Yalpi ishchi kuchi va uni takror ishlab chiqarish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	452.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	04 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

Yalpi ishchi kuchi va uni takror ishlab chiqarish

Sotib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TО‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI
«IQTISODIYOT NAZARIYASI»
FANIDAN
K U R S I SH I
Mavzu: Yalpi ishchi kuchi va uni takror ishlab chiqarish

Bajardi: guruh talabasi

Qabul qildi:
Hay’at tarkibi: ________________
________________
________________
Toshkent-2025 yil
YALPI ISHCHI KUCHI VA UNI TAKROR ISHLAB CHIQARISH
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
1-BOB. Ishlab chiqarishning shaxsiy omili va jamiyatning asosiy ishlab
chiqaruvchi kuchi bo’lgan ishchi kuchi takror hosil qilish
1.1 Bandlik tushunchasi, to’liq va samarali bandlik muammosi…………………...5
1.2 Ishchi kuchini qayta taqsimlashning bozor mexanizmi……………………….11
1.3 Ishsizlik muammosi……………………………………………………...……16
2-BOB. Ishsizlik muammosini o’rganish, mamlakat ishlab chiqarishini
kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador
tadbirlar
2.1 O’zbekistonda bandlikni ta’minlashda mehnat birjalari faoliyati…………20
2.2 Ishsizlarni ijtimoiy ximoyalash……………………………………………27
2.3 O’zbekiston Respublikada samarali bandlik siyosati orqali mehnat bozori
barqarorligini ta’minlash………………...………………………………………33
Xulosa………………………………………………………………………….….41
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….…42

Kirish
2

Iqtisodiyotning barcha sohalarida, shuningdеk, ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatishning hamma fazalarida ishchi kuchi eng faol omil hisoblanadi. Chunki
boshqa hamma omillar ishchi kuchi yordamida harakatga kеltiriladi, ularning
qiymatlari saqlab qolinib, yangi mahsulotga o’tkaziladi, yangi qiymat shu ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida yangi mahsulot ishchi kuchi tomonidan
yaratiladi. Shuning uchun mamlakat miqyosida yalpi ishchi kuchining mazmuni,
tarkibini, ishchi kuchi bozorini o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Bob ishlab
chiqarishning shaxsiy omili va jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi
bo’lgan ishchi kuchini takror hosil qilish hamda uning xususiyatlari bilan bog’liq
muammolarni bayon qilish bilan boshlanadi. Ishchi kuchi bozori va ishsizlik
muammolarini batafsil qarab chiqiladi. Shuningdеk, ishsizlikning turlari va uning
darajasini aniqlash usullari, ishsizlarni ijtimoiy himoyalash kabi masalalarga ham
e’tibor qaratiladi.
Prezidentning “Xalqaro tajriba va standartlar asosida fuqarolarning mehnat
huquqlarini himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori loyihasi e'lon qilindi. 1
Sanoat va savdo, qishloq xo‘jaligi, qurilish hamda boshqa barcha iqtisodiy
va ijtimoiy sohalarda mehnat va mehnatni muhofaza qilish, mehnat gigiyenasi
tartib-taomillariga qat'iy rioya etilishini ta'minlash maqsadida, fuqarolar mehnat
huquqlarini ta'minlash tizimini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari deb
quyidagilar belgilanadi:
a) an'anaviy usullar bilan bir qatorda mehnat qonunchiligi buzilishiga olib keluvchi
omillarni aniqlash, tahlil qilish va oldini olishga qaratilgan ogohlantiruvchi,
manzilli hamda nostandart yondashuvga asoslangan ish beruvchilarga konsultativ
va metodologik ko‘maklashishga qaratilgan samarali mexanizmlarni joriy etish.
Bunda: fuqarolar, ish beruvchilar va jamoatchilik bilan ochiq muloqot hamda
o‘zaro hamkorlikni tartibga solish vositalarini takomillashtirish; xavfni tahlil etish
tizimi orqali aniqlangan xavfi yuqori bo‘lgan korxonalarda manzilli dastur asosida,
1
https://kun.uz
3

boshqa korxonalarda esa ish beruvchilar tashabbusi bilan ularga mehnat, mehnatni
muhofaza qilish va mehnat gigiyenasi masalalari bo‘yicha talablarni bajarishga
ko‘maklashish; ortiqcha ma'muriy tartibga solishni kamaytirish orqali
qonunbuzilishlar aniqlanganda, bunga sabab bo‘layotgan omillarni aniqlash va
bartaraf etish yuzasidan yangicha uslublar joriy etish; ish beruvchilarga o‘zlari
mehnat, mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari asosida faoliyat
olib borayotganini, fuqarolarga uning mehnat huquqlari buzilganini mustaqil
aniqlash imkonini beruvchi, “xavfni tahlil etish” tizimini aniqlashda ijobiy ta'sir
etuvchi va tekshirishlar o‘tkazmaslik uchun asos hisoblanuvchi, qonunbuzilishlarni
bartaraf etishda ko‘maklashuvchi “Mustaqil onlayn tekshirish” portalini yaratish;
b) mehnat, mehnatni muhofaza qilish va mehnat gigiyenasi sohasidagi qonun
talablari buzilishiga olib keluvchi omillarni aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha
Davlat mehnat inspeksiyasi bilan hamkorlik qiluvchi va jamoatchilik asosida
ko‘maklashuvchi “Mehnat agentlari” institutini joriy etish hamda ularning huquq
va majburiyatlarini belgilab berish;
v) Xalqaro ijtimoiy ta'minot assotsiatsiyasining (ISSA) “Nol jarohatlanish” (Vision
zero) Konsepsiyasi dasturini ishlab chiqarish bilan bog‘liq har qanday
jarohatlanish va kasb kasalliklari oldini olish borasida profilaktika madaniyatini
shakllantirishda yangicha yondashuvini keng targ‘ib qilish;
g) Xalqaro mehnat tashkiloti bilan konstruktiv va o‘zaro manfaatli sheriklikni
rivojlantirish, xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish,
mehnat munosabatlari sohasidagi milliy dasturlarni samarali targ‘ib qilish borasida
ish beruvchi va xodimlar o‘rtasida muvozanatlashgan mehnat munosabatlari
o‘rnatish, norasmiy bandlikni legallashtirish tizimini takomillashtirish.
1-BOB. Ishlab chiqarishning shaxsiy omili va jamiyatning asosiy ishlab
chiqaruvchi kuchi bo’lgan ishchi kuchi takror hosil qilish hamda uning
xususiyatlari bilan bog’liq muammolar.
1.1 Bandlik tushunchasi, to’liq va samarali bandlik muammosi.
4

Xarajatlarni kamaytirishning yana bir usuli - ayrim sohalarda autsorsing
kompaniyalarini jalb qilgan holda yordamchi ishlarning samaradorligini tahlil
qilish. Uchinchi tomon pudratchilarini tanlov asosida yollash o'rta va yirik
tashkilotlarning xarajatlarini kamaytirishning haqiqiy va samarali variantidir.
Ba'zida uchinchi tomon tashkilotlarini jalb qilish bilan solishtirganda o'z
bo'linmalaringizni saqlash foydaliroq bo'lsa-da, bu holat endi qoida emas, balki
istisno hisoblanadi. Tegishli va ahamiyatsiz. Har qanday rahbar nazorat va
rejalashtirish uning boshqaruv qarorlariga bog'liqligini nazorat qilishi kerak. Agar
ular bog'liq bo'lsa, unda bunday xarajatlar tegishli, aks holda ular ahamiyatsiz
bo'ladi. Xususan, o'tgan davrlardagi xarajatlar ahamiyatsiz, chunki bosh direktor
endi o'z qarorlari bilan ularga ta'sir qila olmaydi. Va imkoniyat xarajatlari tegishli
bo'lganlar qatoriga kiradi, shuning uchun menejment ularga alohida e'tibor berishi
kerak. Konstantalar va o'zgaruvchilar. Mumkin bo'lgan o'zgaruvchan, doimiy yoki
aralash xarajatlar - ishlab chiqarish darajasiga bog'liq. O'zgaruvchan xarajatlar
ishlab chiqarish darajasiga to'g'ridan-to'g'ri proportsional bo'lib, doimiy ishlab
chiqarish hajmiga ta'sir qilmaydi, aralash xarajatlar doimiy va o'zgaruvchan
qismlarni o'z ichiga oladi. Ushbu bo'linish tufayli xarajatlarni optimallashtirish
ta'minlanadi - bu doimiy xarajatlarni nazorat qilishning muhim shartidir.
To'g'ridan-to'g'ri va bilvosita. To'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita mumkin bo'lgan
xarajatlar, ishlab chiqarish tannarxiga nisbat berish usuliga qarab. To'g'ridan-to'g'ri
xarajatlarni mahsulot yoki xizmatning ma'lum bir turiga kiritishingiz mumkin.
Ushbu toifada xom ashyo, materiallarni sotib olish xarajatlari, ishlab chiqarish
xodimlarining ish haqi qayd etilgan. Bilvosita xarajatlar ma'lum turdagi mahsulot
bilan bevosita bog'liq emas. Bilvosita xarajatlar korxonani boshqarish va saqlash
uchun bo'limlarni boshqarish va saqlash xarajatlarini o'z ichiga oladi. Agar
korxona faqat bitta mahsulot ishlab chiqarish bilan shug'ullansa, uni ishlab
chiqarish va sotish bilan bog'liq barcha xarajatlar bevosita bo'ladi. Kompaniyani
halokatdan qutqaradigan ijro ko'rsatmalari to'plami "Tijorat direktori" jurnali
muharrirlari tomonidan tayyorlangan aqlli nazorat ro'yxati va 18 ta yo'riqnoma
sizga savdo bo'limi ishini zudlik bilan qanday o'zgartirish kerakligini aniqlashga
5

yordam beradi, shunda yil oxiridagi natijalar sizni xursand qiladi, sizni xafa
qilmasin. Korxonada xarajatlarni kamaytirishni qanday boshlash kerak Birinchi
qadam xarajatlarni aniq belgilangan toifalarga ajratishdir. Ikkinchi bosqich - qaysi
xarajatlarga tuzatishlar kiritilishini aniqlash. Uchinchi bosqich - rejalashtirish va
xarajatlarni kamaytirish. Xarajatlarni kamaytirishning 6 ta usuli 1. Mehnat
xarajatlarini kamaytirish Amaldagi ichki qonunchilik qoidalari kompaniyalarga
ham xodimlar sonini, ham ish haqini kamaytirishga imkon beradi. 2. Materiallar va
xom ashyo tannarxini pasaytirish. Materiallar va xom ashyoni sotib olish
xarajatlarini kamaytirish uchun quyidagi korxona choralarini ko'rish mumkin: –
mavjud yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalar shartlarini qayta ko‘rib
chiqish;
- yangi yetkazib beruvchilarni izlash;
- iloji boricha arzonroq komponentlardan foydalanish;
- yetkazib beruvchilarga o'z xarajatlarini kamaytirishga yordam berish;
- bitta yetkazib beruvchidan boshqa xaridor bilan birgalikda materiallarni xarid
qilish;
– zarur materiallarni mustaqil ishlab chiqarish;
- xom ashyo tannarxini tejashga yordam beruvchi resurs tejovchi texnologik
jarayonlarni joriy etish;
– moddiy va xomashyo xarid qilish jarayoniga ustuvorlik berish;
3. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish. Xarajatlarni kamaytirish bo'yicha
harakatlar samaradorligini baholashda qo'llanilishi mumkin bo'lgan savollarni
ko'rib chiqish lozim:
1)Ijara to’lovlari:
– kompaniya joriy ijara shartnomasi shartlarini qayta ko‘rib chiqishi mumkinmi?
Boshqa xonaga yoki binoga o'tish mumkinmi?
6

– kompaniya egallab turgan maydonining bir qismini sublizingga berish
mumkinmi?
– kompaniyaga ijaraga olingan binolarni sotib olish foydaliroq bo'lishi mumkinmi?
2)Komunal to’lovlar:
– Korxonada energiya resurslari iste’moli ustidan nazoratni kuchaytirish
mumkinmi?
– Korxonada tejamkorroq jarayonlarni amalga oshirish imkoniyati bormi?
– kommunal to‘lovlarni to‘lashning yangi shartlariga o‘tish mumkinmi?
3)Uskunalarni ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish:
- uskunani joriy ta'mirlash doirasida muayyan ishlarni uzoq yoki qisqa muddatga
kechiktirish mumkinmi?
- kompaniyaga pudratchilar xizmatlaridan voz kechish va uskunani mustaqil
ravishda ta'mirlash foydaliroq bo'lishi mumkinmi? Yoki kompaniyaning o'zi
doimiy texnik xizmat ko'rsatish bilan shug'ullansa, ixtisoslashgan tashkilotni jalb
qilish arzonroq bo'ladimi?
– kompaniya joriy pudratchilar bilan uskunaga texnik xizmat ko‘rsatish
shartnomasi shartlarini o‘z foydasiga yaxshilash bo‘yicha kelishuvga erisha
oladimi?
– kompaniya uchun yangi xizmat ko'rsatuvchi provayderlarni izlash mumkinmi?
4)Integratsiya va parchalanish:
– yetkazib beruvchilar yoki mijozlar bilan vertikal integratsiya yoki boshqa ishlab
chiqaruvchilar bilan gorizontal integratsiya orqali kompaniya xarajatlarini
kamaytirish mumkinmi?
- subpudratchilar bilan ishlashdan bosh tortgan holda, korxona faoliyati ko‘lamini
ishlab chiqarish tsiklining boshqa qismlariga kengaytirish orqali xarajatlarini
kamaytirish mumkinmi? Yoki ishlab chiqarish maydonini, ishlab chiqarish
7

tsiklining bir qismini toraytirish yoki boshqa ishlab chiqaruvchiga yo'l berib,
yordamchi ishlarni bajarish foydaliroq bo'ladimi?
5) Transport:
-kompaniya avtomobillari sonini cheklash mumkinmi?
- avtotransport bo'limi funksiyalarini avtotransport kompaniyasining autsorsingiga
o'tkazish variantini ko'rib chiqish mumkinmi?
- transport xarajatlarini kamaytirish bo'yicha maslahat olish uchun logistika
kompaniyasini (yoki professional logistikani) jalb qilish osonroq bo'lmaydimi?
Ishchi kuchi - bu insonning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo’lib,
jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir. Ishchi kuchini takror hosil qilish
yoki uni takror ishlab chiqarish deganda eng avvalo o’zining aqliy va jismoniy
kuch-quvvatini ishlatib, charchagan ishchining qobiliyatini qayta tiklash, ya‘ni
uning va madaniy hordiq chiqarishi tushuniladi. Ishchi kuchini takror hosil qilish
mustaqil va ijtimoiy muammo bo’lib bu muammo aholining tabiiy harakatlari
shaklida namoyon bo’ladi . Demak, ishchi ko’chini takror hosil qilishning asosi
aholining tabiiy ko’payishidir. Respublikada mehnat resurslarining o’rtacha yillik
soni 12,6 mln kishini tashkil etadi. Bu mamlakat aholining o’rtacha 51,1 foiziga
tengdir. Iqtisodiyotda band bo’lgan aholining o’rtacha yillik soni 9,0 mln kishiga
teng bo’lib, ishchi kuchi resurslari tarkibiga 71,3 foizni tashkil qiladi. Ishchi
kuchining miqdori mamlakat aholisining mehnat faoliyatiga layoqatli bo’lgan qimi
orqali ifodalanib, ishchi kuchi resurslari deb ham yuritiladi. Ishchi kuchi
resurslariga kiritilishining asosiy mezoni bo’lib uning yoshi va mehnatga bo’lgan
qobiliyati hisoblanadi. Odatda ishchi kuchi resurslari tarkibiga 16 yoshdan 55
yoshgacha bo’lgan ayollar kiritiladi. Lekin ijtimoiy ishlab chiqarish va boshqa
sohalarda band bo’lgan pensionerlar ham ishlashi mumkin. Ishchi kuchi
resurslarinig faol va potentsial qismi bo’lib, ular farqlanadi. Ijtimoiy ishlab
chiqarishda band bo’lgan shaxslar ishchi kuchi resurslarining faol qismi
8

hisoblansa, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotganlar va vaqtinchalik uy
xo’jaligida band bo’lganlar potentsial qismini tashkil etadi.
Aholining tabiiy harakatlanish, uni takror ishlab chiqarish xususiyati kupgina
holatlar bilan mamlakatning industrial taraqqiyoti va urbanizatsiya darajasi,
ijtimoiy shart-sharoitlar madaniyat va maishiy turmush ananalari, aniq tarixiy
omillar bilan belgilanadi. Ular jumlasi demografiya omilini hisobga olgan holda
uy-joy sharoitlarini yaxshilash, bolalarga nafaqalar berish, ularni bolalar
muassasalari bilan ta‘minlash, homiladorlik va bola tug’ilgandan keyingi ta‘tillarni
uzaytirish, oilani mustahkamlash, shuningdek, jamoada ma‘naviy muhitni
yaxshilash kiradi. Mamlakatdagi ishchi kuchi resurslari miqdoriga tabiiy o’sishdan
tashqari ishchi kuchi migratsiyasi ham ta‘sir qiladi. Ishchi kuchi migratsiyasi,
murakkab jarayon bo’lib, turli omillar ta‘sir ostida (masalan, ish haqi darajasidagi
o’zgarishlar, ishsizlik va hakazo) ishchi kuchining bir hududidan boshqa bir
hududga ko’chib o’tishini bildiradi. Migratsiya ikki darajada, ya‘ni mamlakat
ichida va xalqaro darajada ro’y bergan migratsiya ichki migratsiya deb ataladi, u
quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin: Tugal migratsiya-aholinig doimiy yashash
joyini o’zgartirish bilan bog’liq migratsiya;
Tebranuvchi migratsiya-ishchi kuchining bir hududdan boshqa hududga
muntazam davriy ravishda qaynab ishlashi bilan bog’liq migratsiya;
Mavsumiy migratsiya-mavsumiy ish faoliyati bilan bog’liq migratsiya;
Tasodifiy migratsiya – ishchi kuchining ba‘zi hollarda boshqa hududlarga
birib kelishi bilan bog’liq migratsiya. Ishchi kuchi migratsiyasi shunchaki ro’y-
bermay, uning negizada ma‘lum ijtimoiy-iqtisodiy vazifasi sifatida mamlakat
bo’ylab mehnat resurslari samarali ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif nisbatini
muvofiqlashtirish hisoblanadi. Bu vazifaning amalga oshishi natijasida ishchi
kuchidan foydalanish samaradorligi oshadi. Ishchi kuchi migratsiyasining ijtimoiy
vazifasi - aholi turmush darajasini oshirish, inson omilining ijtimoiy hayotdagi roli
va maqeini yanada yuksaltirishdan iborat. Aholini ish bilan to’la band bo’lishni
mutloq ma’oda tushunish ham kerak. Birinchidan, ishsizlikning ma’lum darajasi
iqtisodiyot uchun me’yordagi hol hisoblanadi. Ikkinchidan, ish bilan to’la band
9

bo’lish mehnatga layoqatli barcha kishilar albatta umumlashgan (davlat va jamoa
korxonalarida ) ishlab chiqarishag jalb etilishi zarurligini anglatadi. Ularning bir
qismi o’zini oilada xizmat ko’rsatishga, bolalar tarbiyasiga, shuningdek, xususiy
korxonalar va shaxsiy yordamga xo’jalikda mehnat qilishga, yakka tartibdagi
mehnat faoliyati bilan shug’ullanishga ajratadilar. Uchunchidan, ish bilan to'la
band bo’lish uning samaradorligi bilan, mehnat resurslaridan g’oyat oqilona
foydalanish bilan ko’chib olib borishlari maqsadga muvofiq bo’ladi.
10

1.2. O’zbekistonda bandlikni ta’minlashda mehnat birjalari faoliyati.
Iqtisodiyotning barcha sohalarida, shuningdеk, ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatishning hamma fazalarida ishchi kuchi eng faol omil hisoblanadi. Chunki
boshqa hamma omillar ishchi kuchi yordamida harakatga kеltiriladi, ularning
qiymatlari saqlab qolinib, yangi mahsulotga o’tkaziladi, yangi qiymat shu ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida yangi mahsulot ishchi kuchi tomonidan
yaratiladi. Shuning uchun mamlakat miqyosida yalpi ishchi kuchining mazmunini,
tarkibini, ishchi kuchi bozorini o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Ishchi kuchi
bozori va ishsizlik muammolarini batafsil qarab chiqiladi. Shuningdеk,
ishsizlikning turlari va uning darajasini aniqlash usullari, ishsizlarni ijtimoiy
himoyalash kabi masalalarga ham e’tibor qaratiladi. Jamiyatning yalpi milliy
mahsuloti hisobiga ishlab chiqarishning moddiy ashyoviy omillarigina emas, balki
shaxsiy omili – ishchi kuchi, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi ham
takror hosil etiladi va sifat jihatdan ancha yuqori darajada takror yuzaga
chiqariladi. Ishchi kuchi resurslarining soni va sifati mamlakat aholisining soni
hamda jinsi va yoshi jihatidagi tarkibi bilan belgilanadi. Bular esa o’z navbatida
aholining tabiiy harakatlanishiga bog’liq bo’ladi. Ishchi kuchini takror hosil qilish
va uning xususiyatlari jamiyatda amalga oshirilayotgan har qanday ishlab chiqarish
jarayoni ijtimoiy ishlab chiqarish hisoblanadi. Chunki, unda ishtirok etayotgan
barcha ishlab chiqarish omillari – mеhnat prеdmеtlari, mеhnat qurollari, ishchi
kuchi hamda ishlab chiqarishning boshqa sharoitlari o’z tavsifiga ko’ra ijtimoiy
ahamiyat kasb etadi. Masalan, bir tomondan, ishlab chiqarish jarayonida
qo’llanilayotgan stanok – bu o’tgan davrlar davomida yig’ilib kеlayotgan ko’plab
insonlar buyumlashgan mеhnati hamda uni yaratishda bеvosita ishtirok etgan
ko’plab kishilar jonli mеhnatining natijasidir. Boshqa tomondan esa, ushbu stanok
vositasida yaratilayotgan mahsulot ham aniq bir kishining emas, balki bir-birlari
bilan ishlab chiqarish aloqalari orqali bog’langan kishilar guruhi mеhnatining
natijasidir. Shuningdеk, mazkur mahsulotning bozor sharoitida hali noma’lum
bo’lgan istе’molchi uchun ishlab chiqarilishining o’zi ham mazkur jarayonning
ijtimoiy tavsifini namoyon etadi. Dеmak, yuqoridagilardan kеlib chiqqan holda
11

ta’kidlash mumkinki, mеhnat taqsimoti va koopеratsiyasi, ixtisoslashuv, fan-
tеxnika taraqqiyotining kuchayishi kabi jihatlar ishlab chiqarishning ijtimoiy
tavsifini kuchaytiradi. Ijtimoiy ishlab chiqarish sharoitida uning omillariga ham
xuddi shunday nuqtai nazardan yondashish zarurati paydo bo’ladi. Ijtimoiy ishlab
chiqarish jarayonida yalpi ishchi kuchi muhim va yetakchi omillardan hisoblanadi.
Yalpi ishchi kuchi – bu jamiyat yoki alohida olingan mamlakat miqyosida qiymat
va istе’mol qiymatlarini yaratishda ishtirok etuvchi bir-biri bilan chambarchas
bog’liq holda faoliyat qiluvchi ishchi kuchlarining umumlashtirilgan majmui.
Yalpi ishchi kuchining takror hosil qilinishi jarayonlarini o’rganish muhim bo’lib,
bunda eng avvalo ishchi kuchining o’ziga to’xtalish maqsadga muvofiqdir. Ishchi
kuchi – bu insonning mеhnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining
yig’indisi bo’lib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi hisoblanadi. Takror
ishlab chiqarish jarayonida faqatgina ishlab chiqarishning moddiy-ashyoviy
omillarigina emas, balki shaxsiy omili, ya’ni ishchi kuchi ham takror ishlab
chiqariladi. Ishchi kuchini takror hosil qilish jarayonini tadqiq etish uning
miqdoriy va sifat jihatlarini ajratishni taqozo etadi. Ishchi kuchining miqdori
mamlakat aholisining mеhnatga layoqatli bo’lgan qismi orqali ifodalanib, u ishchi
kuchi rеsurslari dеb ham ataladi. Insonning ishchi kuchi rеsurslari tarkibiga
kiritilishining asosiy mеzoni bo’lib uning yoshi va mеhnatga bo’lgan qobiliyati
hisoblanadi. Odatda ishchi kuchi rеsurslari tarkibiga 16 yoshdan 60 yoshgacha
bo’lgan erkaklar, 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar kiritiladi. Lеkin
ijtimoiy ishlab chiqarish va boshqa sohalarda band bo’lgan pеnsionеrlar ham
ishlashi mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish davrida davlatning ijtimoiy
siyosati faqat jamiyat a’zolarining manfaatlarini ishonchli ravishda himoya
qilishdangina iborat bo’lmasdan, balki mavjud ishchi kuchlarining ish bilan
bandligini ta’minlashni ham o’z ichiga oladi. Ayniqsa, aholining o’sishi yuqori
sur’atlar bilan borayotgan va o’ziga xos aholi tarkibiga ega bo’lgan
rеspublikamizda ishchi kuchining ish bilan bandlik masalasi eng muhim
muammolardan biri hisoblanadi. Mamlakatimizdagi iqtisodiy islohotlar jarayonida
ushbu masalani hal etish uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirish
12

rеjalashtirilgan. Birinchidan, kеng faoliyat turlari, shuningdеk yakka tartibdagi
tadbirkorlikni kеngaytirish uchun sharoit yaratish. Birinchi navbatda qishloq
xo’jalik xomashyosini qayta ishlash, xalq istе’mol mollarini, mahalliy xom
ashyodan qurilish matеriallari tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarni faol
rivojlantirishni rag’batlantirish. Ikkinchidan, xizmat sohasini rivojlantirish, aholiga
ko’rsatiladigan ijtimoiy-maishiy xizmat va qurilish bo’yicha xizmat turlarini
yanada kеngaytirish. Bunda ham qishloq joylarda xizmat sohasini rivojlantirishga
ustunlik bеriladi. Uchinchidan, qishloqda kеng tarmoqli ijtimoiy va ishlab
chiqarish infratuzilmasini yaratib, shu orqali yangi ish joylarini ochish, yangi
ishlab chiqarishlarni vujudga kеltirish. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun
rеspublikamizda qishloq ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish dasturlarini amalga
oshirish bo’yicha ishlar uzluksiz davom ettirilmoqda. To’rtinchidan, ishdan
bo’shagan xodimlarni qayta tayyorlash va qayta o’qitishni tashkil etishni tubdan
o’zgartirish. Bunda ishdan bo’shayotgan va ixtisosi bo’lmagan shaxslarga qisqa
davrda, bozor iqtisodiyotiga hamda iqtisodiyotning o’zgarib borayotgan tuzilishiga
muvofiq kеluvchi kasbkorni o’rgatishga e’tibor qaratish. Shu maqsadda maxsus
maslahat va o’quv markazlari, biznеs maktablarning kеng tarmog’ini yanada
rivojlantirish ko’zda tutiladi. Mavjud qonunchilikka muvofiq ish bilan bandlik
deganda fuqarolarning qonunda taqiqlanmagan va ularga daromad keltiradigan
faoliyat turi bilan shug’ullanishlari tushuniladi. Ko’pchilik iqtisodiy adabiyotlarda
qayd qilinganidek: “Bandlik mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan va mehnat qilishga
ishtiyoqi bor kishilarning ishga joylashib foydali mehnat bilan mashg’ul
bo’lishlaridir”. Ish bilan band aholiga yollanib ishlovchilar va o’zlarini mustaqil
ravishda ish bilan ta’minlagan kishilar kiradi. Iqtisodiy faol aholi qatlami yalpi
ishchi kuchini tashkil etadi. Yalpi ishchi kuchining miqdor o’lchami – bu
mehnatga layoqatli kishilarning (mehnat resurslarining) umumiy sonidir.
Yalpi ishchi kuchining sifat o’lchami esa ularning bilimi, malakasi,
mahorati, ko’nikmasi va ish tajribasining o’rtacha ko’rsatkichlarida
mujassamlashadi. Boshqa resurslar kabi mehnat resurslari ham takror hosil qilib
turilishi kerak, bunga keng va tor ma’noda qarash mumkin.
13

Ishchi kuchini tor ma’noda takror hosil qilish insonning jismoniy va aqliy
qobiliyatlarini uzluksiz kengaytirilgan tarzda tiklab turish, ularning mehnat
malakasini, umumiy bilimi, kasbiy tayyorgarlik darajasini yangilab va o’stirib
boorish hamda ishchi avlodini tayyorlash kabilarni o’z ichiga oladigan jarayondir.
Keng ma’noda ishchi kuchini takror xosil qilish esa quyidagilarni anglatadi:
Aholining tabiiy harakati, tabiiy o’sishning umumiy shart-sharoitlari yaratish;
Xodimlarni ishalab chiqarishga jalb qilish va bo’shatish;
Mehnat resurslarini tarmoqlar, sohalar va hududlar o’rtasida taqsimlash, hamda
qayta taqsimlash;
Aholining ijtimoiy, ma’naviy va madaniy ehtiyojlarini qondirib boorish;
Ishchi kuchini to’liq va samarali bandligini ta’minlash.
Har bir milliy iqtisodiyotning asosiy maqsadlaridan biri to’liq ish bilan
ta’minlash hisoblanadi. “To’liq bandlik” va “samarali yoki oqilona bandlik”ni ham
taqazo qiladi. O’zbekistonda ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va uni
barataraf etish yo’llari hamda uning ustuvor yo’nalishlarini aniqlashning nazariy
asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir . Ana shu maqsadga erishish uchun quyidagi
tadqiqot ishida quyidagi vazifalar belgilandi:
 ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va ularning namoyon bo’lish
xususiyatlarini tadqiq etish;
 bozor tizimi sharoitida ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini barataraf etish
mexanizmini ko’rsatib berish;
 ishsizliknig ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash mezonlari va
ko’rsatkichlarining uslubiy asoslarini aniqlash;
 respublikada ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini kamaytirishda mehnat
birjalarining roli ko’rsatib berish;
14

 respublikada yangi ish joylarini tashkil etishning ishsizlikning ijtimoiyiqtisodiy
oqibatlarini yumshatishdagi o’rnini asoslash;
 respublikada samarali bandlik siyosati orqali mehnat bozori barqarorligini
ta’minlashni tadqiq etish;
 aholini ishsizlikdan himoya qilishning bozor va davlat mexanizmini
takomillashtirish bo’yicha ilmiy va amaliy tavsiya, takliflar ishlab chiqishdan
iborat.
15

1.3. Ishsizlik muammosi.
Ishsizlik muammolarini yetarli darajada tadqiq qilmasdan ishchi kuchi bozori va
ijtimoiy mehnat munosabatlari tushunchalarini tasavvur etish qiyin hisoblanadi.
Ishsizlik – bozor iqtisodiyotining ajralmas xususiyatidir. Ishsizlik muammosini
o’rganishdan asosiy maqsad – ishchi kuchi resurslarining ish bilan bandligini
oshirish orqali mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush
darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat.
Xususan, Prezidentimiz Islom Karimov ushbu masalada alohida to’xtalib, “kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning tez o’zgarib turadigan bozor
talablariga javob berishini ta’minlaydigan zamonaviy tuzilmalarini
shakllantirishda, yangi ish o’rinlarini tashkil qilishda va aholi daromadlarini
oshirishda qanchalik o’ta muhim rol o’ynashini albatta chuqur anglaymiz” – deya
ta’kidlab o’tgan. Darhaqiqat, jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun
qo’shimcha ish joylarini yaratish, ularni ishga tushirish aholining tabiiy o’sishidan
orqada qolmasligi kerak. Qolaversa, jahon hamjamiyati bilan uyg’un holda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni jadal rivojlantirib borish lozim. Ma’lumki, Xitoy
va Hindiston mamlakatlari dunyo hamjamiyati davlatlari o’rtasida aholisining jadal
o’sib borayotganligi bilan ajralib turadi. Respublikamiz aholisi soni esa har yili
o’rtacha 550-600 ming kishiga, mehnatga layoqatli ishchi kuchi resurslari soni esa
250-300 ming kishiga ko’paymoqda. Bunday vaziyat, o’z navbatida, ishchi
kuchining ish bilan bandligini oshirish va ishsizlikni kamaytirish borasida uzluksiz
ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo etmoqda. Buning uchun esa ishlab
chiqarishni kengaytirish, yangi ish joylarini yaratish bo’yicha chora - tadbirlar
ishlab chiqish zarur. Aks holda, ishsizlar sonining ortib borishi aholining turmush
darajasining pasayishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan avvalambor, ishsizlik
tushunchasi va uning mazmunini chuqurroq o’rganmog’imiz lozim. Chunki,
mavjud muammolarning oldini olishdan oldin, uni muntazam va chuqur ilmiy
o’rganish – davr talabidir. Odatda, jahon mamlakatlari ishsizlik tushunchasini
BMT, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish
16

jamiyati talablariga ko’ra ishlab chiqishadi. Xalqaro mehnat tashkilotining 13-
konventsiyasi ta’rifiga binoan «ishsiz shaxslar» deganda – ish joylariga ega
bo’lmagan, ishlashga tayyor va ish izlayotgan fuqarolar tushuniladi. Masalan,
AQShda so’nggi bir hafta mobaynida ish bilan band bo’lmagan, so’nggi to’rt hafta
davomida ishga joylashishga (bevosita ish beruvchiga yoki ish bilan ta’minlash
davlat xizmatiga murojat etish orqali) harakat qilgan, mehnat qilish qobiliyatiga
ega bo’lgan fuqarolar ishsiz shaxs deb e’tirof etiladilar. Yaponiyada ishsiz shaxs
deb so’nggi bir hafta davomida bir soat ham ishlamagan, Buyuk Britaniyada esa,
so’nggi bir hafta mobaynida ishlamagan, shu davr mobaynida ish qidirgan yoki
kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga ega bo’lmagan fuqarolar tushiniladi.
Ayrim malakatlarning qonun hujjatlariga binoan ishsiz deb, ishdan bo’shatilgan va
mehnat stajiga ega bo’lganlar tushuniladi. O’zbekiston Respublikasining «Aholini
ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi Qonuniga binoan «… ishsiz shaxs deb,
mehnatga qobiliyatli (o’n olti yoshdan boshlab to pensiya bilan ta’minlash
huquqini olgunga qadar), ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo’lmagan,
ish qidiruvchi shaxs sifatida mahalliy mehnat organida ro’yxatga olingan, mehnat
qilishga, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashdan o’tishga, malakasini oshirishga
tayyor mehnatga qobiliyatli shaxslar etirof etiladi». Ishsiz shaxs deb e’tirof etish
uchun quyidagi to’rtta shart mavjud bo’lishi lozim:
Birinchi shart – fuqaro mehnatga qobiliyatli bo’lishi va amaldagi qonun
hujatlariga binoan pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmasligi kerak. Huquqiy
jihatdan mehnat qilish qobiliyatining quyi darajasi, «Mehnat kodeksi»ning 77-
moddasiga muvofiq 16 yosh deb belgilangan;
Ikkinchi shart – fuqaro ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega
bo’lmasligi lozim;
Uchinchi shart – fuqaro ishlashga tayyor bo’lishi lozim. Fuqaroning
ishlashga tayyor ekanligi, uning mahalliy mehnat organiga ish qidirib rasmiy
murojaat qilishi, belgilangan muddatlarda mehnat organida qaytadan ro’yxatdan
17

o’tib turishi va mehnat organlari tomonidan taklif qilingan maqbul ishni qabul
qilish holatlari tasdiqlaydi;
To’rtinchi shart – fuqaro barcha tegishli hujjatlarni taqdim qilgan holda
mahalliy mehnat organida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro’yxatdan o’tishi lozim.
Ishsizlik tushunchasiga aniqlik kiritib, shuni ta’kidlash kerakki, ishsizlar –
bular shunday kishilarki, ular ishchi kuchi bozorida o’z xizmatlarini faollik bilan
taklif qiladilar, ish qidiradilar, bu narsa ish bilan bandlikning iqtisodiy
munosabatlarini tartibga solishda davlat tomonidan hisobga olinishi darkor. Ba’zan
«ishsizlar» tushunchasining iqtisodiyotda ish bilan band bo’lmagan mehnatga
qobiliyatlilar sifatida keng ma’noda talqin qilinishi maqbul emas, chunki u faol ish
qiridayotganlarni ham, ish qidirmayotganlarni ham, shuningdek, haq to’lanadigan
ish o’rnini egallash uchun da’vogarlik qilayotgan, lekin unga o’zining kasb-malaka
jihatidan yaroqli, sog’lig’i, ichki uyushqoqligi bilan mos kelishiga yordam
bermayotgan shaxslar ham kiritilardi. XMT sandartlariga ko’ra, ishsizlar sirasiga
muayyan yoshga yetgan, hisobot davri mobaynida ishsiz bo’lib, darhol ishga
tushishga tayyor bo’lib turgan va faollik bilan ish qidirayotganlar kiritiladi.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda ishsiz degan
maqomga ega bo’lgan kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim:
- ishsizlar bandlik xizmati idoralarida ish qidiruvchi sifatida ro’yxatga olinishlari
darkor;
- ishsiz deb hisoblanish uchun fuqaro faollik bilan ish qidirishi (odatda bandlikka
ko’maklashuvchi organ xizmatiga murojaat qilishdan bir – to’rt hafta ilgari) kerak
bo’ladi;
- ishsizlar maqomi va ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqi faqat ilgari ishlagan
shaxslarga beriladi;
- ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim;
18

- ishsiz fuqaro o’zi uchun bandlik xizmati «mos keladi» deb hisoblagan ishga
joylashish taklifini rad qilmasligi lozim;
- ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega bo’lmasligi kerak;
- ishsiz fuqaro muayyan oylar mobaynida ishsizlik bo’yicha nafaqa olib turadi,
shundan keyin nafaqaning miqdori kamaytirildi yoki uni to’lash mutlaqo
to’xtatiladi.
19

2-BOB. Ishsizlik muammosini o’rganish, mamlakat ishlab chiqarishini
kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador
tadbirlar.
2.1. O’zbekistonda bandlikni ta’minlashda mehnat birjalari faoliyati.
Ishsizlik darajasi – ishchi kuchi bozorining hozirgi paytdagi ahvoli haqida va unda
muayyan vaqt mobaynida ro’y bergan o’zgarishlar to’g’risida tasavvur beradigan
asosiy ko’rsatkichdir. Ishsizlik darajasi (N) davrning boshi (yoki oxiri)dagi
ahvolga ko’ra tegishli sanada ishsizlik maqomiga ega bo’lgan kishilar sonining (I)
ana shu sanadagi iqtisodiy faol ishchi kuchi resurslari soniga (F) nisbati sifatida
aniqlanadi: N = I / F * 100% Ishsizlik darajasi ko’pchilik mamlakatlarda
iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim ijtimoiy omillaridan biri sifatida
qaraladi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ish bilan bandlikning asosiy
xususiyatlari:
- ish bilan to’liq va samarali bandlikni birga qo’shib olib borishni balansli holga
keltirish;
- mehnat qilishning ixtiyoriyligi va mehnat sohasida inson huquqlari hamda
vazifalarining uyg’unlashuvi, xodimlarning ijtimoiy boqimandaligiga barham
berish, munosib turmushni ta’minlaydigan ish topish imkoniyati uchun fuqaro
bilan davlatning baravar ma’suliyati;
- mehnat samaradorligini oshirish yo’lida uni sarflash tarmoqlari, sohalar, kasblar
va hududlar o’rtasida ishchi kuchining erkin harakati;
- yangicha mehnat sababi, tadbirkorlik va xodimlarning yuqori unumli mehnat
qilishdan kuchli manfaatdorligi;
- bozor iqtisodiyotining salbiy oqibatlarini mehnatkashlar manfaatini ko’zlab, aniq
maqsad bilan yumshatib borish.
Bu xususiyatlar ish bilan bandlikning yangi sifat xususiyatlarini belgilab
beradi, ularning shakllanishiga tegishli ish bilan bandlik sifati mos kelishi lozim.
20

Bunda ish bilan bandlik siyosatining maqsadlari ish bilan bandlikning normativ
holatini aks ettirishi kerak, hozirgi kun muammolarini hal qilish bilan bunday
holatga erishish mumkin. Ish bilan bandlik siyosati bir necha darajaga egadir:
umumdavlat(makrodaraja), mintaqaviy va mahalliy darajalar. Ish bilan bandlik
siyosatining barcha darajalari yagona ish bilan bandlik kontseptsiyasi bilan
birlashgan bo’ladi, bu kontseptsiya iqtisodiy rivojlanishining qabul qilingan tipini
aks ettiradi. Makrodarajadagi ish bilan bandlik siyosati ijtimoiy bozor
iqtisodiyotidagi ish bilan bandlikning asosiy xususiyatlarini shakllantirishga:
fuqarolarning mehnat qilish huquqini amalga oshirish va yuqori turmush darajasiga
erishishning zarur sharti bo’lgan ish bilan to’liq bandlikni ta’minlashga
qaratilgandir. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti boshqaruv usullarida iqtisodiyot
samaradorligini oshirishga, xo’jalik yuritish sohasi iqtisodiy jihatdan maqsadga
muvofiq bo’lmagan ish o’rinlarini siqib chiqarishga, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va aholining iste’mol talabini qondirish uchun ishchi
kuchini qayta guruhlarga bo’lishga qaratilgandir. Bunday sharoitda ish bilan to’liq
bandlikka ko’maklashish strategik maqsad bo’lib qoladi. Eng asosiy taktik maqsad
ish o’rinlariga bo’lgan talab va taklifning balanslashishidir. Bunga faqat ishchi
kuchiga bo’lgan talab va taklif balansli bo’lishiga erishish shartlariga kompleks
yondashuv bilan erishish mumkin. Ko’pincha bu muammoni hal qilishda ommaviy
ishsizlikning oldini olishning zarur sharti bo’lgan ish o’rinlari tizimini
rivojlantirishga e’tibor beriladi. Ishchi kuchining ish o’rinlariga bo’lgan talabining
pasayishiga, uning ayrim guruhlarining haddan tashqari ish bilan bandligiga
barham berish, buning uchun bolali ayollar, ishni o’qish bilan qo’shib borayotgan
yoshlarga, pensionerlarga ijtimoiy yordam ko’rsatish dasturini takomillashtirishga
mehnat unumdorligini oshirishni jadallashtirish sharoitida ish bilan to’liq bandlikni
ta’minlashning zarur sharti deb qaralishi kerak. Bu yerda gap ishchi kuchi
resurslarini mehnat sohasi, o’qish va ixtiyoriy bandlik sohalari o’rtasida ijtimoiy va
iqtisodiy jihatdan qayta guruhlarga bo’lish haqida bormoqda. Ish bilan bandlik
sohasini demokratlashtirish, mehnat kishisini ozod qilish ish bilan bandlikning
qattiq tartibga solingan shartlaridan voz kechish, mehnatga qobiliyatli aholining
21

turli guruhlari shaxsiy manfaatlari bilan kasb imkoniyatlarini baravarlashni
bildiradi. Tadbirkorlik yoki bajaruvchilik faoliyati, davlat xizmatini yoki o’z tijorat
ishlarini ma’qul ko’rish butun mehnatga qobiliyatli davr mobaynida yoki uning
ayrim bosqichlarida ishlash, mehnat rejimining turli-tumanligi – bularning
hammasi fuqarolarning xilma-xil kasbiy manfaatlarini qondirish uchun zarurdir.
Shu sababli ish bilan bandlik sharoitlarining xilma-xilligiga o’tish qanchalik
faolroq amalga oshirilsa, yuqori unumli mehnatning yangicha mehnat sababi
shunchalik tez paydo bo’ladi va ish bilan to’liq bandlikni ta’minlash imkoniyati
kengayadi. Ish bilan bandlikning moslashuvchanligi muammosida asosiy narsa –
tanlashning ixtiyoriyligi va mehnatni kamroq vaqt ichida ishlab, durustgina ish
haqi olish imkonini beradigan qilib tashkil etishdir. Hozircha bozor vositalari to’liq
ishlashga erishilmagan ekan, davlatning muqobil mehnat rejimlarini
rivojlantirishga ko’mak berishini kuchaytirish zarur bo’ladi. Korxonalar bilan
mulkchilik va xo’jalik yuritishning turli shakllari mehnat rejimlari o’rtasida ishchi
kuchi samarali kelib turishi uchun yaxshi o’ylab ko’rilgan daromadlar siyosati va
ularning darajasini soliq tizimi bilan tartibga solib turish kerak bo’ladi. Ish
haqining o’sishiga xo’jalik yuritish sub’ektlaridan cheklashlarni olib tashlanishi
byudjetdan mablag’ bilan ta’min etiladigan tashkilotlar xodimlarini moddiy
rag’batlantirishning puxta o’ylangan chora-tadbirlari bilan qo’shib olib borilishi
kerak. Bu ma’lum darajada aqliy mehnatni (ilm – fan, ta’lim, tibbiyot, madaniyat)
rag’batlantirish bilan bog’liqdir. Butun iqtisodiyotni isloh qilishning va ish bilan
bandlikning sifat jihatidan yangi holatini tarkib toptirishning eng keskin
muammolaridan biri mehnat sababidir. Mehnat sababi mehnat sharoitlarining
umumiy majmuiga va inson hayotiga, xususan, insonning hozir ishlayotganidan
ham samaraliroq ishlay olish qobiliyatiga bog’liqdir. Shuning uchun mulkchilik va
xo’jalik yuritish shakllari, mehnatga haq to’lash va butun taqsimlash siyosatini
isloh qilishdan tashqari xodimni yaxshi ishlashga rag’batlantirish, jadal va yanada
samaraliroq mehnat qilish qobiliyati kasb malakasi yetarli darajada yuqori bo’lgan
va ishchanlik qobiliyati rivojlangan sharoitdagina barqaror bo’lishi mumkin.
Insonning sog’ligi va uning ishchanlik qobiliyatini tiklash sharoitlari ham ma’lum
22

darajada ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning
sog’liq nuqtai-nazaridan ishchi kuchining sifatiga bo’lgan talablari ortib boradi.
Bundan tashqari, bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni chuqur qayta
qurish sharoitlarida mehnat sabablarida birinchi o’ringa fuqarolarning ijtimoiy
kayfiyati chiqarilmoqdaki, bunday kayfiyat deganda hozirgi vaqtda turmush
sharoitining haqiqatda yaxshilanishiga emas, balki ijobiy siljishlarning
muqarrarligiga, tanlangan islohotlar yo’lining to’g’riligiga, davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoyaning adolatli ekanligiga ishonchning
mavjudligi ham tushuniladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy himoya haqida ko’p
gapirilmoqda, lekin u ko’pincha tor ma’noda, davlatning ishsizlarga, ayniqsa,
aholining ijtimoiy eng nochor qismiga yordami tariqasida tushuniladi. Biroq,
ommaviy ishsizlikka yo’l qo’ymaslik, uning oldini olish tizimi to’g’risida
g’amxo’rlik qilish jamiyat uchun e’tiborli tomonlardan biri hisoblanadi. Bu
tadbirlar orasida ancha muhimi jamiyatning har bir a’zosi uchun ish bilan bandlik
sohasidagi o’z o’rnini haqiqatan ham erkin tanlashga, ish kuchining ijtimoiy-
kasbiy harakatchanligini oshirishga, uning yuksak raqobatbardoshligini
shakllantirishga davlatning har tomonlama yordam ko’rsatishidir. Bularning
hammasi ish bilan bandlik sohasini demokratlashga olib keladigan ijtimoiy va
iqtisodiy jarayonlarni rivojlantirishni talab qiladi. Avvalo, quyidagilar zarur: hudud
bo’yicha ko’chib yurish erkinligini, kasbni o’zgartirish mumkinligiga odamlarning
ishonchini, aqliy mehnat va xizmat ko’rsatish sohasidagi mehnatning nufuzini
oshirish; muqobil mehnat rejimlarini rivojlantirish va hokazolar talab qilinadi.
O’zbekistonda ishsizlik darajasi 9,6 foizni tashkil etdi 2022-yil 1-yanvar
holatida O’zbekistondagi mehnat resurslari soni 19 million 345 ming kishini
tashkil etdi. Mamlakatda 1 million 441,8 ming kishi ishga muhtoj bo’lib,
ishsizlik darajasi 9,6 foizga yetdi. Yoshlar orasida ishsizlik darajasi 15,1
foizni, ayollar orasida esa 13,3 foizni tashkil etdi. 2023-yil holatiga ko’ra
ishsizlik darajasi 6,8 foizni tashkil etdi va mehnat resurslari soni 22 million
kishini tashkil etdi.
23

Ishsizlik darajasi O’zbekiston Respublikasining hududlari kesimida yillar
bo’yicha foizda ifodalangani: 2

2.1.1 rasm
Ishsizlik muammosini o’rganishdan asosiy maqsad – ishchi kuchi
resurslarining ish bilan bandligini oshirish orqali mamlakat ishlab chiqarishini
kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar
ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun
qo’shimcha ish joylarini yaratish, ularni ishga tushirish, aholining tabiiy o’sishidan
orqada qolmasligi kerak. Qolaversa, jahon hamjamiyati bilan uyg’un holda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni jadal rivojlantirib borish lozim. Ishsizlar – bular
shunday kishilarki, ular ishchi kuchi bozorida o’z xizmatlarini faollik bilan taklif
qiladilar, ish qidiradilar, bu narsa ish bilan bandlikning iqtisodiy munosabatlarini
tartibga solishda davlat tomonidan hisobga olinishi darkor. Fikrimizcha,
O’zbekistonda ishsizlikning paydo bo’lishi va o’sish tarixi aynan Keyns
qarashlarining to’g’riligini isbotlaydi. Ishsizlar rasmiy ro’yxatga olingandan
boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum darajada muntazam ortib boradi, ishga
joylashtirish qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik darajasi shunchalik past bo’ladi.
Fikrimizcha, bu hodisalarni faqat statistik xatoliklar va ishsizlik maqomini berish
2
https://siat.stat.uz
24

shartlarining murakkablashuvi bilan izohlab bo’lmaydi. Ko’rinishidan yaxshi
bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlaridan ish bilan bandlikning kamayishini ikkita
sabab bilan izohlash mumkin. Birinchidan, yashirin ishsizlikning yuqori darajasi
saqlanganligi, u o’z potentsialini hatto ayrim barqarorlik sharoitlarida ham ochiq
bozorga chiqarib turadi. Ikkinchidan, yashirin ish bilan bandlikning ko’payishi, u
ishchi kuchi va ishsizlarning sezilarli qismini ochiq ishchi kuchi bozoridan tortib
turadi. Ishchi kuchi resurslarining ish bilan bandligi tarkibi shakllanishida ilmiy-
texnik taraqqiyotning o’rni ham katta. Ishchi kuchini samarali ravishda ish bilan
ta’minlash tizimini rivojlanishi zamirida ishlab chiqarishining o’sishi va har bir
band odamning samarali ishlashining o’sishi yotadi. Biroq, ishchilarning tajriba va
mahorat darajasini oshirmay turib mehnat unumdorligini oshirib bo’lmaydi.
Respublikamizda ishsizlikning paydo bo’lish sabablariga ko’ra quyidagi asosiy
turlari ko’proq uchraydi: bir ishdan bo’shab yangi ishga joylashgunga qadar
bo’lgan davrdagi ishsizlik friktsion (oraliq) ishsizlik deyiladi. Kishilar turli
sabablar (yangi yashash joylariga ko’chib o’tish, ishining mazmuni va tavsifi
yoqmay qolishi, nisbatan yuqoriroq ish haqi olishga intilish va boshqalar)ga ko’ra
o’z ishlarini almashtirib turadilar. Biroq, bir ishdan bo’shab, boshqa biriga
joylashgunga qadar orada ma’lum vaqt o’tadi (ba’zi adabiyotlarda bu muddat 1
oydan 3 oygacha davom etishi ko’rsatiladi); yangi kasb va mutaxassislikni
o’zlashtirib yoki boshqa joyga ko’chib o’tib, yangi ishga joylashgunga qadar
bo’lgan ishsizlik tarkibiy ishsizlik deb ataladi. Fan-texnika taraqqiyoti, yangi
texnologiyalarning ishlab chiqarishga qo’llanishi natijasida ba’zi bir tarmoq va
soha mahsulotlariga bo’lgan talab qisqarib, zamonaviy mahsulot turlariga talab
o’sadi. Natijada, ba’zi bir kasb yoki mutaxassislik turlaridagi ishchilarga talabning
qisqarishi yoki umuman yo’qolishi ularning o’z kasb va mutaxassisliklarini
o’zgartirish yoki shunday kasblarga talab saqlanib qolgan joylarga ko’chib o’tishga
majbur qilib qo’yadi.
Friktsion va tarkibiy ishsizlik birgalikda ishsizlikning tabiiy darajasini
tashkil qiladi;
25

Tsiklik ishsizlik – iqtisodiy tsiklning inqiroz fazasi bilan bog’liq bo’lib, u
ishlab chiqarishning pasayishi va yalpi talabning qisqarishi natijasida vujudga
keladi. Bunda o’z tovar va xizmatlariga nisbatan talabning qisqarishiga duch
kelgan tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini kamaytirish maqsadida ishchilarni
ishdan bo’shata boshlaydilar;
Institutsional ishsizlik ishchi kuchi bozori infratuzilmasi, ya’ni ishchi
kuchini ish bilan ta’minlashga xizmat ko’rsatuvchi muassasalarning yetarli
darajada rivojlanmaganligi yoki samarali faoliyat ko’rsatmasligi natijasida paydo
bo’ladi; Texnologik ishsizlik ishlab chiqarish jarayoniga texnologik usullarning
kirib kelishi bilan bog’liq bo’ladi. Ularning ichida asosiylari ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informatsion
texnologiyalarni qo’llash hisoblanadi;
Hududiy ishsizlik muayyan hududdagi tarixiy, demografik, madaniy, milliy
va ijtimoiy-ruhiy xususiyatdagi bir qator omillar ta’sirida ishchi kuchi talabi va
taklifi o’rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi;
Yashirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish haftasi davomida to’liq band
bo’lmaslik xos. Iqtisodiyot rivojlanishi darajasining pasayishi korxonalardagi
ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. Biroq, korxona egalari o’z
ishchilarini birdaniga ishdan bo’shata olmaydilar. Buning natijasida ishchilarning
ma’lum qismi rasman ish bilan band bo’lsalarda, amalda to’liq holda
ishlamaydilar;
Turg’un ishsizlik mehnatga layoqatli ishchilarning ish joyini yo’qotgan,
ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo’lgan va faol mehnat
faoliyatiga hech qanday qiziqishi bo’lmagan qismini qamrab oladi. Ishsizlikning
ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, sabablari va turlari nazariy asoslanishi ishsizlik
holatining mezonlari va ko’rsatkichlari ochib berilishini taqozo qiladi. Chunki
ishsizlikning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlari mehnatga layoqatli ishchi kuchi
26

resurslari oqilona bandligini shakllantirishni tartibga solishda muhim ahamiyatga
egadir.
Sohalar bo’yicha ishsizlikning foizda ifodalangan ko’rsatkichi:
2.1.2 rasm

27

2.2. Ishsizlarni ijtimoiy ximoyalash.
Ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasida bozor muvozanatiga erishish;
Ishchi kuchi taklifini kamaytirish;
Ish joylarini ko’paytirish;
Iqtisodiy faol ishchi kuchi resurslarining mehnatda ishtirokini oshirish;
Kadrlar malakasi, safarbarligi va raqobatbardoshligini oshirish;
Aholining mehnat daromadlarini ko’paytirish va boshqalar. Mazkur mezonlar
quyidagi ishsizlik ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi:
- mavjud va yangi yaratilgan ish joylarining soni;
- bajarilgan ish vaqtining miqdori;
- aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning hajmi;
- mahalliy va jalb etilgan ishchi kuchi resurslarining soni;
- ishchi kuchining migratsion oqimi;
- ishchi kuchining kapital va energiya bilan qurollanishi;
- ijtimoiy infratuzilma xizmatlarining hajmi;
- qishloq xo’jaligi har bir xodimining yer yuklanmasi;
- o’rtacha yillik ish haqi;
- har bir aholining uy-joy bilan ta’minlanishi;
- ishchi kuchi resurslarining malaka va ma’lumot darajasi;
- sanoat korxonalaridagi asosiy kapitallardan foydalanishning smenalik
koeffitsienti;
- ijtimoiy ishlab chiqarishda ish bilan band bo’lmagan shaxslar va ishsizlik soni
hamda ularning nafaqa miqdori;
28

- mehnatning umumiy natijalaridan va ijtimoiy infratuzilma xizmatlaridan
qanoatlanish darajasi;
- mulkchilikning turli shakllari va mehnatni tashkil qilishning samaradorligi va
hokazolar.
Yuqorida qayd etilgan mezonlar va ko’rsatkichlardan ishsizlik holatini tahlil
qilish va istiqbollashtirishda hamda uning turli ko’rinishlari miqdorlarini
aniqlashda foydalanish mumkin. Ishchi kuchi resurslarining prognoz balansi
bo’lajak davr uchun (maqsadlarga bog’liq holda – 1 yilga, 5, 10 yilga va hokazo)
Iqtisodiyot vazirligi tomonidan, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi bilan birgalikda ishlab chiqiladi. Ishchi kuchi resurslarining prognoz
balansini ishlab chiqishda quyidagilar hisobga olinadi:
* ishga joylashtirishga muhtoj bo’lgan mehnat bilan band bo’lmagan aholining
(ishsizlarning) amaldagi va kutilayotgan soni;
* ishlayotganlar sonining belgilangan parametrlari, ish bilan bandlikning o’sishi va
investitsiya dasturlarini, tarmoqlar va mintaqalarni rivojlantirish dasturlarini
amalga oshirishning mo’ljallangan natijalari munosabati bilan ish bilan
bandlikning o’sishi va uning tarkibiy o’zgarishi;
* ishchi kuchi resurslari sonini va iqtisodiy faol bo’lmagan aholi turli toifalarini
(o’quvchilar, bola parvarishi bo’yicha ta’tilda bo’lgan ayollar va boshqalar)
shakllantiradigan kelgusidagi demografik jarayonlar dinamikasi.
Ishchi kuchi resurslarining prognoz balansidan mintaqalarning demografik
xususiyatlarini hisobga olgan holda yangi ish o’rinlari tashkil etishga ehtiyojlarni
va kelgusida aholini ish bilan ta’minlashning hududiy dasturlari parametrlarini
aniqlashda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan foydalaniladi. Ishchi
kuchi resurslaridan foydalanish holati balansda yaqqol ko’rinadi. Foydalanish
deganda ishchi kuchi resurslarining taqsimlanishi va ulardan iqtisodiyotda
foydalanish samaradorligi tushuniladi. «Ishchi kuchi resurslarini taqsimlash»
deganda ishchi kuchi resurslarining iqtisodiyotda ishlaydigan qismlari va
29

ishlamaydigan qismlari tushuniladi. Ishchi kuchi resurslarini taqsimlashni
iqtisodiyot tarmoqlari, iqtisodiyot sektorlari, mehnat turlari, mehnat rejimi,
ijtimoiy-iqtisodiy sohalar miqyosida tushunish mumkin. Ishchi kuchining ish bilan
bandligini tahlil qilishga ikki tomonlama yondashish mumkin: hududlar bo’yicha
ish bilan bandligi holati tahlili; tarmoqlar bo’yicha ish bilan bandligi holati tahlili.
Ishchi kuchi resurslaridan foydalanishni tahlil qilish turlaridan biri mamlakat
hududi bo’yicha tahlil qilish bo’lib, u orqali muayyan foydali axborotlar va
natijalarga ega bo’linadi. Respublika hududi iqtisodiy, ijtimoiy, demografik va
geografik jihatdan bir biridan katta farq qiladi. Bu farqlar hududlardagi ishchi
kuchi resurslarining o’ziga xos shakllanishi va ulardan foydalanishda o’z ifodasini
topadi. Ishchi kuchi resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishning
mintaqaviy xususiyati, avvalo, demografik va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri
bilan bog’liqdir. Bandlikning tarmoqlardagi holatini tahlil qilish iqtisodiyotning
tarmoqlar xususiyatidan kelib chiqadi. Tarmoqlarning rivojlanganligi,
iqtisodiyotda tutgan o’rni, YaIMdagi ulushi kabilar undagi bandlik holatini
belgilab beradi. Bundan tashqari tarmoqlardagi bandlikka demografik, geografik,
iqtisodiy omillar ham ta’sir qiladi. Xulosa qilib aytganda, ish bilan bandlikning har
ikkala holatini tahlil qilish mamlakatda ishchi kuchining ish bilan bandligi holati
haqidagi tushunchalar, xulosalar va natijalarni yanada aniqlashtiradi. Shuningdek,
bu borada amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora-tadbirlar va islohotlarni aniq
yo’naltirish imkonini beradi.
Ish o’riniga bo’lgan ehtiyoj mehnat bozorida ilk bor ishchi kuchini taklif
qiladigan shaxslar (akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlari va
boshqa ta’lim muassasalari bitiruvchilari bo’lmish mehnatga layoqatli
yoshdagilar), shuningdek, ishga joylashishga muhtoj band bo’lmagan aholi (ish
joyi va daromad manbaiga ega bo’lmaganlar, chet ellardan ishlab qaytgan mehnat
migrantlari, muddatli harbiy xizmatdan bo’shatilganlar, jazoni ijro etish
muassasasidan ozod etilgan, ishlamayotgan shaxslar va shu kabilar) hisobidan
shakllantiriladi. Barchamizga ma’lumki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi barcha
30

davlatlarga ertami-kechmi o’zining ta’sirini o’tkazib kelmoqda. Shu jumladan,
ishsizlik darajasi past bo’lgan davlatlarga ham sezilarli darajada ta’sir yetmoqda.
Ishchi kuchi bozori iqtisodiyotning turli sektor va tarmoqlarining muhim
bog’lovchi bo’g’inidir. Ishchi kuchi bozori – bu ishchi kuchini oldi-sotdi qilish
munosabatini bildiradi va unda talab va taklif qonuniga amal qiladi. Bu yerda
raqobat sharoitida ishchi kuchining oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Ishchi kuchi
bozorining bir tomonida ish kuchi egasi tursa, ikkinchi tomonida ishchi kuchiga
muhtoj korxona, firma turadi. Ular o’rtasida ayirboshlash munosabati yuz beradi.
Ishchi kuchi bozori – bozorning boshqa tizimlari bilan uzviy bog’langan bo’lib,
haqiqatan ham talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy
qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish
jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol sifatlarini yo’qotmasligi
uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Ishchi kuchiga jami talab –
investitsiya va ishlab chiqarish xajmlari bilan tartibga solinadi. Ba’zi
tadqiqotchilarning fikricha, ishchi kuchi bozori ish beruvchilar va yollanib
ishlashni xohlovchilarni bevosita kelishuvi orqali talab va taklifni qanoatlantirish
uchun sharoitlar yaratadi va ishchi kuchini xarid qilish-sotish jarayonlarini
bevosita tartibga solmaydi. Respublikamiz uchun mehnatga qobiliyatli ishchi
kuchining ish bilan bandligini oshirish bo’yicha muammoni xal qilishni eng
samarali qurollaridan biri bo’lgan ishchi kuchi bozori tushunchasi, tarkibi,
xususiyatlari va vazifalarini tadqiqot qilish katta ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Ularni o’rganish quyidagi demografik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarning inobatga
olinishini taqozo etadi:
 Respublikada mehnatga qobiliyatli aholining 60% dan ortig’i qishloq joylarda
yashaydi va yalpi ichki mahsulotning 40% dan ko’prog’ini ishlab chiqaradi;
 Noqishloq xo’jaligi ishchi joylarining yetishmasligi sababli ish bilan band
bo’lmagan qishloq mehnat resurslarining ulushi respublikaning ish bilan band
bo’lmagan butun aholisining salmoqli hissasini tashkil qiladi va ularning soni
o’smoqda;
31

 Mehnatga qobiliyatli ish bilan band bo’lmagan kishilarning malakasi va
safarbarligining pastligi ularning yashash joylaridan shaxarga va mamlakatning
kam mehnat bilan ta’minlangan hududlariga hamda xorijiy davlatlar ob’ektlariga
qarab harakat qilishlariga asosiy to’siq bo’lmoqda;
 Hududlarda sanoat, qurilish va xizmat ko’rsatish korxonalari xamda xususiy
xo’jaliklarda yangi ishchi joylarini yaratish yo’li bilan ishchi kuchi talabi va taklifi
o’rtasidagi ratsional nisbatni ta’minlash uchun haqiqiy imkoniyatlar mavjud. Ishchi
kuchi bozorining shakllanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq qilinar ekan albatta
uning tarkibiy qismlarini tahlil qilish zarurdir. Ishchi kuchi bozori tarkibiy
qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: ishchi kuchiga talab va uning
taklifi, qiymati, bahosi va yollashdagi raqobat. Talab ishlab chiqarish ijtimoiy
infrastrukturasi va boshqa xalq xo’jaligi sohalarining ishchi kuchi bozoriga
buyurtma bergan, ish haqi fondi, shaxsiy xo’jaliklardan daromadlar va boshqa
hayotiy vositalar bilan ta’minlangan ehtiyojning hajmi va tarkibini aks ettiradi.
Taklif yollanish sharti bilan ishga ega bo’lishdan manfaatdor bo’lgan ishchi
kuchining miqdor va sifat (soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, malakasi va
boshqalar bo’yicha) tarkibini ifodalaydi. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, «ishchi
kuchi bozori» tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni tarkibiy
qismlarining sistematik tadqiqoti mazkur bozornining bajaradigan asosiy
vazifalarini ham aniqlashga imkon beradi:
 Ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi va nisbatini shakllantirish;
 Bozor uslubida xo’jalik yuritishning iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy mexanizmlari
yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish;
 Mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita ta’sir ko’rsatish;
 Ishsizlarni ish topishga va ularning malakasi va raqobat qobiliyatini oshirishga
ko’maklashish;
32

 Ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini o’zgartirish.
2.2.1 rasm
33

2.3. Respublikada samarali bandlik siyosati orqali mehnat bozori
barqarorligini ta’minlash.
Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi – ishchi kuchi bozori shakllanishining asosiy
sharoiti yoxud shartidir. Shu bilan bir qatorda ishchi kuchi bozorining
shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatayotgan bir qator iqtisodiy, ijtimoiy,
demografik, tabiiy-iqlimiy va huquqiy shart-sharoitlar va omillar mavjud. Ishchi
kuchi bozori shakllanishining asosiy iqtisodiy shart-sharoiti bo’lib, yollanma
xodimlarni o’z ishchi kuchlariga nisbatan shaxsiy mulkchiliklari va ish
beruvchilarning ish joylariga jamoa yoki xususiy mulkchiligi xizmat qiladi. Bu
yerda shuni nazarda tutish kerakki, mazkur sub’ektlarni o’zaro almashuv
munosabatiga kirishiga ularning shaxsiy manfaatlari majbur qiladi, uning orqasida
shaxsiy iste’molchilik yotadi. Ular ham o’z navbatida takror ishlab chiqarishda
aholini ijtimoiy-iqtisodiy turmushining faqat kerakli ijtimoiy ehtiyojini ifodalanishi
bo’ladi. Ishchi kuchi talab va taklifi o’rtasida bozor muvozanatiga erishish ishchi
kuchi bozorining shakllanishida hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi.
Ammo bunday muvozanat mavjud emas. Buning asosiy sababi – taklif qilingan
mehnatga layoqatli aholi sonining unga talab miqdoriga nisbatan tez o’sishi.
Iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi tarkibiy o’zgarishlar xozirgi sharoitda ishchi
kuchi bozorida ishchi kuchiga talab va taklifining yangi harakatini belgilovchi eng
muhim iqtisodiy shartlaridan hisoblanadi. Bular sanoat va xizmat ko’rsatish
tarmoqlarida yangi ish joylarini yaratishni va hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishida sifat o’zgarishlarini asoslab beradi. Bunday sharoitlarda bir
tomondan ishchi kuchi bozorining yangi infrastrukturasining ko’p sonli mehnat
talab qiladigan tarmoqlari va ishlab chiqarish bo’g’inlarini qamrab olsa, boshqa
tomondan iqtisodiyotning an’anaviy sektorlarida bozor munosabatlarini vujudga
keltiradi va rivojlanadi. Ish beruvchi va yollanma xodim o’rtasida tuzilgan mehnat
shartnomasi (kontrakt) ishchi kuchi bozorida ishchi kuchining sotish, sotib
olishning hal qiluvchi huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat huquqi bo’yicha
g’arb mutaxassislarining ilmiy ishlarida mehnat shartnomasi «xodimni ish haqi
34

evaziga mehnat qilish majburiyatini olish va huquqiy buysunish mavjudligi
haqidagi kelishuv» sifatida ifodalanadi. Shartnoma xususiy-huquqiy xaridlarning
turlicha ko’rinishi bo’lib, unga nisbatan fuqarolik huquqiga xos me’yorlar,
qoidalarni qo’llash imkoniyatlari va zaruriyatni asoslaydi. Ishchi kuchi bozori
xususiyatlari bir qator omillar bilan belgilanadi: arab mamlakatlari iqtisodiyoti
an’anaviy ravishda ochiq iqtisodiyotga ega, ularda tovar, kapital va ishchi
kuchining erkin harakati uchun sharoit mavjud. Bu mamlakatlar dunyoning eng
yirik xom ashyo va kapital eksporterlari va sanoat mahsulotlari va ishchi kuchi
importerlaridir. Neft tarmog’i mamlakatlar yalpi ichki mahsuloti shakllanishining
asosiy moddasi bo’lib, davlat xarajatlari ham neft dollarlariga bog’liqdir.
Haqiqatda aholining iqtisodiy faolligi ham neftdan olinuvchi daromad hisobiga
ta’minlanadi. Yangi ish joylarini yaratish, ish haqi darajasi, nafaqalar va boshqa
ijtimoiy to’lovlar bevosita neftdan olinuvchi daromadlarga bog’liq. Fors ko’rfazi
mamlakatlariga bandlik darajasining xuddi shunday daromadga ega mamlakatlarga
nisbatan 35-37% ga pastligi xosdir. Bunga demografik, ijtimoiy va madaniy
omillar sababdir. Birinchidan, bu mamlakatlarga mehnatga layoqatsiz aholining
hissasi kattaligi xosdir. Ikkinchidan, mehnat faoliyatini boshlashga shoshmaslik
xos, chunki barcha darajadagi ta’lim tizimi bepul. Uchinchidan, davlat sektoriga
nafaqa yoshining kichikligi xosligi, jumladan, 20 yil mehnat staji bo’lgan
xizmatchi 45 yoshidan nafaqaga chiqishi mumkin. Keyingi paytlarda o’sish
tendensiyasiga ega bo’lsada, ayollar bandligi darajasining pastligi xos. Ayollar
o’rtasida maksimal bandlik Quvaytda (30%) qayd etilgan bo’lsada, bu o’rtacha
jahon ko’rsatkichlaridan ancha past ko’rsatkichdir. Bu mamlakatlar aholisining
yarmidan ko’pi xizmat ko’rsatish sohasida banddir. Sanoat sohasida bandlikka
kelsak, u arab mamlakatlarida amalga oshirilayotgan diversifikatsiya siyosati bilan
bevosita bog’liq, jumladan, Saudiya Arabistoni va Qatarda diversifikatsiya neftga
bog’liq sohalarni rivojlantirishga qaratilgan. Ummonda neftga bog’liq bo’lmagan
sohalar rivojlantirilmoqda, BAA tranzit savdo, Bahraynda bank sohasi
rivojlanishiga alohida e’tibor berilgan, natijada industrial sohalarda bandlik
Saudiya Arabistoni, Ummon va Qatarda o’sgan, boshqa mamlakatlarda esa,
35

aksincha, kamaygan. Ummon va Saudiya Arabistonidan tashqari barcha
mamlakatlarda qishloq xo’jaligida band aholi hissasi juda kichik, bu qishloq
xo’jaligining resurs bazasi cheklanganligi va urbanizatsiya darajasi yuqoriligi bilan
bog’liq. Ishsizlik darajasi bo’yicha tizimlashtirilgan ma’lumotlar mavjud emas,
ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, u 10-12%ni tashkil etadi. Ishsizlikning eng kam
darajasi Bahrayn va Qatarga xos. Shuni ta’kidlash kerakki, bu mamlakatlarning
ishchi kuchi bozoriga xos umumiy xususiyat xorijiy ishchi kuchidan foydalanish
ko’lamlarining kattaligidir. Buning omillari turlicha, jumladan, aholi sonining
kamligi, ayollarning mehnat faoliyatida qatnashmasligi, malakali kadrlarning
yetishmasligi, mahalliy aholining jismoniy mehnat bilan shug’ullanishga
moyilligining yo’qligi. Xorijiy ishchi kuchining ommaviy kelishi 20-asrning 70-
yillari boshiga to’g’ri keladi. Neft natijasida bu mamlakatlarda ishchi kuchi
yetishmasligi sezildi. Dastlabki migrantlar Falastinliklardan iborat edi. Keyinchalik
Misr, Suriya, Iroq va Livandagi siyosiy o’zgarishlar bu mamlakatlardan ishchi
kuchi oqimini kengaytirdi. Keyinchalik mamlakatlar Pokiston, Hindiston va
Bangladeshdan ishchi kuchini jalb qilish kengaydi. Bunga sabab bu
mamlakatlardan kelgan ishchi kuchining narxi arab mamlakatlariga nisbatan past
edi. So’nggi yillarda bu mamlakatlarda xorijiy mamlakatlardan immigrantlar oqimi
kamaytirish, ishchi kuchi bozorini milliylashtirish siyosati olib borilmoqda. Chunki
xorijiy ishchi kuchining hissasi kattaligi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
muammolarni keltirib chiqarmoqda. Xorijiy ishchi kuchi o’tkazmalari natijasida
yalpi ichki mahsulotning 10% ortig’i tashqariga chiqib ketmoqda. Natijada
mamlakatlarning ishchi kuchi bozoridagi davlat siyosati migratsiyani tartibga
solish siyosatidan iborat bo’lib qolmoqda. Yuqorida sanab o’tilgan omillir ishchi
kuchi bozoridagi vaziyatni belgilab beruvchi omillar sifatida yaqin kelajakda ham
saqlanib qoladi. Birinchi va ikkinchi guruhga kiruvchi Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlari ishchi kuchi bozoriga xos xususiyat uning shakllanganligi va davlat
tomonidan faol tartibga solinishidir. Jumladan bu mamlakatlar ishchi kuchi
bozorini tartibga solishda quyidagi dasturlar bajarilganini ajratib ko’rsatish kerak:
1. Ishsizlarga ish joyi topishda ko’mak berish dasturlari, bunday dasturlar bo’sh ish
36

joylari bo’yicha ma’lumotlar berish, ish joylarini topishda ko’maklashish va
kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini qamrab oldi. Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlarida kadrlarni qayta tayyorlash tizimi keng tarqalgan. Chunki ushbu
mamlakatlarda yuqori malakali kadrlarga, ayniqsa, yuqori texnologik tarmoqlarda
talab katta. Kadrlarni qayta tayyorlash tizimi asosan davlat tomonidan mablag’
bilan ta’minlanadi, shu bilan birga tadbirkorlar ham ushbu sohani rivojlantirish
uchun umumiy daromadining 1%ga yaqin qismini o’tkazadilar. Bunday holatni
Gongkong, Malayziya va Singapurda ko’rish mumkin.
2. Yangi ish joylarini yaratish dasturlari ham davlat tomonidan, ham xususiy
tadbirkorlar tomonidan mablag’ bilan ta’minlanadi. Moliyaviy imkoniyatlari katta
bo’lgan xususiy sektor albatta yetakchilik qiladi, mablag’lar kichik va o’rta
biznesni rivojlantirish uchun sarflanadi. Yangi ish joylarini yaratish dasturlari
shuningdek, davlat sektoriga ham xosdir. Moliyaviy mablag’lar cheklangani
sababli davlat ustuvor va ijtimoiy jihat muhim tarmoqlarni qo’llab-quvvatlaydi.
Janubiy Sharqiy Osiyoning turli mamlakatlarida bu sohalar turlicha, jumladan,
Malayziyada infratuzilma tarmoqlari, Janubiy Koreyada ekologik sohalarda davlat
yangi ish o’rinlarini moliyalashtiradi.
3. Aholi ijtimoiy xavfsizligini ta’minlash dasturlari. Bu dasturlar davlat
maqsadli zayomlari, ishsizlikdan sug’urtalash tizimi va davlatning transfertlar
dasturini kengaytirish bo’yicha tadbirlarni qamrab oladi. Shu bilan birga aholining
ayrim guruhlari ayollar, yoshlar va keksalarga birinchi navbatda yordam
ko’rsatiladi. Dasturni amalga oshirishning asosiy yo’nalishi ish yo’qotishdan
sug’urtalash tizimidir. U Janubi-Sharqiy Osiyoning deyarli barcha mamlakatlarida
qo’llaniladi. Ishsizlikdan sug’urtalash tizimi tadbirkorlar tomonidan ish haqi
fondining 1% ga teng oylik badallar hisobidan shakllanadi. Bu fonddan ishsizlik
bazallarini to’lash muddati va shartlari turli mamlakatlarda turlicha. Masalan,
Janubiy Koreyada ish stajiga bog’liq bo’lmagan holda ishini yo’qotganlarning
barchasi nafaqa to’lanadi. 4. Mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan dasturlar.
Bu dasturlar Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida 90-yillarning oxiridan boshlab
37

qo’llanila boshlagan. Ular milliy iqtisodiyot tarkibini qayta tuzish va
barqarorlashtirish dasturlari doirasida amalga oshiriladi. Bu dasturlar ish beruvchi
va ishga yollanuvchi o’rtasida munosabatlarni yaxshilash, axborot bilan
ta’minlash, ishdan bo’shatishga muqobil variantlarni topish kabi choralarni qamrab
oladi. Kichik va o’rta korxonalar uchun mehnat unumdorligini oshirish bo’yicha
tavsiyalar berish, seminarlar tashkil etish, menejerlarni tayyorlash kurslarini tashkil
etish ham ushbu dasturning yo’nalishlaridan biridan iborat.
Ishsizlik darajasi eng yuqori bo’lgan mamlakatlar qatoriga Yaqin Sharq va
Shimoliy Afrika mamlakatlari kirib, ularda ishsizlik darajasi 12,2 % ni tashkil
etadi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida ishsizlik darajasi o’rtacha 8%ga teng bo’lib,
bu ko’rsatkich mamlakatlar bo’yicha katta farqga ega. Bu mamlakatlarda so’nggi
yillarda iqtisodiy o’sish sur’atlari barqaror bo’lishiga qaramay, ish haqi darajasi
juda past. Yuqorida keltirilgan dasturlarning ayrimlaridan bizning mamlakatimizda
ham ishsizlikni kamaytirishda foydalanishimiz mumkin. Ammo, ishsizlikni ilmiy
o’rganmasdan, uni kamaytirishga urinish bugungi kunda kechirib bo’lmaydigan
hodisa hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar tahlili ishchi kuchi bozorini to’ldirish
ikki asosiy sabab hisobiga amalga oshirilishi haqida xulosa qilishga asos bo’ladi.
Ulardan biri mamlakat iqtisodida band bo’lgan ortiqcha ishchilarni ozod qilish
bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchisi band bo’lmagan aholini ish bilan ta’minlash
zaruratidan iborat. Ta’lim sohasida yoshlarning ishchi kuchi bozoriga erta kirib
borishining oldini olishga qaratilgan choralar amalga oshiriladi. Bunda ularning
o’qishi uchun subsidiyalar tizimi qo’llaniladi.
Ishsizlik mehnat bozorining asosiy muammolaridan biri bo’lib, biror bir
mamlakat iqtisodiyoti bunday muammodan xoli emas. Ishsizlar sonini kamaytirish
bo’yicha zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan avval “ishsizlik” degan
tushunchaning ma’no-mohiyatini anglab olish muhimdir. Iqtisodiy nuqtai nazardan
ishsizlik iqtisodiy faol aholining mehnat daromadi keltiradigan ish o’rniga ega
bo’lmasligini bildiradi. Bu tushuncha xalqaro tashkilotlarda, shuningdek, turli
mamlakatlarda turlicha sharhlanadi. Masalan, AQShda ishsiz shaxs deb oxirgi bir
38

hafta mobaynida ish bilan band bo’lmagan va so’nggi to’rt hafta ichida ishga
joylashish uchun bevosita ish beruvchiga yoki ish bilan ta’minlash agentliklariga
murojaat qilgan, mehnat layoqatiga ega bo’lgan fuqarolarga aytiladi. Yaponiyada
esa so’nggi haftada bir soat ham ishlamagan va ish qidirayotgan, Buyuk
Britaniyada oxirgi bir haftada ish bilan band bo’lmagan hamda ish izlayotgan
shaxs ishsiz sifatida belgilangan. Bizning mamlakatimiz mehnat qonunchiligida
ishsiz shaxs qo’yidagicha ta’riflangan: o’n olti yoshdan boshlab to pensiya bilan
ta’minlanish huquqini olishgacha bo’lgan yoshdagi, ishga va ish haqiga (mehnat
daromadiga) ega bo’lmagan, ish qidiruvchi shaxs sifatida mahalliy mehnat
organida ro’yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga tayyorlash va qayta
tayyorlashdan o’tishga,malakasini oshirishga tayyor mehnatga layoqatli shaxslar
ishsiz deb etirof etiladi.
2.3.1 rasm
39

O’zbekistonda ishsiz fuqarolarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash maqsadida
belgilangan tartibda ijtimoiy nafaqalar to’lanadi, ishsizlar haq to’lanadigan jamoat
ishlariga jalb etiladi, kasbga o’qitiladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1999-yil 19-iyuldagi “Haq to’lanadigan jamoat ishlarini tashkil
qilish to’g’risida”gi 353-sonli qaroriga asosan, haq to’lanadigan jamoat ishlari
quyidagi maqsadlarda tashkil qilinadi:
- ish qidirayotgan shaxs sifatida mehnat organlarida ro’yxatga olingan fuqarolarga
ularning vaqtincha ish haqi (mehnat daromadi) olishi va ish qidirayotgan davrida
ularni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlash, mehnat organlari tomonidan ishsiz deb
e’tirof etilgan fuqarolarni vaqtincha ish bilan ta’minlash uchun shart-sharoitlar
yaratish;
- birinchi marta ish qidirayotgan va kasbi (mutaxassisligi) bo’lmagan shaxslarni
mehnat faoliyatiga jalb qilish;
- turli sabablarga ko’ra kasb faoliyatida ancha uzilishlar bo’lgan shaxslarni (ilgari
bolalar tarbiyasi, bemorlar va oilaning keksa a’zolariga qarash bilan mashg’ul
bo’lgan, jazoni o’tash muassasalaridan ozod qilinganlar va boshqalar) mehnatga
qayta tiklash;
- iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan ob’ektlarini
ishchi kuchi bilan ta’minlash.
40

XULOSA
Xulosa shuki ishchi kuchining sifati uning tarkibining zamon talablari
jihatidan ijtimoiy ishlab chiqarish ehtiyojlariga muvofiqligi darajasini namoyon
etadi. Ishchi kuchining sifati uning ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, malaka, ish
tajribasi darajalari kabi ko’rsatkichlar orqali ifodalanadi. Fan-texnika
taraqqiyotining jadallashib borishi bilan ishchi kuchining sifatiga bo’lgan talab
ham ortib boradi. Bu mavzuda bandlikni ta’minlashda sotsial-demografik
jarayonlarning ahamiyati ham muhim hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining
1992 yil 13 yanvarda qabul qilingan “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi
(Yangi tahriri) qonuni 2-moddasidan olingan (“Fuqarolarni ish bilan ta’minlangan
deb hisoblanadi”) shartida qayd etilganidek: “Ish bilan ta’minlash-fuqarolarning
qonun hujjatlariga zid kelmaydigan, o’z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish
bilan bog’liq bo’lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatdir”.
Mamlakat miqyosda 3-5% darajadagi ishsizlik iqtisodiyot uchun normal holat
(Ishsizlikning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. Har bir inson o’z jismoniy
imkoniyatlaridan kelib chiqib ish bilan taminlanishi kerak yani o’zini-o’zi band
qilishi kerak. Ishsizlikni kamaytirish uchun korxona va firmalarni faoliyatini
ko’paytirish lozim.
41

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi mehnat kodeksi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti shavkat Mirziyoevning oliy Majlisga
Murojaatnomasini o‘rganish va keng jamoatchilik o‘rtasida targ‘ib etishga
bag‘ishlangan ilmiy-ommabop qo‘llanma [Matn]. – T.: «Ma’naviyat», 2019. – 312
bet.
3. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. T.: O`zbekiston. 2017y
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
5. Iqtisodiyot nazariyasi o’quv qo’llanma. Toshkent-2007 Sh.Sh.Shodmonov
6. “ Bozor iqtisodiyoti asoslari”. Usmonov S.N Dodoboyev
7. “Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi”. Abdurahmonov Q.H, Bozorov N,
Volgin N va boshqalar.
8. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”. I.A.Karimov
9. “Bozor iqtisodiyoti asoslari”. Abdullayev Y
Foydalanilgan internet saytlar
10. www . mehnat . uz
11 . www . gazeta . uz
12 . www . lex . uz
13 . www . siat . stat . uz
42

Sotib olish