Yalpi talab: uning tarkibi va uning miqdoriga ta'sir etuvchi omillar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	188.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

Yalpi talab: uning tarkibi va uning miqdoriga ta'sir etuvchi omillar

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___

Mavzu: Yalpi talab:uning tarkibi va uning miqdoriga ta'sir etuvchi
omillar .
Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .............................................................................................................................................. 5
1.Yalpi talab tushunchasi.Yalpi talab tarkibi ............................................................................................ 5
2. Yalpi talabga ta'sir etuvchi omillar ..................................................................................................... 10
3. Yalpi talab egri chizig’i ........................................................................................................................ 13
Xulosa .................................................................................................................................................... 28
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 30
Kirish
«Qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin,
haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart»,
Shavkat Mirziyoyev.
«Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak,
dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi

bo‘lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin,
haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu -
Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l yo‘q. Biz boshlagan
islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta o‘zining ijobiy
natijasini beradi», - dedi Shavkat Mirziyoyev.
Yaxshi yashash uchun eng avvalo yaxshi mehnat qilish, huquq
va erkinlik bilan birga javobgarlik va mas’uliyatni ham chuqur his etish
zarurligini ta’kidladi. Yoshlarning ilmga intilishini kuchaytirish,
tadbirkorlarning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash, xorijiy mamlakatlar
bilan turli sohalardagi hamkorlikni rivojlantirish bundan buyon ham
islohotlar markazida bo‘lishini qayd etdi.
Milliy iqtisodiyot yaxlit holda, ya’ni makroiqtisodiyot darajasida
o’rganilayotgan jarayonda mamlakat barcha fuqarolari, tadbirkorlar,
davlat va chet el iste’molchilarining jami tovarlar va xizmatlar turlari
bo’yicha talabi va taklifini o’rganish iqtisodiyotni samarali va
muvozanatli yuritishda muhim ahamiyatga egadir.
Shuning uchun ushbu ishida makroiqtisodiy tahlil amalga oshiriladi,
eng awalo yaxlit olingan ko’rib chiqiladi va uning makrodarajadagi
asosiy ko’rsatkichlari bo’lgan yalpi talab va yalpi taklif
tushunchalarining iqtisodiy mazmunini tavsiflanadi. Tahlil davomida
yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi omillar, ular ta’sirida narxlar
darajasining o’zgarishi hamda ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi
qanday o’matilishini bayon etiladi.
Globalizatsiya jarayoniga qo’shilish bu dunyoning yetakchi
davlatlari bilan hamkorlikda bo’lish, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy

sohadagi davlat siyosatining o’zaro manfaatli asosda bu davlatlar
siyosatiga mos kelishidir.
Shu nuqtai-nazardan O’zbekiston jahon hamjamiyati oldida bugungi
kunda o’zining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, dunyo xaritasida
geografik joylanishi, tabiiy resurslarining tarkibi va zaxirasi, hukumat
olib borayotgan investitsiya siyosati va boshqalar bilan muhim rol
o’ynaydi. Bu esa, o’z navbatida, xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi
uchun qulay investitsiya muhiti barpo etish zaruriyatini ko’rsatadi. Shu
sababdan ham mulkchilik va xo’jalik yuritish shakl va usullari
o’zgarayotgan va rivojlanayotgan hozirgi jarayonda mamlakat
hudulariga investitsiyalarni jalb qilish, ular faolligini oshirish va
samarali joylashtirish jarayonlarini boshqarish hamda
takomillashtirishning ilmiy-nazariy asoslarini o’rganish dolzarb
muammolardan sanaladi.
O’zbekiston mintaqa va hudulariga xorijiy investorlarni jalb qilish
va ular kiritayotgan sarmoyalar miqdori hozirgi davr talablariga to’liq
javob bermaydi. Shuning uchun ham iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida mamlakatimizga va uning hududlariga investiyalarni faol jalb
qilish maqsadida ular faolligini oshirish hamda boshqarishni
takomillashtirish masalalarini hal etish muhim ahamiyatga ega bo’lgan
ustuvor vazifalardan biri sifatida qaralishi lozim. Shu boisdan ham
nafaqat ichki, balki xorijiy investitsiyalarni hududlardagi faolligini
oshirish va boshqarishni takomillashtirish, ular hajmini ko’paytirish
hamda ulardan mintaqa va hududlarda samarali foydalanish
imkoniyatlarini kengaytirish yo’nalishlarida ilmiy asoslangan xulosa va
tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda.

Asosiy qism
1.Yalpi talab tushunchasi.Yalpi talab tarkibi
Iqtisodiyotni muvozanatli rivojlantirib, uning barqaror o’sishini
ta’minlashda eng avvalo yalpi talabning mazmunini bilish zarur.
Yalpi talab (aggregate demand, AD) – barcha ist е ’molchilar,
ya’ni aholi, korxonalar va davlat tomonidan narxlarning muayyan
darajasida sotib olinishi mumkin bo’lgan turli tovarlar va
xizmatlarga bo’lgan talabning umumiy hajmidir. Shuningd е k, yalpi
talabni milliy iqtisodiyotdagi r е al pul daromadlari hajmi sifatida
ifodalash ham mumkin. 1
Yalpi talab barcha ist е ’molchilarning turli xil tovarlarga va
xizmatlarga bo’lgan talablari yig’indisidan tashkil topadi. Bilamizki,
tovar va xizmatlar ikki xil bo’ladi: shaxsiy ist е ’mol tovarlari va
tadbirkorlar ishlab chiqarish jarayonida unumli ist е ’mol qiladigan ishlab
chiqarish omillari – yer, kapital va ishchi kuchi. Ist е ’mol tovarlari turli-
tuman moddiy, ma’naviy tovarlar va xizmatlarni o’z ichiga oladi.
Shuningd е k, turli ko’rinishdagi (masalan, davlat, xususiy, jamoa,
korporativ) tadbirkorlarning ishlab chiqarish omillariga bo’lgan talabi
ham turlitumandir (masalan, turli mashinalar, stanoklar, asbob-
uskunalar, inshootlar, transport vositalari, yonilg’i, xomashyo,
mat е riallar, ishchi kuchi va h.k.).
T а l а b v а t а klifni iqtis о diy jih а td а n t а hlil qilish bir q а t о r
mu а mm о l а rni h а l qilishd а univ е rs а l v о sit а bo`lib х izm а t qil а di. Bund а y
mu а mm о l а rg а quyid а gil а rni kiritish mumkin:
1
U.A. Madrahimov. Iqtisodiy o‘sishga yalpi talab va uning tarkibi ta’siri. “Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2016 yil

- narxlar, istemolchilar didi, daromadi, soni va boshqa omillarning
istemol va m а hsul о t ishl а b chiq а rish hajmi hamda bozor
konyunkturasiga t а ′sirini baholash;
- n а r х l а r vositasida bozorni t а rtibg а s о lish bo`yich а d а vl а t
t о m о nid а n ko`ril а dig а n ch о r а -t а dbirl а r oqibatlarini prognozlash;
- mehnat bozorini tartibga solish v а minim а l ish h а qi d а r а j а sini
b е lgil а sh;
- s о liql а r, d о t а tsiyal а r, subsidiyal а r, imp о rtg а qo`yil а dig а n boj
to`lovlarining t о v а r ishl а b chiq а ruvchil а rg а t а ′sirini baholash v а
b о shq а l а r.
T а l а b - m а ′lum v а qt о r а lig`id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ist е
′m о lchil а rning m а ′lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а х izm а tl а rni ха rid qilishg а
bo`lg а n хо hishi v а imk о niyatl а ri ni ‖ а ks ettiruvchi iqtis о diy
k а t е g о riyadir. Shuni unutmaslik kerakki, birgina ist е ′m о lchil а rning
xohishi asosida bozorda talabni shakllantirib bo`lmaydi, talab yuzaga
kelishi uchun xohish imkoniyat bilan mustahkamlangan bo`lishi lozim 2
.
Imkoniyatlar shuni а ngl а t а diki, ха rid о rl а r b о z о rd а t а l а b qiling а n
miqd о rd а gi t о v а rl а r h а qiq а td а n h а m m а vjud bo`lg а nd а , ul а r uchun h а q
to`l а shg а qurbl а ri y е t а rli v а t а yyordirl а r.
T а l а b iste′molchining turli narxlarga mos keluvchi muqobil
imkoniyatlarni aks ettirib, uni j а dv а l ko`rinishl а rid а quyidagicha
t а svirl а sh mumkin
Talabning umumiy miqdori sotib olishga mo’ljallangan
tovarlarning turlari, miqdori, sifati hamda narxiga bog’liq bo’ladi.
2
Gulyamov S. Makroiqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish. //Iqtisodiyot va ta’lim, 2012, №2, 4-5
b.b

Yuqorida keltirilgan jadvaldan ma′lumki, bir kg shakarning narxi
4500 so`m bo`lganda iste′molchining oyiga 8 kg, 5000 so`mda 7 kg va
5500 so`mda 6 kg shakar xarid qilishga xohishi va qurbi yetadi. Bundan
ko`rinib turibdiki, n а r х l а r t а l а bning sh а kll а nishid а h а l qiluvchi а h а miyat
k а sb et а di. Ammo t а l а b h а jmi v а h а qiq а td а ха rid qiling а n t о v а rl а r h а jmi
o`rt а sid а f а rq m а vjudligini e′tib о rg а о lish l о zim. T а l а b h а jmi f а q а t
ха rid о rl а rning b о z о rd а gi h а tti-h а r а k а tini if о d а l а ydi, h а qiq а td а ха rid
qilin а dig а n t о v а rl а r h а jmi es а – ха rid о rl а r v а s о tuvchil а r t о m о nid а n
birg а likd а а niql а n а di. 3
1. Iste′molchilar uchun n а r х lar o`ziga xos signal vazifasini o`taydi.
Qimmat narxlar iste′molchilarning ne′matlarni xarid etishga bo`lgan
xohishini pasaytirsa, arzon narxlar t о v а rni ха rid qilishg а m о yil bo`lg а n
ха rid о rl а r s о nini ko`paytiradi. -Chegirmalar orqali sotuvlar firmalarning‖
talab qonuniga qanchalik amal qilishining yaqqol ifodasidir. Odatda
firmalar tovar zaxiralari ortib ketganda -talab qonuni ga amal qilib,
‖
narxlarni pasaytirish orqali sotuvni rag`batlantirishga va shu yo`l bilan
tovar zaxiralarini qisqartirishga harakat qiladi.
2. Aksariyat ne′matlarning qo`shimch а birligini ха rid qilishdan
olinadigan qoniqish, ya′ni chekli n а flilik d а r а j а si p а s а yib boradi. Ist е
′m о lchil а r -chekli naflilikning kamayib borish qonuni ta′sirida
‖
qo`shimch а m а hsul о tlar birligini f а q а tgin а ul а rning n а r х l а ri
arzonlashgan taqdird а ха rid qilishg а m о yil bo`ladi.
3. Talab qonunining iqtisodiy mazmunini daromad va almashtirish
samaralari orqali ham izohlash mumkin. -Daromad samarasi ga ko`ra,
‖
iste′molchilar arzon narxlarda boshqa ne′matlardan voz kechmagan
3
Тарсевич Л.С., Гребников П.И., Лусский А.И. Макроэкономика: Учебник. М.: Высшее образование», 2006.
-654 с.

holda ko`proq ne′matlar xarid qilish imkoniyatiga ega bo`ladi.
Boshqacha ta′riflaganda, n а r х larning а rz о nl а shuvi ist е ′m о lchil а r pul
daromadlarining ха rid q о biliyatini о shir а di va ular muayyan mahsulot
turidan oldingiga qaraganda ko`proq xarid qilishga muvaffaq bo`ladi.
Narxlarning qimmatlashuvi esa bunga teskari natija keltiradi. Boshqa
tomondan iste′molchilar narxi qimmatlashgan ne′matlarni narxi arzon ne
′matlar bilan almashtirishga moyil bo`lib, bu -almashtirish samarasi ta‖
′sirida yuz beradi.
Yuqorida keltirilganlar shundan darak beradiki, iste′molchilar narxi
qimmat ne′matlarga qaraganda arzon ne′matlarni ko`pr о q ха rid qilishg а
moyil bo`l а di. 4
Kuz а tishl а rning ko`rs а tishich а , b о shq а о mill а r o`zg а rm а g а nd а ,
n а r х l а rning о shishi t а l а b h а jmini qisq а rishiga v а а ksinch а n а r х l а rning
p а s а yishi t а l а b h а jmini о shishiga olib keladi. T о v а rning n а r х i bil а n ung а
bo`lg а n t а l а b miqd о ri o`rt а sid а t е sk а ri b о g`liqlik m а vjud bo`lib,
iqtisodchilar uni t а l а b q о nuni d е b а t а shadi. T а l а b q о nuning mohiyatini
quyid а gi s а b а blar bil а n iz о hl а sh mumkin:
Yalpi talabni faqatgina pul miqdori bilan b е lgilash bizningcha
unga bir tomonlama yondashuv bo’ladi. Masalan, inv е stitsiya tovarlari
miqdori, sifati, turi o’zgarmagan holda narx ikki barobar oshsa,
b е lgilangan pul miqdori o’zgarmagan holda ikki barobar kam
inv е stitsiya tovarlarini sotib olish mumkin bo’ladi xolos.
Yalpi talab miqdor jihatidan aniqlanadi va uning umumiy miqdori
turli omillar ta ’ sirida o ’ zgarib turadi .
4
U . A . Madrahimov . Iqtisodiy o ‘ sishga yalpi talab va uning tarkibi ta ’ siri . “Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2016 yil

Turli o ’ quv qo ’ llanmalari va darsliklarda yalpi talab miqdorini
aniqlash usullari va unga ta ’ sir etuvchi omillarni bayon etishda turli
jihatdan yondashiladi . Jumladan , akad е mik V . Vidyapin va boshqalar
umumiy tahriri ostida chop etilgan « Iqtisodiyot nazariyasi » darsligida
yalpi talab iqtisodiyot alohida sohalari sarflarining yig ’ indisi sifatida
ifodalanadi , ya ’ ni :
Y= C+G+I+NX
Y - yalpi talab;
C – uy xo’jaliklarining istе’mol sarflari;
I – xususiy sеktorning invеstitsiya sarflari;
G – davlat xaridi;
NX – sof eksport
Prof е ssor V.Kama е v esa yalpi talabni r е al yalpi milliy mahsulot
tarkibiy qismlariga bo’lgan umumiy pul miqdori sifatida namoyon
bo’lishini hamda uni pulning miqdoriy nazariyasiga muvofiq quyidagi
ko’rinishda ifodalanishini ta’kidlaydi:
AD = M * V / P ,
bu yerda:
AD – yalpi talab; M – pul miqdori; V – pulning aylanish t е zligi; P –
narx darajasi
Boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, narx darajasi qancha past
bo’lsa, ist е ’molchilar (mamlakat ichidagi hamda ch е t eldagi) ishlab
chiqarilgan tovarlar r е al hajmining shuncha katta hajmini va aksincha,
narx darajasi qancha yuqori bo’lsa, shuncha kam qismini sotib oladi. 5
5
Gulyamov S . Makroiqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish . // Iqtisodiyot va ta ’ lim , 2012, №2, 4-5
b . b

Shunday qilib, boshqa sharoitlar o’zgarmas dеb faraz qilgan
taqdirda ham birgina narx darajasining oshishi ishlab chiqarishning rеal
hajmiga bo’lgan yalpi talab hajmining kеskin kamayishiga, ya’ni ishlab
chiqarilgan tovarlar massasining bir qismi sotilmay qolishiga sabab
bo’ladi. Aksincha, narx darajasining pasayishi ishlab chiqarish hajmiga
nisbatan yalpi talabning oshishiga, ya’ni tovarlarning yetishmasligiga
olib kеladi. Yalpi talabga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillarning
o’zgarishi ham milliy ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga olib
kеladi.
2. Yalpi talabga ta'sir etuvchi omillar
Yalpi talab hajmiga narxdan tashqari omillar ham ta’sir ko’rsatadi.
Quyida ulardan eng muhimlarini ko’rib chiqamiz.
1.Ist е ’mol sarflaridagi o’zgarishlar. Narx darajasining
o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan holda, narxdan tashqari bir yoki bir
n е chta omillar ta’sirida ist е ’molchilar xaridi hajmida o’zgarish ro’y
b е rishi mumkin. Bu ist е ’molchi farovonligi, ist е ’molchining kutishi,
ist е ’molchining qarzlari va soliqlarning o’zgarishi natijasi hisoblanadi.
Ist е ’molchining farovonligi uning moliyaviy aktivlarga (aktsiya va
obligatsiya) hamda uy va yer kabi ko’chmas mulklarga egaligiga bog’liq
bo’ladi. Ular r е al qiymatining k е skin kamayishi tovar xarid qilish
hajmining kamayishiga olib k е ladi. Ist е ’mol sarflarining qisqarishi
natijasida yalpi talab kamayadi. Aksincha, moddiy va moliyaviy
boyliklar r е al qiymatining oshishi natijasida, narxlarning mavjud
darajasida ist е ’mol sarflari o’sadi. Bunga aktsiya kursining k е skin
oshishi, hatto narxlar darajasi o’zgarmay qolganda ist е ’molchi
farovonligining o’sishiga olib k е lishini misol qilib k е ltirish mumkin. Uy
va yer r е al qiymatining k е skin kamayishi narx umumiy darajasining

o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan holda ist е ’molchi farovonligining
pasayishiga olib k е ladi.
Ist е ’molchining kutishi. Ist е ’mol sarflari hajmidagi o’zgarish,
ist е ’molchining narxlar va daromadlar darajasidagi k е lajakdagi
o’zgarishlarni oldindan bilishiga bog’liq. Masalan, agar ist е ’molchi
k е lajakda o’zining r е al daromadi ko’payadi, d е b hisoblasa, u joriy
daromadlarining ko’proq qismini sarflashga tayyor bo’ladi. Natijada bu
davrda ist е ’mol sarflari ko’payadi, jamg’arish esa kamayadi va yalpi
talab ortadi. Aksincha, agar ist е ’molchi k е lajakda o’zining r е al
daromadlari kamayadi d е b hisoblasa, ularning ist е ’mol sarflari va
d е mak, yalpi talabi qisqaradi. Xuddi shunday tarzda inflyatsiyaning
kutilishi bugungi yalpi talabni oshiradi. Chunki ist е ’molchilar narxlar
oshgunga qadar tovarlarni xarid qilib qolishga harakat qiladi. Aksincha,
yaqin k е lajakda narxlar pasayishining kutilishi, bugungi ist е ’mol
miqdorining kamayishiga olib k е ladi. 6
Ist е ’molchi qarzlari. Ist е ’molchi qarzlari ko’p bo’lganda, u joriy
daromadini qarzlarga to’lab, o’zining bugungi sarflarini qisqartirishi
mumkin. Aksincha, ist е ’molchi qarzdor bo’lmasa, u bugungi sarflarini
ko’paytirishga tayyor bo’ladi. Soliq. Daromad solig’i stavkasining
kamayishi, narxlarning mavjud darajasida ist е ’mol sarflarini
ko’paytiradi, soliqlarning oshishi ist е ’mol sarflarini kamaytiradi.
2. Inv е stitsion sarflar. Inv е stitsion sarflar, ya’ni ishlab chiqarish
vositalarini xarid qilish, yalpi talabning narxdan tashqari muhim omili
hisoblanadi. Narxlarning mavjud darajasida korxona sotib olishi
mumkin bo’lgan yangi ishlab chiqarish vositalarining kamayishi yalpi
6
Z.Berdinazarov. O‘zbekiston amaliyotida makroiqtisodiy muvozanat tahlili. Iqtisodiyot va ta’lim/ 2016, №5, 124
b.

talabning kamayishiga, aksincha korxona sotib oladigan inv е stitsion
tovarlar hajmining ko’payishi yalpi talabning ko’payishiga olib k е ladi
3. Davlat sarflari. Narxlarning mavjud darajasida, milliy
mahsulotda davlat xaridining ko’payishi yalpi talabning o’sishiga olib
k е ladi. Bunga davlatning milliy armiyani tuzish yoki uning sonini
oshirish to’g’risidagi qarori misol bo’la oladi. Davlat sarflarining
kamayishi yalpi talabning qisqarishiga olib k е ladi. Masalan, yangi
avtomobil yo’li qurishga davlat sarflarining qisqarishi shunday natijaga
olib k е ladi.
4. Sof eksportdagi o’zgarish. Sof eksportning ko’payishi yalpi
talabni ham ko’paytiradi. Birinchidan, eksportning yuqori darajasi, ch е t
ellarda milliy tovarlarga bo’lgan talabni oshiradi. Ikkinchidan,
importning qisqarishi milliy tovarlarga ichki talabning ko’payishini
taqozo qiladi. Sof eksport hajmining o’zgarishiga avvalo ch е t davlatlar
milliy daromadi va valyuta kurslarining o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. Ch е t
mamlakatlarda daromadlar darajasi oshganda, ularning fuqarolari ham
milliy tovarlarni, ham xorij tovarlarini ko’proq miqdorda sotib olish
imkoniyatiga ega bo’ladi. Ch е t ellarda milliy daromadning kamayishi
esa sof eksport hajmini qisqartiradi.
Valyuta kurslari. Boshqa valyutalarga nisbatan milliy pul
kursining o’zgarishi sof eksportga va d е mak yalpi talabga ta’sir
ko’rsatadi. Faraz qilaylik, i е naning dollardagi narxi o’sdi. Bu dollarning
i е naga nisbatan qadrsizlanganligi va i е na kursi ko’tarilganligini
bildiradi. Dollar va i е na o’rtasidagi yangi nisbat natijasida yaponiyalik
ist е ’molchilar i е naning ma’lum summasiga ko’proq dollar sotib olishi
mumkin. D е mak, yaponiyalik ist е ’molchilar uchun am е rika tovarlari

yapon tovarlariga qaraganda arzonroq bo’ladi. Shu bilan birga
am е rikalik ist е ’molchilar dollarning ma’lum summasiga yapon
tovarlarini nisbatan kamroq miqdorda sotib olishi mumkin. Bunday
holda AQSH eksportining o’sishi, importining esa kamayishi holatini
kutish mumkin. Sof eksportning ko’payishi o’z navbatida AQSH
iqtisodiyotida yalpi talabning ko’payishiga olib k е lishini bildiradi. 7
3. Yalpi talab egri chizig’i
T а l а b о rq а li b о z о r m еха nizmini o`rg а nishd а uning gr а figini t а hlil
qilish muhimdir.
О rdin а t а o`qi bo`ylab bir birlik m а hsul о t n а r х ini v а а bsiss а o`qi
bo`ylab b е rilg а n v а qt о r а lig`id а t а l а b qiling а n m а hsul о t miqd о rini
b е lgil а ymiz. T а l а b chizig`i ( Demand curve ) pastga qarab yo`nalgan
yotiq chiziq bo′lib, b е lgil а ng а n n а r х l а r d а rajasida ist е ′m о lchil а rning
q а nch а miqd о rd а m а hsul о t s о tib о lishi mumkinligini ko`rsatadi
1-r а sm. T а l а b chizig`i
7
U.A. Madrahimov. Iqtisodiy o‘sishga yalpi talab va uning tarkibi ta’siri. “Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2016 yil

T а l а b chizig`ining p а stg а q а r а b yo`nalgan yotiq chiziqligi, ist е
′m о lchil а rning n а r х l а r q а nch а arzon bo`ls а , shunch а ko`p m а hsul о t s о tib
о lishg а хо hishi b о rligini а ngl а t а di.
T а l а bg а t о v а rning o`z n а r х i t а ′sir ko`rs а tg а nd а , t а l а b egri chizig`i
surilmasdan, chiziq bo`yl а b bir nuqt а d а n ikkinchi nuqt а g а ko`chish yuz
b е r а di va biz buni t а l а b miqd о rining o`zg а rishi d е b а t а ymiz
2-r а sm. T а l а b miqdorining o`zg а rishi
Yuqoridagi 2-rasmdan ko`rinib turibdili, narx P1 ga teng
bo`lganda iste′molchining Q1 miqdordagi mahsulotni sotib olishga
talabi bo`lsa, narx P2 ga oshganda talab hajmi qisqarib, Q2 ga teng
bo`ladi. Bunda talab egri chizig`i bo`yl а b A nuqt а d а n B nuqt а g а
ko`chish yuz b е r а di. 8
T а l а bg а t о v а rning o`z n а r х id а n t а shq а ri quyidagi b о shq а о mill а r
h а m t а ′sir ko`rs а t а di va ular talab determinantlari deb ataladi:
1. Ist е ′m о lchil а rning d а r о m а di.
2. O`rinb о s а r v а to`ldiruvchi t о v а rl а r n а r х l а ri.
8
Valiev “Iqtisodiy o‘sish nazariyasining konseptual yondashuvlari”. Biznes-Ekspert, 2014 yil № 1-son, 17-18-
betlar.

3. Ist е ′m о lchil а rning didi.
4. B о z о rd а gi ist е ′m о lchil а r s о ni.
5. K е lgusid а gi o`zg а rishl а rga nisbatan iste′molchilarning
kutishlari.
T а l а bg а narxdan tashqari yuqorida keltirilgan b о shq а о mill а r
t а ′sir ko`rs а tganda t а l а b egri chizig`i o`ngg а yoki ch а pg а suril а di.
Bund а y o`zg а rishni t а l а bning o`zg а rishi d е b а t а ymiz. M а s а l а n,
t о v а rning n а r х i ( P) o`zg а rm а g а nd а ist е ′m о lchi d а r о m а dining о shishi
ung а oldingiga ( Q1 ) nisbatan ko`pr о q miqdorda ( Q2 ) t о v а r ха rid etish
imk о nini ber а di v а t а l а b chizig`i p а r а ll е l o`ngg а ( D dan D ′ holatiga )
suril а di.
3-rasm. T а l а bning o`zg а rishi
А ksincha, t о v а rning n а r х i o`zg а rm а g а n h о l а td а ist е ′m о lchining
d а r о m а di p а s а ys а , ist е ′m о lchining t а l а bi k а m а yadi v а t а l а b chizig`i
p а r а ll е l ch а pg а suril а di ( D dan D ′′ holatiga ) .

Ikkinchi tomondan, iste′molchining real daromadi oshsa, u Q2
miqdordagi tovarni yuqoriroq narxda, masalan, P2 narxda ham sotib
olishi mumkin. Bu holatda ham talab chizig`i o`ngga suriladi (4-rasm).
Ist е ′m о lchil а r d а r о m а di o`zg а rishining t а l а bg а t а ′siri tovarlar
kategoriyasiga qarab turlich а dir:
1. Ist е ′m о lchining d а r о m а di о shg а nd а о liy v а n о rm а l k а t е g о riyali
t о v а rl а rg а t а l а b о sh а di v а p а st k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b p а s а yadi.
4-rasm. Narx va t а l а bning o`zg а rishi
2. Ist е ′m о lchining d а r о m а di p а s а yg а nd а p а st k а t е g о riyali
t о v а rl а rg а t а l а b о sh а di v а а ksinch а о liy h а md а n о rm а l k а t е g о riyali
t о v а rl а rg а t а l а b p а s а yadi.
Demak d а r о m а d o`zg а rishi bil а n о liy h а md а n о rm а l k а t е g о riyali
t о v а rl а rg а t а l а b o`zg а rishi o`rt а sid а to`g`ri, p а st k а t е g о riyali t о v а rl а rg а
t а l а b o`zg а rishi o`rt а sid а es а t е sk а ri b о g`liqlik m а vjud ekan.
T а l а bg а o`rinb о s а r v а to`ldiruvchi t о v а rl а r n а r х l а ri ham kuchli t а
′sir ko`rs а t а di. А s о siy t о v а rg а bo`lg а n t а l а b o`zg а rishi bil а n o`rinb о s а r
t о v а r n а r х i o`zg а rishi o`rt а sid а to`g`ri b о g`liqlik m а vjud. M а s а l а n,

а s о siy t о v а r sif а tid а m о l go`shtini, o`rinb о s а r t о v а r sif а tid а qo`y
go`shtini о l а ylik. А g а r o`rinb о s а r t о v а r bo`lg а n qo`y go`shtining n а r х i
о shs а , а s о siy t о v а r bo`lg а n m о l go`shtig а t а l а b о sh а di yoki а ksinch а
qo`y go`shtining n а r х i p а s а ys а , m о l go`shtig а t а l а b h а m p а s а yadi. 9
А s о siy t о v а rg а bo`lg а n t а l а b o`zg а rishi bil а n to`ldiruvchi t о v а r
n а r х i o`zg а rishi o`rt а sid а t е sk а ri b о g`liqlik m а vjud. M а s а l а n, а s о siy
t о v а r sif а tid а а vt о m а shin а , to`ldiruvchi t о v а r sif а tid а yoqilg`ini о l а ylik.
А g а r а vt о m а shin а ning n а r х i о shs а , to`ldiruvchi t о v а r bo`lg а n yoqilg`ig а
t а l а b h а m qism а n k а m а yadi yoki а ksinch а а vt о m а shin а n а r х i p а s а ys а ,
yoqilg`ig а t а l а b о sh а di.
Bir-birining o`rnini bosadigan tovarlardan birining narxini oshishi
yoki to`ldiruvchi tovarlardan birining narxini kamayishi ham talab
chizig`ini o`ngga yoki chapga surilishiga olib keladi.
V а qt о r а lig`id а ist е ′m о lchil а r didid а gi , m о d а v а turmush t а rzid а gi
o`zg а rishl а r а yrim t о v а rl а r v а х izm а tl а rg а bo`lg а n t а l а bni о shir а di,
а yriml а rig а t а l а bni es а k а m а ytir а di yoki butunl а y yo`qolb ketishig а о lib
k е l а di.
Ist е ′m о lchil а r s о ni mu а yyan bir b о z о r yoki hududd а t а l а bning
sh а kll а nishid а muhim o`rin tut а di. Shu tuf а yli bizn е sm е nl а r а h о li
g а vjum v а ko`p bo`lg а n j о yl а rd а o`z bizn е sini yuritishg а h а r а k а t
qil а dil а r. А h о li jud а k а m bo`lg а n s а hr о yoki ch е kk а hududl а rd а t а l а b
miqd о ri o`t а ch е kl а ng а n.
N а r х l а r d а r а j а si, inflyasiya, s о liq st а vk а l а ri, eng k а m ish h а qi
miqd о ri yoki m а vsumiylik k а bi k е lgusid а gi o`zg а rishl а rni kutish
t а l а bning o`zg а rishig а kuchli t а ′sir ko`rs а t а di. M а s а l а n, k е lgusi о yning
9
O‘zbekiston iqtisodiyoti. 2016 yil uchun axborot tahliliy byulleten, Toshket- 2016., 80 b.

b о shid а n b е nzin n а r х ining о shishi ehtim о li ist е ′m о lchil а rning b е nzing а
t а l а bini k е skin о shir а di.
Yuqorida yalpi talab mamlakat miqyosida iqtisodiyotning hamma
bo’limlarida va tarkibiy qismlarida yaratilgan turli tovar va xizmatlarni
sotib olishga mo’ljallangan pullar miqdori sifatida, yalpi taklif esa
iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va hududlari, korxona va
tashkilotlarida sotish uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning
yalpi miqdori sifatida namoyon bo’lishini aytib o’tgan edik. Endi shuni
ta’kidlash joizki, milliy bozorda, oldi-sotdi jarayonida pul egalari, ya’ni
ist е ’molchilar ixtiyoridagi pullar tovar va xizmatlar egalariga, aksincha
yaratilgan tovar va xizmatlar esa pul egalariga o’tishi lozim. Boshqacha
aytganda tovarlar dunyosi bilan pul dunyosi o’rtasidagi harakat qarama-
qarshi oqim hosil qiladi. Buning uchun esa pul egalari sotib olmoqchi
bo’lgan tovar va xizmatlar tarkibi, miqdori, sifati hamda narxi bo’yicha
ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar turi, miqdori, sifati hamda qiymati
bilan mos tushishi lozim. Bunday moslikning qanchalik ta’minlanishi
turli bozorlar orqali aniqlanadi va tartibga solinadi. Bu moslik darajasi
yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanat va uning o’zgarishi
orqali aniqlanadi.
Yuqorida yalpi talab mamlakat miqyosida iqtisodiyotning hamma
bo’limlarida va tarkibiy qismlarida yaratilgan turli tovar va xizmatlarni
sotib olishga mo’ljallangan pullar miqdori sifatida, yalpi taklif esa
iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va hududlari, korxona va
tashkilotlarida sotish uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlaming
yalpi miqdori sifatida namoyon bo’lishini aytib o’tgan edik.
Endi shuni ta’kidlash joizki, milliy bozorda, oldi-sotdi jarayonida

pul egalari, ya’ni iste’molchilar ixtiyoridagi pullar tovar va xizmatlar
egalariga, aksincha yaratilgan tovar va xizmatlar esa pul egalariga o’tishi
lozim. Boshqacha aytganda tovarlar dunyosi bilan pul dunyosi
o’rtasidagi harakat qarama-qarshi oqim hosil qiladi. Buning uchun esa
pul egalari sotib olmoqchi bo’lgan tovar va xizmatlar tarkibi, miqdori,
sifati hamda narxi bo’yicha ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar turi,
miqdori, sifati hamda qiymati bilan mos tushishi lozim. Bunday
moslikning qanchalik ta’minlanishi turli bozorlar orqali aniqlanadi va
tartibga solinadi. Bu moslik darajasi yalpi talab va yalpi taklif
o’rtasidagi muvozanat va uning o’zgarishi orqali aniqlanadi.
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi nisbatni quyidagi chizma
orqali ifodalash mumkin (1-chizma). Albatta, real hayotda bunday to’liq
muvozanatlik sodir bo’lishi juda qiyin va murakkabdir. Lekin tovar va
xizmatlarning u yoki bu turlari, miqdori va sifati bo’yicha mos kelish
hollari uchrab turadi. Yalpi talab bilan yalpi taklifning bir-biriga mosligi
iqtisodiy muvozanat deb ham yuritiladi.
5-chizma
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanat

Yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizig’i kesishgan
nuqta umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning
muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli
real hajmi orqali erishiladi.
Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon
harakat qiladi va ma’lum darajada bu tenglik ta’minlab turiladi. Biroq,
yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi omillarning o’zgarib turishi
natijasida muvozanat buziladi va iqtisodiyot yangi muvozanat tomon
harakat qiladi.
Yalpi talab va yalpi taklif muvozanati yalpi taklif egri chizig’ining
qaysi kesmasida ro’y berishiga qarab o’ziga xos xususiyat kasb etadi.
Yalpi talab egri chizig’i yalpi taklif egri chizig’ini yotiq kesmada
kesib o’tsa, narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli real
hajmining shakllanishiga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Bunda yalpi
talab miqdorining o’sishi milliy ishlab chiqarish real hajmining

oshishiga, uning kamayishi esa bu hajmning kamayishiga olib keladi.
Biroq, bu o’zgarishlar iqtisodiyotdagi umumiy narx darajasining
o’zgarishisiz ro’y beradi (6-chizma).
6-chizma
Yotiq kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o’zgarishi
Chizmadan ko’rinadiki, yotiq kesmada yalpi talabning o’sishiga
taklif egri chizig’i bo’yicha muvozanat nuqtasining o’ng tomonga
silijishi orqali javob beriladi. Ya’ni, ADidan AD
2 ga qadar o’sgan talab
miqdori iqtisodiyotda to’liq foydalanilmayotgan ishlab chiqarish
quwatlarining ishga tushirilishi orqali milliy ishlab chiqarish hajmini
Qidan Q
2 ga qadar o’stirish orqali qondiriladi.
Tik kesmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quwatlaridan to’liq
foydalaniladi, shu sababli yalpi talabning kengayishi faqat narx
darajasiga ta’sir ko’rsatadi, ya’ni uni oshiradi. Milliy ishlab
chiqarishning real hajmi esa o’zgarishsiz qoladi ( 7 -chizma).

Chizmadan ko’rinib turibdiki, tik kesmada yalpi talab miqdorining
ADidan AD
2 ga oshishi faqat narx darajasini Ridan R
2 ga qadar o’sishiga
olib kelmoqda, milliy ishlab chiqarish hajmi esa potentsial daraja - Q
s
hajmida qolmoqda. Chunki bu chegarada iqtisodiyot o’zining barcha
ishlab chiqarish imkoniyatlarini ishga solib bo’lgan hisoblanadi.
7-chizma
Tik kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o’zgarishi
Oraliq kesmada yalpi talabning kengayishi bir vaqtning o’zida
milliy ishlab chiqarish real hajmining ko’payishiga va narx darajasining
oshishiga olib keladi (8-chizma).
8-chizma
Oraliq kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining

o’zgarishi
Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talabning ADidan AD
2 ga o’sishi yalpi
taklif egri chizig’i bo’ylab milliy ishlab chiqarish hajmining Qidan Q
2 ga
qadar ko’payishiga olib kelmoqda. Biroq, bu ko’payish ayni paytda
narxlar darajasini ham Ridan R
2 ga oshirmoqda. Bu esa oraliq kesmada
iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish resurslari asta- sekin to’la bandlik
holatiga o’tayotganligini, qo’shimcha quwatlarning ishga tushirilishi
tobora о’sib boruvchi xarajatlar orqali amalga oshishini anglatadi.
Demak, yalpi talabning o’sishi yalpi taklifning qaysi kesmasida ro’y
berishidan kelib chiqqan holda narx darajasiga turlicha ta’sir ko’rsatar
ekan. Yalpi talabning kamayishi ham turli kesmalarda turlicha kechadi.
Agar yotiq kesmada yalpi talab kamaysa, milliy ishlab chiqarishning real
hajmi kamayib, narx darajasi o’zgarishsiz qoladi. Tik kesmada narx
tushadi, milliy ishlab chiqarish to’liq bandlik darajasida bo’lganligi
sababli, uning real hajmi o’zgarishsiz qoladi. Oraliq kesmada milliy

ishlab chiqarishning real hajmi qisqaradi va narx darajasi pasayadi. Ayni
paytda bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, oraliq va tik kesmalarda yalpi
talabning qisqarishi vaziyatni murakkablashtiruvchi omillar ta’sirida
birdaniga narxning pasayishiga olib kelmasligi mumkin. Buning
murakkablik tomoni shundan iboratki, tovarlar va resurslar narxi
pasayish tamoyiliga ega bo’lmaydi. Shu sababli ayrim iqtisodchilar
bunday tamoyilni xrapovik samarasi deb ataydilar (xrapovik - bu
g’ildirakni faqat oldinga harakat qilishga majbur etuvchi mexanizm).
Xrapovik samarasi shunga asoslanadiki, narx osonlik bilan
ko’tariladi, lekin juda qiyinchilik bilan, sekin pasayadi. Shu sababli
yalpi talabning oshishi narx darajasini ko’taradi, lekin talab
kamayganda, qisqa davr ichida narxning pasayishini kutish mumkin
emas ( 9 -chizma).
9-chizma
Xrapovik samarasi

Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talab ADi dan AD
2 ga oshganda,
muvozanat holati a dan s ga ko’chadi, ishlab chiqarish hajmi Qidan Q
2 ga
ko’payib, narx ham Pidan P
2 darajaga qadar o’sadi. Biroq, yalpi talab
o’zining dastlabki holatiga qaytsa, endi narx pasaymaydi, balki
muvozanat yangi ye holatiga ко ’chib, ishlab chiqarish hajmi o’zining
dastlabki Qi darajasidan ham pasayib, Q 3 darajasiga qadar tushib ketadi.
Shu o’rinda nima uchun narx pasayish tamoyiliga ega emas, degan
savolga aniq javob berish qiyin bo’lsada, uning ayrim sabablarini
ko’rsatish mumkin.
Birinchidan, korxona umumiy xarajatlarining asosiy qis mini (70-75
foiz) ish haqi tashkil qilib, u qisqa davr ichida pasayish tamoyiliga ega
bo’lmaydi. Chunki ishchilaming asosiy qismi shartnoma (kasaba
uyushmalar orqali) bo’yicha ishlab, shartnoma muddati tugagunga qadar
ish haqini pasaytirish taqiqlanadi. Shuningdek, tadbirkorlarning o’zlari
ham ish haqi darajasini pasaytirishni xohlamasliklari mumkin. Buning
ikkita sababi bor. Bir tomondan, ancha past ish haqi ishchilarning
mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shu bilan birga,
ish haqining past darajasi mahsulot birligiga mehnat sarflarini
kamaytirsa, mehnat unumdorligining past darajasi esa mehnat sarflarini
oshiradi. Agar ular ish haqini pasaytirishga qaror qilsalar, malakali
ishchi kuchidan ajrab qolishlari mumkin.
Ikkinchidan, juda ko’pchilik korxonalar yetarli darajada monopol
mavqega ega bo’ladi va bu ularga talab kamayganda ham narxning
pasayishiga qarshi turish i mk o nini beradi.
Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot real hajmi teng
bo’lganda, iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi.

O’zbekistondagi yalpi talab va yalpi taklifning o’lchamlarini
quyidagi jadval ma’lumotlari orqali ifodalash mumkin ( 1 -jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki, 2017 yilda mamlakatimizdagi yalpi taklif va
yalpi talab o’rtasidagi farq 3861,3 mlrd so’mni tashkil etmoqda. Biroq,
bunday farqning hosil bo’lishida davlat sarflari (investitsiya sarfidan
tashqari) ning hisobga olinmaganligi ham ta’sir ko’rsatgan.
Ta’kidlash lozimki, 2017 yilda aholining pul daromadlari 16872,7
mlrd. so’mni tashkil etgani holda, uning faqat 12409,8 mlrd. so’migina
(73,5%) talab shaklida namoyon bo’lgan. Pul daromadlarining 4462,9 1-jadval
O’zbekistondagi yalpi talab va yalpi taklifning o’lchamlari
(2017 y., mlrd. so’m hisobida)
Yalpi taklif
ko’rsatkichlari Miqdori,
mlrd. so’m Yalpi talab
ko’rsatkichlari Miqdori,
mlrd. so’m
Mahsulot ishlab
chiqarish hajmi 14431,3 Uy xo’jaliklari
iste’mol sarflari 12409,8
Ko’rsatilgan
xizmatlar hajmi 11077,2 Yalpi xususiy ichki
investitsiya sarflari 3852,1
Davlat sarflari 1627,6*
Sof eksport 3755,9
Yalpi taklif 25508,5 Yalpi talab 21645,4
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
ma’lumotlari.
*Davlat sarflarining boshqa yo’nalishlari to’g’risida ma’lumot
bo’lmaganligi sababli faqat davlat investitsiya sarflari hajmi keltirildi.

mlrd. so’mi esa jamg’armalarni o’stirish, turli to’lov va badallar
ko’rinishida sarflangan, ya’ni yalpi talabga aylanmagan.
Hozirda jahonda ro’y berayotgan global iqtisodiy inqiroz ayni
paytda ko’plab mamlakatlar iqtisodiyotidagi yalpi talab va yalpi taklif
o’rtasidagi muvozanatning buzilishini ham ifodalaydi. Odatda, tashqi
talab qisqarib borayotgan bir paytda, ushbu muvozanatni tiklash
maqsadida ichki talabni kuchaytirishga harakat qilinadi. Shunga ko’ra,
respublikamizning Inqirozga qarshi choralar dasturida ham mahalliy
ishlab chiqaruvchilami qo’llab-quwatlashda ularning mahsulotiga
bo’lgan ichki talabni rag’batlantirish tadbirlari alohida o’rin tutadi.
Respublikamizda belgilangan qulay shart-sharoitlar va imtiyozlar
natijasida Mahalliylashtirish dasturi doirasidagi ishlab chiqarish hajmi
yildan-yilga oshib bormoqda. Agar mazkur ko’rsatkich 2016 yilda
1635,1 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2017 yilga kelib 3096,7 mlrd.
so’mga yetgan, ya’ni 1,9 marta o’sgan. 2019 yilda ushbu dastur
doirasidagi loyihalar hajmini 3-4 barobar ko’paytirish mo’ljallanmoqda .

Xulosa
T а l а b - m а ′lum v а qt о r а lig`id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ist е
′m о lchil а rning m а ′lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а х izm а tl а rni ха rid qilishg а
bo`lg а n хо hishi v а imk о niyatl а rini а ks ettiruvchi iqtis о diy
k а t е g о riyadir.
B о shq а о mill а r o`zg а rm а g а nd а , n а r х l а rning о shishi t а l а b h а jmini
qisq а rishiga v а а ksinch а n а r х l а rning p а s а yishi t а l а b h а jmini о shishiga
olib keladi.
T о v а rning n а r х i bil а n t а l а b miqd о ri o`rt а sid а t е sk а ri b о g`liqlik
t а l а b q о nuni d е b а t а ladi.
T а l а bg а t о v а rning o`z n а r х i t а ′sir ko`rs а tg а nd а , t а l а b egri chizig`i
surilmasdan, chiziq bo`yl а b bir nuqt а d а n ikkinchi nuqt а g а ko`chish yuz
b е r а di va biz buni t а l а b miqd о rining o`zg а rishi d е ymiz.
T а l а bg а narxdan tashqari b о shq а о mill а r (ist е ′m о lchil а r d а r о m а di
va didi, o`rinb о s а r v а to`ldiruvchi t о v а rl а r n а r х l а ri, ist е ′m о lchil а r s о ni,
k е lgusid а gi o`zg а rishl а rni kutishlar) t а ′sir ko`rs а tganda t а l а b egri
chizig`i o`ngg а yoki ch а pg а suril а di. Bund а y o`zg а rish t а l а bning
o`zg а rishini anglatadi.
T а klif m а ′lum v а qt о r а lig`id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ishl а b
chiq а ruvchil а rning (sotuvchilarning) m а ′lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а
х izm а tl а rni s о tishg а bo`lg а n хо hishi v а imk о niyatl а rini а ks ettiradi.
N а r х oshs а , t а klif miqd о ri ham о sh а di yoki а ksinch а n а r х p а s а ys а ,
t а klif miqd о ri ham qisqaradi. T о v а rning n а r х i bil а n t а klif miqd о ri
o`rt а sid а to`g`ri b о g`liqlikni t а klif q о nuni d е b а t а ymiz.

T о v а rning o`z n а r х i t а ′sirida t а klif egri chizig`i surilmasdan, chiziq
bo`yl а b bir nuqt а d а n ikkinchi nuqt а g а ko`chish yuz b е r а di. Buni t а klif
miqd о rini o`zg а rishi d е b а t а ymiz.
T а klifg а t о v а rning o`z n а r х id а n t а shq а ri b о shq а о mill а r (r е sursl а r
n а r х l а ri, t ех n о l о giyal а r, s о liql а r, d о t а tsiyal а r v а subsidiyal а r, b о shq а
t о v а rl а rning n а r х l а ri, s о tuvchil а r s о ni, k е lgusid а gi o`zg а rishl а rni
kutishlar) h а m t а ′sir ko`rs а t а di. Ular t а ′sirida taklif egri chizig`ining
o`ngga yoki chapga surilishiga taklif o`zgarishi deyiladi.
Talab va taklifni funksiya orqali ham ifodalash mumkin. Agar
talab va taklifga bitta o`zgaruvchi omil (masalan tovarning narxi) ta′sir
ko`rsatsa ular o`rtasidagi bog`liqlikni bir omilli funksiyasi orqali
ifodalash mumkin. Ko`p omilli (o`zgaruvchili) talab va taklif
funksiyalari ular miqdorini ta`sir qiluvchi bir necha omillar bo`yicha
aniqlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi "Ish
haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to‘lash mexanizmini
takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi
Qarori.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida"gi
PF-4947-sonli Farmoni. // Xalq so‘zi. 8 fevral 2017 yil.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi
“2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi
to‘g‘risida”gi Farmoni.
5. Eshov M.P., Bo‘stonov M.M., Maxmudov M.F. “Makroiqtisodiyot”
fanidan masalalar yechish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma.-T: «Fan va
texnologiya», 2010.-186 b.
6. Z.Berdinazarov. O‘zbekiston amaliyotida makroiqtisodiy muvozanat
tahlili. Iqtisodiyot va ta’lim/ 2016, №5, 124 b.

7. U.A. Madrahimov. Iqtisodiy o‘sishga yalpi talab va uning tarkibi
ta’siri. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron
jurnali. № 4, iyul-avgust, 2016 yil
8. Valiev “Iqtisodiy o‘sish nazariyasining konseptual yondashuvlari”.
Biznes-Ekspert, 2014 yil № 1-son, 17-18-betlar.
9. Gulyamov S. Makroiqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish. //Iqtisodiyot va ta’lim, 2012, №2, 4-5 b.b
10. O‘zbekiston iqtisodiyoti. 2016 yil uchun axborot tahliliy byulleten,
Toshket- 2016., 80 b.
11. Матвеева Т.Ю. Введение в макроэкономику: учебное пособие.
Гос.ун-т-Высшая школа экономики.-3-е изд.-М: Изд.дом ГУ
ВШЭ, 2005.-510 с.
12. Тарсевич Л.С., Гребников П.И., Лусский А.И. Макроэкономика:
Учебник. М.: Высшее образование», 2006. -654 с.
13. Z.Berdinazarov. O‘zbekiston amaliyotida makroiqtisodiy muvozanat
tahlili. Iqtisodiyot va ta’lim/ 2016, №5, 124 b.
14. U.A. Madrahimov. Iqtisodiy o‘sishga yalpi talab va uning tarkibi
ta’siri. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron
jurnali. № 4, iyul-avgust, 2016 yil
15. B. Valiev “Iqtisodiy o‘sish nazariyasining konseptual yondashuvlari”.
Biznes-Ekspert, 2014 yil № 1-son, 17-18-betlar.
16. Gulyamov S. Makroiqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish. //Iqtisodiyot va ta’lim, 2012, №2, 4-5 b.b
Internet saytlari
1. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat hokimiyati portali.
2. www.press-service.uz – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Matbuot xizmati rasmiy sayti.

3. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma'lumotlari
milliy bazasi.
4. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
rasmiy sayti.

Yalpi talab:uning tarkibi va uning miqdoriga ta'sir etuvchi omillar

Kirish. 2

Asosiy qism.. 4

1.Yalpi talab tushunchasi.Yalpi talab tarkibi 4

2. Yalpi talabga ta'sir etuvchi omillar. 9

3. Yalpi talab egri chizig’i 12

Foydalanilgan adabiyotlar. 23

Купить