Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy madaniy sohada tutgan o‘rni kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	66.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy madaniy sohada tutgan o‘rni kurs ishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….3-4
I BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING SIYOSIY FAOLIYATI……...5-23
1.1. Yalangto‘sh Bahodirning hayoti va faoliyati………………………………5-12
1.2. Siyosiy islohotlari va davlat boshqaruvidagi o‘rni…………………..……12-23
II BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING MADANIY MEROSI...……24-36
2.1. Me’moriy obidalar barpo etishdagi tashabbuskorligi…….………………24-31
2.2. Ilm-fan va madaniyat rivojiga ta’siri……………………………………..31-36
XULOSA…………………………………………………………………...…..37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………….....…...38-39
39

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbek xalqi tarixida ulkan o‘rin tutgan buyuk
sarkarda va davlat arboblaridan biri Yalangto‘sh Bahodir o‘zining harbiy mahorati,
siyosiy donoligi hamda madaniy-ma’rifiy sohalarga qo‘shgan hissasi bilan ajralib
turadi. U XVI-XVII asrlarda Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi
davrida faoliyat yuritgan bo‘lib, nafaqat Samarqand mudofaasini mustahkamlash,
balki shahar madaniy hayotini yuksaltirishga ham katta e’tibor qaratgan. Uning
nomi bilan bog‘liq me’moriy obidalar, ilm-fan va madaniyatga qo‘shgan hissasi
bugungi kunda ham xalqimiz faxri hisoblanadi. Shu jihatdan, Yalangto‘sh
Bahodirning siyosiy va madaniy merosini o‘rganish muhim ilmiy ahamiyat kasb
etadi. Yalangto‘sh Bahodir faoliyatini chuqur ilmiy tahlil qilish orqali o‘sha davr
siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy hayotining haqiqatlarini aniqroq tushunish mumkin.
Bahodir Yalangto‘sh – XVII asrda yashab, nafaqat harbiy sarkarda, balki
madaniyat homiysi sifatida ham yurt taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan tarixiy
shaxsdir. Uning faoliyatini o‘rganish o‘zlikni anglash va tarixiy xotirani tiklashda
muhim o‘rin tutadi.Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy-ijtimoiy faoliyati, ayniqsa,
harbiy boshqaruvdagi tajribasi zamonaviy davlat boshqaruvi va milliy xavfsizlik
sohasida ilmiy izlanishlar uchun muhim manbadir. U qurdirgan madrasalar
(masalan, Sherdor va Tillakori madrasalari) bugungi kunda ham me’moriy san’at
yodgorliklari sifatida katta ahamiyatga ega. Ularning tarixini o‘rganish orqali
xalqimizning madaniy merosi yanada chuqurroq anglanadi. Yalangto‘sh Bahodir
jasorati, fidoyiligi, vatanparvarligi va adolatparvarligi bilan yosh avlod uchun
namunadir. Uning hayoti maktab va oliy ta’lim darsliklariga kiritilishi yoshlarda
tarixga hurmat va g‘urur tuyg‘usini oshiradi. 1
Tarixiy voqealarni to‘g‘ri talqin qilish Yalangto‘sh Bahodir faoliyatini chuqur
ilmiy tahlil qilish orqali o‘sha davr siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy hayotining
haqiqatlarini aniqroq tushunish mumkin.
Kurs ishining ahamiyati. Mazkur ish Yalangto‘sh Bahodirning davlat
boshqaruvidagi o‘rnini, uning amalga oshirgan islohotlarini va madaniy merosini
1
1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 134-b
39

chuqur o‘rganishga qaratilgan. U nafaqat o‘z davrining buyuk sarkardasi, balki
adolatli hokim sifatida ham tanilgan. Uning faoliyati O‘zbekiston tarixi va
madaniy merosini o‘rganish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tarixiy tajribani
anglash va zamonaviy boshqaruv tizimiga taqqoslash imkonini beradi.
Kurs ishi obyekti. Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy va madaniy faoliyati.
Kurs ishi predmeti. Uning davlat boshqaruvidagi o‘rni, madaniy merosi
va me’moriy obidalarga qo‘shgan hissasi.
Kurs ishining vazifalari:
Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy shaxs sifatida o‘rganilishi va uning hayot
yo‘lini tahlil qilish.
Uning siyosiy islohotlarini va davlat boshqaruvidagi uslublarini tadqiq
etish. Madaniy merosi va ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasini yoritish. Uning
qurdirgan me’moriy yodgorliklari va ularning bugungi ahamiyatini aniqlash.
Kurs ishining amaliy ahamiyati
Mazkur tadqiqot natijalari tarix, siyosatshunoslik va madaniyatshunoslik
sohalarida foydalanish uchun muhim bo‘lib, tarixiy shaxslarning davlat
boshqaruvidagi o‘rnini tahlil qilishda amaliy yordam beradi. Shuningdek,
O‘zbekistonning tarixiy merosini chuqur o‘rganishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
39

I BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING SIYOSIY FAOLIYATI
1.1. Yalangto‘sh Bahodirning hayoti va faoliyati
Yalangto‘sh Bahodir XVII asrda yashagan ulug‘ sarkarda va davlat arbobi
bo‘lib, u Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida katta nufuzga ega bo‘lgan. U
asosan Buxoro xonligi tarkibida Samarqand hokimi sifatida faoliyat olib borgan va
shahar mudofaasini mustahkamlash, iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga hissa
qo‘shgan.
U yoshligidan harbiy mahoratga katta qiziqish bilan yondashib, jang
san’atida katta tajriba orttirgan. Uning sarkardalik qobiliyatlari Buxoro xonlari
tomonidan e’tirof etilgan va u Samarqand viloyatini boshqarishga tayinlangan. Bu
davrda Samarqandga tashqi bosqinchilar tomonidan xavf solinayotgan edi, shu
sababli Yalangto‘sh Bahodir shahar mudofaasini mustahkamlashga katta e’tibor
qaratgan. Shuningdek, u Samarqandni iqtisodiy jihatdan rivojlantirishga ham hissa
qo‘shgan. Savdo yo‘llarini himoya qilish, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va
hunarmandchilikni qo‘llab-quvvatlash uning asosiy siyosiy faoliyat
yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan. Samarqandning iqtisodiy ahvolini yaxshilash orqali u
xalqning turmush darajasini oshirishga harakat qilgan. Bundan tashqari,
Yalangto‘sh Bahodir nafaqat harbiy va siyosiy arbob, balki madaniyat va ilm-fan
homiysi sifatida ham tanilgan. U Samarqandda bir qancha me’moriy obidalar
qurilishiga homiylik qilgan, xususan, Sherdor madrasasi va Tillakori madrasasi
uning tashabbusi bilan bunyod etilgan. Bu inshootlar nafaqat o‘z davrida, balki
bugungi kunda ham muhim tarixiy va madaniy obidalar sifatida e’tirof etiladi. 2
Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy faoliyati uning adolatli va dono
boshqaruvchi sifatida tarixda qolishiga sabab bo‘lgan. U Samarqandda tinchlik va
barqarorlikni ta’minlagan, xalqni ichki nizolar va tashqi bosqinlardan himoya
qilish uchun barcha choralarni ko‘rgan. U o‘zining harbiy va siyosiy donoligi
2
Mirziyoyev.Sh. Milliy taraqqiyot yolimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga kotaramiz. 1-
jild. – Toshkent: O`zbekiston, 2018.− 193-b.
39

tufayli uzoq yillar davomida Samarqandni boshqarib, uning gullab-yashnashiga
katta hissa qo‘shgan.
Uning tarixiy faoliyati O‘zbekiston madaniy merosining ajralmas qismi
bo‘lib, bugungi kunda ham ilmiy tadqiqotlar va tarixiy izlanishlar uchun muhim
mavzulardan biri hisoblanadi. Yuz yillardan buyon dunyo xalqlari qatorida
Markaziy Osiyo xalqlari orasidan yetishib chiqqan sarkardalar, yo‘lboshchilar
haqida ma'lumotlar yozma manbalarda o‘z aksini topib keladi. Ulardan
ba'zilarining nomlari asrlar osha avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. O‘z faoliyati
bilan zamonasida tub burilishlar yasab, buyuk ishlarni amalga oshirib, ovozasi
uzoqlarga yoyilgan o‘nlab ajdodlarimiz davlat boshliqlari-yu, harbiy sarkardalar
ham borki, ularning faoliyatini manbalar asosida obektiv o‘rganish tarixdagi
bo‘shliqni to‘ldirib, voqealar zanjirida o‘z o‘rnini topadi. 3
O‘tmish tariximizda Samarqandda ulkan obodonchilik ishlarini amalga
oshirgan, o‘z hukmronligi davrida shahar ravnaqini ta'minlagan hukmdorlardan
biri Bahodir Yalangto‘sh (1576 – 1656) bo‘lib, uning shaxsiyati, tarixda tutgan
o‘rnini o‘rganish va jamoatchilikka yetkazish bugungi fan oldida turgan dolzarb
vazifalardan biridir. Shu o‘rinda, Yalangto‘sh Bahodir faoliyatiga doir ba'zi
ma'lumotlarni keltirib o‘tish lozim, — deydi Kun.uz’ga SamDU dotsenti Erkin
Musurmonov. U ashtarxoniylar davridagi harbiy-mulkdor zodagonlarning yirik
vakili bo‘lib, bir qancha turkiy xalqlar tarkibiga kirgan yirik Olchin urug‘iga
mansub bo‘lgan.
U 1576-yilda Nurota hokimi oilasida tug‘ilgan. Yalangto‘sh Bahodir
Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning homiyligida maxsus harbiy
maktabda o‘qigan (1590–93). O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga
dastlab Bulung‘ur, Loyish, Kattaqo‘rg‘onda tumanboshi lavozimida ishlagan
(1593–95) Yalangto‘sh Bahodir, 1611-yil Ashtarxoniy Imomqulixonni taxtga
o‘tqazishda faol qatnashgan. 4
3
Abdullayev R. Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishi. – T.: Iqtisodiyot, 2019. – 90-b.
4
Mahmudov N. Buyuk davlat arboblari. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 120-b.
39

Qozog‘istonda ayrim bovurlar Samarqand hukmdori, Registon ijodkori,
o‘zbeklarning olchin urug‘i vakili bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodirni allakim, Jalantos
Batur Seyitkululu degan kimsa bilan bir bilib, ko‘plab xato va chalkashliklarga
yo‘l qo‘yishayotir. Achinarlisi shundaki, bu adashishlarga hatto tarixchilarimiz
ham o‘z munosabatlarini bildirmay, masalaga aniq-tiniq baho berishdan tiyilib
turibdi! Buning natijasida qo‘shnilarimiz qozog‘istonlik bo‘lgan Jalantos
Seyitkululu degan kimsani Samarqandning XVII-asridagi dongli beki Yalangto‘sh
Bahodirbiy deb bilib, o‘zlarini ham, boshqalarni ham chalg‘itib kelishmoqda,
Registonning asoschisi qozog‘istonlik bo‘lgan degan yolg‘on da’voni zo‘r berib
targ‘ib qilishmoqda. Bu yasama, qo‘shma obrazga atab Qozog‘istonning bir qator
shaharlari, jumladan, Almati , Semipalatinsk , Pavlodar , Qizil O‘rda qal’alarida
haykallar tiklanmoqda, shaharlarining markaziy ko‘chalari uning nomi bilan atalib
kelinmoqda.
Ikki begona shaxsni bir odam deb kelayotgan bunday da’vo qachon va kim
tomonidan yaratildi? 2018-yili Qozog‘istonga Jalantos Batur bilan bog‘liq xalqaro
konferensiyaga borganimda bu masalani o‘rganishga harakat qildim va qo‘yidagi
ma’lumotlarga ega bo‘ldim: 1920-yili Toshkentda Turkiston Respublikasi xalq
maorifi komissarligi a’zosi, so‘ngra raisi bo‘lib ishlab turgan qozoq harbiy vrachi
Halel Do‘smuhammedov (1883 —1939) Qizil O‘rdada yashagan Jalantos
Seyitkululu degan kimsa bilan Samarqand hukmdori, Registon asoschisi bo‘lgan
Yalangto‘shbiy Bahodir Olchinni birlashtirishga harakat qilgan va biz yuqorida
tilga olgan chalkashlikning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan.
O‘rganishlarimiz natijasida Jalantos Batur Seyitkululu Alimulla urug‘ining
To‘rtqara bo‘g‘iniga tegishli va dashti qipchoq ko‘chmanchilarning mashhur
qonunlar yig‘indisi “Yetti Yo‘riq” (Jeti Jargi») qoidalar to‘plamining
mualliflaridan biri bo‘lgan Aytike Biy deganning bobosi ekan. Bu Jalantosning
otasi Seyitkul degan kimsa bo‘lib, u Qizil O‘rda viloyatining Kazalin tumanining
obro‘li qozisi bo‘lganligi va hozirda Qozog‘istonning mazkur viloyatida
Jalantosning ko‘plab avlodlari yashab kelayotganligini aniqladik. Bu shaxsning
Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir bilan qanday umumiy tomonlari bor
39

degan savolga hech ikkilanmay, hech qanday bog‘liqligi yo‘q deb bemalol aytamiz
va buni quyidagicha asoslaymiz:
Birinchidan, Yalangto‘sh Bahodir Alimulla urug‘ining To‘rtqara bo‘g‘iniga
emas, balki o‘zbeklarning olchin urug‘iga tegishli hukmdor bo‘lgan. Olchin urug‘i
mustaqil urug‘ bo‘lib, uning qozoqlarning Alimulla yoki To‘rtqara urug‘i bilan
bog‘liqlik joyi yo‘q. Yalangto‘sh o‘n yetti yoshida (1593-yil) o‘zi mansub bo‘lgan
Olchin urug‘i biyi etib tayinlangan.
Ikkinchidan, barcha tarixiy va fiqhga oid manbalarda Yalangto‘shbiy
Bahodirning otasi Boyxo‘ja nomi bilan keltiriladi. Boyxo‘ja Jalantosning otasi
Seytkul kabi Qizil O‘rdaning obro‘li qozilaridan biri emas, balki Buxorodagi
shayboniyxonning hukmdor avlodlari doirasidagi yuqori martabali amaldorlaridan
biri bo‘lgan. Aynan shu sababli Yalangto‘sh shu hukmron sulola ta’siridagi
muhitda ulg‘aygan.
Uchinchidan, garchand hukmdor o‘zbekcha Yalangto‘sh Bahodir nomi
bilan mashhur bo‘lgan ersa-da, rasmiy manbalarda uning Abdulkarim va
Nizomuddin degan arabcha nomlari ham bo‘lganligi keltiriladi. Bunday nomlar
Jalantos Batur Seyitkululu bilan bog‘liq hech qaysi manbada, hatto qozoq botiri
bilan bog‘liq kun ora o‘ylab topilayotgan yangi rivoyatlarda ham ma’lumot yo‘q.
To‘rtinchidan, Yalangto‘sh Bahodirxonning uch farzandi – Iqlimabonu va
Oybibi ismli qizlari va otasidan 6-7 yil ilgari vafot etgan Boybek ismli o‘g‘li
bo‘lgan Boybekdan hech qanday farzand qolmaganligi ma’lum. Jalantos Batur
Seyitkululuning Qozog‘istonda ko‘plab avlodlari bor.
Beshinchidan, yassaviy tariqatiga amal qilgan Dashti qipchoq qozoqlaridan
farqli o‘laroq Yalangto‘shbiy Naqshbandiya tariqati vakili bo‘lgan. Keyinchalik
ham naqshbandiya tariqati shayxlarining faol qo‘llashlari natijasida Yalangto‘sh
Bahodir muvaffaqiyatli tarzda Samarqand viloyatini boshqargan.
Oltinchidan, o‘zbek xukmdorlari orasida hech kim Yalangto‘shbiy Bahodir
singari qozoq hukmdorlariga qarshi ko‘plab va muvaffaqiyatli kurashlar olib
bormagan va aynan shu xizmatlari uchun tarixda nom qoldirmagan. Sharqshunos
Robert Makchesning fikriga ko‘ra aynan qozoqlarga qarshi olib borgan zafarli
39

kurashlari sharafiga uning obro‘yi ko‘tarilgan va shuning evaziga
Imomqulixonning Samarqanddagi noibi etib tayinlangan. Bu urushlardagi mahorati
sababli Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xonining eng mashhur 38 o‘zbek amiri
ro‘yxatidan o‘rin olgan. 5
Yalangto‘sh Bahodirning qozoq xonlariga qarshi olib borgan g‘olibona
kurashi xronologiyasi quyidagi ko‘rinishga ega:
1609-yili Yalangto‘sh Bahodir Samarqandga bostirib kelgan qozoq xoni
Abulini quvib, Dashti qipchoqqa dovur haydab yuboradi.
1612-yilda Toshkent va Turkistonni qozoq biylaridan qaytarib olgani
uchun Balx amiri unvoniga sazovor bo‘ladi.
1612-yili qozoq xoni Yesimxonni Toshkentdan quvib yuboradi.
1621-yili Turkistonga bostirib kelgan qozoqlar yetakchisi Tursun sulton
qo‘shinini xonlik hududidan haydab chiqaradi.
1628-yili qozoq xoni Abuli sulton qo‘shinini yengib, uni Qashg‘argacha
«kuzatib» qo‘yadi. 1636-yili Yalangto‘sh Bahodirxon Sayramga, qozoq xonlariga
qarshi qo‘shin tortadi va ularni Dashti Qipchoqqa qadar uloqtiradi.
Tabiiyki, Yalangto‘sh Bahodir agar qozoq botiri Jalantos Batur Seyitkululu
bo‘lganda edi hech qachon qozoqlar bilan hudud talashib, ularni doimiy ravishda
Dashti Qipchoq taraflarga quvmagan bo‘lur edi. Yalangto‘sh Bahodir haqidagi
manbalarda uning faqat o‘zbek ekanligiga urg‘u berishgan.
A.P.Xoroshxin: Tilla-kori bilan Sherdor bundan 200 yil oldin Samarqand
hokimi Yalangto‘shbiy yoki Yalangto‘sh Bahodir tomonidan Forsdagi Mashhad
shahri egallanganligidan kelgan pul va boyliklar hisobiga qurilgan. Yalangto‘sh
asli o‘zbeklarning olchin bo‘g‘inidan bo‘lgan. 6
Tilla-kori machiti (madrasasi) o‘zbeklarning olchin urug‘idan bo‘lgan
Yalangto‘sh Bahodir tomonidan nasroniy taqvimiga ko‘ra 1618-yili qurilgan.
Sherdor machiti (madrasasi) 1616-yili qurilgan, Abu Tohirxoja keltirishicha,
5
. Bobojonov O. Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy o‘rni. – T.: Akademnashr, 2011. – 167-168-b.
6
Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся Туркестанского края А. П. Хорошхина.. —
С.Петербург, 1876.− 126-c
39

o‘zbeklarning Olchin urug‘idan bo‘lgan, yuqorida Yalangto‘sh Bahodir deb
atalgan bu bino Registonda turgan uchala machit (madrasa) dan ham eng ulug‘vori
sanaladi. Lekin bugun ayrim qardoshlarimiz ushbu ulug‘ o‘zbek sarkardasini
xuddiki general Sobir Rahimov singari qozoq millatiga mansub deb tarixiy
haqiqatni buzayotganlariga munosib javob qaytarishimiz zarur. Bunda harakatsiz
bo‘lib turgan tarixchilarimizni uyg‘otishimiz va qadimgi manbalardagi
ma’lumotlar bilan bir yoqlama qarashlarga qarshi bo‘lishimiz darkor! O‘zbek
ziyolisi shunday vaziyatlarda xalqnining koriga yaramaydimi?
Qardoshlarimizning talashib, to‘g‘ri-noto‘g‘ri tarzda bo‘lsa-da o‘z
tarixlarini yaratishga bo‘lgan intilishlarida, albatta, tarixchilarimizning ham
«hissa»si bor. Biz ulug‘ ajdodlarimizni qadrlay olmaganligimiz, ular haqida so‘z
aytishga qo‘rqadigan bo‘lib qolganimizdan keyin qo‘shnilarimiz nima qilsin?
Qozoq bovurlarimiz birinchi bo‘lib Yalangto‘sh Bahodirning hurmatiga
qator haykallar tiklab qo‘yishdi. Biz qachongacha va kimdan qo‘rqib, Amir
Temurdan keyin vatanimiz uchun eng ko‘p xizmati tekkan vatandoshimizga haykal
tiklashga botinolmay o‘tiraveramiz? Turkiston hududini qozoq hukmdorlaridan,
Dashti qipchoq yerlarini esa jung‘orlar bosqinidan asrab qolgan, Samarqandda yer
yuzining sayqali bo‘lmish nodir tarixiy yodgorlik – Registon majmuini tiklagan va
bugungacha dunyo ahlini hayratga solib kelayotgan madrasalar asoschisi
Yalangto‘shbiy Bahodirxon shaxsiyatiga alohida hurmat bilan e’tibor qaratish
vaqti keldi. Shundan so‘ng uning mavqeyi ortgan, u Samarqandni 1626-yildan
amalda mustaqil idora eta boshlagan, unga otaliq unvoni berilgan. Yalangto‘sh
Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy amaliyotlarida faol ishtirok etgan.
Chunonchi, 1623-yil va 1631-yil Eron qo‘shinlari Balx viloyatiga kelganda Balx
hokimi Nadr Muhammadxonga Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida katta qo‘shin
yordamga kelgan.
1640-yil Imomqulixon Moskvaga elchilar orqali noma yo‘llab, unda Rus
davlatining qalmiqlarga qarshi kurashida Yalangto‘sh Bahodir boshchiligida 12
amir va katta qo‘shin yuborishga tayyor ekanligini bildirgan. 1642-yil
Imomqulixonning ko‘zi ko‘r bo‘lib qolganda Yalangto‘sh Bahodir va amirlar
39

Balxdan Nadr Muhammadni keltirib taxtga o‘tqazishgan. Nadr Muhammad
Yalangto‘sh Bahodirga Kobul atrofidagi Darai-Suf viloyati, Mo‘lg‘on, Kahmerdni
hamda tulkichi, sayqanchi, zirangi, kilachi, hazora-nikudariy qabilalarini o‘tovlari
bilan qo‘shib iqto tarzida in’om etgani ma’lum.
Yalangto‘sh Bahodir mamlakatda xondan so‘ng eng badavlat shaxs
bo‘lgan. 1645-yilda u Buxoroda Nadr Muhammadxon bilan janjallashib qolib,
Xo‘jandda xonga qarshi ko‘tarilgan amirlar isyoniga boshchilik qilgan. Buxorodan
isyonni bostirish uchun yuborilgan Abdulaziz Sulton asir olingan, isyonchilar
Buxoroga yurish qilishgan. Ular Buxoro g‘arbidagi Oqtepa mavzesida Abdulazizni
xon deb e’lon qilib, so‘ngra poytaxtni qamal qilishgan. Nadr Muhammadxon 3
oylik qamaldan so‘ng shaharni tark etishga majbur bo‘lgan. U boburiylar sulolasi
vakili Shoh Jahondan yordam so‘ragan. 1646-yil Shoh Jahon Balxga kenja o‘g‘li
Murodbaxshni katta qo‘shin bilan jo‘natgan. Bu qo‘shin Balx viloyatini himoya
qilish o‘rniga uni bosib olgan. Boburiylar Balxda 2 yildan oshiq hukmronlik
qilishgan, biroq u yerda mustahkam o‘rnasha olishmagan. 1648-yil yozida
Abdulazizxon 200 ming kishilik qo‘shin bilan Balxga yurish qilib, boburiylardan
bu viloyatni qaytarib olgan, bu qo‘shin tarkibida Yalangto‘sh Bahodir
boshchiligidagi qo‘shin ham bo‘lgan.
Abu Tohirxojaning «Samariya»da yozishicha, «Yalangto‘sh Bahodirning
qabri Samarqand yaqinidagi Dahbedda, Mahdumi A’zamning oyog‘i ostida, sufa
ustida, mozor devorining» ichidadur». Yalangto‘sh Bahodir haqida xalq orasida
ko‘plab rivoyatlar, afsonalar (masalan, «Yalangto‘sh botir» hikoyasi) to‘qilgan.
Bahodir Yalanto‘shning siyosiy faoliyati bilan bir qatorda uning
madaniyatga homiylik qilgani ham hukmdor faoliyatini o‘rganishga muhim turtki
beradi. Jumladan, bugungi kun xorijda nafaqat Samarqandning ramzi, balki
O‘zbekistonning ramzi sifatida ma’lum bo‘lgan Registon maydonidagi Tillakori
(1646–1660) va Sherdor (1619–1636) madrasalari shaxsan Bahodir Yalangto‘sh
tomonidan qurilgan. Aytish joizki, O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallagan
shaxslar to‘g‘risida bir qancha, maqola, risola, monografiyalar yaratilgani, ular
39

faoliyatiga doir konferensiyalar uyushtirilgani holda Bahodir Yalangto‘sh
faoliyatiga doir tadqiqotlar ancha kamligi ko‘zga tashlanadi. 7
1.2. Siyosiy islohotlari va davlat boshqaruvidagi o‘rni
Yalangto‘sh Bahodir Movarounnahr hududida siyosiy va ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bir qator muhim islohotlarni amalga
oshirgan. U o‘z faoliyatini bir necha asosiy yo‘nalishlarda olib borgan bo‘lib,
ularning eng muhimlari ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish, hududiy
boshqaruvni kuchaytirish va moliyaviy islohotlarni joriy etishdan iborat bo‘lgan.
Avvalo, Yalangto‘sh Bahodir hududiy boshqaruv tizimini
markazlashtirishga katta e’tibor bergan. O‘rta Osiyo tarixida bu davrda ichki
nizolar va taxt uchun kurashlar davom etayotgan edi. Ayniqsa, mahalliy amirlar va
bekliklar o‘rtasidagi ziddiyatlar davlatning harbiy va iqtisodiy barqarorligiga jiddiy
xavf solardi. Shu sababli, Yalangto‘sh Bahodir davlat boshqaruv tizimini isloh
qilib, hududiy hokimiyatni mustahkamlashga intildi. U o‘zining siyosiy faoliyati
davomida Movarounnahrning yirik shaharlarini bevosita nazorat ostida ushlab
turish uchun ishonchli noiblari orqali boshqaruv tizimini shakllantirdi.
Yalangto‘sh Bahodirning yana bir muhim islohoti moliyaviy tizimni qayta
ko‘rib chiqish bo‘ldi. O‘sha davrda savdo-sotiq rivojlanayotgan bo‘lsa-da, soliqlar
va bojxona tizimidagi tartibsizliklar iqtisodiy o‘sishga to‘siq bo‘layotgan edi. U bu
sohada tartib o‘rnatish maqsadida soliqlarning barqaror yig‘ilishini ta’minladi va
ularning davlat g‘aznasiga kelib tushishini qat’iy nazorat qildi. Shu bilan birga,
tadbirkorlik va hunarmandchilik faoliyatini rivojlantirishga sharoit yaratish orqali
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirdi.
Yalangto‘sh Bahodir Movarounnahrning eng nufuzli harbiy sarkardalaridan
biri sifatida o‘zining harbiy islohotlari bilan ham tarixda alohida o‘rin tutadi. U o‘z
davrining harbiy strategiyasini mukammallashtirishga katta e’tibor qaratgan va bu
borada bir necha muhim o‘zgarishlarni amalga oshirgan.
7
Vohidov S. Sharq mutafakkirlari va ularning merosi. – Buxoro: Buxoro davlat
universiteti, 2013. – 76-b.
39

Birinchi navbatda, Yalangto‘sh Bahodir muntazam armiyani tashkil etish
va uni tartibli saqlashga katta ahamiyat bergan. O‘sha davrda ko‘plab hukmdorlar
harbiy yurishlar vaqtida faqat vaqtinchalik yig‘ilgan qo‘shinlarga tayanishgan.
Biroq Yalangto‘sh Bahodir bu tizimning samarasizligini anglab, doimiy harbiy
bo‘linmalarni shakllantirishga kirishdi. U harbiy safarbarlik tizimini isloh qilib,
askarlarning muntazam ravishda tayyorgarlikdan o‘tishini yo‘lga qo‘ydi.
Shuningdek, u harbiy tartib-intizomni kuchaytirib, harbiy xizmatni aniq
tizim asosida tashkil etish tarafdori bo‘ldi. Yalangto‘sh Bahodir harbiy intizomni
mustahkamlash maqsadida qo‘shinlar tarkibini qayta shakllantirdi va ularni
muayyan jangovar birliklarga ajratdi. Uning bu islohoti tufayli Movarounnahr
qo‘shinlari ancha kuchli va harakatchan bo‘lib, harbiy yurishlarda muvaffaqiyat
qozondi.
Shuningdek, Yalangto‘sh Bahodir harbiy texnika va qurollanish sohasida
ham katta o‘zgarishlar qildi. Uning bu boradagi eng muhim xizmatlaridan biri
zamonaviy qurol-yarog‘larni keng joriy etish va ularni mahalliy ustalar tomonidan
ishlab chiqarish tizimini yo‘lga qo‘yish bo‘ldi. Ayniqsa, Yalangto‘sh Bahodirning
artilleriya va zirhli otliq qo‘shinlarni shakllantirishdagi xizmatlari keyingi davr
harbiy harakatlarida hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Yalangto‘sh Bahodir nafaqat harbiy sarkarda, balki yirik davlat arbobi
sifatida ham o‘z davrining eng nufuzli shaxslaridan biri bo‘ldi. U davlat
boshqaruvi sohasida uzoq muddatli siyosiy barqarorlikni ta’minlash uchun asosiy
institutlarni mustahkamlashga qaratilgan islohotlarni amalga oshirdi.
Uning davlat boshqaruvidagi asosiy o‘zgarishlaridan biri davlat
idoralarining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash edi. U o‘z hukmronligi
davrida mahalliy hokimiyat vakillarining vakolatlarini aniq belgilab, ularning
faoliyatini nazorat qilish tizimini joriy etdi. Shu bilan birga, davlat mulozimlari
orasida korrupsiyani kamaytirish uchun qat’iy choralar ko‘rdi va turli
amaldorlarning xalq oldida javobgarligini oshirdi.
Bundan tashqari, Yalangto‘sh Bahodir ta’lim va madaniyatni
rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratgan.
39

Uning tashabbusi bilan madrasa va masjidlar qurilishi jadallashgan, ilmiy
faoliyatni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha muayyan dasturlar ishlab chiqilgan.
Ayniqsa, u Samarqand va Buxoro kabi ilmiy markazlarning rivojlanishiga katta
hissa qo‘shgan. Uning davlat boshqaruvidagi faoliyati faqat uning hayoti bilan
cheklanib qolmadi. Yalangto‘sh Bahodirning olib borgan islohotlari keyingi
yillardagi siyosiy barqarorlik va iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim asos bo‘lib
xizmat qildi. U yaratgan boshqaruv tizimi uzoq vaqt davomida Movarounnahr
hududida mustahkam siyosiy tuzumning saqlanishiga imkon berdi.
Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodir o‘zining siyosiy islohotlari, harbiy
strategiyasi va davlat boshqaruvidagi faolligi bilan tarixda muhim o‘rin tutadi.
Uning siyosiy merosi nafaqat O‘rta Osiyo hududida, balki butun islom olamida
katta ahamiyatga ega bo‘lgan va keyingi hukmdorlar tomonidan ham namuna
sifatida qabul qilingan. Ilgari ilmiy jihatdan o‘rganish u yoqda tursin, hatto
ommabop bir nima yozish «ep ko‘rilmagan» yo‘nalish, mavzularga qo‘l urila
boshlandi.
Holbuki, ular bo‘yicha izlanishlar olib borish taqiqlanganini biz bilmaymiz.
Balki mustamlaka davrida mana shunday yozilmas va ochiq aytilmas ko‘rsatmalar
bo‘lgandir, biroq mustaqillik davriga kelib ham bu borada jiddiy urinishlar bo‘lgan
emas. Bunday holatning sababi juda ham oddiy deb o‘ylaymiz: boshqa sohalarda
bo‘lgani kabi, umuman, ijtimoiy fanlar, xususan, uning tarix yo‘nalishida
haligacha «sovet maktabi» tomonidan tortib qo‘yilgan chiziqlardan chiqib
ketilolgani yo‘q...
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning ilk kunlardanoq milliy meros va
salohiyat – ma’naviyat, ma’rifat, adabiyot, san’at, ilm-fan, ta’limga bo‘lgan
munosabatni tubdan o‘zgartirish, uni zamonaviy tarzda davlat siyosati darajasiga
ko‘tarish bilan bog‘liq tinimsiz urinishlari, jamoatchilik, ayniqsa, davlat
xizmatchilari va ziyolilar ongiga uzluksiz singdirib borishlari o‘laroq tug‘ilgan
muhit o‘z mevalarini bera boshlaganini sezmaslik mumkinmas. Jumladan, tarix
fanida. Tarixda shaxslarning tengsiz o‘rni, katta-kichik masala, tarmoqlardan tortib
butun bir davlat va yurt, mintaqa va xalqlar, hatto kishilik taqdiri-yu taraqqiyotiga
39

ta’sirini hech kim inkor etmagan va etolmaydi ham. Ushbu haqiqatni tasdiqlovchi
misollarni qidirib uzoqqa borishning keragi yo‘q, ular el-yurtimiz o‘tmishida
yetarli topiladi. Shu bilan birga, shu haqida so‘z ketganda, biz asosan o‘ta yirik,
ko‘pchilikka ma’lum va mashhur siymolarga urg‘u berishga odatlanganmiz.
Vaholanki uncha-muncha kishining qo‘lidan kelmaydigan xizmatlarni qilib
qo‘ygan, e’tirof, hurmat va har bir avlod esda tutishi, ibrat olishiga loyiq, biroq
tarixchi olimlar tomonidan «yuzaga chiqarilmagan» ajdodlarimiz ko‘plab topiladi.
Ulardan biri Yalangto‘sh Bahodirdir.
Yalangto‘sh Bahodir shaxsini juda kamchilik, o‘shanda ham, Sherdor
va Tillakoriy madrasalarini qurdirgan odam sifatida biladi. Uning obro‘si, umuman
millatimiz va davlatimiz tarixida tutgan o‘rni, aslida, ancha ko‘lamli va zalvorlidir.
U 1576-yili tug‘ilgan. Uning zamondoshi va so‘z ketayotgan davr tarixi
bo‘yicha o‘ta qimmatli asar — «Bahr al-asror fi manoqib al-ahyor» («Oliyjanob
kishilar botirligiga oid sirlar dengizi») muallifi Mahmud ibn Valining (XVII asr
o‘rtalarida o‘lgan) yozishicha, amirning o‘z oti Xatoy Bahodir bo‘lgan.
Yalangto‘sh esa uning laqabi edi. Mazkur ishonchli guvohlik amirning ismini,
bizningcha, sifatlanishini, goh Nizomiddin, goh Abdulkarim tarzida talqin qilinishi
bilan bog‘liq turli bahslarga ham oydinlik kiritadi, deb o‘ylaymiz. 8
Yalangto‘sh Bahodirning Qo‘chqor bahodir va Murodquli Bahodir ismli
qarindoshlariga oid guvohliklar bo‘lgani holda, otasi va o‘g‘li Boybekda «bahodir»
unvonini uchratmaymiz. Qolaversa, uning otasi ismi bo‘yicha ham ayrim
anglashilmovchiliklar bor. Hujjatlarda uning oti Boyxoja bo‘lgani aniq yozilgan.
Qozoq xalq og‘zaki ijodi namunalarida Jalanto‘s Seyitqul o‘g‘li ham uchraydi.
Agar XVIII asrda Yalangto‘sh Jalanto‘s Quliquli (maqbarasi Qarag‘anda shahridan
janubi-sharqda joylashgan) yashagani inobatga olinsa, hujjatlar va dostonlar
o‘rtasida yuzaga kelgan bunday tushunmovchilikni osongina yechish mumkin, deb
o‘ylaymiz. Ya’ni gap Yalangto‘sh (qozoqchasiga Jalanto‘s) ismli, turli zamonlarda
8
Qosimov A. Amir Temur va temuriylar davlati. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 100-b.
39

yashagan bir necha tarixiy shaxs – Boyxoja, Seyitqul va Quliquli o‘g‘illari haqida
ketmoqda.
Masalaning bu jihatiga o‘tgan asrning yigirmanchi yillarida yashagan
qozoq ma’rifatparvari va davlat arbobi Xalil Do‘stmuhamedov ham e’tibor
qaratganini eslatib o‘tgan bo‘lardik.
Nima bo‘lganda ham, bo‘lajak siyosiy va harbiy arbob dunyoga kelgan
palla — XVI asrning so‘nggi choragi o‘zbek davlati o‘zining temuriylar davridagi
siyosiy qudratini tiklay boshlagan yillarga to‘g‘ri kelgandi.
Gap shundaki, ichki qarama-qarshiliklarni yo‘qotolmagan temuriylarni
yengib, o‘zbek davlati boshqaruviga kelgan shayboniylar yangi va yosh siyosiy
kuch sifatida ko‘tarinki kayfiyatda ish tutganlari yaxshi ma’lum. Chunonchi sulola
asoschisi Muhammad Shayboniyxon (1500−1510) Turon va Xurosonni
birlashtirishga, ya’ni temuriy Sulton Abu Sa’id o‘limidan (1469) keyin asr
so‘nggigacha Samarqand va Hirotda hukm surgan ikki hokimiyatchilikka chek
qo‘yib, kamida Amir Temur davridan Samarqandga bo‘ysunib kelgan merosiy
yerlarni birdan-bir poytaxt izmiga qaytargan. Undan keyin yuz bergan
sustlashishlarga qaramay, Ubaydullaxon (1533–1540) urinishlari bilan o‘zbek
davlatining Xurosonga bo‘lgan haqqi amalda ta’minlab turilgan. Biroq keyingi –
siyosiy maydonga Abdullaxon ikkinchi chiqqunga qadar yillarda yana
qo‘shhokimiyatchilik «kasali» qo‘zg‘alib, endi Samarqand va Buxoroning o‘z
xonlari bor edi. Bunday holat mahalliy boshboshdoqlikni kuchaytirib yuborishi,
tashqi kuchlar ishtahasini qo‘zg‘ashi tabiiy edi va shunday bo‘lgan ham.
O‘z siyosiy yuksalishini 1557-yili Buxoroni qo‘lga kiritishdan
boshlagan Abdullaxon keyingi yillarda Samarqand, Toshkent, Savron, Yassi,
O‘tror, Sayram, Farg‘ona, Badaxshon, Ko‘lob, Xorazm,
Xuroson, Koshg‘arni bo‘ysundirib, hozirgi O‘rta Osiyo, janubiy Qozog‘iston,
g‘arbiy Xitoy, Afg‘oniston, shimoli-sharqiy Erondan iborat ulkan hududni
davlatimizning o‘sha paytlardagi poytaxti Buxoro atrofida birlashtirolgan.
Shu ma’noda, uning siyosiy intilishlari va xatti-harakatlarida Amir
Temurga nisbatan katta hurmat va Sohibqirondek shuhrat qozonish izzat-nafsi
39

kuchli bo‘lganini ilg‘amaslik mumkin emas. Masalan, 1578-
yili O‘tror , Sig‘noq , Savron va Turkiston shaharlarini bo‘ysundirgan Abdullaxon
Sohibqiron Ahmad Yassaviyga atab qurdirgan maqbarani ziyorat qilish asnosida
uch yuzta qo‘y so‘ydirib, Amir Temur yasattirgan ulkan qozonda ovqat pishirtirgan
va yetim-yesir, och-nahorlarga ulashgan, marhumning ruhiga bag‘ishlab duolar
o‘qilgan. 9
1582-yili Dashti qipchoqqa harbiy yurish uyushtirganida esa, hozirgi
Qozog‘istonning Qarag‘anda viloyati Ulug‘tog‘ tumanida hududida joylashgan
Ulug‘toqqacha yetib borgan. Ya’ni Amir Temur To‘xtamishxonga qarshi lashkar
tortgan 1391-yilning aprel oyi oxirlarida yo‘l-yo‘lakay qarorgoh qurgan tog‘lik
oldidan chiqqan va u yerdagi Oltincho‘qqida Sohibqiron buyrug‘iga ko‘ra
katta harsangtoshga bitilgan mana bu so‘zlarni o‘qigan “Tarix yetti yuz
to‘qson uchinda, qo‘y yili yoz (ko‘klam) oyi orasi Turonning sultoni Temurbek
uch yuz ming cherik bilan islom uchun Bulg‘or xoni To‘xtamishxonga qarshi
yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo‘lsin deb bu tepani qurdi. Tangri nusrat
bergay, insha Alloh. Tangri el kishiga rahmat qilg‘ay, bizni duo bila yod qilg‘ay”.
Marhum xotirasiga hurmat bajo keltirgan Abdullaxon uning qarshisida
xuddi shunga o‘xshash tepalikdagi toshga «Kimki bu manzilga qadam qo‘ysa,
xayrli duo ila bizni yod aylasin» so‘zlarini o‘ydirib yozdirgan.
Umuman olganda, Abdullaxon Dashti qipchoqqa, xususan, Sibir, Qozoq
xonliklariga nisbatan ancha g‘ayratli siyosat yuritgani ma’lum. Chunonchi 1563-
yili shayboniy Kuchumxonga lashkar berib, uni Sibir xonligida hokimiyatga
kelishida qo‘llab-quvvatlab, izchil siyosiy-iqtisodiy va diniy aloqalarni yo‘lga
qo‘ygani ma’lum. Shuningdek, tarixiy manbalarda qozoq xonlari Shig‘ay (1580 –
1582) va To‘kal (1582 – 1598) o‘zbek hukmdoriga bo‘yin egib, unga xizmat
qilganlariga oid guvohliklar bor.
9
Ismoilov H. Movarounnahrning siyosiy tarixi. – Samarqand: Samarqand davlat
universiteti, 2010. – 78-b.
39

Demak, Yalangto‘sh Bahodirning bolalik va yoshlik kezlari mana shunday,
katta va muhim tarixiy voqealarga boy bosqichga to‘g‘ri kelgan hamda mazkur
omil uning dunyoqarashi, fe’l-atvoriga ta’sir o‘tkazishi turgan gap edi. Qolaversa,
Turkistonning Buxoro, Samarqand, Xiva, Shahrisabz, Qarshi, Termiz, Toshkent,
Qo‘qon, Andijon singari o‘nlab katta-kichik shaharlari, ya’ni o‘troq madaniy muhit
talablariga mos ravishda avval maktab, so‘ng madrasada dunyoviy va diniy
bilimlarni pishiq egallagan. Harbiy san’at sirlarini o‘rgangan, jismonan chiniqib,
turli qurol-yaroqlardan foydalanish, lashkarni boshqarish bo‘yicha mahoratini
oshirganiga oid guvohliklar ham yo‘q emas.
O‘ziga to‘q va o‘ziga yarasha mavqega ega oila vakili ekani hamda tilga
olingan sifatdagi ta’lim-tarbiya vaqti soati kelib Yalangto‘sh
Bahodirga asqatishi turgan gap edi. Abdullaxonning 1598-yili yuz bergan
o‘limidan ko‘p ham o‘tmay shayboniylar sulolasining bir asrlik faoliyati ham
yakun topadi. O‘zbek davlati boshqaruviga ashtarxoniylar keladilar. Yalangto‘sh
Bahodirning kelgusi bir umrlik kechmishlari ham aynan mazkur sulola bilan
bog‘liqdir.
Rasmiy xizmatni Xurosonda faoliyat yuritayotgan
ashtarxoniy Dinmuhammadxon (1599-yili o‘lgan) qo‘lida boshlagan Yalangto‘sh
Bahodir o‘zining botirligi va sadoqati tufayli yangi siyosiy xonadonning ishonchini
qozona boshlagan. Shuning uchun ham, keyingi ashtarxoniylar Boqi
Muhammadxon (1601−1605) va Vali Muhammadxon (1605−1611) ham uni
ko‘zdan qochirmaganlar. Biroq amirning yuksalishi 1606
yildan Dinmuhammadxon o‘g‘li, Balx viloyati hokimi Nadr Muhammadga xizmat
qila boshlashi bilan bog‘liqdir. Aynan mazkur ashtarxoniy sulton uni otaliq
lavozimiga loyiq ko‘rgan, unga hozirgi Afg‘oniston hududidagi qator yer-suvlarni
tortiq qilgan. Yalangto‘sh Bahodirning yanada kengroq miqyos – mamlakat siyosiy
turmushida tanilishi, borgan sari o‘z mavqeyini oshirib borishida 1611-yildan
boshlab o‘ttiz yil o‘zbek davlatini boshqargan Imomqulixonning (1611−1642)
xizmati katta bo‘lgan. Adolatli, aqlli va botir xon sifatida kattayu kichik orasida
39

dong‘i ketgan Imomqulixon davri ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi yillaridagi
eng rivojlangan va kuchaygan bosqich sanaladi.
Davlat boshqaruvini qo‘lga olishiga hissa qo‘shgani, sadoqatli va namunali
xizmatlarini e’tiborga olgan Imomqulixon 1712-yili Yalangto‘sh Bahodirni
Samarqand viloyati hokimi etib tayinlaydi. Umumhisobda u qirq yil 1612−1632,
juda yuqori bo‘lgan.
Otasi tomonidan mashhur mutasavvif Burhoniddin Qilich, onasi tomonidan
Ahmad Yassaviyga borib taqaladigan Sayyid Ahmad Xojagiy — Mahdumi A’zam
Kosonda tug‘ilgan va maktab hamda madrasani ham shu yerda bitirgan.
Keyinchalik Toshkentda Xoja Ahrorning shogirdi Muhammad Qoziga
shogirdlikka tushgan. Ustozining o‘limidan so‘ng naqshbandiya tariqatining
yetakchisiga aylangan. 10

Zahiriddin Muhammad Bobur unga bag‘ishlab ruboiylar yozganiga oid
guvohlikning o‘ziyoq shayxning shuhrati Turkistondan tashqaridagi o‘lkalarga
ham tarqalganidan dalolat beradi, albatta. Shu o‘rinda, Mahdumi A’zam ham
shoirga atab «Boburiya» risolasini yaratib, Hindistonga jo‘natganini eslatib o‘tgan
bo‘lardik. Shayboniy sultonlar, hokimlar, amirlar Mahdumi A’zamni o‘zlariga pir
deb bilganlar. Jonibek sulton uni Samarqandga ko‘chib o‘tishga ko‘ndirgach,
shayx 1528-yili Dahbed qishlog‘iga kelib, umrining qolganini shu yerda o‘tkazgan,
katta bog‘ yaratib, ekin-tikin va bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan.
Mahdumi A’zam hech bir zamonda o‘z qimmatini yo‘qotmaydigan
qarashlari bilan mashhur edi: Din va muqaddas kitoblar insonni ma’naviy yetuklik
sari yetaklash uchundir, inson din uchun emas, din inson uchun yaratilgandir.
Bilim duru gavhardir, ilmdan ko‘ra qimmatliroq javohir bo‘lishi mumkin emas.
Haqiqiy ilmni esa bilimi va ma’naviyati mukammal ustozdan olmoq lozim.
Yalangto‘sh Bahodirning piri bo‘lgan Xoja Hoshim (1634-yili o‘lgan)
esa Mahdumi A’zamning nabirasi edi. Xoja Hoshim Imomqulixonning taxtga
10
Yusupov J. Samarqand me’morchiligi tarixi. – Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2012. – 65-
b.
39

o‘tirishida qo‘llab-quvvatlagan shaxslardan biri sanaladi. Ular sirasida Yalangto‘sh
Bahodir ham bo‘lgan.
Zamondoshlari, ixlosmandlarini mehnat va bilimga
chorlagan naqshbandchilar, xususan, Xoja Hoshimning Yalangto‘sh Bahodirga
ta’siri katta bo‘lgani shubhasiz. O‘zi ham Buxoro madrasasini bitirgan
amir ilmu fan, adabiyot va san’at ahlini o‘ta qadrlagan. Umri davomida ko‘paytirib
borgan boyligining anchasini masjid, xonaqoh, hammom, ko‘prik, maktab,
madrasalar qurish, ularda dars bergan va dars olganlarning moddiy ta’minotiga
sarflagan. Madrasalarni saqlash chiqimlari, mudarrislar maoshi, talabalar
nafaqasida uzilish bo‘lmasligi uchun ko‘pdan-ko‘p ekin maydonlari, karvonsaroy,
do‘kon singari daromadli joylarni ularga umrbod vaqf qilib bergan. Yalangto‘sh
Bahodirning nomini abadiylashtirgan omil uning siyosiy-harbiy faoliyati, go‘yoki
tugamas boyligi emas, balki Yer yuzining sayqali sanalmish Samarqanddagi
Registon maydonida qurdirgan ikki bino — Sherdor va Tillakoriy madrasalari
bilan bog‘liqdir, albatta. 11
Registonning kelajagini belgilab bergan Ulug‘bek g‘oyasi va mehnati
mevasi bo‘lmish madrasa qarshisida 1619−1636 yillarda qad ko‘targan Sherdor
madrasasini Yalangto‘sh Bahodir Xoja Hoshimga bag‘ishlagani ma’lum.
Imoratning tashqi o‘lchovi 70 metrga 57 metr, ichki hovlisining kattaligi 30 metrga
30 metr bo‘lib, me’mori – Abduljabbor, bezash ishlariga Muhammad Abbos
boshchilik qilgan. Tarhi to‘rtburchak, ikki qavatli binoning bosh tarzi ikki
qanotining har birida qovurg‘ali gumbaz va minorasi bor. Minora tepasiga ellik olti
zina bilan chiqiladi. Peshtoq ravog‘i ichkarisidagi koshinkori bezak orasida qora
asosli koshinga oq harflar bilan me’mor Abdujabbor nomi yozilgan.
Qanoslaridagi qizg‘ish zarhal tusli sher oq ohuni quvmoqda. Quyosh bodomqovoq,
qiyiq ko‘zli qilib tasvirlanib, yuzi zarhal tusli yog‘du bilan hoshiyalangan. Butun
lavha zangori asosda bo‘lib, firuza va zarhal bo‘yoqlar bilan tasvirlangan hamda
bir-biriga chirmashib ketgan navdalar, ochilib yotgan oq gullardan iborat.
11
Abu Toxirxo‘ja. Samariya. − T.: Kamalak 1991. 52-b
39

Madrasaning «Sherdor» nomi bilan mashhurligi ham ushbu ko‘rinish bilan
bog‘liqdir.
Imoratlarni yasatishda quyosh va sher suratlaridan foydalanish yangilik
bo‘lmay, Amir Temur Keshda qurdirgan, salobati bo‘yicha tengsiz Oqsaroyning 70
metrlik peshtoqida, aniqrog‘i baland darvoza tepasi hamda ikki chetida quyosh
manzarasidagi sher tasvirlangani ma’lum. Ya’ni mazkur inshootdagi sher tasviri
uchta bo‘lgan va ispaniyalik elchi Ruyi Go‘nsales Deklavixo‘ ularni 1404-yili o‘z
ko‘zi bilan ko‘rgan.
Bundan ko‘rinib turibdiki, Yalangto‘sh Bahodirning Sherdor madrasasini
barpo etish va bezash bilan bog‘liq rejasi, yuqorida aytilganidek, Ulug‘bek
madrasasi hamda Oqsaroydan olingan taassurot bilan bog‘liq bo‘lgan, deyish
mumkin. Negaki Sherdorning serhashamligi aynan uning peshtog‘i bilan
belgilanadi. Uning ikki tomonida gumbazli darsxona joylashgan. Hovli atrofidagi
ikki qavatli hujralarning soni ellik to‘rtta bo‘lib, har birining oldida ravoqli ayvon
bor.Butun imorat yuzi naqshlar bilan qoplangan bo‘lib, ularda chok,
yirik xandasaviy suls, kufiy yozuvlari va gul bandlari tasvirlarda uyg‘unlashgan
bo‘lib, Samarqand me’moriy bezaklar maktabiga xosdir.
1646-yili Yalangto‘shbiy Bahodir yana bir katta ishga qo‘l urgan:
Registonning shimolida Tillakoriy madrasasining qurilishi boshlangan. Mirzoyi
karvonsaroyi asosi ustiga madrasa, hujralar o‘rnida peshtoq gumbazli masjid
joylashgan. Bezak ishlarida oltin sarflangani uchun tilladan ishlov berilgan
ma’nosida «tillakoriy» deb yuritila boshlangan.70 metrga 70 metr bo‘lgan
madrasaga chuqur ravoqli peshtoq orqali, g‘arb tomondan kirilib, ikki qanotining
oldi ravoqli, ikki qavatli hujralar, burchaklarini teng kattalikdagi guldasta
mezanalar egallagan. Masjid xonaqohining baland poygumbazi uzoqdan ko‘zga
tashlanib turadi.
Xonaqoh to‘riga marmardan mehrob va zinapoyali minbar ishlangan. O‘z
davrida zarhal naqshlar bilan jozibador bezatilgan xonaqohning ikki yonini oldi
ravoqli, gumbaz tomli ayvonlar (yo‘laklar) egallagan.Bosh tarzidagi bezak
mavzularining boyligi, ichki va tashqi naqshlarning serhashamligi,
39

peshtoq qanosi va tokchasidagi iroqi kashtani eslatuvchi bezaklar, bo‘rtma
yozuvlar o‘ziga xosdir.
Ravoq burchaklari, bezakli toqilarni to‘ldirishda ustalar turli usullarni
qo‘llaganlar. Koshinli ravoqlarda yashil tangachalar, sarg‘ish yaproqlar va feruza
poyalar aks ettirilgan 12
.
Xonaqoh izorasi koshinnamoyon, devori, gumbazi va bag‘ali kundal
uslubidagi serhasham naqshlarga boy. Mehrob ravog‘i va bag‘ali muqarnas
kosachalar bilan to‘ldirilib, zarhal berilgan hamda Qur’on oyatlaridan olingan
bo‘rtma yozuvlar bilan hoshiyalangan.Eshiklar murakkab naqsh va yozuvlar bilan
yog‘och o‘ymakorligida pardozlangan.Hovli sahniga marmar yotqizilgan.
Atrofidagi hujralarga eshik, tuynugiga panjaralar ishlangan. Qurilish ishlari 1660-
yili, ya’ni Yalangto‘sh Bahodir o‘limidan so‘ng tugallangan. 13
Bizgacha yetib kelgan hujjatlardan biriga ko‘ra, mazkur ikki madrasaning
moddiy ta’minoti uchun 11610 tanob sug‘oriladigan yer, 8 ta do‘kondan keladigan
daromad vaqf qilib berilgan.Yalangto‘sh Bahodir qurdirgan me’morchilik
obidalaridan yana biri Dahbeddagi Mahdumi A’zam majmuasidir. Vasiyatiga ko‘ra
o‘zi yaratgan bog‘ o‘rtasidagi nok daraxti tagiga ko‘milgan shayx qabrini obod
etishga Yalangto‘sh Bahodir 1618-yili kirishgani ma’lum. Chunonchi qabrning
janub tomoniga keng va yuksak xonaqoh soldirgan. Mozorni o‘rab turgan devor va
ravoqli darvozani esa, so‘z ketayotgan davrning yana bir zabardast davlat arbobi
Nodir devonbegi (1568-1644) qurdirgan.Xonaqohning shimoliy qismidagi, 17.6
metrga 16.6 metr o‘lchovdagi deyarli kvadrat shaklga ega daxma Samarqandning
kulrang marmaridan ishlangan bo‘lib, balandligi – 1.55 metr, burchaklari
marmar yarim ustunlar bilan bezatilib, Qur’on oyatlari bilan
ziynatlangan.Yalangto‘sh Bahodirning Xoja Hoshim ikki o‘g‘liga turmushga
chiqqan ikki qizi – Iqlimabonu va Oybibining qabrlari ham shu yerda.
12
Qosimov A. Amir Temur va temuriylar davlati. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 114-b.
13
Д. И. Эварницкий. Путеводитель по Средней Азии. Из Баку в Ташкент. — Ташкент, 1893. — С.
87.
39

Xorazm hukmdori Isfandiyorxonning (1623-1643) Eron shohi Safidan
(1629-1642) Yalangto‘sh Bahodirning Makkaga ziyoratini qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha iltimosi bilan bog‘liq guvohlikka shubha bildirmagan bo‘lardik. To‘g‘ri,
Xuroson uchun kurashda o‘zbek amiri safaviylar bilan ko‘p marta to‘qnash kelgan.
Biroq haj safari bilan bog‘liq masalada musulmon hukmdorlari odatda olijanoblik
ko‘rsatganlar. Shu bilan birga, Yalangto‘sh Bahodir mazkur niyatini amalga
oshirolmay qolganining ehtimoli baland. Negaki manbalarda buni tasdiqlovchi
hatto biron ishora ham yo‘q. Qolaversa, XVII asr qirqinchi yillarining birinchi
yarmida o‘zbek davlati boshqaruvida jiddiy siyosiy o‘zgarishlar yuz bergan:
1642-yili Imomqulixon o‘rnini egallagan Nadr Muhammadxon (1642-1645) uch
yilga bormay taxtni o‘g‘li Abdulazizxonga (1645-1681) topshirishga majbur
bo‘lgan. Mazkur jarayonda faol qatnashgan Yalangto‘sh Bahodirning yurtni
vaqtinchalik bo‘lsa-da tark etishi mumkin emasdi.
Yalangto‘sh Bahodir 1656-yili 80 yoshida bu yorug‘ olamni tashlab ketgan.
Vasiyatiga ko‘ra uni Dahbeddagi Mahdumi A’zam xonaqohiga, piri Xoja Hoshim
qabrining oyoq tomoniga ko‘mganlar. Shu tariqa, o‘zbek xalqi va davlatchiligi
tarixida o‘z o‘rni va xizmatlariga ega yirik davlat arbobi, ko‘plab xayrli ishlar
tashabbuskori, ilm-fan hamda madaniyat homiysi Yalangtush Bahodirning umr
daftari tugagan. Biroq uning millatimiz va davlatimiz ravnaqi va dovrug‘i yo‘lida
qilgan ishlari avlodlar xotirida abadiy qolajak.
39

II BOB. YALANGTO‘SH BAHODIRNING MADANIY MEROSI
2.1. Me’moriy obidalar barpo etishdagi tashabbuskorligi
Yalangto‘sh Bahodir O‘rta Osiyo tarixidagi buyuk harbiy sarkarda va
davlat arbobi bo‘lish bilan birga, madaniyat va san’at homiysi sifatida ham alohida
o‘rin tutadi. Uning me’morchilik sohasidagi xizmatlari ayniqsa Samarqand
shahrida keng ko‘lamda namoyon bo‘lgan. Yalangto‘sh Bahodir
Movarounnahrning yirik siyosiy va ma’naviy markazga aylanishida, uning
me’moriy yodgorliklar bilan bezatilishida beqiyos hissa qo‘shdi. 14
U Temuriylar sulolasining madaniy siyosatini davom ettirib, Samarqandni
butun islom olamining diqqat markaziga aylantirishga harakat qildi. Uning
tashabbusi bilan shahar arxitekturasini rivojlantirish yo‘lida ulkan qurilish ishlari
amalga oshirildi. Ayniqsa, Samarqandning tarixiy markazi bo‘lmish Registon
maydoni Yalangto‘sh Bahodir tomonidan kengaytirilib, obodonlashtirildi. U
nafaqat mavjud binolarni qayta tikladi, balki yangi me’moriy obidalarni ham
bunyod etdi.
Movarounnahr me’morchiligiga xos bo‘lgan naqshinkorlik, gumbazli
inshootlar va geometrik simmetriyaga asoslangan uslublarni yanada
takomillashtirishga hissa qo‘shgan bu shaxs qurilishda an’anaviy bezak san’atidan
keng foydalangan. Ayniqsa, uning me’moriy homiyligi davrida qashqarig‘och
(sopol koshinlar), girih naqshlar va epigrafik bezaklar keng tarqaldi. Uning
buyurtmalari asosida bunyod etilgan me’moriy yodgorliklar O‘rta Osiyo
arxitekturasining eng yaxshi namunalari sifatida tarixda qoldi.
Yalangto‘sh Bahodirning me’morchilik merosi ichida eng muhim obidalar
sifatida Samarqanddagi Sherdor madrasasi va Tillakori madrasasini alohida
ta’kidlash lozim. Bu inshootlar Samarqandning eng mashhur me’moriy obidalari
14
Saidov U. O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2009. – 28-b.
39

qatoriga kiradi va bugungi kunda ham o‘zining go‘zalligi bilan butun dunyo
sayyohlarini o‘ziga jalb qiladi.
Sherdor madrasasi Yalangto‘sh Bahodir tashabbusi bilan XVII asrning
birinchi yarmida bunyod etilgan bo‘lib, u Registon maydonining g‘arbiy tomonida
joylashgan. Bu madrasa o‘zining noyob me’moriy yechimlari bilan ajralib turadi.
Uning asosiy gumbazi va tashqi devorlari nafaqat geometrik naqshlar, balki
hayvon tasvirlari bilan ham bezatilgan bo‘lib, bu O‘rta Osiyo islomiy
me’morchiligida juda kam uchraydigan holatlardan biri hisoblanadi. Madrasa
devorlarida Sher (yo‘lbars) tasviri aks etgani bois u "Sherdor" deb nomlangan.
Sherdor madrasasi o‘z davrida islom dini ilmlarini o‘rgatish markazlaridan
biri bo‘lib, unda ko‘plab olimlar va mutafakkirlar tahsil olgan. Ushbu madrasa
faqatgina ta’lim markazi bo‘lib qolmay, balki Samarqand me’morchilik
maktabining eng yuqori cho‘qqilaridan biri sifatida tarixga muhrlangan. 15
Sherdor madrasasi — Samarqanddagi me moriy yodgorlik (1619—1636).ʼ
Registon ansambli tarkibida. Mirzo Ulug‘bek dunyoning bir bo‘lagi bo‘lishni
yaxshi ko‘radigan buyuk shaxs. Parazit quvnoq mavjudotdir. Madrasa tarhi
tortburchak, 2 qavatli. Eng yaxshisi, 2 haftalik mashaqqatli mehnat va ozgina
quvonch talab etiladi. Tog‘larning yurish yo‘llari to‘satdan o‘lim yoki to‘satdan
hushini yo‘qotish fikriga to‘la edi. Ushbu tadqiqot natijalari juda salbiy edi.
Madrasa nomi shu tasvirdan kelib chiqqan. Binoning serhashamligi shu
peshtog ida. Kuniga 2 soat piyoda yurib, masjid tomon yurdim va xursandchilik
ʻ
bilan qarshi oldim. 2000 kishining atrofiyasi (54 yosh) keksa odamlar tomonidan
amalga oshirildi. Ayvonlar yozda darsxonani o tagan.
ʻ
Viloyat mamlakat poytaxti Samarqand shahrida joylashgan. Viloyat 3 ta
shaharda (Ulug bek madrasasi, Tillakori madrasasi, Sherdor madrasasi) joylashgan
ʻ
bo lib, muhim xotiralarni o zida jamlagan. Shoir Ulug‘bek (1417-1420) mamlakat
ʻ ʻ
shimolidagi Xo‘jayli shahrida tug‘ilgan. U musulmonlardan birinchi bo‘lib buyruq
olgan (1424), musulmonlardan birinchi bo‘lib buyruq olgan (1430).
15
Rahimov Z. O‘rta Osiyo davlatlari tarixi. – T.: Fan, 2008. – 24-b.
39

XVII asrda Samarqand Yalangto sh Bahodir shahrining poytaxti, Ulug bekʻ ʻ
shahrining poytaxti, Sherdor madrasasining (1619—1635/36), Tillakori
madrasasining (1646/47— 1659/60) poytaxti bo lgan
ʻ 16
.
Rang-barang koshinkori muammosi hal etilmagan; Yong‘oq yog‘i va jele
loviyalari stolda. Yong‘oq yog‘i va jele loviyalari stolda. Qadimiy Samarqandda
Mutaxassis qo shini harbiy bazasini tashlab, yangi shaharlar: Ulug bek madrasasi
ʻ ʻ
(1417-1420), Sherdor madrasasi (1619-1636), Tillakori madrasasi (1647-1660)
qurishga majbur bo ldi.
ʻ
Registon - hayot quvonchi shu qadar ulug‘ki, uni ko‘rish quvonch va
sharqdagi shahar qurilishi san atining eng ko zga ko rinarli namunalaridan biri
ʼ ʻ ʻ
svobodna. Faksda shunday deyiladi: “Siz biznesni boshlaganingizda, biror narsaga
qiziqqan odamga xat yuborishingiz kerak”. 2001-yil YuNESKO madrasani o‘z
ishi uchun nufuzli mukofot bilan taqdirladi. Viloyat shaharning ilmiga muxlis
bo‘lib qolgandir, lekin buning uchun katta pul kerak. “Registon” “quvonchli”
so‘zlar bilan odamlarni kuldirdi.Tadbirning rasmiy nomi sifatida “Registon” nomi
tanlandi. Umid qilamanki, Buxoro, Shahrisabz, Toshkent ham xursand bo‘ladi.
Samarqanddagi Osiyodagi bo‘lishi mumkin, Samarqanddagi hokimi edi. Umid
qilamanki, siz menga hech qanday qayg‘u bermaysiz. Amir Temur Samarqand
viloyati hukumatiga tashakkurnoma yo‘lladi. Ulug‘bek Davriy (1409-1447)
Kavkaz xalqiga qarshi harbiy asir bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Ziyorat idorasi tomonidan Ulug bek madrasasi (1417-1420), Sherdor
ʻ
madrasasi (1619-1636) va Tillakori masjid-madrasasi (1647-1660) binolari qurildi.
Ro‘yxatga olish idorasi "Bolalar soborini" quvnoq va dono odam bo‘lish darajasida
qurdi. Ularni Ko‘chkunjixon (1527-1530) Tillakori madrasasiga qo‘shiq va raqsga
o‘rgatgan shoir va shoirdir. 1904 yilda u vazn yo‘qotishni boshladi, lekin 1910-
yilda u vazn yo‘qotishni boshladi va ba’zan hatto vafot etdi. 100 yil muqaddam
mintaqa hukumati ishsiz qolganlar sonini ko‘paytirish uchun chora ko‘rishga qaror
qilgan.
16
Rashidov U. Markaziy Osiyo sarkardalari. – T.: Ma’naviyat, 2007. – 92-b.
39

Tillakori madrasasi esa Yalangto‘sh Bahodirning me’morchilik
homiyligidagi yana bir muhim obidadir. Bu madrasa Registon maydonining
shimoliy tomonida joylashgan bo‘lib, uning qurilishi XVII-asrning o‘rtalarida
yakunlangan. Tillakori madrasasi o‘zining ajoyib interyer bezaklari va oltin suvi
bilan ishlangan naqshlari tufayli “Tillakori”nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan.
Ushbu madrasa nafaqat ta’lim markazi, balki masjid vazifasini ham bajargan. 17
Tillakori madrasasining asosiy xususiyatlaridan biri uning ichki devorlarida
ishlangan bezaklarning nihoyatda nafisligi va murakkabligidir. Bu madrasa islomiy
san’at va me’morchilikning eng yuksak namunalaridan biri hisoblanadi.
Yalangto‘sh Bahodir ushbu madrasani barpo ettirish orqali nafaqat Samarqandning
obodligini ta’minladi, balki butun Movarounnahr madaniy merosiga ulkan hissa
qo‘shdi. 18
Uch madrasai oliya Turkiston podsholaridan Imomqulixon hazratlarining
davrida sipohsolor va ham Samarqandga voliy bo‘lg‘on Abdulkarim Yalangto‘sh
Bahodir tomonidan bino qilingandur.Yalangto‘sh Bahodir Samarqand askari ila
Xuroson va Mashhadni istilo etib, ul tarafdan kelturg‘on amvol, g‘anoyim ila
Samarqandg‘a bu Sherdor va ham Tillakori madrasalarini bino etibdur. Bu
madrasalar doxilan va xorijan chiniy mulavvi koshi ila ziynat berilib qoshilarini
aksari go‘yo bugun usto va san’atkor qo‘lidin chiqg‘on kabidur.Tarix binosi
Sherdor madrasasini doxiliy va g‘arbiy to‘qinda chiniy muzoyiq ila zerdagi vajh
uzra nazman yozibdur...Sherdor madrasasining madxali va jabhasi g‘arbdagi
Madrasai Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragoniy madrasasi mohazisinda mutavajjih va ikkisi
yuz ba yuz bir shaklda bino qilingan. Ikkisi fosilasi yuz arshin va orasi tosh farsh
qilingan vasi’ bir maydondurki, Registon atalur. 19
Registonning shimoliy va janubi katta yo‘l bo‘lub, shimolidagi qanorida
bo‘loda zikr qilingon ikki madrasa rukn va zoviyalariga muqobil Tillakori
17
Д. И. Эварницкий. Путеводитель по Средней Азии. Из Баку в Ташкент. — Ташкент, 1893. — С.
23.
18
Xasanov B. Temuriylar davrida ilm-fan. – T.: Fan, 2006. – 112-b.
19
Mahmudov N. Buyuk davlat arboblari. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 120-b.
39

madrasasi mabnidur. Sherdorning samti xorijdan haddi g‘arbiya va sharqiyasi 82
arshindan, shimoliy va janubiy tomondan 95 arshindan bo‘lub, jam’an 779
murabba’ arshin yerni muhtaviydur.
Sherdorni sahni doxiliyasining g‘arbiy va sharqiy hadlari 54 arshindan,
shimoliy va janubiy taraflari 52 arshindan bo‘lub, vus’ati 2808 murabba’ arshin va
yeri marmar tosh ila farsh bo‘lub, to‘rt qattiq hujralar va to‘rt katta ravoqning
jabhasih sahifasi. imoratni o‘rni 4910 murabba’ arshin yerni shog‘ildur. Madrasa
ikki oshyona bo‘lub, 64 hujra, ikki katta darsxona, doxilan to‘rt katta to‘qni
mujtamildur…
Peshtoqning bilish jabhasinda mehrobning ikki tarafida bir-birig‘a muqobil
ikki sher (arslon) shaklini musattah chiniy va koshilar ila arslon rangida mulavvan
tasvirlangani uchun Madrasai Sherdor atalibdur. Arslon naqshasining asari bu
kunda ham ma’lumdur. Madrasa va minoraning boshqa tasvirida tasvir yo‘q va aks
ettiruvchi ila oyati hadis va tarixi abyotni marmarlarg‘a muzoyiqlangan va koshi
mulavvan chiniylar ila yozilgan. Madrasa minora va qubbalarining butun sathini
arab, eron, hind uslub naqqoshisi uzra mulavvun chiniy va rangorang koshi ila
nihoyat nafis suratda naqshlangandurki, to‘rt asr bo‘lgan bo‘lsa ham qoshilar oftob
va oy nurini aks etdurar va ko‘zni qamashdurar.
Yalangto‘sh Bahodir tomonidan barpo etilgan me’moriy yodgorliklar
faqatgina o‘z davrining san’at asarlari bo‘lib qolmay, balki keyingi asrlarda ham
O‘rta Osiyo madaniyatining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Uning
homiyligi ostida bunyod etilgan inshootlar faqat Samarqandda emas, balki butun
islom olamida arxitektura va me’morchilikning yuksak namunasi sifatida e’tirof
etildi.
Yalangto‘sh Bahodir tomonidan qurilgan obidalar nafaqat estetik va
me’moriy jihatdan, balki ijtimoiy va ma’naviy jihatdan ham katta ahamiyat kasb
etgan. Bu madrasa va masjidlar o‘sha davrda ilm-fan va diniy ta’lim markazlari
sifatida faoliyat yuritgan, ularda ko‘plab olimlar, mutafakkirlar va ulamolar tahsil
olgan. Shu sababli, Yalangto‘sh Bahodirning qurilish ishlari faqat bino barpo
39

etishdan iborat bo‘lmay, balki butun jamiyatni ilm-ma’rifat bilan yuksaltirishga
qaratilgan keng qamrovli madaniy harakatning bir qismi sifatida baholanishi lozim.
Uning qurilish homiyligi tufayli Samarqand va Movarounnahrda an’anaviy
me’morchilik maktablari rivojlandi va keyingi avlod me’morlari ham ushbu
uslublarni davom ettirdi. Yalangto‘sh Bahodir yaratgan obidalar keyinchalik
Markaziy Osiyo me’morchilik san’atiga katta ta’sir ko‘rsatib, boshqa yirik
shaharlarning ham rivojlanishiga ilhom manbai bo‘ldi.
Bugungi kunda ham Yalangto‘sh Bahodir tomonidan qurilgan Sherdor va
Tillakori madrasalari YuNESKO tomonidan Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga
kiritilgan bo‘lib, bu obidalarning jahon madaniyati uchun naqadar muhim
ekanligini tasdiqlaydi. Ushbu me’moriy yodgorliklar nafaqat tarixiy va estetik
ahamiyatga ega, balki ular orqali Yalangto‘sh Bahodirning madaniyat va san’at
sohasidagi ulkan xizmatlari ham e’tirof etiladi.Shunday qilib, Yalangto‘sh Bahodir
nafaqat harbiy va siyosiy arbob, balki me’morchilik sohasida ham ulkan iz
qoldirgan davlat rahnamosi bo‘lib, uning madaniy merosi O‘rta Osiyo tarixida
muhim o‘rin egallaydi.Samarqand Registonining asoschisi, bek Bahodir
Yalangto‘sh Olchinning yetuk arbob, sarkarda va usta me’mor bo‘lib yetishishida
ulug‘ shoir va mutafakkir Nizomiddin Mir Alisher Navoiyning katta o‘rni bor.
Qayd qilish kerakki, Bahodir Yalangto‘shning otasi Boyxo‘ja Alisher
Navoiy faoliyatini yaxshi bilgan va ulug‘ shoirga taqlidan o‘g‘liga arabcha
Nizomiddin deb ism qo‘ygan. Biroq bu yigit keyinchalik o‘zbekcha ism – Bahodir
Yalangto‘sh nomi bilan shuhrat qozongan. Rasmiy hujjatlarda esa Nizomiddin
ismidan foydalangan. Qadimda o‘zbeklar orasida tug‘ilgan chaqaloqqa o‘zbekcha
va arabcha nom berish odat bo‘lgan. Jumladan, Mirzo Ulug‘bekning,
Shayboniyning, Manguberdining o‘zbekcha ismlaridan tashqari, arabcha
Muhammad ismlari ham mavjud edi.
Boyxo‘ja garchi, shayboniylar sulolasiga xizmat qilgan arbob bo‘lsa-da,
e’tiqod masalasida jahriya, yassaviya tariqatlariga emas, balki naqshbandiya
tariqatiga amal qilgan. O‘g‘liga Nizomiddin nomini bergan ota uning ham Alisher
39

Navoiy mansub bo‘lgan naqshbandiya tariqatiga amal qiluvchi hukmdor bo‘lib
yetishishini niyat qilgan.
Alisher Navoiy o‘zining shaxsiy daromadlari hisobidan 360 dan ko‘proq
turli inshootlarni qurdirgan. Ulug‘ shoirning bag‘rikeng binokor bo‘lib yetishishida
uning Samarqandda yashagan davrda Ulug‘bek me’morchiligidan ilhomlangani
ham o‘z so‘zini aytgan. Alisher Navoiyga taqlidan Bahodir Yalangto‘sh ham
shaxsiy daromadlari hisobidan Samarqandda turli binolarni, jumladan, Sherdor va
Tillakori madrasalarini soldirgan.Bahodir Yalangto‘sh Sherdor madrasasi
peshtoqiga sherlar (arslonlar) va kiyik tasvirini tushiradi. Bu masalada ham
Yalangto‘sh o‘ziga ma’nan ustoz bilgan Alisher Navoiy faoliyatiga yuzlanadi. O‘z
vaqtida Alisher Navoiy mo‘yqalam sohiblariga homiylik qilgan va o‘zi qurdirgan
binolarga turli hayvonlarning tasvirlarini chizdirgan. Jumladan, G.Pugachyovaning
fikricha, Alisher Navoiy qurdirgan hammomlarning devorlariga mifologik qushlar
– anqolar tasvirlari tushirilgan.
Keltirilishicha, Alisher Navoiy zanjirband sherning rasmini chizgan.
Bahodir Yalangto‘sh yaratgan Sherdor madrasasi peshtoqidagi sherlar Navoiyning
sheridan farqli ravishda zanjirband emas, balki ozod va ovdagi harakatlarda
tasvirlangan. Bahodir Yalangto‘sh madrasasining suratida Alisher Navoiy chizgan
syujetni mantiqiy tugallab qo‘ygan: zanjirband sherni ozod etgan, bir sher Alisher
Navoiy, ikkinchisi esa Bahodir Yalangto‘sh timsoliga aylangan. Ikkinchi sherni
nega Yalangto‘sh Bahodirga mengzadik? Chunki bu madrasa aslida “Bahodir
Yalangto‘sh” deb atalib, bu nom abjad hisobida uning qurilish davrini – 1619-yilni
anglatgan. Biroq Samarqand hokimi o‘z nomi “Yalangto‘sh Bahodir” deb
ataladigan madrasaning “Sherdor” deb atalishiga ham qarshi bo‘lmagan. Sababi,
uning o‘zi sherlarning biri sifatida madrasa yuzida aks etgan.
Alisher Navoiy “qo‘sh uslub” degan me’moriy ansablning ijodkori
sanaladi. U Saripulda, Injil anhori yonida hashamatli Ixlosiya madrasasi va unga
yuzlanib turgan bag‘oyat ko‘rkam Xalosiya xonaqosini qurdiradi. E’tibor berilsa,
Samarqand Registonidagi Ulug‘bek madrasasi va unga uyqash tiklangan Sherdor
madrasasi ham shu uslubda qurilgan.
39

Demak, Bahodir Yalangto‘sh Registon ansablini tiklashda hazrat Alisher
Navoiyning me’morchilik uslubidan foydalangan. Bu uslubdan keyinchalik
Tojmahal va uning qarshisida bino tiklamoqchi bo‘lgan Hindiston hukmdori
Shohjahon ham foydalanmoqchi bo‘lgan.
2.2. Ilm-fan va madaniyat rivojiga ta’siri
Yalangto‘sh Bahodir nafaqat yirik sarkarda va davlat arbobi, balki ilm-fan
va madaniyat rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan homiy sifatida ham tarix sahnasida
yorqin iz qoldirgan. U Movarounnahrda ta’lim va ilmiy izlanishlarni
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratgan bo‘lib, o‘zining moddiy va ma’naviy
resurslarini ilmiy markazlar, madrasalar va kutubxonalar tashkil etishga
yo‘naltirgan.
Uning davrida Samarqand nafaqat siyosiy va harbiy jihatdan qudratli
shahar bo‘lib, balki ilm-fan va ma’rifat markazlaridan biri sifatida ham tanilgan.
Yalangto‘sh Bahodirning ilm-fanga bo‘lgan e’tibori, ayniqsa, uning madrasalar
barpo etish va ularning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash borasidagi harakatlarida
yaqqol namoyon bo‘ladi. U Samarqanddagi Sherdor va Tillakori madrasalarini
bunyod etib, ularni yirik ilmiy markazlarga aylantirdi. Ushbu madrasalarda
zamonasining eng yetuk allomalari tahsil olib, ilmiy izlanishlar olib borishgan.
Yalangto‘sh Bahodir madrasalarida nafaqat diniy ta’lim, balki fan va
san’atning turli sohalari, jumladan, falsafa, astronomiya, matematika, tibbiyot,
tarix va adabiyot bo‘yicha chuqur tadqiqotlar olib borilgan. Uning homiyligi
tufayli Movarounnahr ilm-fani rivojlanishda davom etgan va avvalgi asrlarda Amir
Temur va Ulug‘bek tomonidan boshlangan ilmiy an’analar davom ettirilgan.
U o‘z davrining mashhur olimlari, faqihlari va mutafakkirlari bilan aloqalar
o‘rnatib, ularni Samarqand madrasalariga taklif qilgan. Ilm-fanni rivojlantirish
maqsadida Yalangto‘sh Bahodir tomonidan tashkil etilgan madrasalar o‘sha
davrning eng ilg‘or ta’lim maskanlari hisoblangan va butun islom olamidan
talabalar bu joylarga tahsil olish uchun kelishgan.
Yalangto‘sh Bahodirning madaniy faoliyati faqat ilm-fan bilan cheklanib
qolmagan, u adabiyot, falsafa va san’at rivojiga ham katta hissa qo‘shgan. U
39

davrida Movarounnahr hududida ijod qilgan shoirlar, tarixchilar va faylasuflarning
faoliyati aynan uning homiyligi tufayli yanada rivojlandi.
Uning hukmronligi davrida madaniyat va san’atning turli yo‘nalishlari,
xususan, xattotlik, miniatyura san’ati va musiqa ham rivoj topgan. Yalangto‘sh
Bahodir madrasalarida nafaqat ilmiy bilimlar o‘qitilgan, balki badiiy ijod ham
rivojlantirilgan. U o‘z atrofiga iste’dodli shoir va adiblarni to‘plab, ularga ijodiy
faoliyat yuritishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratgan.
O‘sha davrning yetuk mutafakkirlari falsafiy asarlar yaratib, o‘z davrining
muhim ijtimoiy va ma’naviy masalalarini tahlil qilganlar. Ushbu asarlar
keyinchalik butun islom olamiga tarqalib, O‘rta Osiyo madaniyatining keng
miqyosda tanilishiga xizmat qilgan. Ayniqsa, Yalangto‘sh Bahodir falsafa sohasida
inson tafakkurining yuksalishiga xizmat qiluvchi fikrlarni qo‘llab-quvvatlagan va
ularga homiylik qilgan.
Adabiyot sohasida ham Yalangto‘sh Bahodir katta ta’sirga ega bo‘lib, o‘z
davrining mashhur shoir va yozuvchilarini rag‘batlantirgan. Uning homiyligi
ostida ko‘plab tarixiy va badiiy asarlar yozilgan bo‘lib, ular hozirgi kunda ham
katta tarixiy ahamiyatga ega. Shu jihatdan, Yalangto‘sh Bahodirning madaniy
me’rosi faqat me’moriy obidalar bilan cheklanmay, balki san’at, adabiyot va
falsafaning rivojlanishiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatgan.
Yalangto‘sh Bahodirning ilm-fan va madaniyat rivojiga qo‘shgan hissasi
bugungi kunda ham katta ahamiyat kasb etadi. Uning homiyligi ostida barpo
etilgan madrasalar va ilmiy markazlar faqat Movarounnahr hududi bilan cheklanib
qolmay, balki butun islom olamiga ta’sir ko‘rsatgan.
Bugungi kunda Sherdor va Tillakori madrasalari faqat tarixiy yodgorlik
sifatida emas, balki ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida ham e’tirof etiladi.
Ushbu inshootlar orqali Yalangto‘sh Bahodirning ilmiy-ma’rifiy merosi
hanuzgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Shuningdek, uning davrida yozilgan falsafiy va adabiy asarlar hanuzgacha
tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilib, ularning mazmuni tahlil qilinmoqda. Bu
asarlar orqali biz Yalangto‘sh Bahodirning ilmiy va madaniy qarashlari bilan
39

tanishish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Uning ilm-fanga va madaniyatga bo‘lgan
e’tibori Movarounnahr tarixida muhim o‘rin egallagan bo‘lib, bu an’analar keyingi
davrlarda ham davom etgan. Bundan tashqari, Yalangto‘sh Bahodir homiyligi
ostida rivojlangan madaniyat va san’at an’analari bugungi O‘zbekiston madaniyati
va san’ati shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Uning tashkil etgan madrasalari va
ilmiy markazlari kelajak avlodlar uchun beqiyos bilim manbai bo‘lib xizmat qilgan
va hozirgi ilmiy izlanishlarga ham asos bo‘lib kelmoqda. Shunday qilib,
Yalangto‘sh Bahodirning ilm-fan va madaniyat rivojiga qo‘shgan hissasi nafaqat
o‘z davrida, balki bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega. Uning barpo etgan
ilmiy va madaniy merosi O‘rta Osiyo tarixining ajralmas qismi bo‘lib, bu meros
keyingi avlodlar uchun ham bebaho bilim manbai sifatida xizmat qilmoqda.
Ko‘pchilik Yalangto‘shni Samarqandning Registon maydonidagi Sherdor
va Tillakori madrasalarining asoschisi sifatida biladi. Aslida, u o‘zbek davlatchiligi
tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan siyosatchilardan sanaladi. 20
Mahmud ibn Valining «Bahr al-asror» asarida yozilishicha, amirning asl
ismi Xatoy Bahodir bo‘lgan. Ayrim manbalarda uning ismi goh Nizomiddin, goh
Abdulkarim tarzida keltiriladi. Rivoyatlarga ko‘ra, u dushmanga qarshi janglardan
birida hech qanday sovut taqmasdan, qalqon tutmasdan, ko‘ksini ochib, maydonga
tushgani uchun Yalangto‘sh laqabini olgan ekan.
Uning tarjimai holiga nazar tashlasak, 1576-yilda Nurota hokimi Boyxo‘ja
oilasida tug‘ilgan. Bahodir Buxoro xoni Abdullaxon II nazariga tushgan va uning
homiyligida 1590–1593 yillarda maxsus harbiy maktabda o‘qigan.
O‘zining davlat oldidagi munosib xizmatlari evaziga dastlab Bulung‘ur,
Loyish, Kattaqo‘rg‘onda tumanlari boshlig‘i lavozimida ishlagan (1593–1595)
Yalangto‘sh Bahodir 1611-yil Ashtarxoniylar sulolasiga mansub Imomqulixonni
taxtga o‘tqazishda faol qatnashgan.
U Samarqandni 1626-yildan amalda mustaqil idora eta boshlagan, unga
otaliq unvoni berilgan. Yalangto‘sh Bahodir Buxoro xonligining barcha harbiy
amaliyotlarida faol ishtirok etgan.
20
Yusupov J. Samarqand me’morchiligi tarixi. – Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2012. – 165b.
39

Davlat boshqaruvini qo‘lga olishiga hissa qo‘shgani, sadoqatli va namunali
xizmatlarini e’tiborga olgan Imomqulixon 1612-yili Yalangto‘sh Bahodirni
Samarqand viloyati hokimi etib tayinlaydi. Bir qator tanaffuslar bilan u qirq yil
Samarqandni boshqargan.
Bahodir Yalanto‘shning tarix oldidagi eng buyuk xizmatlaridan biri
Samarqandda 1416-1420-yillarda bunyod etilgan Ulug‘bek madrasasiga monand
tarzida Tillakori (1646–1660) va Sherdor (1619–1636) madrasalarini bunyod etib,
Registonni yaxlit majmua holatiga keltirganidadir.
Registon majmuasining bugungi ko‘rinishga kelishida Yalangto‘sh
Bahodirning hissasi katta bo‘ldi. Uning ko‘rsatmasiga ko‘ra, 1619-yilda Ulug‘bek
madrasasi ro‘parasida xuddi shunday uslubda yangi madrasa qurilishi boshlanadi.
17 yil davom etgan qurilish so‘ngida har jihatdan Ulug‘bek madrasasiga
hamohang yangi me’mriy obida qad rostlaydi. Ikki qavatli ushbu madrsa 54 ta
hujradan iborat. Madrasaning Sherdor deb atalishiga sabab uning peshtoqida inson
yuzi aks etgan quyosh va sherlar tasviridir. Ayni paytgacha peshtoqning ikki
tomonida simmetrik tarzda aks etgan quyosh, sher va ohu timsollarini
mutaxassislar turlicha sharhlaganlar. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, madrasa qurilishi
quyosh hamal burjida turgan paytda boshlanib, arslon (asad) burjiga kirgan paytda
yakuniga yetgani uchun ana shunday timsollar madrasa peshtoqiga tushirilgan deb
hisoblashgan.
Ispan sayyohi Don Ryui Gonzales de Klavixo o‘zining sayohatnomasida
Shahrisabzdagi Oqsaroy peshtoqida ham quyosh, sher va ohu tasvirlarini
ko‘rganini yozadi. Shu bilan birga sayyoh bu rasmlar turkiy xalqlarning qadimiy
tamg‘alaridan olinganini ham qistirib o‘tgan. Ushbu madrasa qurilgan paytda hali
Oqsaroy hali vayron bo‘lmaganini esga olsak, aynan undan andoza olib
ishlanganini taxmin qilish mumkin.
Tilla suvi yuritilgan peshtoqlar. Sherdor madrasasi qurib bitkazilgach,
Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodirga bu majmua hali nomukammaldek
tuyuladi. Oradan o‘n yil o‘tib, 1546-yilda uning buyrug‘i bilan uchinchi inshoot –
Tillakori madrasasi qurilishi boshlanadi. Madrasa qurilishidan oldin bu yerda ham
39

madrasa, ham masjid qurilishi rejalashtirilgan. Shu bois inshoot tarhi o‘ziga
xos tarzda ishlangan.
To‘rt ayvonli, kvadrat shaklga ega bo‘lgan hovli uch tomondan bir qavatli
hujralar bilan o‘ralgan. Madrasaning g‘arbiy tomonidan masjid barpo etilgan.
Madrasa va masjidning ichki va tashqi tomonlari turli naqshlar, arabiy bitiklar
bilan bezatilgan. Ayniqsa ichki tomonida ishlangan naqshlar ustidan tilla suvi
yuritilgani uchun madrasa “Tillakori” ya’ni tilladan ishlov berilgan deb atalgan.
Ayrimlar bu inshootni Yalangto‘shbiyning kichik madrasasi ham deb atashadi.
Har uchala madrasa birgalikda o‘ziga xos yaxlitlikni, uyg‘unlikni tashkil
etadi. Madrasalar turli davrlarda qurilgan. Ayniqsa Ulug‘bek madrasasi
keyingilaridan ikki asr oldin qurilganiga qaramay, ushbu majmua bir paytda
yagona me’moriy yechim asosida qurilgandek taassurot uyg‘otadi.
Ayni paytda qozoq qardoshlarimiz ham Yalangto‘sh bahodir milliy
qahramon sifatida e’tirof etib, unga bir qancha shaharlarda yodgorlik ham
o‘rnatganlar. Ammo, tarixiy ma’lumotlarga murojaat qilsak, Yalangto‘sh Bahodir
o‘zbeklarning olchin qabilasidan ekanligi, u ashtarxoniylar davrida qozoq
xonlariga qarshi bir qator janglarda jasorat ko‘rsatgani aytiladi. Jumladan,
1609-yilda Samarqandga yurish qilgan qozoq xoni Abilay sulton qo‘shinini
Sig‘noqqa qadar quvib borgan. 1612-yilda Toshkent va Turkiston yaqinida qozoq
qabilalariga qarshi kurashda ko‘rsatgan qahramonliklari uchun Imomqulixon
tomonidan Balx amiri etib tayinlangan.
Xuddi o‘sha yili u yana bir yirik qozoq xoni Yesimxonga qarshi katta
qo‘shin bilan jangga kiradi va raqibini mag‘lub etadi. O‘zbek davlati tomonidan
qozoq xoni Jahongirga yordamga yuborilgan Yalangto‘sh Bahodir va Abdurahmon
devonbegi boshchiligidagi qo‘shin 1643-yili hozirgi Qozog‘istonning janubi-
sharqidagi O‘rbuloqda yuz bergan hal qiluvchi urushda qalmoqlarning ellik
minglik lashkarini yenggan.
Shu bois, ayrim tadqiqotchilar qozoq xalq og‘zaki ijodi namunalarida
Jalanto‘s Seyitqul o‘g‘li nomi bilan mashhur bo‘lgan bahodirning Yalangto‘shga
aloqasi yo‘qligini ta’kidlashadi. XVIII asrda yashab o‘tgan yana bir tarixiy shaxs –
39

Jalanto‘s Quliqulining maqbarasi esa, Qarag‘anda shahridan janubi-sharqda
joylashgan.Bahodirning so‘nggi manzili. Dahbeddagi «Maxdumi A’zam» masjidi
ham Yalangto‘sh Bahodir tomonidan 1619-yili qurdirilgan va o‘z zamonasining
madaniy markazlaridan birag aylangan. Aytishlaricha, masjid o‘n to‘rtta ustun
ustiga tiklangan, 14 gumbazli qilib qurilgan, uning sahniga 14 tup chinor ekilgan
va 14 hukmdorning jasadi dafn etilgan ekan.Yalangto‘sh Bahodir o‘z davrida katta
mavqega ega bo‘lgan naqshbandiya tariqatiga yuksak ehtirom bilan qaragan va
ma’lumotlarga ko‘ra, uning o‘zi ham ushbu tariqatga kirgan.
Xonaqohning shimoliy qismidagi, 17,6×16,6 m o‘lchovdagi deyarli kvadrat
shaklga ega daxma Samarqandning kulrang marmaridan ishlangan bo‘lib,
balandligi – 1,55 metr, burchaklari marmar yarim ustunlar bilan bezatilib, Qur’on
oyatlari bilan ziynatlangan.
Yalangto‘sh Bahodirning ikki qizi – Iqlimabonu va Oybibining qabrlari
ham shu yerdan o‘rin olgan. Yalangto‘sh Bahodir 1656-yili 80 yoshida bu yorug‘
olamni tashlab ketgan. Vasiyatiga ko‘ra uni Dahbeddagi Mahdumi A’zam
xonaqohiga, piri Xoja Hoshim qabrining oyoq tomoniga ko‘mganlar. Shu tariqa,
o‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixida o‘z o‘rni va xizmatlariga ega yirik davlat
arbobi, ko‘plab xayrli ishlar tashabbuskori, ilm-fan hamda madaniyat homiysi
Yalangtush Bahodirning umr daftari tugagan.
Bahodir jasorati – ekranlarda. O‘zbekiston Kinematografiya agentligi va
Samarqand viloyati hokimligida bu qahramon hamyurtimiz hayoti va faoliyati
haqida “Yalangto‘sh Bahodir” badiiy filmini suratga olish ishlari boshlandi.
Filmning ilk sahnalari “Ipak yo‘li durdonasi” XIV Toshkent xalqaro kinofestivali
kunlari suratga olindi.
39

.
XULOSA
Yalangto‘sh Bahodir – O‘rta Osiyo tarixida o‘zining siyosiy va madaniy
faoliyati bilan chuqur iz qoldirgan yirik davlat arbobi, sarkarda va ma’rifatparvar
rahbarlardan biridir. U Movarounnahrning siyosiy, iqtisodiy va madaniy
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatib, Samarqand va uning atrofida mustahkam
boshqaruv tizimini barpo etgan. Uning siyosiy faoliyati asosan davlat
mustaqilligini saqlash, harbiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash va qo‘shni davlatlar
bilan aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan edi.
Yalangto‘sh Bahodir o‘z hukmronligi davrida Samarqand va butun
Movarounnahr hududida markazlashgan davlat boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘ydi.
Uning olib borgan islohotlari natijasida hududning siyosiy barqarorligi
mustahkamlanib, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga keng yo‘l ochildi. U
shuningdek, yirik harbiy yurishlar va diplomatik aloqalar orqali o‘z davlati
nufuzini oshirishga muvaffaq bo‘ldi.
Madaniy sohada esa Yalangto‘sh Bahodir o‘zining qurilish loyihalari va
ilm-fanni qo‘llab-quvvatlash siyosati bilan ajralib turadi. Uning tashabbusi bilan
Samarqandda mashhur Sherdor va Tillakori madrasalari qurilib, bu yerda ilg‘or
ilmiy maktablar faoliyat yuritdi. U madaniyat, ilm-fan va san’at rivojiga homiylik
qilib, Movarounnahrda ma’rifatparvarlik an’analarini davom ettirdi.
Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy va madaniy merosi bugungi kunda ham
katta ahamiyat kasb etadi. Uning olib borgan islohotlari, barpo etgan madaniy
obidalari va ilm-fanga qo‘shgan hissasi hozirgi O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin
tutadi. Uning siyosiy donoligi va madaniy xizmatlari bugungi avlod uchun katta
o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi.
39

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
I.Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. –
234b.
2. Mirziyoyev.Sh. Milliy taraqqiyot yolimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga kotaramiz. 1-jild. – Toshkent: O`zbekiston, 2018.− 383b.
II. Manbalar
3.Abu Toxirxo‘ja. Samariya.− T.: Kamalak, 1991. −212b.
III. Ilmiy Tadqiqotlar va FOYDA L ANILGAN ADABIYOTLAR
3.Abdullayev R. Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishi. – T.:
Iqtisodiyot, 2019. – 190b.
4.Bobojonov O. Yalangto‘sh Bahodirning tarixiy o‘rni. – T.: Akademnashr, 2011.
– 210b.
5.Habibullayev M. Sharq allomalari. – T.: Akademnashr, 2016. – 275b.
6.Ismoilov H. Movarounnahrning siyosiy tarixi. – Samarqand: Samarqand davlat
universiteti, 2010. – 178b.
7.Mahmudov N. Buyuk davlat arboblari. – T.: O‘zbekiston, 2014. – 220b.
8.Qosimov A. Amir Temur va temuriylar davlati. – T.: O‘zbekiston, 2015. – 300b.
9.Qudratov Sh. O‘zbekiston madaniy merosi. – T.: O‘zbekiston, 2011. – 280b.
10.Rahimov Z. O‘rta Osiyo davlatlari tarixi. – T.: Fan, 2008. – 245b.
11.Rashidov U. Markaziy Osiyo sarkardalari. – T.: Ma’naviyat, 2007. – 192b.
12.Saidov U. O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2009. – 290b.
13.Sayidov K. O‘zbekiston tarixida buyuk shaxslar. – T.: O‘zbekiston, 2020. –
258b.
14.Sodiqov H. Islom madaniyati va ilm-fan. – T.: Ma’naviyat, 2017. – 215b.
39

15.Vohidov S. Yalangto‘sh Bahodir va uning davri. – Samarqand: Fan, 2003. –
198b.
16.Vohidov S. Sharq mutafakkirlari va ularning merosi. – Buxoro: Buxoro davlat
universiteti, 2013. – 276b.
17.Xasanov B. Temuriylar davrida ilm-fan. – T.: Fan, 2006. – 150b.
18.Yusupov J. Samarqand me’morchiligi tarixi. – Samarqand: Samarqand
nashriyoti, 2012. – 165b.
19. Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся Туркестанского края А. П.
Хорошхина.. — С.Петербург, 1876.− C .287.
20. Д. И. Эварницкий. Путеводитель по Средней Азии. Из Баку в Ташкент. —
Ташкент, 1893. — С. 237.
39

Yalangto‘sh Bahodirning siyosiy madaniy sohada tutgan o‘rni kurs ishi

Sotib olish