Yadro shakli va o'lchamining nuklonlar soniga bog'liqligi

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	243.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физика

Продавец

Valmurodov Yorqin

Дата регистрации 09 Май 2024

11 Продаж

Yadro shakli va o'lchamining nuklonlar soniga bog'liqligi

Купить

O‘ZBEKISTON
RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT
UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI NAZARIY FIZIKA
KAFEDRASI «ATOM YADROSI VA ELEMENTAR ZARRALAR FIZIKASI»
fanidan
KURS ISHI
Mavzu: __________________________________________________________
Bajardi: ______ guruh talabasi ___________________________
Kurs ishining rahbari: __________________________
Kurs ishining himoyasi komissiya a’zolari: __________________________
__________________________
TERMIZ 2024
2

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………...……… 4
1. Atom yadrosi haqida umumiy ma’lumotlar………………………………..……
8
2. Bog’lanish energiyasi…………..……………….………………………….…..
15
3. Atom yadrosi shakli, nuklonlar soniga bog’liqligi………….…………………..
20
Xulosa…………………………………………………………….……………....
23
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………..…………………...
25
3

KIRISH
Buyuk ajdodlarimizning ilmiy an’analarini munosib davom ettirgan holda, XX
asrning 40-yillaridan boshlab O zbekistonda fizika fanini rivojlantirish jarayonidaʻ
nufuzli ilmiy maktablar tashkil etildi, ularning vakillari х alqaro mukofotlarga
sazovor bo ldi va
ʻ х orijiy akademiyalar a’zolari bo lib saylandi. Eng muhim ilmiy ʻ
yo nalishlarni shakllantirishda Fanlar akademiyasining taniqli ilmiy maktablar
ʻ
yaratgan atoqli fiziklari muhim o rin tutdi. Mamlakatimiz fizika
ʻ
maktabi qattiq jismlar fizikasi, atom yadrosi fizikasi, yarim o tkazgichlar fizikasi,
ʻ
lazer fizikasi va issiqlik fizikasi sohalarida jahon ilm-faniga ulkan hissa qo shdi.
ʻ
Sh.Mirziyoyev
4

Yadro fizika – atom yadrosining tuzilishi, xususiyatlari va yadro ichida yuz
beradigan jarayonlarni o‘rganuvchi fandir. XIX asr oxirlariga qadar atom tuzilishi
haqida hyech narsa ma’lum emas edi. 1896 yil A.Bekkerel (1852-1908)
radioaktivlikni kashf etdi. Radioaktiv nurlanishlarning fotoplastinkaga ta’sir
etishligini va ionlash xususiyatlarini aniqladi. Ikki yildan so‘ng Per Kyuri (1859-
1906) va Mariya Skladovskaya Kyuri (1867-1934) uran tuzlarining ham
radioaktivlik xususiyatiga ega ekanligini aniqlashdilar. Radioaktivlik vaqtida uch
xil (  ,  ,  ) nurlanish vujudga kelib, nurlanish intensivligi tashqi ta’sirlarga
(temperatura, elektromagnit maydon ta’siri, deformasiya) boq’liq emas ekanligi
aniqlandi. 1900 yili Kyuri, E.Rezerford, F.Soddilar radioaktiv namunalardan
chiquvchi  nur ikki marta ionlashgan geliy atomi,  nur tez elektronlar oqimi, 
esa qisqa elektromagnit to‘lqin ekanligini aniqladilar. Shuning uchun,
radioaktivlikni atom, molekulalarda bo‘ladigan jarayonlar deb tushuntirib
bo‘lmaydi, balki yangi bir soha yadroda deyishlikni taqoza etadi.
J.J.Tomson 29 aprel 1897 yilda elektronni kashf etdi. 1904 yili esa o‘zining
atom modelini tavsiya etdi, bunga ko‘ra atom o‘lchami R=10 -8
sm bo‘lgan musbat
va manfiy zaryadlarga aralash neytral shar deb, atom nurlanishini kvazielastik
kuchlarga ko‘ra tebranishi tufayli deb qaradi. Atomdagi musbat va manfiy
zaryadlarning taqsimlanishi xarakterini o‘rganish maqsadida E.Rezerford va uning
xodimlari  -zarrachalarning moddalarda sochilishini o‘rganishdilar. Tajriba
natijasida  -zarralar o‘zlarining dastlabki yo‘nalishini turli burchak ostida
o‘zgartirgan. Ba’zilari juda katta (deyarli 180 0
gacha) burchakka sochilgan.
Olingan natijalarga asoslanib Rezerford atom ichida juda kichik hajmga to‘plangan
va katta massaga tegishli kuchli musbat elektr maydon (yadro) mavjud
bo‘lgandagina  -zarralar shunday katta burchakka sochilishi mumkin, degan
xulosaga keladi va 1911 yili o‘zining planetar modelini yaratdi. Bu modelga ko‘ra
elektronlar yadro atrofida joylashadi. Elektronlar soni esa shundayki, ularning
yig‘indi manfiy zaryadi yadroning musbat zaryadini neytrallab turadi. Atomning
bunday yadroviy modeliga ko‘ra uning deyarli butun massasi kattaligi taxminan
5

10 -12
sm ga teng bo‘lgan atomning markazi yadrosida to‘plangan. Rezerford  -
zarralar sochilishini atom markaziy yadro zaryadi Ze ni  -zarraning zaryadi Z
 e ni
nuqtaviy deb, ular orasidagi o‘zaro ta’sirlashuvni Kulon qonuni 2r
eZe Z F  
(1)
ga bo‘ysunadi deb hisobladi, bunda r-zaryadlar orasidagi masofa. Energiya va
harakat miqdori momentining saqlanish qonuniga ko‘ra sochilish uchun quyidagi
formulani yaratdi
 


 














2
sin 2
1
2
16 4
2
2
2
2
0 0 

 
d
v m
Ze
r
t N n dN
(2)
Bu yerda: dN-sochilish nuqtasidan r masofada d  jismoniy burchakka to‘g‘ri
kelgan va  burchak ostida sochilgan  -zarralar soni;  -  -zarraning sochilishdan
oldingi va keyingi yo‘nalishi o‘rtasidagi burchak; N
o -sochuvchi yaproqchaga
tushayotgan dastadagi  -zarralar soni; t-sochuvchi yaproqcha qalinligi; n
o -
sochuvchi moddaning 1 sm 3
dagi yadrolar soni; m
 , v  -mos ravishda zarraning
massasi va boshlanq’ich tezligi.
(1) formulada.
dN
d
Sin 4 const 2

Tajribalar (2) formulaning to‘g‘ri ekanligini tasdiqladi, ya’ni  -zarralar moddadan
o‘tayotganda og‘ir zaryadli zarralardan kulon kuchi ta’sirida sochilishligini, hamda
 -zarralar bilan sochuvchi yadro orasidagi masofa 10 -12
sm bo‘lganga qadar to‘g‘ri
ekanligini tasdiqlaydi. Rezerford taklif etgan atomning planetar modeli atomning
barqarorligini, spektrning diskretligini tushuntira olmaydi. Chunki atom qobig‘ida
elektron yadro atrofida aylanib turar ekan. Zaryadli zarra elektrodinamika
6

qonunlariga ko‘ra o‘z energiyalarini nurlab borishligi lozim va nihoyat elektron
yadroga kelib tushishligi kerak.
Mavzuning dolzarbligi . Uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlarida fizikaning
o’qitishdan maqsad, birinchidan, tabiatning fundamental qonunlarini ilmiy asosda
tushuntirishi tinglovchilarning ilmiy dunyoqarashi va falsafiy mushohada yuritish
qobilyatlarini rivojlantirish, texnikada va turmushda foydalanilayotgan uskuna va
vositalarning ishlash prinspini tushuntiruvchi fizik jarayonlar haqidagi
tasavvurlarni shakillantirish, shuningdek, fizik ta’lim olishning davom ettirish,
olgan bilimlarini chuqurlashtirishi va ilmiy izlanuvchilar uchun mustahkam zamin
yaratishdan iborat.
Kurs ishining maqsadi . Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining
“Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va mazmunini
takomillashtirilish, Yadro tarkibining tuzilishini o’rganishdan iborat.
Tadqiqot obekti. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom
yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limini “Yadro tarkibining tuzilishini”
o’qitilish jarayoni.
Mavzuning predmeti. Kurs ishini bajarishda “Yadro tarkibining tuzilishini”
bo’limining o’qitilishi, mazmuni, zamonaviy ahamiyati va ped.texnologiyalardan
unumli foydalanishdan iborat.
Tadqiqot metodi. Tadqiqot ishining bajarilishida muammoga oid ilmiy, ilmiy
– uslubiy ishlar va adabiyotlarni taxlili, hamda tadqiqot natijalarini umumlashtirish
va matematik – statistik ishlov berish metodlaridan foydalanildi.
Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Oily ta’lim bakalavriat bosqichida fizika
kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” o’qitish jarayoni
zamonaviy uslubda mashg’ulot o’tish ko’rsatiladi.
7

1. Atom yadrosi haqida umumiy ma’lumotlar
XIX asr oxirlariga qadar atom tuzilishi haqida hech narsa ma'lum emas edi.
1896-yilda A.Bekkerel radioaktivlikni kashf etdi. Radioaktiv nurlanishlarning
fotoplastinkaga ta'sir etishini va ionlashish xususiyatlarini aniqladi. Ikki yildan
so'ng P. Kyuri va M. Skladovskaya Kyurilar uran tuzlarining ham radioaktivlik
xususiyatiga ega ekanligini aniqladilar. Radioaktivlik yemirilish vaqtida uch xil
(α ,β , γ) nurlanish vujudga kelishi va nurlanish intensivligi tashqi ta'sirlarga
(temperatura, elektromagnit maydon ta'siri, deformatsiya) bog'liq emasligini
aniqladilar. 1900-yili Kyuri, E.Rezerford, F.Soddilar radioaktiv namunalardan
8

chiquvchi α -nur ikki marta ionlashgan geliy atomi, β -nur tez elektronlar oqimi, γ-
esa qisqa elektromagnit to'lqin ekanligini aniqladilar. Bu radioaktivlik hodisalarini
atom, molekulalarda bo'ladigan jarayonlar deb tushuntirib bo'lmaydi, balki yangi
bir soha - yadroda deyishlikni taqozo etadi. J.J.Tomson 1897-yil 29-aprelda
elektronni kashf etdi. 1904-yilda esa o'zining atom modelini tavsiya etdi. Unga
ko'ra, atom o'lchami R = 10 −8 sm bo'lgan shar, bunda musbat zaryad va massasi
tekis taqsimlangan, elektron ma'lum konfiguratsiya bilan joylashib, Kulon qonuni
bo'yicha alohida bo'laklari bilan ta'sirlashib turadi. Elektron atomda ma'lum
muvozanat holatda bo'lib, agar u muvozanatdan siljisa, kvazielastik kuchlar
e1ektronni muvozanat holat atrofida tebranishga majbur etadi va nurlanish yuzaga
keladi. Atomdagi musbat va manfiy zaryadlaming taqsimlanish xarakterini
o'rganish maqsadida E.Rezerford va uning xodimlari α-zarrachalaming moddalarda
sochilishini o'rgandilar. Tajriba natijasida α-zarralar o'zlarining dastlabki
Yo’nalishini turli burchak ostida o'zgartirgan. Ba'zilarijuda katta (deyarli 1800
gacha) burchakka sochilgan. Olingan natijalarga asoslanib, Rezerford atom ichida
juda kichik hajmga to'plangan va katta massaga tegishli kuchli musbat e1ektr
maydon (yadro) mavjud bo'lgandagina α-zarralar shunday katta burchakka
sochilishi mumkin, degan xulosaga keladi va 1911-yilda o'zining sayyoraviy 3
modelini yaratdi.
19-asrning oxirida oqim o'tadigan tushirish trubasining xususiyatlari
o'rganildi. Kuzatishlar shuni ko'rsatdiki, zarrachalarning ikkita oqimi chiqariladi:
Katod nurlarining manfiy zarralari elektronlar deb ataldi. Keyinchalik ko'plab
jarayonlarda bir xil zaryad-massa nisbatiga ega bo'lgan zarralar topilgan.
Elektronlar ionlar va atomlarning bombardimon qilinishi bilan osongina ajratilgan
turli atomlarning universal tarkibiy qismlari bo'lib tuyuldi. Musbat zaryadga ega
bo'lgan zarralar bir yoki bir nechta elektronni yo'qotgandan so'ng atomlarning
bo'laklari bilan ifodalangan. Aslida, ijobiy nurlar manfiy zarrachalardan mahrum
bo'lgan atomlar guruhlari edi va shuning uchun ijobiy zaryadga ega edi.
9

Tomson modeli
Tajribalar asosida ijobiy va manfiy zarralar
atomning mohiyatini ifodalashi, uning tarkibiy
qismlari ekanligi aniqlandi. Ingliz olimi J. Tomson
o'z nazariyasini ilgari surdi. Uning fikricha, atom va
atom yadrosining tuzilishi o'ziga xos massa bo'lib,
unda manfiy zaryadlar musbat zaryadlangan to'pga
siqib qo'yilgan, xuddi keksdagi mayiz kabi. Zaryad
kompensatsiyasi tortni elektr neytral holga keltirdi.
Rezerford modeli
Amerikalik yosh olim Rezerford alfa
zarrachalaridan keyin qolgan izlarni tahlil
qilib, Tomson modeli nomukammal degan
xulosaga keldi. Ba'zi alfa zarralari kichik
burchaklar bilan burildi - 5-10 0 . Kamdan
kam hollarda alfa zarralari 60-
80 0
ga katta
burchak ostida burilib ketgan va istisno
hollarda burchaklar juda katta edi - 120-
150 0
. Tomsonning atom modeli bunday
farqni tushuntirib bera olmadi.
Rezerford atom va atom yadrosining tuzilishini tushuntiruvchi yangi modelni taklif
10

qiladi. Jarayonlar fizikasi shuni ko'rsatadiki, atom 99% bo'sh bo'lishi kerak, kichik
yadro va uning atrofida aylanadigan elektronlar orbitalarda harakat qiladi. U ta'sir
paytidagi og'ishlarni atom zarralari o'zlarining elektr zaryadlariga ega ekanligi
bilan izohlaydi. Zaryadlangan zarralarni bombardimon qilish ta'sirida atom
elementlari o'zini makrokosmosdagi oddiy zaryadlangan jismlar kabi tutadi: bir xil
zaryadli zarralar bir-birini itaradi va qarama-qarshi zaryadlar bilan tortadi.
Atomlarning holati
O'tgan asrning boshlarida, birinchi zarracha tezlatgichlari ishga
tushirilganda, atom yadrosi va atomning tuzilishini tushuntiruvchi barcha
nazariyalar eksperimental tekshirishni kutayotgan edi. Bu vaqtga kelib, alfa va beta
nurlarining atomlar bilan o'zaro ta'siri allaqachon chuqur o'rganilgan. 1917
yilgacha atomlar barqaror yoki radioaktivdir, deb hisoblar edi. Barqaror atomlarni
parchalab bo'lmaydi, radioaktiv yadrolarning parchalanishini nazorat qilib
bo'lmaydi. Ammo Ruterford bu fikrni rad etishga muvaffaq bo'ldi.
Birinchi proton
1911-yilda E.Rezerford barcha yadrolar bir xil elementlardan iborat, uning
asosini vodorod atomi tashkil qiladi, degan fikrni ilgari surdi. Bu fikrga materiya
tuzilishi haqidagi oldingi tadqiqotlarning muhim xulosasi sabab bo'ldi: barcha
kimyoviy elementlarning massalari vodorod massasiga izsiz bo'linadi. Yangi
taxmin misli ko'rilmagan imkoniyatlarni ochib, atom yadrosining tuzilishini
yangicha ko'rish imkonini berdi. Yadro reaktsiyalari yangi gipotezani tasdiqlashi
yoki rad etishi kerak edi. Tajribalar 1919 yilda azot atomlari bilan o'tkazildi. Ularni
alfa zarralari bilan bombardimon qilish orqali Ruterford ajoyib natijaga erishdi.
11

N atomi alfa zarrachani o'ziga singdirdi, keyin kislorod atomi
O 17
ga aylandi va
vodorod yadrosini chiqaradi. Bu bir element atomining ikkinchisiga birinchi sun'iy
o'zgarishi edi. Bunday tajriba atom yadrosining tuzilishi, mavjud jarayonlar
fizikasi boshqa yadroviy o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradi, degan
umid uyg'otdi.
Olim o'z tajribalarida ssintillyatsiya - chaqnash usulidan foydalangan.
Miltillash chastotasidan u atom yadrosining tarkibi va tuzilishi, tug'ilgan
zarralarning xususiyatlari, ularning atom massasi va seriya raqami haqida xulosalar
chiqardi. Noma'lum zarrachani Rezerford proton deb nomlagan. U yagona
elektrondan mahrum bo'lgan vodorod atomining barcha xususiyatlariga ega edi -
bitta musbat zaryad va mos keladigan massa. Shunday qilib, proton va vodorod
yadrosi bir xil zarralar ekanligi isbotlandi.
1930-yilda, birinchi yirik tezlatgichlar qurilib, ishga tushirilgach,
Rezerfordning atom modeli sinovdan o‘tkazildi va isbotlandi: har bir vodorod
atomi o‘rnini aniqlab bo‘lmaydigan yolg‘iz elektrondan va ichida yolg‘iz musbat
proton bo‘lgan bo‘sh atomdan iborat. . Protonlar, elektronlar va alfa zarralari
bombardimon qilinganda atomdan uchib chiqib ketishi mumkinligi sababli, olimlar
ularni har qanday atom yadrosining tarkibiy qismi deb hisoblashgan. Ammo yadro
atomining bunday modeli beqaror bo'lib tuyuldi - elektronlar yadroga sig'maslik
12

uchun juda katta edi, bundan tashqari, impuls qonunining buzilishi va energiyaning
saqlanishi bilan bog'liq jiddiy qiyinchiliklar mavjud edi. Bu ikki qonun, qattiq
buxgalterlar kabi, bombardimon paytida momentum va massa noma'lum
yo'nalishda yo'qolishini aytdi. Ushbu qonunlar umumiy qabul qilinganligi sababli,
bunday oqish uchun tushuntirishlarni topish kerak edi.
Neytronlar
Butun dunyo olimlari atom yadrolarining yangi tarkibiy qismlarini kashf
etishga qaratilgan tajribalar o'tkazdilar. 1930-yillarda nemis fiziklari Bekker va
Bote berilliy atomlarini alfa zarralari bilan bombardimon qilishdi. Bunday holda,
noma'lum nurlanish qayd etildi, uni γ-nurlari deb atashga qaror qilindi. Batafsil
tadqiqotlar yangi nurlarning ba'zi xususiyatlarini ochib berdi: ular qat'iy ravishda
to'g'ri chiziqda tarqalishi mumkin, elektr va magnit maydonlari bilan o'zaro ta'sir
qilmagan va yuqori penetratsion kuchga ega edi. Keyinchalik, bu turdagi
nurlanishni hosil qiluvchi zarralar alfa zarrachalarining boshqa elementlar - bor,
xrom va boshqalar bilan o'zaro ta'sirida topilgan.
Neytronning xossalari
Topilgan zarrachaga "neytron" nomi berildi. Yangi kashf etilgan zarralar o'z
atrofida elektromagnit maydon hosil qilmadi va energiyani yo'qotmasdan
materiyadan osongina o'tdi. Atomlarning engil yadrolari bilan kamdan-kam
uchraydigan to'qnashuvlarda neytron o'z energiyasining muhim qismini yo'qotib,
yadroni atomdan chiqarib yuborishga qodir. Atom yadrosining tuzilishi har bir
moddada turli xil miqdordagi neytronlarning mavjudligini taxmin qildi. Yadro
zaryadi bir xil, ammo neytronlari soni har xil bo'lgan atomlar izotoplar deyiladi.
13

Neytronlar alfa zarralari uchun ajoyib o'rinbosar bo'lib xizmat qildi. Hozirgi
vaqtda ular atom yadrosining tuzilishini o'rganish uchun ishlatiladi. Qisqacha
aytganda, ularning fan uchun ahamiyatini
ta'riflab bo'lmaydi, ammo atom yadrolarini
neytronlar tomonidan bombardimon qilinishi
tufayli fiziklar deyarli barcha ma'lum
elementlarning izotoplarini olishga muvaffaq
bo'lishdi.
Atom yadrosining tarkibi
Hozirgi vaqtda atom yadrosining tuzilishi
yadro kuchlari tomonidan birlashtirilgan proton
va neytronlarning to ' plamidir . Masalan, geliy yadrosi ikkita neytron va ikkita
protondan iborat bo'lakdir. Yengil elementlarda proton va neytronlar soni deyarli
teng, og'ir elementlarda esa ko'proq neytronlar mavjud. Yadro tuzilishining bunday
tasviri tez protonli zamonaviy yirik tezlatgichlarda o'tkazilgan tajribalar bilan
tasdiqlangan. Protonlarni itarish elektr kuchlari faqat yadroning o'zida ta'sir
qiluvchi kuchli kuchlar bilan muvozanatlanadi. Yadro kuchlarining tabiati hali
to'liq o'rganilmagan bo'lsa-da, ularning mavjudligi amalda isbotlangan va atom
yadrosining tuzilishini to'liq tushuntiradi.
Elektron - bu elementar elektr zaryadi sifatida qabul qilingan manfiy elektr
zaryadli e=1,6·
10 − 19
kulon bo'lgan moddaning eng kichik zarrasi. Yadro atrofida
aylanadigan elektronlar K, L, M va hokazo elektron qobiqlarda joylashgan. K -
yadroga eng yaqin qobiq. Atomning o'lchami uning elektron qobig'ining kattaligi
bilan belgilanadi. Atom elektronlarni yo'qotib, musbat ionga aylanishi mumkin,
yoki elektronlar olib, manfiy ionga aylanishi mumkin. Ionning zaryadi yo'qolgan
yoki olingan elektronlar sonini aniqlaydi. Neytral atomni zaryadlangan ionga
aylantirish jarayoni ionlanish deb ataladi.
Atom yadrosi (atomning markaziy qismi) elementar yadro zarralari - proton
va neytronlardan iborat. Yadro radiusi atom radiusidan taxminan yuz ming marta
kichikdir. Atom yadrosining zichligi nihoyatda yuqori. Protonlar - Bular birlik
14

musbat elektr zaryadiga ega va massasi elektron massasidan 1836 marta katta
bo'lgan barqaror elementar zarralardir. Proton eng yengil element vodorodning
yadrosidir. Yadrodagi protonlar soni Z ga teng. Neytron massasi proton massasiga
juda yaqin bo lgan neytral (elektr zaryadiga ega bo lmagan) elementar zarrachadir.ʻ ʻ
Yadro massasi proton va neytronlar massasidan tashkil topganligi sababli, atom
yadrosidagi neytronlar soni A - Z ga teng, bu erda A - berilgan izotopning massa
soni (qarang). Yadroni tashkil etuvchi proton va neytron nuklonlar deyiladi.
Yadroda nuklonlar maxsus yadro kuchlari bilan bog'langan. Atom yadrosi yadro
reaktsiyalari paytida ajralib chiqadigan katta energiya zaxirasiga ega. Yadro
reaktsiyalari atom yadrolari elementar zarrachalar yoki boshqa elementlarning
yadrolari bilan o'zaro ta'sirlashganda sodir bo'ladi. Yadro reaktsiyalari natijasida
yangi yadrolar hosil bo'ladi. Masalan, neytron protonga aylanishi mumkin. Bunday
holda, yadrodan beta-zarracha, ya'ni elektron chiqariladi. Proton yadrosida
neytronga o'tish ikki yo'l bilan amalga oshirilishi mumkin: yoki massasi
elektronning massasiga teng bo'lgan, lekin pozitron (pozitron parchalanishi) deb
ataladigan musbat zaryadga ega bo'lgan zarrachadan chiqariladi. yadro, yoki yadro
eng yaqin K-qobig'idan elektronlardan birini ushlaydi (K - tutib olish). Ba'zida
hosil bo'lgan yadro ortiqcha energiyaga ega (u hayajonlangan holatda) va normal
holatga o'tib, juda qisqa to'lqin uzunligi bilan elektromagnit nurlanish shaklida
ortiqcha energiyani chiqaradi -. Yadro reaktsiyalari jarayonida ajralib chiqadigan
energiya amalda turli sanoat tarmoqlarida qo'llaniladi.
15

2. Bog‘lanish energiyasi
Yadro bog‘lanish kuchlari tufayli A nuklondan, ya’ni Z-proton va N=A-Z
neytrondan tashkil topgan sistemadan iborat. Agar yadroni uni tashkil qiluvchi
nuklonlarga ajratmoqchi bo‘lsak, bog‘lash kuchining ta’siriga qarshi ish bajarish
kerak. Bu ishning kattaligi bog‘lanish energiyasi yoki yadro barqarorligining
o‘lchamidir. Bog‘lanish energiyasi nuklonlarga kinetik energiya bermasdan
nuklonlar orasidagi bog‘lanishni (o‘zaro aloqani) uzish uchun kerak bo‘lgan
energiyaga aytiladi.
Bu energiyani yadrodagi nuklonlarning o‘zaro ta’sir (yadro kuchlar)
qonuniyati hozircha noma’lum bo‘lsa ham, energiyaning saqlanish qonuni va
nisbiylik nazariyasining massa bilan energiyani bog‘laydigan E=mc 2
ifodasidan
foydalanib topish mumkin.
Agar yadroning massasi M(A,Z) ni, uni tashkil qilgan nuklonlar massa
soniga tug‘ri keluvchi massalari yig‘indisi [Zm
p +Nm
n ] ga solishtirsak, birinchi
massa ikkinchisidan bir oz  m ga kichik ekanligini ko‘ramiz. Bu massalarning
farqi massa defekti deb atalidi. Δm = [Zm p+(A− Z )m n− M (A ,Z )]
(2.1)
Bu yerda Zm
p -protonlar massasi, (A-Z)m
n -neytronlar massasi, M(A,Z)-yadroning
massasi.
Massa defekti nuklonlarning jipslashib yadro hosil qilish natijasida ajralib chiqqan
E bog‘lanish energiyasining kattaligini ifodalaydi.
Ebog '= Δ mc 2= [Zm p+(A− Z )m n− M (A ,Z )]c2
(2.2)
Hozirgi vaqtda yadro massasini yuqori aniqlikda o‘lchashlik defekt massani ya’ni
yadro bog‘lanish energiyasini katta aniqlikda hisoblash imkoniyatini yaratdi.
Bog‘lanish energiyasi formulasini neytral atomlar massalari orqali ifodalash
kulaydir, chunki odatda jadvallarda atom massalari keltiriladi. Buning uchun
proton massasini o‘sha yadro atomining massasi bilan almashtiriladi va atomdagi
tegishli elektronlarning massasi hisobga olinadi:
16

Ebog 'l= {ZM аt(1
1H )− Zm e+(A− Z)mn− [M аt(A,Z)− Zm e]}c2=
= [ZM аt(1
1H )+(A− Z)mn− M аt(A,Z)]c2Yadro bog‘lanish energiyasining bitta nuklonga to‘g‘ri keluvchi qiymati
solishtirma bog‘lanish energiyasi deb ataladi.
ε=
E bog 'l
A
(2.3)
Yadroning mustahkamligini xarakterlashda bog‘lanish energiyasidan tashqari
zichlashish koeffitsiyenti ishlatiladi. Har bir nuklonga to‘g‘ri keluvchi defekt
massaga zichlashish (upakovka) koeffitsiyenti deb ataladi.
f=
Δm
A
(2.4)
Mavjud yadrolar solishtirma bo g‘ lanish energiyasining massa soniga bog‘li q lik
grafigi 4-rasmda keltirilgan.
2.1-rasm. Mavjud yadrolar solishtirma bo g‘ lanish energiyasining massa soniga
bog‘li q lik grafigi
Solishtirma bog‘lanish energiyasi juda yengil elementlardan tashqari barcha
elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni A>11 bo‘lgan yadrolarda
o‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi 7,4 dan 8,8 MeV. Eng katta kiymat
17

$(~8,8 meV) massa sonlari A=60 (temir va nikel)ga yaqin sohasiga to‘g‘ri keladi. Argon 40 dan kalay-120 gacha bo‘lgan oraliqda E=8,6 MeV deyarli o‘zgarmaydi. Og‘ir elementlar tomoniga borgan sari egrilikning maksimumdan pasayishi ancha sekin sodir bo‘ladi. Nihoyat, eng og‘ir yadrolarda bir nuklonga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi taxminan 7,5 MeV ni tashkil etadi. Ancha yengil elemenlar tomon pasayishi A ning kamayib borishi bilan tezrok sodir bo‘ladi. Solishtirma bog‘lanish energiyasi yadrodagi nuklonlarning (proton va neytronlarning) toq yoki juftligiga bog‘liq ekan. Odatda juft-juft yadrolarning bog‘lanish energiyasi toq-toq yadrolarning E bogl energiyasidan sezilarli katta bo‘ladi. Juft-toq yoki toq-juft yadrolarning E bogl energiyasi ham juft-juft va toq-toq yadrolar bog‘lanish energiyalaridan farq qiladi. Eng katta bog‘lanish juft-juft yadrolarga, eng kuchsiz bog‘lanish toq-toq yadrolarga to‘g‘ri keladi. Haqiqatdan, har xil element izotoplarining barqarorligi Z va N larning juft yoki toqligiga bog‘liq. Masalan, turg‘un izotoplarning ko‘pchiligida A juft bo‘ladi. Juft-toq va toq-juft yadrolarning turg‘unligi juft-juft yadrolarnikiga nisbatan kamroq. Toq-toq yadrolarning ko‘pchiligi beqarordir. Tabiatda fakat 4 ta turg‘un toq-toq yadrolar uchraydi. 1 2H ,3 6Li ,5 10 B,7 14 N . Proton va neytronlar soni “sehrli” (magik) sonlar deb nom olgan 2, 8, 20, 50, 82, 126 sonlarga teng bo‘lganda yadrolar, ayniqsa, katta turg‘unlikka ega bo‘lib, tabiatda keng tarqalgan. Protonlar va neytronlar soni “sehrli” songa teng bo‘lsa, yadrolar, ayniqsa, juda katta turg‘unlikka ega bo‘lib, ular ikki qarra “sehrli” yadrolar deb ataladi. Tajribada aniqlangan yadro boq’lanish energiyasini tahlil qilishlik ko‘pgina yadro xususiyatlari to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. 1. O‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi ko‘pgina yadrolar uchun 8 MeV\ nuklon ga teng. Bu elektronning atomda bog‘lanish energiyasidan juda katta. Masalan, vodorod atomida elektronning bog‘la-nish energiyasi (ionizasiya potensiali) 13,6 eV. Eng og‘ir elenment atomlarida ham K-elektronning bog‘lanish energiyasi 0,1 MeV dan oshmaydi. Demak, yadro kuchi ta’siri tufayli nuklonlar yadroda bir-birlari bilan juda qattiq bog‘langan. Shuning uchun ham tabiatda 18$ $uchraydigan gravitasiya, elektromagnit va kuchsiz o‘zaro ta’sirlardan farqli ravishda yadroviy kuch kuchli o‘zaro ta’sir etuvchi kuch deb ataladi. 2. Solishtirma bog‘lanish energiyasining o‘rtacha qiymatining (8 MeV\nuklon) o‘zgarmas bo‘lishligi yadro kuchlari qisqa masofada ta’sirlashuv xarakteriga ega deyishlikka asos bo‘ladi. Ta’sir sferasi nuklonlar o‘lchamidan hatto, undan ham kichik, yadroda har bir nuklon o‘ziga yaqin turgan nuklonlar bilangina ta’sirlasha oladi deb karaladi. Haqiqatdan ham yadrodagi A nuklon qolgan (A-1) nuklonlar bilan ta’sirlashganda bog‘lanish energiyasi E ~ A ( A -1) massa sonini A 2 - bog‘liq bo‘lgan bo‘lar edi. Aslida bog‘lanish energiyasi E=  A- massa sonining A 1 -birinchi darajasiga bog‘liq, demak, yadro kuchlari to‘yinish xarakteriga ham ega ekan. 3. Yadro energiyasi qaysi jarayonlarda vujudga kelishligi qancha energiya ajratishligini bilish mumkin. Yengil yadrolar ko‘shilib (sintez) og‘irroq yadrolar hosil qilishsa solishtirma bog‘lanish energiyalari farqiga to‘g‘ri keluvchi energiya ajraladi termoyadro reaksiyasi. M: 1 2Н + 1 3Н → 2 4Не + n+17 ,59 meV 2 3Не + 1 2Н → 2 4Не + р+18 ,3 meV Bundan tash q ari o g ‘ir yadrolar bo‘linishidan o‘rta yadrolar hosil bo‘lishsa ham, yadro energiyalari ajralishligi mumkin ekanligi aniqlandi. 19$ $3. Atom yadrosi shakli, nuklonlar soniga bog’liqligi. Yadrolarning o‘lchami va zichligi Yadro o‘lchami yadroning mavjudlik sohasi yoki yadro kuchlarining ta’sir sferasidir. Yadro o‘lchami (radiusi) R  10 -15 m bo‘lib atom radiusidan 10 5 marotabalar kichikdir. Yadro o‘lchamini tajribada aniqlashning ko‘pgina usullari bor. Masalan, elektron va neytronlarning atom yadrosidan sochilishiga ko‘ra, undan tashqari yadro radiusini «ko‘zgu» yadrolarga, protonlarning elektrostatik ta’sir energiyasini o‘rganish,  -mezonlar rentgen nurlanishni o‘rganish va alfa radioaktiv yadrolarning yemirilish qonunini o‘rganish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan usullar yadroviy kuchning o‘zaro ta’sir sohasini yoki elektromagnit o‘zaro ta’sir sohasini aniqlashga asoslangan. Turli usullar yadro taxminan shar shaklida ekanligi va aniq chegaraga ega ekanligini hamda radiusi massa soniga R=R 0 A 1\3 (7) boq’liq ravishda oshib borishligini ko‘rsatadi. Bu yerda R 0 doimiy kattalik bo‘lib, uning qiymati yadro radiusini aniqlash usuliga bog‘liq ravishda (1,2  1,4) F. (1 Fermi=10 -13 sm). Tez neytronlarning sochilishiga oid tajribalardan R 0 =1,4f,  parchalanish natijalaridan R 0 =1,3F, zaryadli zarralar ta’sirida bo‘ladigan yadro reaksiyalari natijalariga ko‘ra R 0 =1,6F. (7) ifodadan yadroni shar shaklida deb qarab hajm birligidagi zarralar sonini topamiz.n= A V = A 4/3πR 0 3A = 3 4πR 0 3= 3 4⋅3,14 ⋅10 −39 sm 3≈ 10 38 nuklon sm 3 Yadro zichligi hajm birligidagi nuklonlar massasi m N ρ= nm N= 10 38 nuklon sm 3 ⋅1,66 ⋅10 −24 g= 10 14 g sm 3= 100 ⋅10 6 m sm 3 Nuklonlar orasidagi masofa δ= √ V A = √ 4πR 3 3A = √ 4πR 0 3A 3 A = √ 4π 3 ¿R0= 2,3 ⋅10 −13 sm 20$

Ko‘rinib turibdiki, yadro hajm birligidagi nuklonlar soni, yadro zichligi,
nuklonlar orasidagi masofa ham o‘zgarmas, yadro turiga bog‘liq emas.
Demak, yadro nuklonlar orasidagi masofa barcha yadrolar uchun o‘zgarmas
ekan, yadro siqilmaydi, massa soni ortishi bilan hajmi oshib boradi. Yadro kuchlari
qisqa masofada katta kuch bilan ta’sir etadi.
Massa soni
Atom yadrosi proton va neytrondan tashkil topganligi aniqlangach, protonlar
soni Z va neytronlar soni N birgalikda massa soni A deb atala boshlandi. A=Z+N .
Barcha yadroviy reaksiyalarda massa soni saqlanadi. Bunga nuklonlar yoki barion
soni saqlanishi deb ham ataladi.
M: ZAX - ximiyaviy belgisi,
A - massa soni,
Z - yadro zaryadi
2
4He ,8
16 O ,92
235 U
- Geliyda massa soni 4, zaryadi 2, neytronlari 2.
Kislorodda massa soni 16, zaryadi 8, neytronlari 8.
Uranda massa soni 235,zaryadi 92,neytronlari 143 ta.
Massa soni, massa atom birligida hisoblangan yadro massasidan  1% largacha
farq qilishi mumkin.
Atom yadrosining yana muhim xususiyati zaryaddir. Yadro zaryadi yadroni
tashkil etgan zarralar zaryadlari yig‘indisiga teng bo‘lishi kerak.
Yadro proton va neytronlardan iborat ekan, neytron zaryadsiz neytral zarra.
U xolda yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig‘indisiga teng bo‘ladi. Proton
zaryadi musbat miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng: e=1,6*10 -19
Kl. Shunday
qilib, tartib nomeri Z bo‘lgan biror element atomining yadrosi Z e zaryadga ega.
M:
1
1Н - vodorod yadrosi uchun Z =1 zaryad mikdori +e.
2
4Не
-geliy yadrosi uchun Z =2 zaryad miqdori +2e
8
16
О
-kislorod yadrosi uchun Z =8 zaryad miqdori +8e
21

92
235
U-uran yadrosi uchun Z =92 zaryad miqdori +92e.
Yadro zaryadi yadroda protonlar sonini xarakterlaydi, lekin yadroda zaryad
taksimotini anglatmaydi.
Yadro zaryadi yadrodagi protonlar soniga o‘z navbatida atom qobig‘idagi
elektron soni (atom har doim neytral bo‘lgani uchun) yoki Mendeleyevning
elementlar davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng.
1). Zaryadini aniqlashning ko‘pgina usullari mavjud. Jumladan, 1913 yilda ingliz
olimi Mozli qonuniga ko‘ra. Bunda yadro zaryadi bu yadro atomi qobig‘idan
chiqayotgan xarakteristik rentgen nurlar chastotasi  orasidagi boq’lanish
√ν= AZ − B
ga ko‘ra aniqlash mumkin.
Xarakteristik rentgen nurlanishi atomning ichki (masalan, K,L,M va h.k.)
qobiqlarida hosil bo‘lgan bo‘sh o‘rinlarni yuqori qobiqdagi elektronlar egallaganda
hosil bo‘lar edi. Nurlanish seriyalardan iborat bo‘lib, berilgan nurlanish seriyasi
uchun A va B o‘zgarmas koeffisiyentlar element turiga boq’liq emas. Demak, A va
B koeffisiyentlar ma’lum bo‘lsa, xarakteristik rentgen nurlanish chastotasini (  )
tajribada o‘lchab, elementning tartib nomeri Z ni aniqlash mumkin.
2). Atom yadrosining zaryadini 1920 yilda Chadvik qo‘llagan usuli bilan ham
aniqlash mumkin. Bunda  -zarralarning yupka metal yaproqcha (plyonka) lardan
sochilishi uchun rezerford keltirib chiqargan formuladan foydalaniladi:
dN
N = nd (
Ze 2
mαϑ)
2 d
sin 4θ
2
(3.1)
bunda: dN –  burchak yo‘nalishidagi d  fazoviy burchak ichida sochilgan  -
zarralar soni.
N

– zarralarning dastlabki soni,
n – muhitning hajm birligidagi yadrolar soni,
d – muhit qalinligi.
22

$Berilgan radioaktiv preparat uchun  -zarralarning tezligi υ - ma’lum. Rezerford tajribasi (formulasi 1) yordamida sochilgan  -zarrachalarni hisoblab, sochuvchi yadro zaryadini topish mumkin. 3) Elektr zaryadining miqdori barcha yadro jarayonlarida saqlanadi. Bunga elektr zaryadining saqlanish qonuni deb ataladi. Shunga ko‘ra yadro reaksiyalari va yemirilishlarida zaryad balansiga ko‘ra aniqlash mumkin. Yadro massasi . Massa moddiy ob’ektning eng muhim xususiyatlardan biri bo‘lib, jismning inersiya, gravitasiya va energiya o‘lchamlari bo‘lib xizmat qiladi. Yadro massasi atom massasi birligida o‘lchanadi. Ma’lumki, atom neytral holatda bo‘ladilar. Bir massa atom birligi 12 S massasining 1\12 qismi olingan.1m.a.b.= 1 12 12 С = 1 12 12 N A = 1 6,025 ⋅10 23=1,66 ⋅10 −24 g. Eynshteyn qarashiga ko‘ra massa bilan energiya orasidagi bo g ‘lanish qonuniga asosan har qanday M massali ob’ektga shu massaga mos E = mc 2 energiya va aksincha, E energiyaga m = E \s 2 tenglik bilan ifodalanuvchi massa to‘ g ‘ri keladi. 1 m.a.b.ga mos keluvchi energiya Е= mc 2= 1,66 ⋅10 −24 g⋅9⋅10 20 sm 2 s2 = 14 ,94 ⋅10 −4erg = 931 ,5MeV Yadro fizikada massa va energiya eV (elektronvolt) larda o‘lchaniladi. 1eV =4,8 ∗10 −10CGSE 1 300 В=1,6 ∗10 −12Erg =1,6 ∗10 −19J: yoki 1eV = 1,6 ⋅10 −19 Кl ⋅1V= 1,6 ⋅10 −19 J 1eV-dan katta birliklari keV, MeV, GeV va h. 1 keV = 10 3 eV 1 MeV = 10 6 eV 1 GeV = 10 9 eV mavjud. Nisbiylik nazariyasiga asosan massa bilan tezlik orasidagi bog‘lanish. m= m0 √ 1− ϑ2 c2 (3.2) 23$

Bu yerda m va m
0 - υ tezlik bilan harakat qilayotgan va tinch holatdagi jismlar
massasi.
Relyativistik mexanikaga asosan υ tezlik bilan harakat qilayotgan jismning
to‘la energiyasi E=m
0 c 2
+T (3) bo‘ladi, bunda m
0 c 2
jismning tinch holatdagi
energiyasi, T-uning kinetik energiyasi
Ikkinchi tomondan Е = МС 2=
М 0С 2
√
1− ϑ2
С 2
(3.3)
bo‘lgani uchun harakatdagi jismning kinetik energiyasi.
Т= М 0С2
√
1− ϑ2
С2
−М 0С2= М 0С2
(
1
√1− β2−1)
(3.4)
Yadro fizikada yana quyidagi formula ham ishlatiladi.
Е= √М 0
2С 4+Р2С2
(3.5)
Bu formulada
Р= Мϑ=
М 0βC
√1− β2
M-massali jismning relyativistik impulsidir uni E=Mc 2
dan keltirib chiqarish
mumkin.
Haqiqatan
Е2= М 2c4= М 02c4
1− β2= М 02cv 4+М 02β2c4− М 02β2c4
1− β2 =
М 02c4(1− β2)+М 02β2c4
1− β2 = М 02c4+Р2c2:
Relyativistik holat uchun kinetik energiya T va impulsi R orasidagi bog‘lanishni
(3), (5) formulalarga ko‘ra keltirib chiqarish mumkin.
М 0c2+Т= √М 0
2c4+Р2c2
kvadratga ko‘tarsak
Т(2М 0c2+Т)= Р2c2
(3.6)
24

$Atom yadrosi nuklonlardan iborat murakkab sistema bo‘lgani uchun uning energiyasi nuklonlar ichki harakat energiyasi bilan belgilanadi. Nuklonlar ichki harakat energiyasi qancha katta bo‘lsa, shuncha tinch holat massasi M 0 = E /c 2 katta bo‘ladi. Yadro asosiy holatiga tinch holat massaning va energiyaning eng minimal qiymati mos keladi. Ya’ni nuklonlar harakatining minimum harakati (chastotasi) asosiy holat deyiladi. Yadro tashqaridan energiya qabul qilsa, energiyasi oshadi natijada yadro diskret o‘yg‘ongan E 1 , E 2 ,.., holatlarga o‘tadi mos ravishda massasi ham ΔΜ = Е1 c2 ga oshadi. (3.1-rasm). 3.1-rasm. Yadro tashqaridan energiya qabul qilsa, energiyasi oshadi natijada yadro diskret o‘yg‘ongan E 1 , E 2 ,.., holatlarga o‘tadi mos ravishda massasi ham ΔΜ = Е1 c2 ga oshadi. 3.1 - rasmda energiya (0) yadro asosiy holati, E 1 , E 2 lar o‘yg‘ongan holat energiyalari. Har bir yadro o‘ziga xos uyg‘onish energiyalariga ega bo‘ladilar, yadroning uyg‘onish energiyasi qanday yo‘l bilan o‘yg‘onishiga bog‘liq emas. Barcha yadro jarayonlari energiya saqlanishlik bilan ro‘y beradi. Atom massalarining aniq qiymati mass-spektrometrik texnika yordamida tajribada aniqlanadi. Mass-spektrometrlarning har xil turlari mavjud. Odatda musbat zaryadlangan ionlar zaryadining ularning massasiga bo‘lgan nisbati e\ m , magnit va elektr maydonlarning umumiy ta’siri natijasida ionlar dastasining og‘ish kattaligi orqali aniqlanadilar. 25$

Hozirgi zamon mass-spektrometrlari vodoroddan tortib hamma
elementlarning massalarini millionning 0,02 ulushi qadar aniqlikda o‘lchash
imkonini beradi.
Atom yadrolari massasini boshqa usullarda ham yuqori aniqlikda o‘lchash
mumkin. Masalan, yadroviy reaksiyalar, radioaktiv yemirilishlarda energiya
balansini tahlil qilishlik va radiospektroskopik, mikroto‘lqin va boshqa usullar.
Yadrodagi nuklonlar mikdorlariga qarab izotop, izobar, izoton, ko‘zguli yadrolar
deb ataladilar.
Bir xil zaryadga ( Z e) ya’ni bir xil sonli protonga, ammo har xil massa soniga A ega
bo‘lgan yadrolarga izotoplar deb ataladi.
Masalan, 8
16 О ,8
17 О ,8
18О protonlar soni bir xil, neytronlar soni turlicha,
elementlar davriy sistemasida bir joyda joylashadi. Izotoplar bir xil ximiyaviy va
optik xususiyatlarga egadirlar. Lekin fizik xususiyatlari massa soni, toq-juftliklari
va hokazo turlichadir.
Massa soni A bir xil zaryadlari har xil yadrolarga izobar yadrolar deb ataladi.
M:
4
10
Ве , 5
10
В ,6
10
С
Izobarlar ximiyaviy xususiyatlari turlicha, fizik xususiyatlar, nuklon soni bir xil
bo‘ladi. Lyokin bir xil A bo‘lganda ham izobar yadrolar massalari birmuncha farq
qiladilar.
Birinchi yadroning protonlari ikkinchi yadroning neytronlariga, ikkinchi
yadroning protonlari birinchi yadroni neytronlariga teng bo‘lsa ko‘zguli yadrolar
deb ataladi.
M:
0
1n→ 1
1P , 1
3H 2→ 2
3He 1, 4
7Be 3→ 3
7Li 4
Ko‘zguli yadrolardan biri radioaktiv bo‘ladi. Har qanday o‘zgarishlardan so‘ng bir-
biriga o‘tishadilar.
Bu yadro xususiyatlari bir-birlariga ancha yaqin. Ko‘zguli yadrolar, yadro kuchlar
tabiatini va yadro kuchlariga elektromagnit maydonining hissasini aniqlashda keng
qo‘llaniladi. Neytronlari bir xil bo‘lgan yadrolarga izotonlar deb ataladi.
26

Xulosa
Olam shunchalik turli-tumanki, barcha jismlar birgina mayda zarralardan
tuzilmaganligiga hech qanday shubha yo’q. Biroq ajablanadigan joyi shundaki,
yulduzlarning moddasi xuddi Yerning moddasi singaridir. Koinotdagi barcha
jismlarni hosil qiluvchi atomlar mutlaqo bir xil tuzilishga ega. Jonli organizmlar
ham xuddi jonsiz organizmlar kabi tuzilgan atomlardan iborat. Elementar zarralar
va ularning aylanishlari kashf etilgandan keyin materiya tuzilishining birligi
olamning yagona manzarasida asosiy o’ringa chiqdi. Bu birlikning zamirida barcha
elementar zarralarning moddiyligi yotadi. Turli elementar zarralar materiya
mavjudligining turli konkret shakllaridir. Olamning yagonaligi materiya
tuzilishining birligi bilangina cheklanib qolmaydi. Olamning yagonaligi
zarralarning harakat qonunlarida va ularning o’zaro ta’sir qonunlarida ham
namoyon bo’ladi. Olamning fizik manzarasi haqidagi klassik tasavvurlarning
revolyutsion o’zgarishi materiyaning kvant xossalari kashf etilgandan so’ng ro’y
berdi. Mikrozarralarning harakatini tavsiflovchi kvant fizikasi paydo bo’lgandan
so’ng olamning yagona fizik manzarasida yangi elementlar ko’zga tashlana
boshladi. Materiyani uzlukli tuzilishiga ega bo’lgan moddaga va uzluksiz
maydonga bo’linishi o’zining absolyut ma’nosini yo’qotdi. Har bir maydonga shu
maydonning o’z zarralari (kvantlari) mos keladi: elektromagnit maydonining
zarrasi fotonlar, yadro maydonining zarrasi π -mezonlar yanada chuqurroq sathda
esa glyuonlar va hokazo. O’z navbatida barcha zarralar to’lqin xossalarga ega.
Korpuskulyar-to’lqin dualizmi materiyaning barcha shakllariga xos.
Birinchidan qaraganda o’zaro istisno qiluvchi korpuskulyar va to’lqin xossalarini
bir nazariya doirasida tavsiflashga bemustasno barcha mikrozarralarning harakat
qonunlari statistik (ehtimolik) xarakterda ekanligiga imkon berdi. Shu tufayli
mikro obektlarning biror tabiatini avvaldan bir qiymatli ravishda aytib berish
mumkin emas. Kvant nazariyasining printsiplari mutloqo umumiy bo’lib, barcha
zarralarni, ular orasidagi o’zaro ta’sirlarni va ularning o’zaro aylanishlarini
28

tavsiflash uchun qo’llanilaveradi. Shunday qilib, hozirgi zamon fizikasi tabiat
birligining ko’p tomonlarini yaqqol namoyish qilmoqda. Biroq olam birligining
ko’p tomonlarini, ehtimol, hatto bu birlikning fizik mohiyatini bilib olishga hali
muaffaq bo’lingani yo’qdir. Nima uchun shunchalik ko’p elementar zarralar
mavjudligi noma’lum. Nima uchun ularning muayyan massalari, zaryadlari va
boshqa xarakteristikalari mavjud? Hozirgacha barcha bu kattaliklar eksperimental
aniqlab kelindi. Fizikada aniqlanadigan fundamental qonunlar o’zlarining
murakkabligi va umumiyligi bilan har qanday hodisalarni o’rganishga
asoslanadigan dalillardan ancha ustun turadi. Biroq, ular ham bevosita
kuzatiladigan sodda hodisalar haqidagi bilimlar kabi to’g`ri va shu darajada
obektivdir. Bu qonunlar hech qachon, har qanday sharoitlarda ham buzilmaydi.
Tobora ko’proq va ko’proq kishilar tabiat bo’ysunuvchi obektiv qonunlar
mujizalarga yo’l qo’ymaydi, bu qonunlarni bilish esa insoniyatning hayot
kechirishiga imkon berishini anglab bormoqdalar. Fizika fanining taraqqiyoti
falsafiy qarashlarda tub burilishlarga olib keldi va bir qator muammolarni keltirib
chiqardi. Masalan, kvarklarni nazariy kashf etilishi va ularni erkin holda kuzatish
printsipial mumkin emasligi “narsa o’zida” degan tushunchani qayta anglashga
olib keldi. Fizikaning rivojlanishi va materiyaning yagona nazariyasini qurilishi
yagona olamning fizik manzarasini yaratish imkonini berdi, dunyoni bilishning
ilmiy asosini vujudga keltirdi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.A. Дэтоф , Б .M. Яв o рский .” K урс физики.” M .:” Висш a я школа”, 2000 г 46.
2. A .И.Н a им o в “Физик a a т o мн o г o ядро и e л e м e нторни x ч a статиц.” M.:
просвещения 1984 г. VIII.
3. Fундаменталная структура мaтeри. M.: “Mир”, 1984. 173-204.
4. И.В.Сaвeлeв.” Kурс общeй физики, книги”, “Kвaнтoвaя oптикa, aтoмнaя
физикa, физикa твeрдoгo тeлa, физикa aтoмногo ядро и eлeмeнтaрныx
чaстиц.” 1998.
5. O.Axmadjonov.” Fizika kursi.” III3. T.1989,
6. R.Bekjonov.” Yadro fizikasi.” T. “O’qituvchi”, 1975. IX bob, 213-260 b.
7. E. Rasulov. U. Begimqulov “ Kvant fizika elektron o’quv qo’llanma I qism.329
bet, 2005 y TDPU portalida: uuu.pedagog.uz yoki tdpuINTRANET ped.
8. O. Qodirov, A. Boydedaev.” Kvant fizika.” Toshkent. uzbekiston Milliy
Kutubxonasi. 2005.
9. A. Н . M атв ae в . “A т o мн a я физик a.” Mo скв a. Висщ a я s шк o л a. 1996.
10. K. Н . M у x ин . “E ксп e рим e нт a лн a я y яд e рн a я физик a.” В дву x т o м ax.
Mo скв a. E н e рг oa т o мизд a т . 1998.
Internet manbalari:
https://uz.wikipedia.org/wiki/Atom_yadrosi
https://goaravetisyan.ru/uz/yadernaya-fizika-sostav-yadra-fiziki-atomnogo-yadra-
sostav-i-harakteristiki-yadra/
https://thebridgestudio.ru/uz/sostav-i-stroenie-atomnogo-yadra-kratko-stroenie-
yadra-atoma.html
30

Купить

Похожие документы
Harakat qonuni berilgan nuqtaning tezlanishi EHM dasturida hisoblash
Chegaraviy masalalar
Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremasi
Jismning og`irlik markazi
Nazariy mexanika faniga kirish

Информация о документе

Продавец

Yadro shakli va o'lchamining nuklonlar soniga bog'liqligi

Похожие документы