905-11-yillardagi inqilobning asosiy
maqsadi edi. Boshqa har qanday yirik inqilob singari, Forsdagi
Konstitutsiyaviy inqilob ham turli xil intellektual yo‘nalishlar, ijtimoiy kelib
chiqishlar va siyosiy talablarni aks ettiruvchi keng ko‘lamli g‘oyalar va
maqsadlarni qamrab oldi. O‘sha paytda hatto Konstitutsiya matnining o‘zi ham
umumiy qo‘llab-quvvatlovga ega emas edi. Shunga qaramay, mafkuraviy
noaniqliklarga qaramay, inqilob o‘zining siyosiy yutuqlari va davomli ijtimoiy
va madaniy oqibatlari tufayli Forsning zamonaviy tarixidagi davr epizodi bo‘lib
qolmoqda. Zamonaviy inqilob sifatida u xalq harakati va liberalizm,
dunyoviylik va millatchilik tamoyillarini targ‘ib qilish orqali eski tartiblarni
siqib chiqarishni maqsad qilgan.Inqilobchilar yangi fors tarixida birinchi marta
o‘zboshimchalik hokimiyatini qonun, vakillik hukumati va ijtimoiy adolat bilan
almashtirishga va imperiya kuchlarining tajovuziga ongli millatchilik, xalq
faolligi va iqtisodiy mustaqillik bilan qarshi turishga intildilar.
Konstitutsiyachilar, shuningdek, zamonaviy ta’lim va sud islohotlari orqali
konservativ diniy muassasa hokimiyatini cheklashga harakat qilishdi. Ular
davlatni markazlashtirish yo‘li bilan qabila va shahar zodagonlarining
hokimiyatini kamaytirishga intildilar. Inqilobdan keyin paydo bo‘lgan

17millatchilik tuyg‘usi zamonaviy fors o‘ziga xosligi uchun muhim bo‘lib
qoldi.Konstitutsiyaviy inqilob islom dunyosida birinchi marta, 1908-yildagi
Yosh turklar inqilobidan oldin sodir bo‘lganini qisman XIX asrning ikkinchi
yarmida Forsdagi vaziyat bilan izohlash mumkin. 1848-yildan 1852-yilgacha
bo‘lgan davrda davlat va diniy muassasa tub o‘zgarishlarning har ikkala
variantini ham bo‘g‘ib qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Bir tomondan, millenariy va
inqilobiy Babi harakati 1844-52; qarang babism) harbiy kuch bilan bostirildi,
garchi uning Qajar monarxiyasi va ruhoniylar muassasasiga qarshilik ko‘rsatish
kun tartibi Fors muxolifatining shaklsiz tanasida saqlanib qoldi.Boshqa
tomondan, mashhur bosh vazir Mirzo Toqiyxon Amir Kabirning ma’muriy,
harbiy, ta’lim va iqtisodiy islohotlari amalga oshirilgan darajada, ular Forsning
G‘arb institutlari va g‘oyalariga ta’sir ko‘rsatishiga hissa qo‘shdi, shu bilan
birga, beixtiyor ravishda Qojor monarxiyasini qo‘llab-quvvatlashga va
Nasriddin Shoh hukmronligi davrida (1848-96) davlat va ruhoniylar o‘rtasidagi
hamkorlikni inersiya orqali uzaytirishga yordam berdi. Odamiyat, 1969;
Amanat, 1989). Keyingi o‘n yilliklarda siyosiy islohotlar tarafdorlari
yakkalanib qolgan va siyosiy tizimni ochish yo‘lidagi barcha harakatlarga
qarshilik ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, norozilik hech qachon to‘liq yo‘q qilinmagan.
Shunday qilib, 1891-92 yilgi Tamaki Regisi (q.v.) ustidan ko‘tarilgan
norozilikni hukmron tuzumga qarshi xalq qo‘zg‘olonining birinchi belgisi deb
qarash kerak.Bu deyarli konstitutsiyaviy inqilob uchun repetitsiya bo‘lib,
ruhoniylar, savdo manfaatlari va dissident ziyolilardan iborat imperializmga
qarshi va monarxiyaga qarshi yashirin koalitsiyani yaratdi. Mozaffariddin shoh
(1313-24/1896-1906) hukmronligi davrida yangi ziyolilar matbuot va
zamonaviy ta’limdan foydalanib, moddiy va ma’naviy yangilanish,
vatanparvarlik va siyosiy islohotlarning dunyoviy kun tartibi uchun bu jim
koalitsiyaning qo‘llab-quvvatlashiga erishdilar.19-asrda adolat ( adālat)ʿ
talablari islohotchilik asarlarida, xalq va’zxonlarining va’zlarida va
savdogarlarning petitsiyalarida yaqqol namoyon bo‘lgan. Bunday talablar fors-

18islom boshqaruv nazariyasidagi "adolat izlash" ( adālat vāhī) tushunchasigaʿ ʿ
muvofiq tabiiy va qonuniy tuyulgan (Lambton, 1962). Nohaqliklarni bartaraf
etadigan va adolat o‘rnatadigan Mahdiyning paydo bo‘lishi haqidagi messianik
g‘oya shia Eronining jamoaviy ongida ham yorqin namoyon bo‘lgan. Adolat
haqidagi bu tanish tasavvurlar XIX asr islohotchilarining asarlarida yangicha
aks-sado berdi. Fransuz inqilobi, masonlik va hurfikrlilardan bevosita yoki
bilvosita Yosh Usmonlilar va siyosiy va axloqiy islohotlarning boshqa islomiy
tarafdorlaridan ilhomlangan fors islohotchilari adolat tushunchasini fransuz
tenglik atamasida mujassamlangan ijtimoiy adolat va fuqarolarning teng
huquqliligi g‘oyalari bilan tenglashtirishga intildilar.1906-yil 18-avgustda
Harbiy Akademiyada Milliy Maslahat Assambleyasining birinchi muddatini
ochishga tayyorgarlik ko‘rish va uning saylov qonunini ishlab chiqish uchun
birinchi Qonunchilik Assambleyasi (Oliy Milliy Assambleya deb nomlangan)
tuzildi. Ushbu yig‘ilishda Bosh vazir Moshirul Doleh vazirlar mahkamasi
rahbari sifatida nutq so‘zladi. Sessiya Malek Al Motokalemin tomonidan
qilingan murojaat bilan yakunlandi. 1906-yil 7-oktyabrda Mozafariddin Shoh
o‘zining sog‘lig‘i yomonligiga qaramay qilgan nutqida Milliy Maslahat
Assambleyasining birinchi sessiyasini ochdi. Bu vaqtda sessiya viloyatlardan
vakillar yo‘qligida tuzilgan edi.Mozafaridinshoh vafotidan so‘ng, uning vorisi,
o‘sha paytda Tabrizni valiahd shahzoda sifatida boshqargan Muhammad Ali
Mirzo 1907-yil 21-yanvarda taxtga o‘tirdi. U taxtga o‘tirishdan oldin
Konstitutsiya asoslari va Millat huquqlarini hurmat qilishga va’da berdi. Ammo
u boshidanoq bunga qarshi chiqdi, bu esa konstitutsiyachilarni reaksiyaga
undadi. Ichki kurashlardan foydalanib, Rossiya ham, Britaniya ham o‘z
kelishmovchiliklarini hal qilish uchun shartnoma tuzdilar; amalda Eronni
o‘zlarining hurmatli mamlakatlari uchun ikki ta’sir doirasiga bo‘ldilar. Bu
1907-yil sentyabr oyining boshlarida sarlavhalarga aylandi va Erondagi turli
fraksiyalarni birlashtirdi. Eron hukumati bu shartnoma haqida 1907-yil 7-
sentyabrda Rossiya va Buyuk Britaniya elchilari tomonidan rasman xabardor

19qilingan.Norozilik va norozilik kayfiyatining kuchayib borishi Muhammad
Mirzoga maslahat so‘rash bahonasida 1907-yil 17-dekabrda vazirlar
mahkamasi a’zolarini chaqirtirishga sabab bo‘ldi. U darhol ularni hibsga
olishga buyruq beradi. Faqat bosh vazir bo‘lgan Nosirul Molk ozod qilindi.
1907-yil 22-dekabrda Nezamul Saltane Mafi boshchiligida yangi vazirlar
mahkamasi tuzildi. Yuzada havo tozalanadi va taranglik yumshatiladi. Ammo
1908-yil fevral oyida Shohning murabbiyiga bomba tashlanadi va u juda
shubhali bo‘lib qoladi. 1908-yil 1-iyunda shoh saroy ahlining bir qismini
tozalaydi. Rossiya elchisi Zapolskiy va Britaniya elchisi Marling Eron
hukumatini shohning niyatlariga bo‘ysunish haqida ogohlantiradi.1909-yil 16-
iyulda poytaxt ozodlik kurashchilari tomonidan to‘liq nazoratga olindi. 1909-
yil 17-iyul kuni ertalab soat 8:30 da Muhammadshoh va uning bir qator
tarafdorlari rus askarlarining qurolli kuzatuvi ostida Rossiyaning
Zargandehdagi elchixonasidan boshpana topdilar. Aynan shu kuni Milliy
maslahat majlisi (Majlis) favqulodda sessiya o‘tkazib, Muhammad Ali Shohni
podshohlikdan tushirdi va uning 13 yoshli o‘g‘li Ahmad Mirzoni voris etib
tayinladi. Vitse-regent lavozimiga Azadulmolk tayinlandi. 1909-yil 10-
sentyabrda Muhammad Ali Shoh Rossiya elchixonasini tark etib, Rossiyaga
surgun qilindi.
Birinchi muddat (1906 yil 7 oktyabr - 1908 yil 23 iyun).Birinchi Majlis
tomonidan amalga oshirilgan eng muhim ish 1906-yil 30-dekabrda
Konstitutsiya loyihasini tayyorlash va ratifikatsiya qilish bo‘ldi. Unda ichki
tartib-qoidalar ham bayon etilgan. 1907-yil 17-oktyabrda u konstitutsiyaga
o‘zgartirishlar loyihasini ishlab chiqdi va ratifikatsiya qildi. Birinchi Majlis o‘z
muddati tugashidan oldin Muhammad Ali Shohning konstitutsiyachilarga
qarshi chiqishi, shuningdek, xorijiy fitnalar tufayli tarqatib yuborildi. Eron
kazak brigadasining rus qo‘mondoni polkovnik Lixov bir necha rus ofitserlari
bilan Majlisga qarshi artilleriyadan o‘t ochdi. Bog‘shohda bir qator Majlis
vakillari va konstitutsiyachilar hibsga olindi, ulardan bir qanchasi o‘ldirildi.

20Ba’zilari chet el elchixonalariga qochib, boshpana so‘rashdi. Shu tariqa
Birinchi Majlis tarqatib yuborildi va harbiy holat e’lon qilindi.Ikkinchi muddat
(1909-yil 15-noyabr - 1911-yil 24-dekabr).Ikkinchi Majlis deyarli 17 oy davom
etgan Interregnum davridan so‘ng sessiyaga kirdi. Ikki bosqichli bilvosita
plebissit o‘tkazildi. Chet el kuchlarining aralashuvi va ichki qiyinchiliklar
tufayli yuzaga kelgan og‘ir inqirozlar va muammolarga duch kelgan Majlis
imkon qadar o‘z pozitsiyasida turdi. Nihoyat, u chet el bosimi ostida tarqatib
yuborildi. Vakillar yo qochib ketishdi, yo surgunga ketishdi.Shunga qaramay,
bu vaqt ichida muhim qonun loyihalari qabul qilindi. Ular orasida "Davlat
solig‘i to‘g‘risida"gi qonun, "Auditorlik byurosi to‘g‘risida"gi qonun, yangi
saylov to‘g‘risidagi qonun va "Ta’lim to‘g‘risida"gi qonun bor edi 9
.
9
Afary, Janet. "Constitutional Revolution I." Encyclopædia Iranica , online edition, 1992.

212.2. Siyosiy tarqoqlik va Rizoshoh hokimiyati boshlanishi .
1920-yil Eronning boshqa bir shimoliy viloyati - Filonda milliy-ozodlik
harakati boshlandi. Qo’zg’olonchilar 1920-yil 5-iyunda Filon respublikasini
e’lon qildi va Eron kommunistik partiyasi tuzilib, uning a’zolari Filon
muvaqqat inqilobiy hukumati tarkibiga kirdi. Kompartiyada so’l
kayfiyatdagilar ko’pchilik bo’lib, ular Gilon Sovet respublikasi tuzilganligini
e’lon kildi va Rossiyadagi oktyabr voqealarini Sharq zaminiga ko’chirmoqchi
bo’ldi. Boy dehqonlar yerlarini konfiskatsiya qilish, dinga qarshi tashviqot,
bozorlarning yopilishi faqat savdogarlarni va liberal yer egalarini emas keng
xalq ommasini ham kommunistlarga qarshi qo’ydi. Bu inqilobiy voqealar
davomida Buyuk Britaniya o’z pozitsiyasini o’zgartirdi va Eronni parchalash,
uning shimoliy viloyatlarini Britaniya mustamlakasiga aylantirishni boshladi.
Bu maqsadga erishish uchun inglizlar markaziy hukumatga qarshi har qanday
ayirmachilik harakatlarini, jumladan, Eron shimolidagi inqilobni ham qo’llab-
quvvatladi. Natijada, “Filon voqealari” fojiali yakunlandi. 1922-yil boshida
Eron hukumati qo’shinlari Xuroson, Garden, Tabriz va boshqa viloyatlardagi
inqilobiy chiqishlarni tor-mor qildi. Mag’lubiyatning asosiy sababi
viloyatlardagi inqilobiy harakatlar o’rtasida aloqa va yagona markazning
yo’qligida bo’ldi. 1921-yil 21-fevraldagi davlat to’ntarishi Inqilobiy va milliy-
ozodlik harakatining bostirilishiga qaramasdan, mamlakatda ayirmachilikka
qarshi samarali kurasha olmagan va inglizlardan davlat mustaqilligini ta’minlay
olmagan Qojarlar sulolasining obro’si tushib ketdi. 1921-yil 21-fevralda
Tehronda davlat to’ntarishi yuz berdi. Fitna inglizlar bilan aloqada bo’lgan Said

22Ziyo-id-Din Tabatabaiy tomonidan tashkil qilindi va Rizoxon boshchiligidagi
kazaklar brigadasi tomonidan amalga oshirildi. Poytaxt amalda jangsiz
egallandi, hukumat ag’darildi, noma’qul kishilar qamoqqa olindi, Ziyo-id-Din
boshlik yangi hukumat tashkil qilinib, Rizoxon harbiy vazir lavozimini
egalladi. Yangi hukumat “zodagonlarga karshi kurash” deklaratsiyasini e’lon
qildi. Deklaratsiyada ishchilarning ahvolini yaxshilashga intilish, mustaqil
tashqi siyosat yuritish aytildi va 1919-yilgi ingliz-eron shartnomasi bekor
qilindi. Ziyo-id-Din hukumati esa keyin 1921-yil mayda uning o’rniga kelgan
Ahmad Kavam (Kavam-es-Saltane) hukumati inglizlar hukmronligiga qarshi
qaratilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Inglizlar tomonidan tashkil
qilingan janubiy fors o’qchilari korpusi tarqatildi, ingliz harbiy instruktorlari va
moliya maslahatchilari mamlakatdan chiqarib yuborildi, 1921-yil bahorda
ingliz okkupasion qo’shinlari ham Erondan olib chiqib ketildi. Shu tariqa
Angliya Birinchi jahon urushidan keyin Eronda erishgan mavqeyidan to’liq
ayrildi. Bu davrga kelib Angliya o’zining Erondagi siyosatini o’zgartirdi. Sovet
Rossiyasiga qarshi intervensiya muvaffaqiyatsiz yakunlandi, endi inglizlarning
asosiy mustamlakasi Hindistonni sovetlar ta’siridan asrash uchun Eronni bufer
davlatga aylantirish foydaliroq edi. Yaqin va o’rta Sharqqa ta’sir o’tkazish
usullarini endi o’zlashtirayotgan AQSh vujudga kelgan holatdan zudlik bilan
foydalanib qoldi. 1922-yili A. Milspo boshchiligida amerikalik moliya
maslahatchilari Eron hukumati taklifiga binoan Tehronga keldi. A. Milspo
davlatning moliyasi, daromadlari, soliqlar yig’ish, davlat byudjetini
shakllantirish, g’aznachilik ustidan to’liq nazoratni o’z qo’liga oldi.
Harbiy vazir bo’lib turgan Rizoxon 1923-yil bosh vazir lavozimini egalladi.
1925-yil 31-oktyabrda Eron Majlisi Qojarlar sulolasini taxtdan mahrum qildi va
hokimiyatni vaqtincha Rizo xonga topshirdi. Rizoxon tomonidan chaqirilgan
Ta’sis majlisi 1925-yil 12-dekabr qushi uni yangi, Pahlaviylar sulolasining
shohi deb e’lon qildi. Shoh Rizo Pahlaviy markaziy hokimiyatni
mustahkamladi, turli ko’rinishdagi ayirmachilar, millatchilar va feodal

23avtoritrtlarni, qabila boshliqlarini qat’iy jazoladi, ko’chmanchilarni majburan
o’troqlashtirdi. 1936-yildan Eronda yangi ma’muriy-hududiy bo’linish joriy
qilindi - mamlakat 10 provinsiyaga bo’linib, gubernatorlar mahalliy obro’li
kishilardan tayinlanadigan bo’ldi. Rizoshoh mahalliy sharoitdan kelib chiqib,
faqat kuchga tayanishi lozimligini yaxshi tushunardi. 1926-yili mamlakatda
umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi. Qo’shinlar soni 150 ming kishigacha
oshirildi, qo’shinning yangi turlari: aviatsiya va tank kismlari paydo buldi.
Zobitlikka ijtimoiy kelib chiqishiga qarab emas, qobiliyati va xizmatlariga
aarab olinadigan bo’ldi. Rizoshoh davrida davlat byudjetining 1/3 qismi
armiyaga sarflandi. Shoh asta-sekin ruhoniylarga nisbatan ham munosabatini
o’zgartirdi: shariat sudlarining huquqlari qisqartirildi, yevropacha namunada
fuqarolik, jinoyat va tijorat kodekslari kabul kilindi. M. Kamoldan o’rnak olib
shoh, Eronda 1928-yildan yevropacha libos joriy qildi, feodal unvon va
murojaat shakllari bekor qilindi, nasab joriy qilindi. 1935-yildan mamlakatning
nomi o’zgartirildi: ilgarigi Fors urniga Eron deb ataladigan bo’ldi. Xotin-
qizlarning huquqlari to’g’rida qonun qabul qilindi, ular maktablarda, oliy o’quv
yurtlarida o’qish, davlat tashkilotlarida ishlash huquqiga ega bo’ldi. 1935-yili
chodra o’rab yurishni bekor qilish to’g’risida qonun qabul qilindi. Ta’lim
sohasida katta o’zgarishlar yuz berdi. 1927-1934-yillardagi islohotlar davrida
bepul majburiy boshlangich ta’lim hamda pullik va oliy ta’lim to’g’risida
qonunlar qabul qilindi. Barcha o’quv yurtlari, davlatga qarashli yoki xususiy
bo’lishidan qat’i nazar, din nazoratidan chiqarilib, davlat tasarrufiga o’tkazildi.
Yangi maktablar qurilib, o’quvchilar soni bir necha barobar oshdi. Oliy o’quv
yurtlarining butun boshli tizimi yaratildi, jumladan, 1934-yili Tehron
universiteti ochildi. Yuzlab eronlik yoshlar har yili chet ellarga, dunyoning eng
yaxshi universitetlariga o’qishga jo’natildi. Rizoshoh vatanparvarlik g’oyasiga
katta e’tibor qaratdi. Islohotlar shu g’oya doirasida amalga oshirildi. Jumladan,
fors tili isloh qilinib, undagi turk va arab tillaridan kirib kelgan so’zlar
muomaladan chiqarildi. Milliy siyosat ham shu ruhda olib borildi (Eronda turli

24xalqlar yashab, forslar shu davrda aholining faqat 50 % ini tashkil qilgan).
Mamlakatda eronlashtirish siyosati olib borilib, eron millatining birligi faol
targ’ib qilindi. 10
Rizo Shoh Pahlaviy davrida ta’lim va sud islohotlari amalga oshirildi,
bu zamonaviy davlatga asos soldi va diniy tabaqalarning (ulamolar) ta’sirini
kamaytirdi. Ilgari shia diniy sudlari vakolatiga kirgan keng ko‘lamli huquqiy
masalalar endi dunyoviy sudlar tomonidan boshqariladigan yoki davlat
byurokratiyasi tomonidan nazorat qilinadigan bo‘ldi va natijada ayollarning
ahvoli yaxshilandi. Ayollarning paranji tutish odati taqiqlandi, nikoh uchun
minimal yosh ko‘tarildi va qat’iy diniy ajralish qonunlari (har doim erning
foydasiga) adolatliroq qilindi. O‘g‘il bolalar uchun ham, qizlar uchun ham
dunyoviy maktablar soni va mavjudligi ko‘paydi va bu esa bir paytlar
ta’limning klerikal monopoliyasiga putur yetkazdi.Shunga qaramay, Rizoshoh
modernizatsiya va sekulyarizatsiyaning qaysi shakllarini qabul qilishini tanlab
olardi. U kasaba uyushmalari va siyosiy partiyalarni taqiqlab qo‘ydi, matbuotga
qattiq zarba berdi. Neft konsessiyalari birinchi marta 1901-yilda, Qajar davrida
berilgan va birinchi tijoriy foydalanish mumkin bo‘lgan neft konlari 1908-yilda
topilgan. Rizo Shoh bu kelishuvlar Eron xalqining g‘azabiga qaramay, bir qator
imtiyozlarni qayta muhokama qildi. Yon berishlar Eronda o‘nlab yillar
davomida keskin tortishuv nuqtasi bo‘lib qolishi kerak edi.Rizo Shohning
savdoni kengaytirishga bo‘lgan ehtiyoji, Eronning Yevropaga quruqlikdagi
yo‘llari ustidan Sovet nazoratidan qo‘rquvi va Sovet Ittifoqining Erondagi
ishtiroki va Britaniyaning davom etishidan xavotirlanishi uni 1930-yillarda
fashistlar Germaniyasi bilan savdoni kengaytirishga undadi. Uning Erondagi
ko‘p sonli nemislar oldidagi majburiyatlaridan voz kechishdan bosh tortishi
1941-yilda uning mamlakatiga ingliz-sovet bosqini uchun bahona bo‘ldi.
Ittifoqchilar AQShning urush materiallarini Eron orqali Sovet Ittifoqiga xavfsiz
10
Ergashev, Shuhrat. Jahon tarixi. Eng yangi davr (1918–1945). III qism. Toshkent: “O zbekiston”, ʻ
2018. B 405

25o‘tishini ta’minlash niyatida Rizo Shohni taxtdan voz kechishga majbur qilib,
uning yosh o‘g‘li Muhammad Rizo Shoh Pahlaviyni taxtga o‘tkazdilar.
XULOSA
XX asr boshlarida Eronda yuz bergan siyosiy jarayonlar mamlakat
tarixida tub burilish yasagan, ichki siyosiy o‘zgarishlar va tashqi bosimlar
o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirni aks ettirgan bir davr bo‘ldi. Bu davrda
Eron bir tomondan imperiyalararo geosiyosiy raqobat maydoniga aylangan
bo‘lsa, ikkinchi tomondan ichki islohotlar, ijtimoiy norozilik va xalq harakatlari
tufayli o‘zining siyosiy tizimini yangilash yo‘lini boshlab berdi. Avvalo, Buyuk
Britaniya va Rossiyaning Erondagi manfaatlar to‘qnashuvi mamlakat
suverenitetini jiddiy tarzda cheklab qo‘ydi. 1907 yilgi Anglo-Rus konventsiyasi
Eron hududini ikki ta’sir doirasiga bo‘lib tashladi va mamlakatni de-fakto
yarim mustamlaka holatiga keltirdi. Shu bilan birga, ushbu tashqi bosimlar
eronliklarda milliy ongni uyg‘otdi, mustaqillik va adolatga bo‘lgan ehtiyojni
kuchaytirdi. Bu holat konstitutsiyaviy inqilobga turtki bo‘ldi. 1905–1911
yillardagi Konstitutsiyaviy inqilob nafaqat Eron tarixida, balki islom dunyosida
parlament tuzumi va konstitutsiyaviy boshqaruvga o‘tish yo‘lida ilk tajriba
bo‘ldi. Majlisning tashkil topishi, konstitutsiya qabul qilinishi, matbuot va
fuqarolik jamiyatining shakllanishi orqali Eron xalqining siyosiy faolligi oshdi.
Inqilob turli ijtimoiy qatlamlar — ruhoniylar, savdogarlar, ziyolilar va oddiy
xalq manfaatlarining uyg‘unlashuvi bilan yuzaga chiqdi. Shuningdek, milliy
manfaatlar bilan diniy, siyosiy va iqtisodiy talablarning uyg‘unlashuvi ham
inqilobiy harakatning ijobiy jihatlaridan biri bo‘ldi. Ammo konstitutsiyaviy
inqilob o‘zining barcha imkoniyatlarini to‘liq amalga oshirolmadi. Tashqi
aralashuv, ichki siyosiy tarqoqlik va ijtimoiy beqarorlik mamlakatda kuchli
markaziy hokimiyat zaruratini kun tartibiga olib chiqdi. Ana shunday sharoitda
harbiy islohotlar ortidan Rizo Shohning siyosiy maydonga chiqishi tarixiy
zarurat sifatida baholanadi. Rizo Shohning hokimiyatga kelishi bilan

26mamlakatda siyosiy markazlashuv kuchaydi. U harbiy kuch va
modernizatsiyalashgan davlat apparatiga tayanib, Eronning siyosiy, iqtisodiy va
madaniy hayotida tub o‘zgarishlar amalga oshirdi. Sud islohoti, fuqarolik
kodekslari, ta’lim tizimining davlat nazoratiga o‘tkazilishi, ayollar
huquqlarining kengaytirilishi kabi choralar davlatning zamonaviy ko‘rinishini
shakllantirdi. Shu bilan birga, Rizo Shoh avtoritar uslubni tanladi, matbuotni
chekladi, siyosiy partiyalarni taqiqladi va muxolifatni bostirdi. Bu esa Eron
modernizatsiyasining o‘ziga xos "yuqoridan pastga" bo‘lgan modelini
shakllantirdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, XX asr boshidagi siyosiy
voqealar faqatgina Eron ichki hayotini emas, balki Yaqin va O‘rta Sharqdagi
siyosiy tafakkur va mustaqillik harakatlariga ham kuchli ta’sir o‘tkazdi. Eron
xalqi ilk bor o‘z siyosiy kelajagini belgilashda faol qatnashdi, milliy tafakkur
va o‘zlikni anglash kuchaydi.
Umuman olganda, XX asr boshlarida Eronda yuz bergan siyosiy
jarayonlar — tashqi bosimlarga qarshi ichki harakatlar, konstitutsiyaviy
islohotlar va markazlashgan davlat qurilishi — mamlakatning keyingi
taraqqiyoti uchun zamin yaratdi. Ushbu tarixiy tajriba Eron xalqining
mustaqillik, adolat va taraqqiyot yo‘lidagi qat’iyatini namoyon etdi hamda
zamonaviy Eronning siyosiy xususiyatlarini belgilab berdi .
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abrahamian, Ervand. Iran Between Two Revolutions . Princeton University
Press, 1982.
2. Afary, Janet. The Iranian Constitutional Revolution, 1906–1911 . Columbia
University Press, 1996.
3. Amanat, Abbas. "Constitutional Revolution i. Intellectual background."
Encyclopaedia Iranica , Vol. VI, Fasc. 2, 1992.

274. Azimi, Fakhreddin. Iran: The Crisis of Democracy . I.B. Tauris, 1989.
5. Bayat, Mangol. Iran’s First Revolution: Shi’ism and the Constitutional
Revolution of 1905–1909 . Oxford University Press, 1991
6. Berberian, Houri. Armenians and the Iranian Constitutional Revolution of
1905–1911: The Love for Freedom Has No Fatherland . Routledge, 2001.
7. Kasravi, Ahmad. Tarikh-e Mashruteh-ye Iran (The History of the Iranian
Constitutional Revolution). Negāh Publications, 2003.
8. Kasravi, Ahmad. History of the Iranian Constitutional Revolution: Tarikh-e
Mashrute-ye Iran , Volume I, translated by Evan Siegel. Mazda Publishers,
2006.
9. Ghani, Cyrus. Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to
Pahlavi Rule . I.B. Tauris, 1998.
10. McDaniel, Robert A. The Shuster Mission and the Persian Constitutional
Revolution . Bibliotheca Islamica, 1974.
11. Upton, Joseph M. The History of Modern Iran: An Interpretation . Harvard
University Press, 1960.
12. Keddie, Nikki R. Modern Iran: Roots and Results of Revolution . Yale
University Press, 2003.
13. Arjomand, Said Amir. The Turban for the Crown: The Islamic Revolution
in Iran . Oxford University Press, 1988
14. Malekzadeh, Mehdi. Tarikh-e Enqelab-e Mashrutyyat-e Iran (The History
of the Constitutional Revolution of Iran). Sokhan Publications, 2004.
15. Sohrabi, Nader. "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in
the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905–1908." American Journal of
Sociology , May 1995.
16. Nabavi, Negin. "Spreading the Word: Iran's First Constitutional Press and
the Shaping of a 'New Era'." Middle East Critique .

2817. Gocheleishvili, Iago. "Georgian Sources on the Iranian Constitutional
Revolution (1905–1911): Sergo Gamdlishvili's Memoirs of the Gilan
Resistance." Iranian Studies , Vol. 40, No. 1, 2007.
18. Kazemzadeh, Masoud. "Celebrating The Constitutional Revolution Of
1905–1911 And The Constitution Of 1906." Khaneh: Iranian Community
Newspaper , Vol. 2, No. 21, September 2001.

Muallif shaxsan bu ma'lumotlarni o'zi tahlil qilib yozgan. barchasi aniq.

Sotib olish