Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 150.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Yalpi talab va yalpi taklif

Sotib olish
Yalpi talab va yalpi taklif MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. YALPI TALABNING MOHIYATI VA UNING TARKIBIY TUZILISHI 1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni………………………..5 1.2. Yalpi talabni shakllantiruvchi asosiy omillar………………………………….7 1.3. Yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasi va unga ta’sir qiluvchi omillar…….9 II.BOB. YALPI TAKLIF VA UNING IQTISODIY JARAYONLARDAGI ROLI 2.1. Yalpi taklif tushunchasi va uning tarkibiy qismlari………………………….13 2.2. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi va harakati………………………..16 2.3. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat va uning natijalari………...19 III.BOB. YALPI TALAB VA YALPI TAKLIFNING IQTISODIY SIYOSATDAGI AHAMIYATI 3.1. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlashda davlatning roli………22 3.2. Yalpi talab va yalpi taklif asosida inflyatsiya va ishsizlikning shakllanishi…25 3.3. Yalpi talab va yalpi taklifni boshqarishning zamonaviy usullari…………….28 XULOSA…………………………………………………………………………32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..……34 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Yalpi talab va yalpi taklif mavzusining maqsadi iqtisodiyotdagi umumiy talab va taklifning shakllanishi, ularning o‘zaro ta’siri va muvozanat holati haqida tushuncha berishdan iborat. Ushbu mavzu orqali iqtisodiy jarayonlarning qanday rivojlanishi, turli omillar talab va taklifni qanday o‘zgartirishi va natijada iqtisodiy barqarorlikka qanday ta’sir qilishi o‘rganiladi. Bundan tashqari, mavzuning yana bir muhim maqsadi iqtisodiyotda inflyatsiya, ishsizlik va ishlab chiqarish hajmi kabi muhim ko‘rsatkichlarning shakllanish mexanizmlarini tushuntirishdan iborat. Yalpi talab va yalpi taklif iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib, ularning muvozanatiga erishish davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biridir. Shu sababli, mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy siyosat vositalari – fiskal va monetar siyosatning ahamiyati, ularning iqtisodiyotga ta’siri va bozor tizimining barqaror ishlashiga qanday yordam berishi tushuntiriladi. Shuningdek, ushbu mavzu global iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish, iqtisodiy o‘sish va rivojlanish omillarini baholash hamda turli iqtisodiy inqirozlarning oldini olish bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishga qaratilgan. Shu tariqa, yalpi talab va yalpi taklif mavzusi orqali iqtisodiy qonuniyatlar va ularning real iqtisodiyotga ta’siri keng qamrovli tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsadi: Yalpi talab va yalpi taklif iqtisodiyotdagi muhim tushunchalardir, ularning maqsadi bozor muvozanatini ta'minlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va iste'molchilarning farovonligini oshirishdir. Yalpi talab ma'lum bir davrda iqtisodiy faoliyatda talab qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini anglatadi. Bu, o‘z navbatida, iste'molchilar, davlat va bizneslar tomonidan xarid qilinadigan barcha mahsulotlar va xizmatlar uchun umumiy 3 talabni ifodalaydi. Yalpi taklif esa ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim etiladigan mahsulotlar va xizmatlar miqdorini ko‘rsatadi. Kurs ishining dolzarbligi: Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash uchun zarur. Agar yalpi talab yalpi taklifdan oshsa, bu narxlarning oshishiga olib kelishi va inflyatsiyaga sabab bo‘lishi mumkin. Aksincha, agar taklif talabdan oshsa, narxlar pasayadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni ishlab chiqarishni kamaytirishga majbur qiladi. Shu sababli, yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biridir. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 I.BOB. YALPI TALABNING MOHIYATI VA UNING TARKIBIY TUZILISHI 1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni iqtisodiy nazariyaning muhim qismlaridan biridir. Yalpi talab iqtisodiyotda mahsulotlar va xizmatlarga bo'lgan umumiy talabni ifodalaydi, bu esa iqtisodiy faoliyatni boshqarish, narxlarni belgilash va iqtisodiy o'sishni baholashda muhim ahamiyatga ega. 1 Yalpi talab tushunchasi makroiqtisodiyotda asosiy o‘rin tutadi, chunki u mamlakat iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan asosiy ko‘rsatkichlarni belgilaydi. Yalpi talab iqtisodiyoti, asosan, ikki asosiy komponentdan iborat: iste'molchilar va investitsiyalar. Iste'molchilar tomonidan yaratilayotgan talab, asosan, ularning daromadlari, iste'mol xulq-atvori va narxlar darajasiga bog‘liq. Iste'molchilar o'z daromadlaridan foydalanib, turli xil mahsulotlar va xizmatlarni sotib olishadi, bu esa yalpi talabning o‘sishiga olib keladi. Iqtisodiy o'sish jarayonida, yangi ish o‘rinlarini yaratish, daromadlarni oshirish va iste'molchilar uchun yangi imkoniyatlar taqdim etish orqali yalpi talab ko‘payadi. Investitsiyalar esa yalpi talabning yana bir asosiy tarkibiy qismi bo'lib, u kompaniyalar va davlat tomonidan amalga oshiriladigan kapital sarf-xarajatlarini o'z ichiga oladi. Korxonalar yangi uskunalar, texnologiyalar va inshootlarni sotib olish orqali o‘z ishlab chiqarish quvvatlarini oshiradi, bu esa iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi. Davlat investitsiyalari esa infro‘tuqilmani rivojlantirish va ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish uchun zarur bo'lgan mablag‘larni taqdim etadi. 1 Abduqodirov, M. (2021). Iqtisodiy nazariyalar asosiy tushunchalar va amaliyot . Toshkent: Iqtisodiyot va tadbirkorlik universiteti. 5 Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning barqarorligini belgilaydi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan yuqori bo'lsa, narxlar oshadi va inflyatsiya yuzaga kelishi mumkin. Aksincha, agar yalpi talab past bo'lsa, iqtisodiy o'sish to‘xtaydi va ishsizlik darajasi oshishi mumkin. Shuning uchun, hukumat va markaziy banklar iqtisodiy siyosatni olib borishda bu muvozanatni saqlashga harakat qiladilar. Yalpi talabning iqtisodiy o'sishga ta'siri haqida gapirganda, ko'plab omillarni hisobga olish kerak. Masalan, iste'molchilar va investorlardagi ishonch darajasi, iqtisodiy sharoitlar va siyosiy barqarorlik yalpi talabni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Iste'molchilar o'zlariga ishonch hosil qilganda ko'proq xarid qilishga tayyor bo'ladilar, bu esa yalpi talabni oshiradi. Shu bilan birga, investorlar iqtisodiy o‘sish istiqbollariga ishonch hosil qilganda, yangi investitsiyalarni amalga oshirishga tayyor bo'ladilar, bu esa yalpi talabning yana bir manbai hisoblanadi. Yalpi talabning iqtisodiyotdagi o'rni shundaki, u iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biridir. Davlatlar iqtisodiy o‘sishni rag'batlantirish, ish o'rinlarini yaratish va inflyatsiyani nazorat qilish uchun yalpi talabni boshqarishga harakat qiladilar. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta'minlashga yordam beradi. Masalan, davlat xarajatlarini oshirish yoki soliq siyosatini o‘zgartirish orqali yalpi talabni oshirish mumkin, bu esa iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi. Shuningdek, yalpi talab va uning o'sishi global iqtisodiyotga ham ta'sir qiladi. Mamlakatlar o'rtasida savdo, investitsiyalar va iqtisodiy hamkorliklar yalpi talabni oshirishga yordam beradi. Agar biror mamlakatda yalpi talab oshsa, bu boshqa mamlakatlar uchun ham foydali bo'lishi mumkin, chunki ularning eksportlari oshadi va iqtisodiy aloqalar mustahkamlanadi. Bunday holatlar global iqtisodiyotda ijobiy o'zgarishlarga olib 6 keladi va mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlikni kuchaytiradi. Yalpi talab tushunchasi iqtisodiyotda nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham muhimdir. U iqtisodiy tahlil va prognozlashda, shuningdek, siyosat ishlab chiqishda asosiy ko‘rsatkich sifatida ishlatiladi. Iqtisodchilar, davlat rahbarlari va investorlar yalpi talabni kuzatish orqali iqtisodiy holatni baholaydilar va kelajakdagi o‘zgarishlarni oldindan aytishadi. Bu esa iqtisodiy qarorlar qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi. Yalpi talabning o'sishi, shuningdek, ijtimoiy va madaniy o'zgarishlarga ham olib kelishi mumkin. Yalpi talab oshganda, iste'molchilar ko'proq xarid qilishga tayyor bo'ladilar, bu esa yangi mahsulotlar va xizmatlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Bunday o'zgarishlar esa iqtisodiy rivojlanishga yordam beradi va yangi ish o'rinlarini yaratadi. Shu bilan birga, ijtimoiy ehtiyojlar va talablar o'zgarishi, iste'molchilar xulq-atvorining o'zgarishi orqali yangi iqtisodiy imkoniyatlar yaratadi. Yalpi talab va uning o'sishi, shuningdek, iqtisodiy rivojlanishning barqarorligini ta'minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Agar yalpi talab barqaror ravishda o'ssa, bu iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi va ishsizlik darajasini kamaytiradi. Aksincha, yalpi talabning keskin pasayishi iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda yalpi talabni nazorat qilish va boshqarish zarur.Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni iqtisodiy nazariyaning muhim qismlaridan biridir. Yalpi talab iqtisodiy o‘sishni, narxlarni va ish o'rinlarini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Iqtisodchilar, davlat rahbarlari va investorlar uchun yalpi talabni kuzatish va tahlil qilish, iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Yalpi talab iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, ijtimoiy farovonlikni oshirish va global iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan bir tushunchadir. U 7 nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham iqtisodiyotning har bir jabhasida o‘z aksini topadi, bu esa uning ahamiyatini yanada oshiradi. 1.2. Yalpi talabni shakllantiruvchi asosiy omillar. Yalpi talab – bu iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u jamiyatning umumiy darajadagi xarid qobiliyatini aks ettiradi. Yalpi talab tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy talabni ifodalaydi va unga iste’molchilar, korxonalar, davlat hamda tashqi sektor tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlar ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu tushuncha makroiqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi va iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya hamda ishsizlik kabi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bevosita bog‘liq. Yalpi talabning shakllanishiga bir nechta omillar ta’sir qiladi. Birinchi navbatda, iste’mol xarajatlari yalpi talabning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Iste’molchilar daromadi, ularning kelajakka bo‘lgan ishonchi va kredit olish imkoniyatlari iste’mol xarajatlarini belgilaydi. Agar iste’molchilar daromadi oshsa, yalpi talab ortadi, aksincha, daromad kamayganda, iste’mol ham qisqaradi. Shuningdek, iste’molchilarning jamg‘arish meyli ham yalpi talabga ta’sir ko‘rsatadi, chunki ko‘proq jamg‘arma hosil qilinsa, kamroq iste’mol amalga oshiriladi va natijada yalpi talab pasayishi mumkin. Investitsiyalar ham yalpi talabning muhim tarkibiy qismidir. Korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalar yangi ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish va yangi texnologiyalarni joriy etish orqali iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. Investitsiyalar foiz stavkalari, soliqlar va davlat tomonidan beriladigan rag‘batlantiruvchi dasturlar kabi omillar bilan bog‘liq. Agar foiz stavkalari pasayib, kredit olish imkoniyati oshsa, korxonalar ko‘proq investitsiya qilishga moyil bo‘ladi, bu esa yalpi talabni oshiradi. 8 Davlat xarajatlari ham yalpi talabga katta ta’sir ko‘rsatadi. Davlat infratuzilma loyihalariga, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimiga sarmoya kiritish orqali yalpi talabni oshiradi. Davlatning fiskal siyosati – soliq stavkalari va budjet xarajatlari orqali iqtisodiy faollikka ta’sir etuvchi vositalardan biridir. Agar davlat xarajatlari oshsa, yalpi talab ortadi, aksincha, davlat xarajatlari kamaytirilsa, yalpi talab pasayadi. Tashqi sektor ham yalpi talabga ta’sir qiladi. Eksport va import hajmi milliy iqtisodiyotdagi talab darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar mamlakatning eksporti oshsa, yalpi talab ortadi, chunki chet eldan kelayotgan daromad ichki bozorda sarflanadi. Aksincha, importning oshishi yalpi talabni pasaytirishi mumkin, chunki iste’molchilar mahalliy tovar va xizmatlarga emas, balki chet el mahsulotlariga ko‘proq mablag‘ sarflaydi. Yalpi talabning o‘zgarishi iqtisodiyotga turli yo‘llar bilan ta’sir qiladi. Agar yalpi talab ortib borsa, ishlab chiqarish hajmi ham oshadi, bu esa bandlik darajasining ko‘tarilishiga va iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Ammo juda yuqori yalpi talab inflyatsiyaga sabab bo‘lishi mumkin, chunki talab ortib, narxlar ko‘tariladi. Shuning uchun markaziy banklar monetar siyosat orqali yalpi talabni boshqarishga harakat qiladi. Markaziy bank foiz stavkalarini o‘zgartirish yoki pul massasi hajmini boshqarish orqali iqtisodiy faollikni tartibga soladi. Shuningdek, yalpi talabning kamayishi iqtisodiy pasayishga olib kelishi mumkin. Agar iste’molchilar va korxonalar xarajatlarni qisqartirsa, ishlab chiqarish hajmi kamayadi, ishsizlik darajasi oshadi va iqtisodiy faollik susayadi. Bunday holatda davlat stimul beruvchi iqtisodiy choralarni ko‘rishi mumkin, masalan, soliqlarni kamaytirish yoki davlat xarajatlarini oshirish orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan 9 oshib ketsa, inflyatsiya yuzaga keladi, aksincha, agar yalpi talab yetarli bo‘lmasa, iqtisodiy turg‘unlik sodir bo‘lishi mumkin. Shu sababli, hukumatlar va markaziy banklar iqtisodiy siyosat vositalari orqali yalpi talabni muvozanatli darajada ushlab turishga harakat qiladi. 2 Y alpi talab makroiqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, uning iqtisodiy barqarorlik va o‘sishdagi roli juda katta. Iste’molchilar, korxonalar, davlat va tashqi sektor tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlar yalpi talabni shakllantiradi va uning darajasi iqtisodiy jarayonlarga bevosita ta’sir qiladi. Yalpi talabning o‘zgarishi inflyatsiya, ishsizlik va iqtisodiy o‘sish kabi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, yalpi talabni boshqarish va muvozanatni saqlash davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 1.3. Yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasi va unga ta’sir qiluvchi omillar. Yalpi talab egri chizig‘i makroiqtisodiy tahlilning muhim elementlaridan biri bo‘lib, iqtisodiyotdagi umumiy talabning narx darajasi bilan bog‘liq o‘zgarishlarini ifodalaydi. Bu egri chiziq pasayuvchi shaklga ega bo‘lib, narxlar darajasi pasayganda yalpi talabning ortishini, narxlar ko‘tarilganda esa talabning kamayishini ko‘rsatadi. Yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasi va unga ta’sir qiluvchi omillar iqtisodiy siyosat, pul-kredit tizimi va tashqi iqtisodiy sharoitlar bilan bevosita bog‘liq. Yalpi talab egri chizig‘ining pasayuvchi harakteri uchta asosiy ta’sir mexanizmi bilan izohlanadi. Birinchidan, boylik effekti yoki real balans effekti shuni anglatadiki, narxlar darajasi pasayganda real daromad ortadi va iste’mol xarajatlari ko‘payadi, bu esa yalpi talabni oshiradi. Ikkinchidan, foiz stavkalari 2 Murodov, S. (2020). Iqtisodiy o‘sish va inflyatsiya nazariy va amaliy masalalar . Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti. 10 effekti shuni bildiradiki, narxlar past bo‘lganda, odamlar kamroq pul talab qiladilar va foiz stavkalari pasayadi, natijada investitsiyalar ortib, yalpi talab oshadi. Uchinchidan, almashuv kursi effekti orqali narxlarning pasayishi mahalliy mahsulotlarni chet el mahsulotlariga nisbatan raqobatbardosh qiladi, eksport ortadi va yalpi talab ko‘tariladi. Yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasiga bir nechta omillar ta’sir qiladi. Birinchidan, pul-kredit siyosati muhim rol o‘ynaydi. Markaziy bank tomonidan pul massasining oshirilishi foiz stavkalarining pasayishiga olib keladi, bu esa investitsiyalar va iste’mol xarajatlarining ortishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, pul massasining kamaytirilishi foiz stavkalarining oshishiga va natijada yalpi talabning pasayishiga olib kelishi mumkin.Fiskal siyosat ham muhim omil hisoblanadi. Hukumat tomonidan soliqlarning kamaytirilishi yoki davlat xarajatlarining oshirilishi yalpi talabni oshiradi. Bunday holatda, iqtisodiy faollik ortib, ishlab chiqarish hajmi kengayadi. Aksincha, soliqlarning oshirilishi yoki davlat xarajatlarining qisqarishi iste’mol va investitsiyalarni kamaytiradi va yalpi talab pasayishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, iste’molchilar va korxonalar kayfiyati ham yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar iste’molchilar kelajakka nisbatan ishonch bildirsalar, ular ko‘proq xarajat qilishadi va yalpi talab ortadi. Aksincha, iqtisodiy noaniqlik va xavotirlar ortsa, jamg‘arish meyli oshadi va iste’mol kamayadi, bu esa yalpi talabning pasayishiga olib keladi. Tashqi iqtisodiy sharoitlar ham muhim omil bo‘lib, eksport va import hajmiga ta’sir qiladi. Agar chet eldagi iqtisodiy o‘sish sur’atlari yuqori bo‘lsa, u holda milliy eksport ortadi va yalpi talab kengayadi. Boshqa tomondan, global iqtisodiy inqiroz yoki savdo cheklovlari eksport hajmining kamayishiga va yalpi talabning qisqarishiga olib kelishi mumkin. 11 Texnologik o‘zgarishlar ham yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasiga ta’sir qiladi. Innovatsion texnologiyalar yangi mahsulotlar va xizmatlarni yaratishga imkon beradi, bu esa iste’mol va investitsiyalarni rag‘batlantiradi. Natijada, yalpi talab oshadi va iqtisodiy o‘sish qo‘llab-quvvatlanadi. Biroq, texnologik taraqqiyot mehnat bozoriga ta’sir qilib, ba’zi kasblarning yo‘qolishiga ham olib kelishi mumkin, bu esa yalpi talabni qisqartirishi ehtimoli bor. Shu bilan birga, valyuta kurslarining o‘zgarishi ham yalpi talabga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Milliy valyutaning qadrsizlanishi eksportni oshiradi va importni qimmatlashtiradi, natijada yalpi talab ortadi. Aksincha, valyutaning mustahkamlanishi eksportni kamaytiradi va yalpi talabning pasayishiga olib keladi. Inflyatsiya darajasi ham muhim omil hisoblanadi. Agar inflyatsiya oshsa, iste’molchilar va investorlar xarajatlarini kamaytirishi mumkin, bu esa yalpi talabning pasayishiga sabab bo‘ladi. Inflyatsiya darajasi juda past bo‘lsa, narxlarning tushishi kutilishi tufayli iste’molchilar xaridlarni kechiktirishlari mumkin, bu esa yalpi talabni kamaytiradi.Yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasi turli omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning har biri iqtisodiy faollikka bevosita ta’sir qiladi. Pul-kredit va fiskal siyosat, iste’molchilarning kayfiyati, tashqi iqtisodiy sharoitlar, texnologik taraqqiyot, valyuta kurslari va inflyatsiya darajasi yalpi talabning shakllanishiga va uning harakatlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, davlat iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda ushbu omillarni e’tiborga olish va yalpi talabning barqarorligini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Yalpi talab egri chizig‘i iqtisodiyotda muhim tushuncha bo‘lib, u ma'lum bir vaqt davomida iqtisodiy tizimda mavjud bo‘lgan barcha mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan umumiy talabni ifodalaydi. Yalpi talab egri chizig‘i ko‘pincha narx va talab o‘rtasidagi munosabatni ko‘rsatadi. Narxlarning o‘zgarishiga qarab talab 12 qanday o‘zgarishini tushunish iqtisodiy tahlil va prognozlash uchun juda muhimdir. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar bir necha turga bo‘linadi. Ularning eng muhimlari quyidagilardan iborat: Narxlar : Mahsulot va xizmatlar narxining o‘zgarishi talabning o‘zgarishiga olib keladi. Narxlar oshganda talab kamayadi, narxlar pasayganda esa talab ortadi. Bu, iqtisodiy nazariyalar va amaliyotlarda "talab qonuni" deb ataladi. Daromad darajasi : Iste'molchilarning daromadlari yalpi talabga bevosita ta'sir qiladi. Daromad oshganda, iste'molchilar ko‘proq mahsulot va xizmatlarni sotib olishga qodir bo‘lishadi, bu esa talabni oshiradi. Aksincha, daromad kamayganda, talab ham kamayadi. Iste'molchilarning afzalliklari va xulq-atvori : Iste'molchilar o‘zlarining didi va afzalliklariga ko‘ra xarid qilish qarorlarini qabul qiladilar. Yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki brendlar paydo bo‘lganida, bu talabni o‘zgartirishi mumkin. Kutilayotgan o‘zgarishlar : Iste'molchilar kelajakda narxlar yoki daromadlar qanday o‘zgarishini kutayotgan bo‘lsa, bu ularning hozirgi talablariga ham ta'sir qiladi. Agar iste'molchilar narxlar oshishini kutayotgan bo‘lsa, hozirda ko‘proq sotib olishga intilishlari mumkin. Tashqi omillar : Iqtisodiy siyosat, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya darajasi, iqtisodiy notinchlik va boshqa global iqtisodiy omillar ham yalpi talabga ta'sir qiladi. Masalan, davlat tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosatlar, soliqlar yoki subsidiyalar talabni ko‘paytirishi yoki kamaytirishi mumkin. Yalpi talab egri chizig‘ining harakati iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy tahlilchilar va siyosatchilar bu egri chiziqni o‘rganish orqali iqtisodiy 13 barqarorlikni ta'minlash va iste'molchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur choralarni ko‘rishlari mumkin. 14 II.BOB. YALPI TAKLIF VA UNING IQTISODIY JARAYONLARDAGI ROLI 2.1. Yalpi taklif tushunchasi va uning tarkibiy qismlari. Yalpi taklif — bu iqtisodiyotda ma'lum bir davrda va narx darajasida ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini ifodalaydi. Yalpi taklif ko‘pincha narx va taklif o‘rtasidagi munosabatni ko‘rsatadi. Narx oshganda, taklif ham ortadi, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq foyda olish maqsadida ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intilishadi. Yalpi taklifning tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: Ishlab chiqarish quvvati : Bu ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar, texnologiyalar va infrastrukturadan iborat. Har qanday iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan asbob-uskunalar, xom ashyo, mehnat va texnologiyalar taklifni belgilovchi asosiy omillardir. Narxlar : Mahsulot va xizmatlar narxi taklifni belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Narxlar oshganda, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intilishadi, bu esa taklifni oshiradi. Aksincha, narxlar pasayganda, taklif kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlari : Ishlab chiqarish jarayonidagi xarajatlar, masalan, xom ashyo, mehnat va energiya xarajatlari, taklifni shakllantiradi. Agar xarajatlar oshsa, ishlab chiqaruvchilar taklifni kamaytirishi mumkin. Texnologik o‘zgarishlar : Yangi texnologiyalar ishlab chiqarishni samaraliroq va arzonroq qilishga yordam beradi. Bu esa taklifni oshirishi mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga qodir bo‘ladilar. Bozor sharoitlari : Iqtisodiy sharoitlar, raqobat darajasi va iste'molchilar talabiga qarab, taklif o‘zgarishi mumkin. Agar bozorga yangi raqobatchilar kirsa 15 yoki mavjud ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatlarini kengaytirsa, bu taklifni oshirishi mumkin.Yalpi taklif tushunchasi iqtisodiy tahlil va siyosat uchun muhim ahamiyatga ega. U iqtisodiy o‘sish, ish o‘rinlari yaratish va bozor barqarorligini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan asosiy omillarni o‘rganish imkonini beradi. Yalpi taklif iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish jarayonining umumiy hajmini ifodalaydi va ishlab chiqaruvchilar tomonidan ma’lum bir davr mobaynida taklif etiladigan tovar va xizmatlar hajmini ko‘rsatadi. Yalpi taklif iqtisodiy tizimda muhim o‘rin tutadi, chunki u yalpi talab bilan o‘zaro ta’sir qilgan holda iqtisodiy muvozanatni shakllantiradi va iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya hamda bandlik darajasini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Yalpi taklif qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlar uchun farqlanadi. Qisqa muddatli yalpi taklif ishlab chiqarish omillarining qat’iy belgilangan hajmiga bog‘liq bo‘lib, narxlar o‘zgarishi natijasida taklif hajmining o‘zgarishini anglatadi. Bunda resurslarning to‘liq band bo‘lmaganligi sababli ishlab chiqaruvchilar narx oshganida ko‘proq ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Uzoq muddatli yalpi taklif esa iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish salohiyati bilan belgilanadi va bu salohiyat texnologik taraqqiyot, kapital qo‘yilmalar, mehnat resurslari hamda tabiiy resurslarga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Yalpi taklifning tarkibiy qismlarini uch asosiy omilga ajratish mumkin: ishlab chiqarish omillari, texnologik taraqqiyot va iqtisodiy siyosat. Ishlab chiqarish omillari orasida mehnat, kapital, tabiiy resurslar va tadbirkorlik faoliyati eng muhim tarkibiy qismlar hisoblanadi. Mehnat resurslari iqtisodiyotdagi ishchi kuchining sifat va son jihatdan yetarli bo‘lishiga bog‘liq. Ishlab chiqarishda ko‘proq malakali ishchi kuchidan foydalanish yalpi taklifning oshishiga yordam beradi. Kapital qo‘yilmalar ishlab chiqarish vositalarining yangilanishi va 16 kengayishini ta’minlaydi. Tabiiy resurslar esa iqtisodiy faoliyatning tabiiy sharoitlarga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Agar mamlakat tabiiy resurslarga boy bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish jarayoni samaraliroq bo‘lishi mumkin. Texnologik taraqqiyot yalpi taklifning o‘sishiga ijobiy ta’sir qiladi. Yangi texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil etish va mahsulot sifatini oshirish imkonini beradi. Rivojlangan texnologiyalar mehnat unumdorligini oshirib, resurslardan samarali foydalanish imkonini yaratadi. Natijada, ishlab chiqaruvchilar kamroq xarajat evaziga ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa yalpi taklif egri chizig‘ini o‘ngga siljitadi. Iqtisodiy siyosat ham yalpi taklifga katta ta’sir ko‘rsatadi. Hukumat tomonidan olib boriladigan fiskal va monetar siyosat ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin. Soliq yukining kamaytirilishi, investitsiyalarga beriladigan imtiyozlar, infratuzilmani yaxshilashga qaratilgan davlat dasturlari ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va yalpi taklifni oshiradi. Aksincha, soliq yukining ortishi va kredit sharoitlarining og‘irlashishi ishlab chiqaruvchilarning faoliyatini cheklashi mumkin. Yalpi taklifning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi yana bir muhim omil ishchi kuchi bozori hisoblanadi. Agar ishchi kuchining sifati va soni oshsa, ishlab chiqarish hajmi ham ortadi. Ishchi kuchining migratsiyasi, malakali kadrlarning yetishmovchiligi yoki bandlik darajasining pasayishi esa yalpi taklifning kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Narxlar darajasi va ishlab chiqarish omillari o‘rtasidagi bog‘liqlik ham yalpi taklif dinamikasiga ta’sir qiladi. Qisqa muddatda ishlab chiqarish hajmi narx darajasining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar foyda olish uchun ishlab chiqarish hajmini oshiradilar. Ammo uzoq muddatda 17 ishlab chiqarish hajmi narxlarga kamroq bog‘liq bo‘lib, asosan ishlab chiqarish imkoniyatlari va texnologik taraqqiyot bilan belgilanadi. Shuningdek, global iqtisodiy sharoitlar ham yalpi taklifga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xalqaro savdo sharoitlari, chet el investitsiyalari, texnologiya almashinuvi va global moliyaviy bozorlarning barqarorligi ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirishi yoki cheklashi mumkin. Agar mamlakatning savdo hamkorlari iqtisodiy inqirozga duch kelsa, u holda eksport kamayishi va ishlab chiqarish hajmi qisqarishi mumkin, bu esa yalpi taklifga salbiy ta’sir qiladi.Yalpi taklif iqtisodiy tizimning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish omillari, texnologik taraqqiyot va iqtisodiy siyosat bilan chambarchas bog‘liq. Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda yalpi taklifning shakllanishi turlicha bo‘lib, narxlar darajasi, mehnat bozori, investitsiyalar va xalqaro iqtisodiy sharoitlar kabi omillar uning dinamikasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yalpi taklifni barqaror ushlab turish va uni oshirish iqtisodiy rivojlanish uchun muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 2.2. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi va harakati. Yalpi taklif egri chizig‘i iqtisodiyotda muhim tushuncha bo‘lib, u ma'lum bir vaqt davomida va narx darajasida ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini ifodalaydi. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi, asosan, ishlab chiqarish jarayonida mavjud bo‘lgan resurslar, texnologiyalar, narxlar va bozor sharoitlariga bog‘liq. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi uchun bir qator omillar mavjud. Avvalo, ishlab chiqaruvchilarning xohishi va qobiliyati mahsulot va xizmatlarni taklif qilishda asosiy rol o‘ynaydi. Narxlarning o‘zgarishi, ishlab chiqarish xarajatlari, texnologik o‘zgarishlar va raqobat darajasi kabi faktorlar taklif egri 18 chizig‘ining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Yalpi taklif egri chizig‘i odatda yuqoriga qarab harakat qiladi, bu esa narxlar oshganda ishlab chiqaruvchilarning ko‘proq mahsulot taklif qilishiga olib keladi. Narxlar oshganida, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq foyda olish umidida ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intilishadi. Boshqa tomondan, narxlar pasayganda, ishlab chiqaruvchilar taklifni kamaytirishlari mumkin, chunki foyda kamayadi va xarajatlarni qoplash qiyinlashadi. Yalpi taklif egri chizig‘ining harakati bozor sharoitlariga, xususan, iqtisodiy siyosat, raqobat va iste'molchilar talabiga bog‘liq. Agar bozorga yangi raqobatchilar kirsa yoki mavjud ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatlarini kengaytirsa, bu taklifni oshirishi mumkin. Shuningdek, yangi texnologiyalarning tadqiq etilishi va joriy etilishi ishlab chiqarishni samaraliroq qilishga yordam beradi, bu esa taklifni oshiradi. Yalpi taklif egri chizig‘ining harakati iqtisodiy o‘sishni, ish o‘rinlari yaratishni va bozor barqarorligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy tahlilchilar va siyosatchilar bu egri chiziqni o‘rganish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iste'molchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur choralarni ko‘rishlari mumkin. Yalpi taklif egri chizig‘i iqtisodiyotdagi ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif etilayotgan mahsulot va xizmatlarning umumiy hajmini narx darajasiga bog‘liq holda ifodalaydi. Bu egri chiziq qisqa va uzoq muddatli sharoitlarda har xil shakllanadi, chunki qisqa muddatda ishlab chiqarish resurslari cheklangan bo‘lsa, uzoq muddatda ularni kengaytirish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi va harakatiga ta’sir etuvchi omillar turlicha bo‘lib, ular ishlab chiqarish resurslari, texnologik taraqqiyot, iqtisodiy siyosat va global iqtisodiy sharoitlarga bog‘liq. 19 Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi uch asosiy bosqichda sodir bo‘ladi. Birinchi bosqichda iqtisodiyot qisqa muddatli sharoitda bo‘lib, bu vaqtda ishlab chiqarish hajmi narxlarning o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Ishlab chiqaruvchilar narxlarning oshishini foyda olish imkoniyati deb qabul qilib, ishlab chiqarish hajmini oshiradilar. Biroq, resurslarning cheklanganligi va ishlab chiqarish quvvatlarining maksimal darajada ishlatilishi natijasida bu o‘sish muayyan chegaraga yetgach sekinlashadi. Ikkinchi bosqichda yalpi taklif egri chizig‘i uzoq muddatli sharoitda shakllanadi. Bu bosqichda ishlab chiqarish hajmi narx darajasiga kamroq bog‘liq bo‘lib, asosan ishlab chiqarish omillari va texnologik rivojlanish bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish resurslari, jumladan, ishchi kuchi, kapital va tabiiy resurslarning mavjudligi iqtisodiyotning uzoq muddatli yalpi taklif egri chizig‘ini shakllantiradi. Texnologik taraqqiyot esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirib, resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Uchinchi bosqichda iqtisodiyotdagi nomutanosibliklar va shoklar sababli yalpi taklif egri chizig‘ining harakati sodir bo‘ladi. Masalan, iqtisodiy inqiroz yoki tabiiy ofatlar ishlab chiqarish hajmini qisqartirishi mumkin, bu esa yalpi taklif egri chizig‘ini chapga siljitadi. Aksincha, iqtisodiy islohotlar, investitsiyalar yoki texnologik yutuqlar ishlab chiqarish hajmini oshirishi mumkin, bu esa egri chiziqning o‘ngga siljishiga olib keladi. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi va harakatiga ta’sir etuvchi omillar quyidagilardan iborat. Birinchidan, ishlab chiqarish resurslari va ularning samaradorligi muhim rol o‘ynaydi. Ishchi kuchining soni va sifati oshsa, kapital qo‘yilmalar ko‘paytirilsa, tabiiy resurslardan samarali foydalanilsa, yalpi taklif egri 20 chizig‘i o‘ngga siljiydi. Aksincha, resurslar yetishmovchiligi yoki ishlab chiqarish omillarining qisqarishi egri chiziqning chapga siljishiga sabab bo‘ladi. Ikkinchidan, texnologik taraqqiyot yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishiga va harakatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiyalar ishlab chiqarish jarayonini samarali tashkil etishga imkon beradi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va mahsulot hajmini oshiradi. Shuning uchun, texnologik rivojlanish yalpi taklif egri chizig‘ining uzoq muddatli harakatini aniqlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Uchinchidan, iqtisodiy siyosat ham yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishiga ta’sir qiladi. Hukumat tomonidan olib boriladigan fiskal va monetar siyosatlar ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy faoliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, soliqlarning kamaytirilishi yoki davlat investitsiyalarining oshirilishi ishlab chiqarish jarayonini rag‘batlantiradi va yalpi taklif egri chizig‘ining o‘ngga siljishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, soliqlarning oshishi yoki qattiq monetar siyosat olib borilishi ishlab chiqaruvchilarning xarajatlarini oshirib, yalpi taklifni pasaytirishi mumkin. To‘rtinchidan, global iqtisodiy sharoitlar ham yalpi taklif egri chizig‘ining harakatiga ta’sir qiladi. Xalqaro savdo sharoitlarining o‘zgarishi, import va eksport hajmlarining dinamikasi, chet el investitsiyalari va global iqtisodiy shoklar ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiladi. Masalan, global iqtisodiy o‘sish sharoitida milliy ishlab chiqaruvchilar eksport hajmini oshirishlari va yalpi taklifni ko‘paytirishlari mumkin. Aksincha, iqtisodiy inqirozlar yoki savdo urushlari ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga sabab bo‘lishi mumkin. Beshinchidan, inflyatsiya darajasi va mehnat bozori sharoitlari ham yalpi taklif egri chizig‘ining harakatiga ta’sir qiladi. Agar inflyatsiya oshsa va ishlab 21 chiqaruvchilarning xarajatlari ko‘payib borsa, yalpi taklif kamayishi mumkin. Boshqa tomondan, ish haqi va mehnat unumdorligi oshsa, ishlab chiqarish hajmi ko‘payadi va egri chiziq o‘ngga siljiydi. Xulosa qilib aytganda, yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi va harakati turli iqtisodiy omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida ishlab chiqarish resurslari, texnologik taraqqiyot, iqtisodiy siyosat, global iqtisodiy sharoitlar va inflyatsiya darajasi asosiy o‘rin tutadi. Ushbu omillarni inobatga olgan holda ishlab chiqarish salohiyatini oshirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun davlat siyosati ishlab chiqilishi lozim. 2.3. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat va uning natijalari. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan biridir. Ushbu muvozanat, bozor iqtisodiyotida narxlar va ishlab chiqarish miqdorining qanday shakllanishini va o‘zgarishini belgilaydi. Yalpi talab — bu ma'lum bir davrda iste'molchilar tomonidan talab qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdori, yalpi taklif esa ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdoridir. Muvozanat narx va miqdor o‘rtasidagi tenglik nuqtasida yuzaga keladi, bu esa iqtisodiy muvozanatni ta'minlaydi. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat narxlar darajasi va ishlab chiqarish miqdorini belgilaydi. Agar talab taklifdan oshsa, narxlar oshadi va ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intilishadi. Bu jarayon natijasida yangi ishlab chiqarish quvvatlari va ish o‘rinlari yaratilishi mumkin. Aksincha, agar taklif talabdan oshsa, narxlar pasayadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni taklifni kamaytirishga olib keladi. 22 Muvozanatning o‘zgarishi iqtisodiy faoliyatga keng ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, narxlar oshishi iste'molchilarni xarid qilishni qisqartirishga majbur qilishi mumkin, bu esa talabni kamaytiradi. Boshqa tomondan, narxlar pasayganda, iste'molchilar ko‘proq xarid qilishga intilishlari mumkin, bu esa talabni oshiradi. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun muhimdir. Agar muvozanat yo‘qolsa, bu iqtisodiy notinchlikka olib kelishi mumkin. Misol uchun, inflyatsiya yoki deflyatsiya holatlari muvozanatni buzishi mumkin. Inflyatsiya narxlarning umumiy o‘sishini anglatadi va bu talabni pasaytirishi, ishlab chiqaruvchilarni esa ko‘proq mahsulot taklif qilishga undashi mumkin. Deflyatsiya esa narxlarning pasayishini ifodalaydi, bu esa iste'molchilarni xarid qilishni kechiktirishga majbur qilishi mumkin. Bundan tashqari, yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy siyosatga ham ta’sir qiladi. Davlat iqtisodiy siyosat orqali talab va taklifni boshqarishga harakat qiladi. Masalan, soliq siyosati, subsidiya berish yoki boshqa iqtisodiy choralar orqali talabni oshirish yoki taklifni rag‘batlantirish mumkin. Muvozanatning o‘zgarishi shuningdek, bozor dinamikasiga, raqobat darajasiga va iste'molchilarning xulq-atvoriga ham bog‘liqdir. Raqobat kuchli bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar narxlarni pasaytirishga va sifatni oshirishga harakat qiladilar. Bu esa narx va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlashga yordam beradi. Muvozanatni saqlab turish iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun muhimdir. U iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi, ish o‘rinlarini yaratadi va iste'molchilarni qo‘llab-quvvatlaydi. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatni tushunish nafaqat iqtisodiy nazariyalar uchun, balki amaliyotda ham muhimdir. Iqtisodiy siyosatchilar va tahlilchilar bu tushunchalarni hisobga olib, samarali iqtisodiy choralarni ishlab chiqishlari mumkin. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi 23 muvozanat iqtisodiyotdagi asosiy muhim jarayonlardan biri bo‘lib, iqtisodiy barqarorlik, narxlar darajasi va ishlab chiqarish hajmini belgilovchi omillardan hisoblanadi. Muvozanat nuqtasi – bu iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklif bir- biriga teng bo‘ladigan holat bo‘lib, u bozor sharoitlarining qanday shakllanishini belgilaydi. Yalpi talab iste’molchilar, davlat, tadbirkorlar va tashqi sektor tomonidan xarid qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini ifodalaydi. Yalpi taklif esa iqtisodiyotda ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif etiladigan umumiy mahsulot va xizmatlar hajmini bildiradi. Ikkala ko‘rsatkich o‘zaro ta’sir qilib, iqtisodiy faoliyat hajmini va uning barqarorligini ta’minlaydi. Agar yalpi talab va yalpi taklif muvozanatda bo‘lsa, iqtisodiyot barqaror rivojlanadi, inflyatsiya va ishsizlik darajasi optimal holatda bo‘ladi. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat dinamik jarayon bo‘lib, u turli omillarga bog‘liq holda o‘zgarib boradi. Masalan, davlat siyosati, fiskal va monetar chora-tadbirlar, investitsiyalar, texnologik taraqqiyot va global iqtisodiy o‘zgarishlar ushbu muvozanatning shakllanishiga ta’sir qiladi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda inflyatsion bosim yuzaga keladi, chunki iste’molchilar va tadbirkorlar ko‘proq xarid qilishga harakat qiladi, lekin taklif cheklangan bo‘ladi. Natijada narxlar oshib boradi. Aksincha, agar yalpi taklif yalpi talabdan yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar mahsulotlarini sotishda muammolarga duch kelishi mumkin, bu esa iqtisodiyotda deflyatsiya va ishsizlik darajasining oshishiga olib keladi. Muvozanatning o‘zgarishi iqtisodiyotda turli natijalarga olib kelishi mumkin. Agar yalpi talab va yalpi taklif barqaror muvozanatda bo‘lsa, iqtisodiyot o‘sish sur’atlarini saqlab qoladi, ishlab chiqarish barqaror bo‘ladi va inflyatsiya nazorat 24 ostida turadi. Ammo muvozanat buzilganda, iqtisodiy inqirozlar, ishsizlikning oshishi, narxlarning haddan tashqari oshishi yoki pasayishi kabi holatlar yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun, davlat siyosati va markaziy bank tomonidan olib boriladigan monetar va fiskal choralar muvozanatni saqlab turishda muhim ahamiyat kasb etadi.Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi muhim omil bo‘lib, u iqtisodiyotning o‘sishi, inflyatsiya va ishsizlik darajalariga ta’sir qiladi. 3 Ushbu muvozanatning optimal darajada saqlanishi iqtisodiy siyosatning to‘g‘ri yuritilishiga, investitsiyalar va texnologik rivojlanishga bog‘liq. Shuning uchun davlat va xususiy sektor tomonidan qabul qilinadigan qarorlar ushbu muvozanatni saqlashga qaratilgan bo‘lishi lozim. III.BOB. YALPI TALAB VA YALPI TAKLIFNING IQTISODIY SIYOSATDAGI AHAMIYATI 3.1. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlashda davlatning roli. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlash iqtisodiy barqarorlikni saqlash va uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash uchun muhim hisoblanadi. Davlat bu jarayonda markaziy o‘rin tutadi, chunki u turli iqtisodiy vositalar orqali talab va taklif muvozanatini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Davlatning roli fiskal siyosat, monetar siyosat, investitsion dasturlar va tartibga soluvchi choralar orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, davlatning fiskal siyosati yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini tartibga solish vositasi sifatida ishlaydi. Davlat soliqlar, budjet xarajatlari va transfer to‘lovlari orqali iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Agar iqtisodiyotda yalpi talab yetarli bo‘lmasa, davlat budjet xarajatlarini oshirish va soliqlarni 3 Nematov, E. (2020). O‘zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy muammolari . Nukus: Qoraqalpoq davlat universiteti. 25 kamaytirish orqali talabni rag‘batlantirishi mumkin. Bunda davlat infratuzilma loyihalariga investitsiya kiritib, yangi ish o‘rinlarini yaratadi, natijada aholining daromadlari ortadi va iste’mol xarajatlari ko‘payadi. Aksincha, agar iqtisodiyot haddan tashqari qizib ketsa va inflyatsiya oshib ketsa, davlat soliqlarni oshirish va budjet xarajatlarini kamaytirish orqali yalpi talabni pasaytirib, inflyatsion bosimni kamaytirishi mumkin. Ikkinchidan, monetar siyosat davlat tomonidan markaziy bank orqali olib boriladi. Markaziy bank foiz stavkalarini belgilash, pul massasini nazorat qilish va kredit bozorini tartibga solish orqali yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga harakat qiladi. Agar iqtisodiyotda yalpi talab yetarli bo‘lmasa, markaziy bank foiz stavkalarini pasaytirish orqali kreditlarni arzonlashtiradi, bu esa tadbirkorlarning investitsiyalarini va iste’molchilar tomonidan xaridlarni rag‘batlantiradi. Aksincha, agar iqtisodiyotda talab ortiqcha bo‘lsa va inflyatsiya oshayotgan bo‘lsa, markaziy bank foiz stavkalarini oshirish orqali kreditlashni cheklaydi va yalpi talabni pasaytiradi. Uchinchidan, davlat investitsion siyosati orqali ham yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlaydi. Davlat strategik sohalarga investitsiya kiritish orqali iqtisodiy rivojlanishga turtki beradi. Masalan, innovatsion texnologiyalar, ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalariga yo‘naltirilgan investitsiyalar uzoq muddatda yalpi taklifni oshirishga yordam beradi. Bu esa iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.Davlat iqtisodiy tartibga solish choralarini qo‘llash orqali bozor mexanizmlarining samarali ishlashini ta’minlaydi. Raqobat siyosati orqali davlat monopoliyalar va kartellarni cheklaydi, bu esa bozorning samarali ishlashiga yordam beradi. Shuningdek, davlat mehnat bozori siyosatini tartibga solish, minimal ish haqi belgilash, soliqlarni optimallashtirish va narxlarni nazorat 26 qilish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga harakat qiladi.Davlat xalqaro iqtisodiy munosabatlar orqali ham yalpi talab va yalpi taklif muvozanatiga ta’sir qiladi. Eksport va import siyosati, bojxona tariflari, xalqaro savdo kelishuvlari va investitsiya muhitini yaxshilash orqali davlat global iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashadi va milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi. Agar eksport hajmi oshsa, yalpi talab ortadi va ishlab chiqarish kengayadi, bu esa iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Davlat yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Fiskal va monetar siyosatlar, investitsion dasturlar, iqtisodiy tartibga solish va xalqaro iqtisodiy siyosat orqali davlat iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi. Ushbu choralar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, inflyatsiyani nazorat qilish va ishsizlikni kamaytirish kabi muhim natijalarga olib keladi. Shuning uchun, samarali iqtisodiy siyosatni yuritish davlatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlashda davlatning roli iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Davlat iqtisodiy faoliyatni boshqarish va muvozanatni saqlash uchun bir qator vositalar va siyosatlarni qo‘llaydi. Ushbu jarayonda davlatning asosiy vazifalari talab va taklifni rag‘batlantirish, inflyatsiya va deflyatsiyani boshqarish, iqtisodiy o‘sishni ta'minlash va ijtimoiy barqarorlikni saqlashdir. Davlat muvozanatni ta'minlashda birinchi navbatda iqtisodiy siyosatni amalga oshiradi. Iqtisodiy siyosat bir qator chora-tadbirlar va strategiyalarni o‘z ichiga oladi, ular orqali davlat iqtisodiy faoliyatni boshqaradi. Masalan, davlat soliq siyosatini belgilaydi, bu esa iste'molchilarning xarid qilish qobiliyatiga va ishlab chiqaruvchilarning investitsiya qilish qarorlariga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Soliqlarni oshirish iste'molchilarni xarid qilishdan to‘xtatishi mumkin, bu esa 27 talabni kamaytiradi. Aksincha, soliqlarni kamaytirish iste'molchilarning xarid qilish qobiliyatini oshiradi va talabni rag‘batlantiradi. Davlat, shuningdek, iqtisodiy o‘sishni ta'minlash maqsadida investitsiya dasturlarini amalga oshiradi. Davlat investitsiyalari yangi ish o‘rinlarini yaratadi, ishlab chiqarish quvvatlarini oshiradi va infratuzilmani rivojlantiradi. Bu orqali yalpi taklifni oshirish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish mumkin. Infratuzilma, transport va kommunikatsiya tarmoqlari orqali iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi va bozorlarning samarali ishlashini ta'minlaydi. Inflyatsiya va deflyatsiyani boshqarish davlatning yana bir muhim vazifasidir. Inflyatsiya iqtisodiy muvozanatni buzishi mumkin, chunki narxlarning oshishi iste'molchilarni xarid qilishdan to‘xtatishi va ishlab chiqaruvchilarni ishlab chiqarishni kamaytirishga majbur qilishi mumkin. Davlat markaziy bank orqali pul massasi va foiz stavkalarini boshqarish orqali inflyatsiyani nazorat qiladi. Foiz stavkalarini oshirish kredit olishni qiyinlashtiradi, bu esa talabni kamaytiradi. Aksincha, foiz stavkalarini pasaytirish investitsiyalarni rag‘batlantiradi va talabni oshiradi. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash ham davlatning muhim roli hisoblanadi. Ijtimoiy barqarorlik iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lgan muhim omildir. Davlat ijtimoiy siyosat orqali muhtojlarga yordam ko‘rsatadi, ish o‘rinlarini yaratadi va ijtimoiy tenglikni ta'minlaydi. Ijtimoiy dasturlar, masalan, ta'lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta'minot, ijtimoiy barqarorlikni oshiradi va iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashuvi va muvozanatni ta'minlashdagi roli, shuningdek, raqobat muhitini yaratishda ham o‘z aksini topadi. Raqobat kuchli bo‘lgan bozorlar ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyalarga va mahsulot sifatini oshirishga undaydi. Davlat raqobatni oshirish maqsadida anti- 28 monopol qonunlarini qabul qiladi va bozorni tartibga soluvchi organlarni tashkil etadi.Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta'minlashda davlatning roli iqtisodiy barqarorlik, o‘sish va ijtimoiy farovonlik uchun muhimdir. Davlat iqtisodiy siyosat, investitsiya dasturlari, inflyatsiyani boshqarish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash orqali muvozanatni saqlashga harakat qiladi. Davlatning faol ishtiroki iqtisodiy tizimning barqarorligini ta'minlashga yordam beradi va jamiyatning farovonligini oshiradi. 3.2. Yalpi talab va yalpi taklif asosida inflyatsiya va ishsizlikning shakllanishi. Yalpi talab va yalpi taklif asosida inflyatsiya va ishsizlikning shakllanishi iqtisodiyotning muhim tushunchalari bo‘lib, ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Yalpi talab — bu ma'lum bir vaqt davomida barcha iste'molchilar tomonidan talab qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini ifodalaydi. Yalpi taklif esa ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini ko‘rsatadi. Inflyatsiya va ishsizlik esa iqtisodiy muvozanatni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlardir. Inflyatsiya narxlarning umumiy darajasining oshishini bildiradi. Bu jarayon, asosan, yalpi talabning yalpi taklifdan oshishi natijasida yuzaga keladi. Agar iqtisodiyotda talab oshsa, lekin ishlab chiqarish quvvatlari cheklangan bo‘lsa, bu narxlarning oshishiga olib keladi. Masalan, iqtisodiy o‘sish davrida iste'molchilar xarid qilish qobiliyatining oshishi, ko‘proq mahsulot va xizmatlarga talabni oshiradi. Agar ishlab chiqaruvchilar talabni qondira olmasa, bu narxlarning oshishiga olib keladi va inflyatsiya yuzaga keladi. Inflyatsiyaning boshqa bir sababi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi bo‘lishi mumkin. Agar xom ashyo narxlari, mehnat xarajatlari yoki energiya narxlari oshsa, bu ishlab chiqaruvchilarning umumiy xarajatlarini oshiradi. Ishlab 29 chiqaruvchilar, o‘z navbatida, xarajatlarni qoplash uchun narxlarni oshirishga majbur bo‘lishadi. Bu jarayon, o‘z navbatida, inflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Ishsizlik esa iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, bu ishga qobiliyatli, lekin ish izlayotgan odamlar ulushini ifodalaydi. Ishsizlik darajasi yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatga bevosita ta'sir qiladi. Agar yalpi talab oshsa va ishlab chiqaruvchilar talabni qondira olishsa, bu ish o‘rinlarini yaratishga olib keladi va ishsizlik darajasini pasaytiradi. Aksincha, agar yalpi talab pasaysa va talabni qondirish qiyinlashsa, ishlab chiqaruvchilar ishchilarni qisqartirishga majbur bo‘lishadi, bu esa ishsizlikni oshiradi. Inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlik "Phillips egri chizig‘i" orqali tushuntiriladi. Phillips egri chizig‘i inflyatsiya darajasi va ishsizlik darajasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aks ettiradi. Teoriya shuni ko‘rsatadiki, inflyatsiya oshganida ishsizlik darajasi kamayishi mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga intilishadi. Aksincha, ishsizlik oshganida inflyatsiya darajasi pasayishi mumkin, chunki iste'molchilar xarid qilishdan to‘xtab, talabni kamaytirishadi. Inflyatsiya va ishsizlikning shakllanishi iqtisodiy siyosatga ham ta'sir qiladi. Davlat iqtisodiy siyosat orqali inflyatsiyani boshqarishga harakat qiladi. Masalan, markaziy bank pul siyosatini o‘zgartirish orqali inflyatsiyani pasaytirishi mumkin. Foiz stavkalarini oshirish kredit olishni qiyinlashtiradi va talabni kamaytiradi, bu esa inflyatsiyani pasaytirishi mumkin. Aksincha, foiz stavkalarini pasaytirish talabni oshirishi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi mumkin. Bundan tashqari, davlat ijtimoiy siyosat orqali ishsizlikni kamaytirishga harakat qiladi. Ishsizlikni kamaytirish uchun davlat ish o‘rinlarini yaratish, ta'lim va malaka oshirish dasturlarini amalga oshirishi mumkin. Bu orqali iqtisodiy faoliyatni oshirish va ishsizlik darajasini pasaytirish mumkin. Inflyatsiya va 30 ishsizlik o‘rtasidagi muvozanatni saqlash iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun muhimdir. Iqtisodiy tahlilchilar va siyosatchilar bu jarayonlarni o‘rganish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun zarur choralarni ko‘rishlari mumkin. Yalpi talab va yalpi taklif, inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunish iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun muhimdir. mYalpi talab va yalpi taklif iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlari bo‘lib, ular orqali inflyatsiya va ishsizlik darajalari shakllanadi. Iqtisodiyotda bu ikki muhim ko‘rsatkich o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular turli iqtisodiy siyosatlar va tashqi omillar ta’sirida o‘zgarib boradi. Inflyatsiya va ishsizlik iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun muhim omillar hisoblanadi va ular ustidan nazorat olib borish iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Inflyatsiya yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat buzilganda yuzaga keladi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan ortiq bo‘lsa, iqtisodiyotda talab inflyatsiyasi vujudga keladi. Bunda aholining xarid qobiliyati oshib boradi, lekin ishlab chiqarish hajmi yetarli bo‘lmagani sababli narxlar oshib boradi. Bu holat ayniqsa, iqtisodiy o‘sish tezlashganda yoki davlat xarajatlari oshganda yuzaga keladi. Shuningdek, pul massasining haddan tashqari ko‘payishi ham inflyatsiyani keltirib chiqaradi, chunki ko‘proq pul mavjud bo‘lsa, iste’molchilar ko‘proq xarid qiladi, bu esa narxlarning o‘sishiga sabab bo‘ladi. Taklif inflyatsiyasi esa yalpi taklifning pasayishi natijasida yuzaga keladi. Agar ishlab chiqarish xarajatlari oshib ketsa, ya’ni xom ashyo, ishchi kuchi yoki energiya resurslari narxi ortsa, ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari narxini oshirishga majbur bo‘ladilar. Natijada iste’molchilar uchun mahsulot va xizmatlar qimmatlashadi. Bu holat global iqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar yoki geosiyosiy muammolar natijasida ham sodir bo‘lishi mumkin. Ishsizlik darajasi ham yalpi 31 talab va yalpi taklif bilan chambarchas bog‘liq. Agar yalpi talab kamayib ketsa, ishlab chiqarish hajmi pasayadi, bu esa ish o‘rinlarining qisqarishiga olib keladi. Natijada ishsizlik ortadi, chunki firmalar kamroq mahsulot ishlab chiqaradi va yangi ishchilarni yollashni to‘xtatadi. Aksincha, iqtisodiy o‘sish davomida yalpi talab ortadi va firmalar ko‘proq ishchi kuchiga ehtiyoj sezadi, natijada ishsizlik kamayadi. Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik Filipp egri chizig‘i orqali tushuntiriladi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, inflyatsiya va ishsizlik bir-biriga teskari bog‘liq bo‘lib, agar ishsizlik darajasi past bo‘lsa, inflyatsiya yuqori bo‘ladi va aksincha. Chunki kam ishsizlik sharoitida ish haqlari oshadi, bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘paytirib, narxlarning o‘sishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, yuqori ishsizlik sharoitida iste’molchilar kamroq xarid qiladi, yalpi talab kamayadi va narxlar pasayadi. Davlat inflyatsiya va ishsizlik darajasini nazorat qilish uchun turli iqtisodiy vositalardan foydalanadi. Monetar siyosat orqali markaziy bank foiz stavkalarini tartibga solib, pul massasini boshqaradi. Agar inflyatsiya oshsa, markaziy bank foiz stavkalarini oshirib, kredit olishni qiyinlashtiradi va shu orqali yalpi talabni pasaytiradi. Aksincha, agar ishsizlik ortsa va iqtisodiyot susaysa, markaziy bank foiz stavkalarini pasaytirib, kredit olishni osonlashtiradi va iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi. Fiskal siyosat ham inflyatsiya va ishsizlikni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Davlat soliqlarni kamaytirish yoki budjet xarajatlarini oshirish orqali yalpi talabni rag‘batlantirishi mumkin. Masalan, davlat infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritib, yangi ish o‘rinlarini yaratadi, bu esa ishsizlik darajasini pasaytiradi. Shu bilan birga, agar inflyatsiya nazoratdan chiqsa, davlat xarajatlarni 32 kamaytirish va soliqlarni oshirish orqali talabni pasaytirishi mumkin.Yalpi talab va yalpi taklif asosida inflyatsiya va ishsizlikning shakllanishi iqtisodiyotning muhim jarayonlaridan biridir. Inflyatsiya talab yoki taklif sharoitidagi o‘zgarishlardan kelib chiqadi, ishsizlik esa ishlab chiqarish faoliyati va bozor talabiga bog‘liq. Davlat ushbu jarayonlarni tartibga solish uchun monetar va fiskal siyosat choralarini qo‘llaydi. Iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun inflyatsiya va ishsizlik darajalarini nazorat qilish hamda ularni optimal darajada ushlab turish muhim ahamiyat kasb etadi. 3.3. Yalpi talab va yalpi taklifni boshqarishning zamonaviy usullari. Yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish zamonaviy iqtisodiy tizimlarda muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonlar iqtisodiy barqarorlik, o‘sish va ijtimoiy farovonlikni ta'minlash uchun zarur. Zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda davlat va markaziy banklar yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish uchun bir qator usullardan foydalanadilar. Bu usullar iqtisodiy siyosat, pul siyosati, fiskal siyosat, investitsiya dasturlari va boshqa iqtisodiy choralarni o‘z ichiga oladi.Pul siyosati orqali yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Markaziy banklar foiz stavkalarini belgilash orqali iqtisodiy faoliyatni boshqaradilar. Foiz stavkalarini oshirish talabni kamaytiradi, chunki kredit olish qiyinlashadi. Bu esa inflyatsiyani pasaytirishga yordam beradi. Aksincha, foiz stavkalarini pasaytirish iste'molchilar va bizneslarning xarid qilish qobiliyatini oshiradi, bu esa talabni oshiradi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Fiskal siyosat orqali davlat xarajatlari va soliqlarni boshqarish orqali iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantiradi. Davlat infratuzilma, ta'lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy dasturlar orqali xarajatlarni oshirishi mumkin. Bu xarajatlar iqtisodiy faoliyatni 33 oshirish va ish o‘rinlarini yaratishga yordam beradi. Soliqlarni kamaytirish esa iste'molchilarning xarid qilish qobiliyatini oshiradi va talabni rag‘batlantiradi. Davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish orqali yalpi taklifni oshirishga harakat qiladi. Yangi texnologiyalar va infratuzilma loyihalari orqali ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish mumkin. Davlatning investitsiyalari iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirib, yangi ish o‘rinlarini yaratadi. Bu jarayonlar orqali yalpi taklifni oshirish va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash mumkin. Davlat va markaziy banklar inflyatsiya va ishsizlikni boshqarish uchun ijtimoiy siyosatni amalga oshiradilar. Ijtimoiy dasturlar, masalan, ta'lim va malaka oshirish, ish o‘rinlarini yaratishga yordam beradi va ishsizlik darajasini pasaytiradi. Bu jarayonlar orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va ijtimoiy tenglikni oshirish mumkin. Raqobatni oshirish va monopoliyalarni oldini olish orqali yalpi taklifni boshqarish muhimdir. Davlat anti-monopol qonunlari orqali raqobatni rag‘batlantiradi va bozorning samarali ishlashini ta'minlaydi. Raqobat kuchli bo'lgan bozorlar ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyalarga va mahsulot sifatini oshirishga undaydi. Zamonaviy iqtisodiyotda globalizatsiya ham yalpi talab va yalpi taklifni boshqarishga ta'sir ko‘rsatadi. Xalqaro savdo va investitsiyalar orqali iqtisodiy faoliyatni kuchaytirish mumkin. Global bozorlar orqali resurslar va mahsulotlar almashinuvi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga yordam beradi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar va raqamli iqtisodiyot ham yalpi talab va taklifni boshqarishga ta'sir qiladi. Onlayn savdo va raqamli platformalar orqali iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi aloqalar osonlashadi. Bu jarayonlar talab va taklifni yanada samarali boshqarishga yordam beradi.Yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish zamonaviy iqtisodiyotda bir qator usullar orqali 34 amalga oshiriladi. Pul siyosati, fiskal siyosat, investitsiyalar va ijtimoiy siyosat orqali iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirish va muvozanatni ta'minlash mumkin. Raqobat va globalizatsiya jarayonlari ham iqtisodiy faoliyatga ta'sir ko‘rsatadi. Yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish zamonaviy iqtisodiyotning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu jarayon iqtisodiy barqarorlikni saqlash, inflyatsiyani nazorat qilish, ishsizlik darajasini kamaytirish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan. Hozirgi kunda ushbu jarayonni samarali amalga oshirish uchun turli zamonaviy usullar qo‘llanilmoqda. Ushbu usullar fiskal siyosat, monetar siyosat, raqamli texnologiyalar, innovatsion moliyaviy vositalar va xalqaro iqtisodiy integratsiya orqali amalga oshiriladi. Fiskal siyosat orqali yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish davlat tomonidan soliqlarni tartibga solish, davlat xarajatlarini boshqarish va investitsiya dasturlarini amalga oshirish orqali amalga oshiriladi. Davlat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadida infratuzilma loyihalariga investitsiya kiritadi, bu esa ish o‘rinlarining yaratilishi va iste’molning ortishiga olib keladi. Soliqlarni kamaytirish orqali aholi va tadbirkorlarning qo‘lida ko‘proq mablag‘ qoladi, bu esa iste’mol va investitsiya hajmini oshiradi. Boshqa tomondan, inflyatsiyani jilovlash maqsadida davlat soliqlarni oshirishi yoki budjet xarajatlarini kamaytirishi mumkin. Monetar siyosat zamonaviy iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Markaziy bank foiz stavkalarini belgilash, pul massasini nazorat qilish va kredit bozorini tartibga solish orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadi. Agar iqtisodiyotda talab yetarlicha bo‘lmasa, markaziy bank foiz stavkalarini pasaytiradi, bu esa kreditlarning arzonlashishiga va investitsiyalar hajmining oshishiga olib keladi. Aksincha, agar inflyatsiya oshib ketsa, markaziy bank foiz stavkalarini oshirib, iqtisodiy faollikni pasaytiradi va narxlar o‘sishini cheklaydi. Zamonaviy monetar siyosatning yana bir yo‘nalishi 35 kvantitativ yengillashtirish bo‘lib, bu markaziy bank tomonidan moliyaviy aktivlarni sotib olish orqali iqtisodiyotga qo‘shimcha likvidlik ta’minlash jarayonidir. Raqamli texnologiyalar iqtisodiyotning turli jabhalariga ta’sir ko‘rsatmoqda va ular yalpi talab va yalpi taklifni boshqarishda ham muhim rol o‘ynaydi. Blokcheyn texnologiyalari va kriptovalyutalar orqali tranzaktsiyalar tezlashmoqda va moliyaviy tizimning samaradorligi oshmoqda. Sun’iy intellekt va katta hajmdagi ma’lumotlarni (Big Data) tahlil qilish orqali davlat va xususiy sektor iqtisodiy jarayonlarni oldindan bashorat qilish va tezkor qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Elektron tijoratning rivojlanishi esa iste’molchilarning xarid qilish odatlariga ta’sir qilib, yalpi talabni oshirishga xizmat qilmoqda. Innovatsion moliyaviy vositalar ham yalpi talab va yalpi taklifni boshqarishda katta ahamiyatga ega. 4 Masalan, obligatsiyalar va derivativlar kabi moliyaviy vositalar orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish yoki sekinlashtirish mumkin. Shuningdek, raqamli to‘lov tizimlarining rivojlanishi orqali kreditlash va moliyaviy xizmatlarga kirish imkoniyatlari kengaymoqda. Bu esa yangi investitsiyalar va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya ham iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda muhim omildir. Savdo kelishuvlari, xalqaro investitsiyalar va global moliyaviy tizimlar orqali davlatlar o‘z iqtisodiyotlarini yanada moslashuvchan qilishlari va global talab va taklif sharoitlariga mos ravishda harakat qilishlari mumkin. Jahon savdo tashkiloti, Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki kabi xalqaro tashkilotlar davlatlarning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. 4 Karimov, U. (2022). Makroiqtisodiy tahlil talab va taklif . Samarqand: Samarqand davlat universiteti nashri. 36 XULOSA. Yalpi talab va yalpi taklif iqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan bo‘lib, ular bozor tizimining ishlash mexanizmini aniqlashda muhim o‘rin tutadi. Yalpi talab (AD - Aggregate Demand) – bu iqtisodiyotdagi umumiy talabni ifodalovchi ko‘rsatkich bo‘lib, turli iqtisodiy subyektlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan umumiy xarajatlarini aks ettiradi. Yalpi taklif (AS - Aggregate Supply) esa iqtisodiyotda ma’lum bir vaqtda ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot va xizmatlarning hajmini ifodalaydi. Ushbu ikkita asosiy tushuncha birgalikda iqtisodiyotning barqarorligi va o‘sishi uchun asosiy omillar hisoblanadi. Yalpi talab iqtisodiyotning turli omillari ta’sirida shakllanadi va uning tarkibiy qismlariga iste’mol xarajatlari, investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport kiradi. Iste’mol xarajatlari aholining daromadlariga, ishsizlik darajasiga, inflyatsiya va kredit sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, ular yalpi talabning eng katta qismini tashkil etadi. Investitsiyalar esa tadbirkorlarning kapital qo‘yilmalari, texnologik yangilanishlar va ishlab chiqarish quvvatlarining kengaytirilishi bilan bog‘liq. Davlat xarajatlari hukumat tomonidan iqtisodiy faollikni qo‘llab- quvvatlash uchun ajratiladigan mablag‘lar hisoblanadi. Sof eksport esa mamlakatning eksport va import o‘rtasidagi farqini aks ettiradi. Yalpi taklif iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatlariga bog‘liq bo‘lib, ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi, texnologik taraqqiyot va tabiiy resurslarning mavjudligi uning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli yalpi taklif farqlanadi. Qisqa muddatda ishlab chiqaruvchilar o‘z resurslarini samarali 37 ishlatib, ishlab chiqarish hajmini oshirishlari mumkin, lekin uzoq muddatda ishlab chiqarish imkoniyatlari resurslar va texnologik taraqqiyot bilan cheklanadi. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy barqarorlikning asosiy sharti hisoblanadi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan ortib ketsa, iqtisodiyotda inflyatsiya vujudga keladi, ya’ni narxlar oshadi va aholining xarid qobiliyati pasayadi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan past bo‘lsa, iqtisodiyotda turg‘unlik yoki retsessiya yuzaga keladi, ya’ni ishlab chiqarish qisqaradi va ishsizlik ortadi. Shuning uchun davlat iqtisodiy siyosati yordamida ushbu muvozanatni saqlashga harakat qiladi. Davlat tomonidan qo‘llaniladigan iqtisodiy siyosatlar fiskal va monetar siyosatlarga bo‘linadi. Fiskal siyosat soliqlarni tartibga solish va davlat xarajatlarini o‘zgartirish orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadi. Monetar siyosat esa markaziy bank tomonidan pul massasini tartibga solish, foiz stavkalarini belgilash va kredit bozorini boshqarish orqali amalga oshiriladi. Ushbu siyosatlar yordamida davlat iqtisodiyotning o‘sishini rag‘batlantirish yoki ortiqcha inflyatsiyani jilovlashga harakat qiladi. Yalpi talab va yalpi taklifning dinamikasi turli omillarga bog‘liq. Masalan, texnologik taraqqiyot ishlab chiqarish samaradorligini oshirib, yalpi taklifni kengaytirishi mumkin. Global iqtisodiy sharoitlar, tabiiy resurslarning mavjudligi va siyosiy barqarorlik ham ushbu jarayonga katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotning barqaror o‘sishi uchun yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlash muhim ahamiyatga ega.Yalpi talab va yalpi taklif iqtisodiy tizimning asosiy elementlari bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq holda harakat qiladi. Iqtisodiyotdagi muvozanatni ta’minlash uchun davlat fiskal va monetar siyosat vositalaridan foydalanadi. Ushbu jarayonlarni tushunish va samarali 38 boshqarish iqtisodiy barqarorlikni saqlash hamda uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. 39 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Abduqodirov, M. (2021). Iqtisodiy nazariyalar asosiy tushunchalar va amaliyot . Toshkent: Iqtisodiyot va tadbirkorlik universiteti. 2. Karimov, U. (2022). Makroiqtisodiy tahlil talab va taklif . Samarqand: Samarqand davlat universiteti nashri. 3. Murodov, S. (2020). Iqtisodiy o‘sish va inflyatsiya nazariy va amaliy masalalar . Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti. 4. Tashkent, A. (2023). Bozor iqtisodiyoti asoslari . Buxoro: Buxoro davlat universiteti. 5. Rahmonov, Q. (2021). Iqtisodiy siyosat talab va taklifni boshqarish . Farg‘ona: Farg‘ona davlat universiteti. 6. Isroilov, J. (2020). Iqtisodiyotda inflyatsiya va talab o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik . Toshkent: Iqtisodiyot va moliya instituti. 7. Yuldashev, F. (2022). Makroiqtisodiy muammolar va yechimlar . Andijon: Andijon davlat universiteti. 8. Xayitov, O. (2023). Iqtisodiy tahlil nazariy va amaliy jihatlar . Toshkent: O‘zbekiston xalqaro iqtisodiyot universiteti. 9. Abdurahmonov, A. (2021). Iqtisodiy barqarorlik va uning ta'siri . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat boshqaruvi akademiyasi. 10. Nematov, E. (2020). O‘zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy muammolari . Nukus: Qoraqalpoq davlat universiteti. 11. Shukurov, X. (2022). Inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish o‘zaro ta'sir . Toshkent: Iqtisodiyot va tadbirkorlik universiteti. 12. Mavlonov, Z. (2023). Iqtisodiy siyosat va bozor mexanizmlari . Tashkent: O‘zbekiston davlat iqtisodiyot universiteti. 40 13. Sattorov, R. (2021). Iqtisodiy nazariyalar va amaliyot . Samarqand: Samarqand davlat iqtisodiyot va xizmatlar instituti. 14. Qodirov, I. (2020). Yalpi talab va taklifni boshqarish . Toshkent: O‘zbekiston Respublika moliya vazirligi. 15. Atoyev, D. (2021). Iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta'minlash . Buxoro: Buxoro iqtisodiyot va xizmatlar instituti. 16. Ergashev, K. (2022). Makroiqtisodiy muvozanat va inflyatsiya . Farg‘ona: Farg‘ona iqtisodiyot va xizmatlar instituti. 17. Xolov, M. (2023). Iqtisodiy tahlil va prognozlash . Toshkent: O‘zbekiston davlat iqtisodiyot universiteti. 18. Shodmonov, B. (2020). Iqtisodiyot va raqobat nazariy masalalar . Andijon: Andijon davlat universiteti. 19. Murodova, L. (2021). Talab va taklif iqtisodiy nazariyalar . Toshkent: O‘zbekiston davlat iqtisodiyoti va moliya universiteti. 20. Nurmurodov, A. (2022). O‘zbekiston iqtisodiyoti: muammo va yechimlar . Nukus: Qoraqalpoq davlat universiteti. 41

Yalpi talab va yalpi taklif

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. YALPI TALABNING MOHIYATI VA UNING TARKIBIY TUZILISHI

1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni………………………..5

1.2. Yalpi talabni shakllantiruvchi asosiy omillar………………………………….7

1.3. Yalpi talab egri chizig‘ining dinamikasi va unga ta’sir qiluvchi omillar…….9

II.BOB. YALPI TAKLIF VA UNING IQTISODIY JARAYONLARDAGI ROLI

2.1. Yalpi taklif tushunchasi va uning tarkibiy qismlari………………………….13

2.2. Yalpi taklif egri chizig‘ining shakllanishi va harakati………………………..16

2.3. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat va uning natijalari………...19

III.BOB. YALPI TALAB VA YALPI TAKLIFNING IQTISODIY SIYOSATDAGI AHAMIYATI

3.1. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatini ta’minlashda davlatning roli………22

3.2. Yalpi talab va yalpi taklif asosida inflyatsiya va ishsizlikning shakllanishi…25

3.3. Yalpi talab va yalpi taklifni boshqarishning zamonaviy usullari…………….28

XULOSA…………………………………………………………………………32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..……34


KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Yalpi talab va yalpi taklif mavzusining maqsadi iqtisodiyotdagi umumiy talab va taklifning shakllanishi, ularning o‘zaro ta’siri va muvozanat holati haqida tushuncha berishdan iborat. Ushbu mavzu orqali iqtisodiy jarayonlarning qanday rivojlanishi, turli omillar talab va taklifni qanday o‘zgartirishi va natijada iqtisodiy barqarorlikka qanday ta’sir qilishi o‘rganiladi. Bundan tashqari, mavzuning yana bir muhim maqsadi iqtisodiyotda inflyatsiya, ishsizlik va ishlab chiqarish hajmi kabi muhim ko‘rsatkichlarning shakllanish mexanizmlarini tushuntirishdan iborat. Yalpi talab va yalpi taklif iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib, ularning muvozanatiga erishish davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biridir. Shu sababli, mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy siyosat vositalari – fiskal va monetar siyosatning ahamiyati, ularning iqtisodiyotga ta’siri va bozor tizimining barqaror ishlashiga qanday yordam berishi tushuntiriladi. Shuningdek, ushbu mavzu global iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish, iqtisodiy o‘sish va rivojlanish omillarini baholash hamda turli iqtisodiy inqirozlarning oldini olish bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishga qaratilgan. Shu tariqa, yalpi talab va yalpi taklif mavzusi orqali iqtisodiy qonuniyatlar va ularning real iqtisodiyotga ta’siri keng qamrovli tahlil qilinadi.

Kurs ishining maqsadi: Yalpi talab va yalpi taklif iqtisodiyotdagi muhim tushunchalardir, ularning maqsadi bozor muvozanatini ta'minlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va iste'molchilarning farovonligini oshirishdir. Yalpi talab ma'lum bir davrda iqtisodiy faoliyatda talab qilinadigan umumiy mahsulot va xizmatlar miqdorini anglatadi. Bu, o‘z navbatida, iste'molchilar, davlat va bizneslar tomonidan xarid qilinadigan barcha mahsulotlar va xizmatlar uchun umumiy talabni ifodalaydi. Yalpi taklif esa ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim etiladigan mahsulotlar va xizmatlar miqdorini ko‘rsatadi.

Kurs ishining dolzarbligi: Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash uchun zarur. Agar yalpi talab yalpi taklifdan oshsa, bu narxlarning oshishiga olib kelishi va inflyatsiyaga sabab bo‘lishi mumkin. Aksincha, agar taklif talabdan oshsa, narxlar pasayadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni ishlab chiqarishni kamaytirishga majbur qiladi. Shu sababli, yalpi talab va yalpi taklifni boshqarish iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biridir.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.


 

I.BOB. YALPI TALABNING MOHIYATI VA UNING TARKIBIY TUZILISHI

1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni.

Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni iqtisodiy nazariyaning muhim qismlaridan biridir. Yalpi talab iqtisodiyotda mahsulotlar va xizmatlarga bo'lgan umumiy talabni ifodalaydi, bu esa iqtisodiy faoliyatni boshqarish, narxlarni belgilash va iqtisodiy o'sishni baholashda muhim ahamiyatga ega.[1] Yalpi talab tushunchasi makroiqtisodiyotda asosiy o‘rin tutadi, chunki u mamlakat iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan asosiy ko‘rsatkichlarni belgilaydi.

Yalpi talab iqtisodiyoti, asosan, ikki asosiy komponentdan iborat: iste'molchilar va investitsiyalar. Iste'molchilar tomonidan yaratilayotgan talab, asosan, ularning daromadlari, iste'mol xulq-atvori va narxlar darajasiga bog‘liq. Iste'molchilar o'z daromadlaridan foydalanib, turli xil mahsulotlar va xizmatlarni sotib olishadi, bu esa yalpi talabning o‘sishiga olib keladi. Iqtisodiy o'sish jarayonida, yangi ish o‘rinlarini yaratish, daromadlarni oshirish va iste'molchilar uchun yangi imkoniyatlar taqdim etish orqali yalpi talab ko‘payadi.

Investitsiyalar esa yalpi talabning yana bir asosiy tarkibiy qismi bo'lib, u kompaniyalar va davlat tomonidan amalga oshiriladigan kapital sarf-xarajatlarini o'z ichiga oladi. Korxonalar yangi uskunalar, texnologiyalar va inshootlarni sotib olish orqali o‘z ishlab chiqarish quvvatlarini oshiradi, bu esa iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi. Davlat investitsiyalari esa infro‘tuqilmani rivojlantirish va ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish uchun zarur bo'lgan mablag‘larni taqdim etadi.

Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning barqarorligini belgilaydi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan yuqori bo'lsa, narxlar oshadi va inflyatsiya yuzaga kelishi mumkin. Aksincha, agar yalpi talab past bo'lsa, iqtisodiy o'sish to‘xtaydi va ishsizlik darajasi oshishi mumkin. Shuning uchun, hukumat va markaziy banklar iqtisodiy siyosatni olib borishda bu muvozanatni saqlashga harakat qiladilar.

Yalpi talabning iqtisodiy o'sishga ta'siri haqida gapirganda, ko'plab omillarni hisobga olish kerak. Masalan, iste'molchilar va investorlardagi ishonch darajasi, iqtisodiy sharoitlar va siyosiy barqarorlik yalpi talabni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Iste'molchilar o'zlariga ishonch hosil qilganda ko'proq xarid qilishga tayyor bo'ladilar, bu esa yalpi talabni oshiradi. Shu bilan birga, investorlar iqtisodiy o‘sish istiqbollariga ishonch hosil qilganda, yangi investitsiyalarni amalga oshirishga tayyor bo'ladilar, bu esa yalpi talabning yana bir manbai hisoblanadi. Yalpi talabning iqtisodiyotdagi o'rni shundaki, u iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biridir. Davlatlar iqtisodiy o‘sishni rag'batlantirish, ish o'rinlarini yaratish va inflyatsiyani nazorat qilish uchun yalpi talabni boshqarishga harakat qiladilar. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta'minlashga yordam beradi. Masalan, davlat xarajatlarini oshirish yoki soliq siyosatini o‘zgartirish orqali yalpi talabni oshirish mumkin, bu esa iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi. Shuningdek, yalpi talab va uning o'sishi global iqtisodiyotga ham ta'sir qiladi. Mamlakatlar o'rtasida savdo, investitsiyalar va iqtisodiy hamkorliklar yalpi talabni oshirishga yordam beradi. Agar biror mamlakatda yalpi talab oshsa, bu boshqa mamlakatlar uchun ham foydali bo'lishi mumkin, chunki ularning eksportlari oshadi va iqtisodiy aloqalar mustahkamlanadi. Bunday holatlar global iqtisodiyotda ijobiy o'zgarishlarga olib keladi va mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlikni kuchaytiradi. Yalpi talab tushunchasi iqtisodiyotda nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham muhimdir. U iqtisodiy tahlil va prognozlashda, shuningdek, siyosat ishlab chiqishda asosiy ko‘rsatkich sifatida ishlatiladi. Iqtisodchilar, davlat rahbarlari va investorlar yalpi talabni kuzatish orqali iqtisodiy holatni baholaydilar va kelajakdagi o‘zgarishlarni oldindan aytishadi. Bu esa iqtisodiy qarorlar qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi.


 

[1] Abduqodirov, M. (2021). Iqtisodiy nazariyalar asosiy tushunchalar va amaliyot. Toshkent: Iqtisodiyot va tadbirkorlik universiteti.

 

Sotib olish