YaMM va YaIM, ularni hisoblash usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	559.0KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

YaMM va YaIM, ularni hisoblash usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA Y ENGIL SANOAT INSTITUTI
“ KORPORATIV B OSHQARUV ” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: YaMM VA YaIM, ULARNI HISOBLASH USULLARI
19B-23 GURUH TALABASI: NARZIYEVA ROBIYA
KAFEDRA MUDIRI: DR M.A. MANSUROV
ASSISANT: O. R. YUSU POVA
TOSHKENT – 202 3
1

REJA:
Kirish
I Bob. Yalpi ichki mahsulot haqida tushuncha uni tahrir qilish va
hisoblash
1.1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo`llaniladigan asosiy ko`rsatkichlar
1.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari.
1.3. O'zbekiston yaimni yillar davom o'sish ko'rsatkichlari
II Bob. O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotni oshirish tog’risidagi
islohotlar
2.1. O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotni oshirish bo’yicha qarorlar
2.2. Xalqaro valyuta jamg’armasi 2023-yilda O‘zbekiston yaim o‘sishi
prognozini yaxshiladi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………….. 4
I- bob Yalpi ichki mahsulot haqida tushuncha uni tahrir qilish va hisoblash… 7
1.1.Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo`llaniladigan asosiy ko`rsatkichlar… 7
1.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning asosiy shartlari… 10
1.3 O'zbekiston yaimni yillar davom o'sish ko'rsatkichlari …………………... 17
II-bob O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotni oshirish tog’risidagi islohotlar... 21
2.1 O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotni oshirish bo’yicha qarorlar………... 21
2.2 Xalqaro valyuta jamg’armasi 2023-yilda O‘zbekiston yaim o‘sishi prognozini
yaxshiladi……………………………………………………………………… 27
Xulosa …………………………………………………………………………. 33
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………... 34
3

Kirish
2023 yilda O‘zbekiston barcha iqtisodiy mexanizmlarni qo‘llagan holda
inflyatsiya darajasini 10 foizdan pastga tushirishni rejalashtirmoqda. Prezident
oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish, ularni «daladan
dasturxongacha» yetkazib berishdagi xarajatlarni qisqartirish bo‘yicha topshiriqlar
berdi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev huzurida joriy yilda inflyatsiya darajasini
pasaytirish choralari muhokamasi yuzasidan yig‘ilish o‘tkazildi, deya xabar
qildi davlat rahbari matbuot xizmati.
Inflyatsiya faqatgina makroiqtisodiy ko‘rsatkich emas, aholi daromadi
va turmush tarziga ta’sir qiluvchi omil hisoblanadi, deya ta’kidladi prezident
matbuot xizmati. 2022 yil yakuni bilan mamlakatda inflyatsiya 12,3 foizni tashkil
etgan edi. Barcha iqtisodiy mexanizmlarni qo‘llab, joriy yilda bu ko‘rsatkichni 10
foizdan pastga tushirish maqsad qilinmoqda.
Shavkat Mirziyoyev buning uchun iste’mol tovarlari, shu jumladan, oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish, ularni «daladan
dasturxongacha» yetkazib berishdagi xarajatlarni qisqartirib, arzon bo‘lishini
ta’minlash zarurligini ta’kidladi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishni
ko‘paytirish uchun aholiga ajratilgan jami 200 ming gektar yerdan unumli
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi.
Ushbu chora-tadbirlarni tizimli tashkil etish uchun hududlar salohiyatidan
kelib chiqib, har bir tuman va shahar bo‘yicha alohida «yo‘l xaritalari» ishlab
chiqish vazifasi qo‘yildi.
Aholi daromadlarini oshirishda ularning bo‘sh pul mablag‘larini moliya
bozoriga jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Bu borada yaratilayotgan qulayliklar
o‘z natijasini bermoqda. Jumladan, oxirgi uch yilda aholining bankdagi omonatlari
2 baravarga oshdi.
4

Lekin, bu yo‘nalishda hali imkoniyatlar ko‘p. Shu bois yig‘ilishda aholi
uchun jozibador moliyaviy xizmatlar turlarini ko‘paytirish bo‘yicha ko‘rsatmalar
berildi, deya qayd etildi.
Rezidentning iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, investitsion va tashqi
savdo siyosatini amalga oshirish masalalari bo‘yicha maslahatchisi o‘rinbosari
Obid Hakimovning aytishicha, bugungi kunda O‘zbekistonda aholining qariyb 45
foizi jamg‘armalariga ega, lekin ularni bankda saqlamaydi (ma’lumotlarga ko‘ra).
Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, katta yoshli aholining atigi 3 foizi omonatlarda
pul saqlaydi).
Shu munosabat bilan prezident aholi uchun jozibador moliyaviy xizmatlar
turlarini kengaytirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berdi.
O‘zbekiston Markaziy banki 2023 yilda inflyatsiya 8,5−9,5 foiz darajasida
o‘sishini bashorat qilmoqda . Inflyatsiyaning o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
davlat xarajatlarini qisqartirish muhimligini Markaziy bank rahbari
Mamarizo Nurmuratov hamda sobiq moliya vaziri, hozirda prezidentning
iqtisodiyot sohalarini rivojlantirish, investitsiya va tashqi savdo siyosatini amalga
oshirish masalalari bo‘yicha maslahatchisining birinchi o‘rinbosari
Timur Ishmetov ham ta’kidlab o‘tgan edi.
«O‘zbekiston budjet intizomini ta’minlash uchun asosiy e’tiborni davlat
budjeti taqchilligini kamaytirishga qaratishi kerak, — dedi moliya vaziri Timur
Ishmetov. «Bizning siyosatimiz inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun
muvofiqlashtirilishi lozim… hatto barcha xarajatlarimizni qisqartirishimiz kerak
bo‘lsa ham. Lekin bu yaxshilik uchun», — degan edi Ishmetov.
Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi noyabr oyida O‘zbekistonda iqtisodiyotning
sekinlashishi va inflyatsiyaning ildiz otishi, jumladan, dunyodagi noaniqliklar
tufayli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatarlardan ogohlantirgandi .
5

I BOB. YALPI ICHKI MAHSULOT HAQIDA TUSHUNCHA UNI
TAHRIR QILISH VA HISOBLASH
1.1. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo`llaniladigan asosiy ko`rsatkichlar
Jahonda globallashuv tendensiyalarining kuchayishi, ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarning murakkablashuvi hamda tovar va xizmatlar diversifikatsiyasining
kengayishi yalpi ichki mahsulot (YAIM)ni hisoblash usullarini takomillashtirishni
ham taqozo qilmoqda. Chunki hozirgi kunda jahon mamlakatlari hisobchilik
tizimidagi eng katta muammo - bu YAIM hajmi hamda uning o sish sur atlariniʻ ʼ
aniq va to liq hisoblash masalasidir. Ushbu sohada dunyo hamjamiyati tomonidan
ʻ
juda katta ishlar amalga oshirildi. Masalan, milliy hisoblar tizimi (MHT)ning bir
nechta xalqaro andozalari, YAIMni hisoblash bo yicha qator ko rsatma va
ʻ ʻ
tavsiyalar shular jumlasidandir. Biroq, shu kunga qadar YAIMning hajmi va o sish
ʻ
sur atlarini aniq hamda to liq hisoblash masalalari dolzarb muammoligicha
ʼ ʻ
qolmoqda. Shuning uchun hozirgi kunda MHT asosida YAIMni hisoblash
usullarini takomillashtirish bo yicha qator xalqaro tashkilotlar tomonidan turli
ʻ
yo nalishlarda ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
ʻ
Jahonda makroiqtisodiy ko rsatkichlar, hususan, YAIMning hajmi va o sish
ʻ ʻ
sur atlarini hisoblash usullarini takomillashtirish bo yicha ilmiy izlanishlar davom
ʼ ʻ
etmoqda, jumladan, YAIMning tarkibiy qismlari, harakat shakllari va ularning
o zgarishiga ta sir qiluvchi omillarni tahlil qilish hamda shu asosda prognoz
ʻ ʼ
ko rsatkichlarni ishlab chiqish, YAIM tarkibidagi investitsion sarflar hamda
ʻ
yashirin iqtisodiyot ulushini hisoblash uslubiyatini takomillashtirish va shu kabi
qator masalalarga alohida e tibor qaratilgan. Shunday bo lsada, globallashuv
ʼ ʻ
jarayonlari va iqtisodiy taraqqiyotning jadallashuvi, ishlab chiqarish
diversifikatsiyalashuvining kuchayishi YAIMni hisoblash usullarini yanada
takomillashtirish masalasini iqtisodiyotning eng asosiy muammolaridan biriga
aylantirmoqda.
O zbekistonning jahon xo jaligiga integratsiyalashuvi, modernizatsiya va
ʻ ʻ
diversifikatsiyalashuv jarayonlari hamda iqtisodiy taraqqiyotning jadallashishida
6

“...statistik hisobotlarni to g ri yuritish va davlatning iqtisodiy salohiyatini aniqʻ ʻ
baholash juda muhimdir. Shu orqali yalpi ichki mahsulotni xolisona baholashga
erishish mumkin”. 2
Hozirgi kunda “...statistik amaliyotda ma lumotlarni yig ish,
ʼ ʻ
umumlashtirish, tahlil qilishning shakl va usullari xalqaro andozalar hamda
zamonaviy talablarga to liq javob bermaydi.
ʻ 3
Shuning uchun ham O zbekiston ʻ
Respublikasining kelajakda mamlakatni yanada rivojlantirishga mo ljallangan
ʻ
strategic vazifalarida “Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Xalqaro valyuta
fondining Milliy hisoblar tizimini respublikamizda 2020-yil 1 yanvardan boshlab
to liq joriy etish” va “...yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o sish sur atlarini
ʻ ʻ ʼ
ta minlash” vazifalarining belgilab qo yilishi respublikada milliy hisoblar tizimi
ʼ ʻ
asosida YAIMni hisoblash usullarini yanada takomillashtirishni hozirgi kunda
zudlik bilan hal qilinishi zarur bo lgan asosiy muammolardan biriga aylantirdi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-son 2017-yil 7-fevraldagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi
ʻ ʻ
to g risida”gi va PF-4707-son 2015-yil 4-martdagi “2015–2019-yillar uchun ishlab
ʻ ʻ
chiqarishning tuzilmaviy qayta tuzilishi, zamonaviylashishi va diversifikatsiyasini
ta minlash bo yicha choratadbirlar dasturi to g risida”gi Farmonlari, PQ-2692-son
ʼ ʻ ʻ ʻ
2016-yil 22-dekabrdagi “Sanoat tarmoqlari korxonalarining jismoniy ishdan
chiqqan va ma naviy eskirgan mashina uskunalarini jadal yangilash, shuningdek,
ʼ
ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga oid qo shimcha chora-tadbirlar
ʻ
to g risida”gi, PQ-3165-son 2017-yil 31-iyuldagi “O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
davlat statistika qo mitasi faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 8-son 2003-yil 8-yanvardagi “O zbekiston
ʻ
Respublikasi davlat statistika qo mitasi faoliyatini tashkil etish to g risida”gi,
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi davlat statistika qo mitasining 9-son 2016-yil 29-
ʻ ʻ
iyundagi “Yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash bo yicha
ʻ
uslubiy nizomni tasdiqlash to g risidagi” Qarorlari hamda boshqa me yoriy-
ʻ ʻ ʼ
huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya
tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
7

Dunyoda YAIMning hajmi va o sish sur atlarini hisoblash usullariniʻ ʼ
takomillashtirish bo yicha qator, jumladan, quyidagi yo nalishlarda tadqiqotlar olib
ʻ ʻ
borilmoqda: YAIMni ishlab chiqarish usuli bo yicha hisoblashda qo shilgan
ʻ ʻ
qiymatning tarkibiy qismlari, ayniqsa, amortizatsiya ajratmalarini aniq va to liq
ʻ
hisoblash metodologiyasini ishlab chiqish; YAIM tarkibida uy xo jaliklarida
ʻ
yaratilayotgan tovar va xizmatlar hajmini to liq qamrab olish mexanizmlarini
ʻ
takomillashtirish; milliy hisoblar tizimining asosiy schyotlari (ishlab chiqarish,
daromadlar shakllanishi va taqsimlanishi, kapital bilan operatsiyalar) tarkibini
takomillashtirish; hufyona iqtisodiy faoliyat natijalarini YAIM tarkibiga kiritish
mexanizmlarini takomillashtirish.
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo`yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko`rsatkichlardan
foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda qo`llaniladigan
ko`rsatkichlardan farqli tarzda bu ko`rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha
sub‘ektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil o`tkazish,
mamlakat iqtisodiyotining jahon xo`jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini
aniqlash imkonini beradi.
Bu ko`rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
 Yalpi ichki mahsulot (YaIM), Sof ichki mahsulot (SIM), Yalpi milliy
daromad (YaMD), Sof milliy daroimad (SMD), shaxsiy daromad (ShD),
Shaxsiy tasarrufidagi daromad (ShTD), Iste‘mol (C), Jamg`arish (S)
ko`rsatkichlarining hajmi va o`sish sur‘atlari;
 iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
 mamlakat eksporti va importi hajmi, tarkibi, YaIMdagi ulushi va o`sish
suratlari;
 resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi
ko`rsatkichlar (Mehnat unumdorligi, Fond qaytimi);
8

 davlat budjeti taqchilligi, deflator, iste‘mol baholari indeksi,
inflatsiyaning o`sish sur‘atlari;
 ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandlik darajasi;
 aholining moddiy ne‘matlar va xizmatlar iste‘moli hajmi, ularning
jamg`armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar.
Davlat budjeti taqchilligi va inflatsiya sur‘ati kabi ko`rsatkichlar umumiy
makroiqtisodiy vaziyatga baho berishda qo`llanilsa, YaIM, SIM, YaMD, SMD,
ShD, ShTD, C, S ko`rsatkichlari milliy ishlab chiqarishning parametrlarini va
dinamikasini tahlil etishda foydalaniladi.
Bu ko`rsatkichlar iqtisodiyotning barcha sub‘ektlari faoliyatlari natijasi
sifatida aniqlanib, ularni hisoblashning asosini Milliy hisobchilik tizimi(MHT)
tashkil etadi. MHT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o`tagani holda uning
standartlaridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy ko`rsatkichlarni hisoblash,
mamlakatlararo taqqoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Mamlakat iqtisodiyotining haqiqiy holatini o`rganish, unga tizimli baho
berish uchun yuqorida sanab o`tilgan barcha ko`rsakichlardan foydalanish zarur,
aks holda bir tomonlama yondoshuvga yo`l qo`yilishi mumkin.
9

1.2. Yalpi ichki mahsulot tushunchasi va uni hisoblashning
asosiy shartlari .
Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy
mahsulot va yalpi ichki mahsulot ko`rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi.
Har ikkala agregat ko`rsatkich ham mamlakatdagi iqtisodiy faollik darajasini
xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular o`zaro
farq qilishadi.
Bugungi kunga kelib Milliy hisobchilik tizimini qo`llaydigan deyarli barcha
davlatlarda yalpi ichki mahsulot ko`rsatkichi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkich
sifatida tan olindi.
Ko`pgina iqtisodiy adabiyotlarda YaIMga ishlab chiqarilishida qo`llanilgan
resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat‘iy nazar, mamlakatning jug`rofiy
hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yig`indisi
deb ta‘rif berib kelingan.
1993 yilda qabul qilingan (2008 yilda yanada takomillashtirilgan) BMT
MHTning yangi talqiniga ko`ra Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasiga
aniqliklar kiritildi.
Yangicha talqiniga ko`ra:
YaIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma‘lum muddat davomida ishlab
chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng umumiy
yig`indisidan iborat.
YaIM ning «ichki» deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari
tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda faqatgina mamlakatning yuridik va
jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa
mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa o`sha mamlakat rezidenti deb
qaraladi.
10

«Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat‘iy nazar, mazkur mamlakatning
iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bo`lgan (ishlab chiqarish
faoliyati bilan shug`ullanadigan, yoki mamlakat hududida bir yildan ortiq
yashayotgan) barcha iqtisodiy birliklar( korxonalar, uy xo`jaliklari) rezident
hisoblanishadi» 4
.
Elchixonalar va harbiy bazalar o`zlari tegishli bo`lgan mamlakatlarning
iqtisodiy makoni bo`lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YaIMni hisoblashda
iqtisodiy va jug`rofiy hudud o`rtasidagi farq deb qaraladi.
YaIM uch xil usul bilan hioblanadi:
1) ishlab chiqarish usuli; 2) xarajatlar usuli; 3) daromadlar usuli.
Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM ko`rsatkichi hajmi statistik xatolar
istisno etilganda o`zaro teng bo`lishi lozim. Shu bilan birga har uchala usul bilan
YaIM ko`rsatkichni hisoblashda o`ziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.
YaIM ni hisoblashning asosiy shartlari:
-yakuniy tovarlar va xizmatlar bahosini ifodalaydi;
-bozor baholarida hisoblanadi;
-faqat joriy yilda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar bahosini o‘z ichiga
oladi;-
sof moliyaviy bitimlar bahosini o‘z ichiga olmaydi.
YaIMni xarajatlar va daromadlar bo`yicha hisoblash
YaIMni xarajatlar bo`yicha hisoblash
Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YaIMni hisoblash
uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar o`zaro
11

qo`shib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: Uy xo`jaliklarining
iste‘mol xarajatlari (C):
a. uzoq muddat foydalaniladigan iste‘mol buyumlari sotib olishga;
b. kundalik foydalaniladigan iste‘mol buyumlari sotib olishga;
v) iste‘mol xizmatlari to`loviga.
Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I):
a. asbob-uskunalar, mashinalarni yakuniy sotib olishga;
b. korxonalar, inshootlar, turarjoy binolarini qurishga sarflangan;
v) tovar zahiralari o`rtasidagi farqlar yoki zahiralarning o`zgarishi.
Tovar va xizmatlarning davlat xaridi (G ).
Bu guruh xarajatlariga mahalliy va markaziy boshqaruv hokimiyati idoralari
tomonidan korxonalarning pirovard mahsulotlari va resurslari xaridi (avtomobil
yo`llari va pochta muassasalari qurilishi, davlat korxonalarida to`lanadigan ish
haqi) xarajatlari kiritiladi. Lekin shu o`rinda ta‘kidlash lozimki, bu xarajatlarga
davlat transfert to`lovlari kiritilmaydi
Sof eksport (Xn): mamlakatning import va eksport operatsiyalari bo`yicha
xarajatlar o`rtasidagi farq
YaIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha tasvirlash
mumkin:
YaIM = C + I + G + Xn 5

O`zbekiston Respublikasida yaratilgan YaIMning foydalanish (xarajatlarga
ko`ra) tarkibi tahlili shuni ko`rsatadiki uy xo`jaliklarining iste‘mol xarajatlari
YaIM tarkibidagi eng salmoqli (56 %) komponent ekan.
YaIMni daromadlar(taqsimot usuli) bo`yicha hisoblash.
12

YaIMni daromadlar bo`yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab
chiqarish jarayonida rezident-ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qo`shilgan
qiymatlar hisobidan, to`langan dastlabki daromadlar qo`shib chiqiladi.
YaIMni daromadlari yig`indisi ko`rinishida hisoblashda asosan quyidagi
ko`rsatkichlardan foydalaniladi:
-sof bilvostia soliqlar (Tn ) – bilvosita soliqlar(qo`shilgan qiymat solig`i,
aksizlar, bojxona bojlari) va subsidiyalar hajmlari o`rtasidagi farq;
 yollanma ishchilarning ish haqlari (W) - xususiy va davlat
kompaniyalarining yollanma ishchilarga hisoblagan barcha turdagi mehnat
haqi to`lovlarining nominal miqdori plyus ish beruvchilar tomonidan ish
haqi fondiga nisbatan hisoblanib to`lanadigan ijtimoiy sug`urta ajratmalari.
O`zbekiston Respublikasida bu ajratma normasi 2005 yilda ish haqi fondiga
nisbatan 31% bo`lgan bo`lsa. 2006 yildan boshlab 25 % qilib belgilandi.

Korporatsiyalarning yalpi foydasi + nokorporativ korxonalar daromadi
(R).
Nokorporativ korxonalar- kichik hajmdagi, uy xo`jaliklariga tegishli korxonalar
bo`lib ularda korxona foydasi va korxona egasining ish haqi elementlari o`zaro
qo`shilib ketgan bo`ladi. Bu holat aralash daromad atamasini qo`llashga sabab
bo`ladi.
R= Korporatsiyalarning sof foydasi (R1 ) + nokorporativ korxonalar sof
daromadlari (R2) +amortizatsiya (A);
YaIMni daromadlar ko`rinishida yalpi qo`shilgan qiymatni ko`rsatilgan uch
guruhga bo`lib topish mumkin:
YaIM = Tn + W+R
13

Olingan dastlabki daromadlar qayta taqsimlanishi natijasida dividend, renta,
to`g`ridan to`g`ri xorijiy investitsiyalardan olingan reinvestitsiya ko`rinishidagi
daromadlar paydo bo`ladi.
Shuningdek, YaIMni daromadlar ko`rinishida aniqlashda, iqtisodiy nazariyada,
daromadlarni quyidagi komponentlarga bo`lish ko`zda tutiladi:
-amortizatsiya (A);
 bilvostia soliqlar (T);
-yollanma ishchilarning ish haqlari (W);
 ijara haqi to`lovi va renta ko`rinishidagi daromadlar(R1);
 kapital uchun olingan foiz daromadlari (R2);
-mulkdan keladigan daromad (nokorporativ korxonalar daromadi) (P1); -
korporatsiya foydasi (P 2 ).
Korporatsiyalar foydasi o`z navbatida quyidagilarga bo`linadi: a)
korporatsiyasi foydasidan to`lanadigan soliqlar (P2.1);
b) hissadorlar o`rtasida taqsimlanadigan dividendlar(P2.2);
v) korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi(P2.3).
Keltirilgan yondoshvuga ko`ra:
YaIM (Y ) = A + T + W + R1 + R2 + P1 + P2
Xarajatlar va daromadlar ko`rinishida hisoblab topilgan YaIM hajmi o`zaro
mos keladi. Chunki milliy iqtisodiyot doirasida bir sub‘ekt tomonidan qilingan har
qanday xarajat ikkinchi sub‘ekt uchun daromad bo`lib tushadi.
Davlat byudjeti daromadlari dinamikasi
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlarining 2022 yildagi
ijrosi bo‘yicha dastlabki natijalar Davlat byudjeti daromadlari 2022 yilda 202 trln
14

so‘mni (YAIMga nisbatan 22,7 %) tashkil etib, 2021 yilga nisbatan 37,2 trln
so‘mga yoki 22,6%ga oshdi.
YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni
ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo`shilgan qiymatlar yig`indisi sifatida
aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo`lishi bilan birga
uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya‘ni bir qiymatni ikki bor hisobga
olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chiqarish hajmini to`g`ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan tovar
va ko`rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko`pgina
mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o`taydi. Shu
sababli YaIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko`p marta hisobga olmaslik
uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq
mahsulotlar esa hisobga olinmaydi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki
ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste‘mol, jamg`arish yoki eksport uchun
foydalaniladigan qismi tushuniladi.
Yakuniy tovarlar va xizmrtlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar
va xizmatlar bahosi YaIMga qo`shilmaydi.
Qo`shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab
chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan
xarajatlar o`rtasidagi farq ko`rinishida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM ko`rsatkichinig strukturasini va
undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning
mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qo`shilgan qiymatdagi ulushi, bu
ulushning o`zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va
kutilayotgan istiqboliga baho berish imkonini beradi.
15

Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish samaradrligi oshib
borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko`rsatish sohalarining YaIMdagi ulushi
ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir.
YaIM= =5+7+(15-12)+(17-15)+(18-17)=5+7+3+2+1=18
Qo`shilgan qiymatlar yig`indisi ko`rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof
bilvosita soliqlar, ya‘ni davlat budjetiga tushgan qo`shilgan qiymat solig`i, aksiz
solig`i va bojxona boji to`lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab
chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o`rtasidagi farq ham qo`shiladi.
16

1.3 O'zbekiston YaIMni yillar davom o'sish ko'rsatkichlari
Iqtisodiy o‘sish bu yalpi milliy mahulot mutloq hajmning aholi jon boshi va
iqtisodiy resurs birligi hisobiga nisbiy miqdorining ko‘payishi hamda sifat
o‘lchamlarining borishidir. Ishlab chiqarish natijalarining o‘sish sur’ati bilan ishlab
chiqarish omillari miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sishning
ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning mavjud texnikaviy asosi
saqlanib dolgan holda iqtisodiy resurslar miqdorini ko‘paytirib borish orqadi
erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun
mavjud korxonalar bilan bir qatorda o‘rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va
sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‘yicha huddi o‘shancha
korxonalar ko‘riladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa,
ishlab chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish
miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan
takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi
texnikani qo‘llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab
chiqarish salohiyatidan yaxshiroq foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Intensiv yo‘l
ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan
samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o‘sishida, mahsulot sifatining
yaxshilanishida o‘z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa
oshirishga ishlab turgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta
qurollantirish mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish
mumkin. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda mavjud bo‘lmaydi,
balki muayyan uyg‘unlikka, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda ro‘y beradi. Shu
sababli ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o‘sish turlari tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o‘sish murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lganligi sababli uni
baholash uchun qandaydir bitga ko‘rsatkich kifoya qilmaydi, balki muayyan
17

ko‘rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar tizimida o‘lchamdagi va
klimat ifodasidagi ko‘rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o‘sishning jismoniy
o‘lchamdagi ko‘rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya
ta’siriga berilmaydi), lekin universal emas, ya’ni har xil o‘lchamdagi mahsulot va
xizmatlarni ishlab umumiy ko‘rsatkichga keltirish qiyin. Klimat ko‘rsatkichlar
keng qo‘llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan xuliq “tozalash” mumkin
bo‘lavermaydi. Shu sababli ko‘pincha iqtisodiy o‘sish sur’atlari qiyosiy yoki
doimiy narxlarda hisoblanadi.
Iqtisodiy o‘sish quyidagi qiymat ko‘rsatkichlarida hisoblanadi:
1. YaMM (YaIM), SMM yoki milliy daromadning mutloq hajmi va
ularning o‘sish sur’atlari.
2. YaMM (YaIM), SMM yoki milliy daromadning aholi jon bosh
hisobiga to‘g‘ri keladigan miqdori va uning o‘sish sur’atlari.
3. YaMM (YaIM), SMM yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs
xarajatlari birligi hisobiga turli keladigan miqdori va uning o‘sish sur’atlari.
Iqtisodiy o‘sishni baholashda har uchala ko‘rsatkichdan ham foydalanish
mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. (1.3.1 -rasm)
18

Agar diqqat markazida mamlakat iqtisodiy salohiyati muammosi tursa, birinchi
ko‘rsatkichdan foydalanish ko‘proq mos keladi. Alohida mamlakat va
hududlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko‘proq ikkinchi
ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi
ko‘rsatkichga ustuvorlik beriladi
Odatda iqtisodiy o‘sish sur’ati % (foiz)da joriy yildagi real YaMM (SMM, MD)
ni bazis davridagi hajmiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.
Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar bir qator
kamchiliklarga ham ega.
Birinchidan, ular mahsulot sifatining o‘zgarishini to‘liq aks ettirmaydi va shu
sababli farovonlikning xaqiqiy darajasini to‘liq xarakterlab berolmaydi:
Ikkinchidan, real Ya MM va uning aholi jon boshiga o‘sishi bo‘sh vaqtning
sezilarli ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib
ko‘rsatilishiga olib keladi.
Uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni qiymat ko‘rsatkichlarda miqdoriy hisoblash
boshqa tomonlama uning atrof-muhitga va insonning hayot sharoitiga salbiy
ta’sirini hisobga olmaydi.
Iqtisodiy o‘sishning alohida tomonlarini tavsiflovchi jismoniy ko‘rsatkichlar
quyidagilardan iborat bo‘lib, ular ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish
darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda
miqdori, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi va shu kabilar hisoblanadi.
19

II BOB. O’ZBEKISTONDA YALPI ICHKI MAHSULOTNI OSHIRISH
TOG’RISIDAGI ISLOHOTLAR
2.1 O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotni oshirish bo’yicha qarorlar
2023-yilda mamlakatning yalpi ichki mahsuloti 1068,0 trillion so m bo lishiʻ ʻ
kutilmoqda.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasining navbatdagi majlisida deputatlar dastlab
“2023-yil uchun O zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ
qonun loyihasini ko rib chiqishmoqda.
ʻ
qonun loyihasi va Byudjetnomada yalpi ichki mahsulotning o sish surati 5,3
ʻ
foiz miqdorda bo lishi nazarda tutilmoqda. Xususan, sanoat ishlab chiqarish hajmi
ʻ
5,1 foiz, qurilish 6,0 foiz, qishloq xo jaligi 3,5 foiz, xizmatlar sohasi 6,7 foizga
ʻ
ortishi kutilmoqda.
2023-yilda mamlakatning yalpi ichki mahsuloti 1068,0 trillion so mni,
ʻ
Davlat byudjeti daromadlari 232,1 trillion so m yoki yalpi ichki mahsulotga
ʻ
nisbatan 21,7 foiz darajasida bo lishi kutilmoqda.
ʻ
Qonun loyihasi bilan 2023-yildan boshlab konsolidatsiyalashgan byudjet
taqchilligining cheklangan mikdori yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3 foizdan
oshmasligi belgilanmoqda.
Davlat byudjetining xarajatlari (davlat maqsadli jamg armalariga
ʻ
ajratiladigan transfertlar bilan birga ) 257,7 trillion so mni, yalpi ichki mahsulotga
ʻ
nisbatan 24,1 foizni yoki 2022-yil kutilayotgan ijroga nisbatan 18,9 trln. so mga
ʻ
ortishi prognoz qilinmoqda.
Qayd etilganidek, byudjet hisobdorligini oshirish maqsadida O zbekiston
ʻ
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan vazirlik va idoralarning
ular uchun ajratilgan byudjet mablag laridan foydalanish yuzasidan davriy
ʻ
hisobotlarini eshitib borish tartibi joriy qilish nazarda tutilmoqda.
Bugun poytaxtimizda “Prezident sovg asi”ni qadoqlash, bezash va
ʻ
hududlarga jo natish jarayonlariga doir tadbir bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ
20

“CRAFERS” qandolatchilik fabrikasida tayyorlangan “Prezident sovg asi”ʻ
Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari, ota-ona qarovisiz qolgan, ota-onalari Vatan
sarhadlarini himoya qilish yo lida qurbon bo lgan hamda ijtimoiy himoyaga
ʻ ʻ
muhtoj oilalar farzandlari uchun mo ljallangan.
ʻ
3 dan 15 yoshgacha bo lgan 10 ming nafar bolaga mo ljallangan “Prezident
ʻ ʻ
sovg alari” tarkibiga O zbekiston Respublikasi Prezidentining bolalarga yo llangan
ʻ ʻ ʻ
Yangi yil bayrami tabrigi, 14 turdagi shirinliklar, 3 turdagi o quv qurollari,
ʻ
elektron kitob, termos va shaxmat jihozlari kiritilgan.
Shuningdek, joriy yilda mazkur sovg alar tarkibiga Mehribonlik uylari,
ʻ
Oilaviy bolalar uylari, SOS bolalar mahallalari hamda “Mehrli maktab”ning 12
yoshdan katta bo lgan 1 095 nafar tarbiyalanuvchilari uchun zamonaviy elektron
ʻ
kitoblar ham kiritildi.
Qayd etilganidek, “Prezident sovg asi” mamlakatimizning 10 ta hududi —
ʻ
Qoraqalpog iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro, Navoiy, Surxondaryo,
ʻ
Qashqadaryo, Samarqand, Andijon, Farg ona, Namangan viloyatlariga
ʻ
“O zbekiston havo yo llari” orqali, Sirdaryo, Jizzax, Toshkent viloyatlariga
ʻ ʻ
hududiy Davlat yo l harakati xavfsizligi boshqarmalari kuzatuvi ostidagi
ʻ
avtotransport vositalarida yetkazilishi rejalashtirilgan.
Bugun mazkur “Prezident sovg asi”ning dastlabki karvoni Toshkent
ʻ
shahridan jo nab ketdi, deb xabar beradi Xalq ta limi vazirligi matbuot xizmati.
ʻ ʼ
“Prezident sovg asi” joriy yil 29-30-dekabr kunlari Mehribonlik uylari
ʻ
tarbiyalanuvchilari, ota-ona qarovisiz qolgan bolalar, ota-onalari Vatan sarhadlarini
himoya qilish yo lida qurbon bo lgan bolalar hamda ijtimoiy himoyaga muhtoj
ʻ ʻ
oilalar farzandlariga hududiy hokimliklar tomonidan tantanali tarzda topshiriladi.
Onkologiya markazi hamda uning poytaxt va Toshkent viloyati filiallari
sotilmaydigan bo ldi
ʻ
21

Jamoatchilik fikridan kelib chiqqan holda Onkologiya markazi hamda uning
poytaxt va Toshkent viloyati filiallarini sotish bo yicha auksion savdolari bekorʻ
qilindi. Bu haqda Davlat aktivlarini boshqarish agentligi ma lum qildi.
ʼ
Agentlik sayti orqali Respublika ixtisoslashgan onkologiya va radiologiya
ilmiy-amaliy tibbiyot markazi ( Lot 3707620 , boshlang ich bahosi 281,7
ʻ
mlrd.so m), uning Toshkent viloyat
ʻ ( Lot 3707622 , boshlang ich bahosi 92,1 ʻ
mlrd.so m)
ʻ va Toshkent shahar filiallari ( Lot 3707621 , boshlang ich bahosi 160,5 ʻ
mlrd.so m)
ʻ bino-inshootlari yangi Onkologiya markazining birlashgan
kompleksini qurish xarajatlarini qoplash uchun “E-auksion” elektron savdo
platformasi orqali elektron-onlayn auksionga qo yilgan edi.
ʻ
Bugungi kunda, mazkur obyektlarning sotilishi hisobiga yangi zamonaviy
Onkologiya markazi qurilishini amalga oshirish bo yicha
ʻ jamoatchilik fikridan
kelib chiqqan holda, tegishli topshiriqqa asosan, Onkologiya markazi hamda uning
poytaxt va Toshkent viloyati filiallarini auksion orqali sotish jarayoni to xtatildi
ʻ va
savdodan olib tashlandi .
Davlat xizmatining falsafasi — xalqni rozi qilish
30 yildan beri keyinga surilgan masala
Shu yilning 4-avgust kuni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev raisligida
davlat xizmatini isloh qilish va boshqaruvda natijadorlikni oshirish chora-tadbirlari
yuzasidan o tkazilgan videoselektor yig ilishida mutasaddi davlat organlari va
ʻ ʻ
tashkilotlariga 30 yildan beri keyinga surilib kelayotgan masalalar yechimiga
qaratilgan, odamlarni rozi qilishga yo naltirilgan davlat xizmatining yaqin
ʻ
kelajakdagi “yo l xaritasi”ni ko rsatib berildi.
ʻ ʻ
Yig ilishda Davlatimiz rahbari tomonidan barcha sohalar qatori, 35
ʻ
milliondan ziyod aholimizning hayotini yengil qiladigan, kayfiyatiga bevosita
ta sir ko rsatadigan masala — davlat xizmatini isloh qilish hamda inson
ʼ ʻ
resurslarini rivojlantirishga oid qator kechiktirib bo lmaydigan vazifalar belgilab
ʻ
berildi. Xususan, davlat boshqaruvi sohasini isloh qilish borasidagi ishlarni yangi
22

sifat bosqichiga olib chiqish, davlat xizmatchilarini muntazam o qitish hamdaʻ
bilimini baholab borish tizimini yo lga qo yish, kadrlarni tanlashda shaffof tanlov
ʻ ʻ
tizimini joriy etish, eng asosiysi kadrlarni bilimli, qat iyatli, korrupsiyaga toqatsiz
ʼ
qilib tayyorlash haqida ko rsatmalar berildi.
ʻ
Yangi O zbekistonda jamiyatning barcha jabhalarida bo lgani kabi rahbar va
ʻ ʻ
boshqaruv kadrlar tizimini yangilash sohasida ham islohotlar jarayoni boshlandi
hamda izchillik bilan olib borilmoqda. Ilk bosqichlarda boshqaruv kadrlarni
tayyorlash, qayta tayyorlash hamda joy-joyiga qo yish sohasida salmoqli
ʻ
natijalarga erishildi va milliy tizim shakllantirildi.
Biroq to plangan tajriba bugungi kunga kelib davlat organlari va tashkilotlari
ʻ
malakali mutaxassislar bilan yetarli darajada ta minlanmayotgani, kadrlar malakasi
ʼ
yuklatilgan vazifalar, zamonaviy ehtiyojlarga nomuvofiqligi, qabul qilinayotgan
qarorlar sifati pastligiga olib kelayotgan bir qator tizimli muammolar kadrlar
siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimida yangi islohotlar o tkazilishini taqozo
ʻ
etayotganini ko rsatmoqda.
ʻ
Gap shu haqda ketganida, davlat fuqarolik xizmatiga kirish istagini bildirgan
nomzodlarni ochiq mustaqil tanlov orqali saralab olish jarayonini kompleks
huquqiy tartibga solishni ta minlovchi to g ridan-to g ri ta sir kuchiga ega qonun
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
mavjud emasligini ham alohida ta kidlab o tish lozim. Shu va boshqa kadrlar
ʼ ʻ
siyosati bilan bog liq bo lgan tizimli muammolarni bartaraf etish maqsadida
ʻ ʻ
Prezidentimiz “Davlat fuqarolik xizmati to g risida”gi Qonunni qabul qilish vaqti
ʻ ʻ
kelganini, bu sohadagi islohotlarni amalga oshirishda yetti marta emas, o n marta
ʻ
o lchab qaror qabul qilish maqsadga muvofiqligini ta kidladi.
ʻ ʼ
Davlat xizmatchisi — cheklangan resurs
Bugun davlat fuqarolik xizmati sohasida 118 ming kishi mehnat qilmoqda.
Davlatimiz rahbarining o zoqni ko ra bilish qobiliyatlari va g oyalari asosida
ʻ ʻ ʻ
so nggi yillarda davlat xizmatchilarini xalqqa yaqinlashtirgan “mahallabay” va
ʻ
“xonadonbay” ishlash tizimi yo lga qo yildi. “Qars ikki qo ldan” deganlaridek,
ʻ ʻ ʻ
23

davlat xizmatidagi xodimlarga samarali ishlashlari uchun munosib sharoitlar
yaratildi. Buning natijasida esa, davlat xizmatida 40 yoshgacha bo lgan xodimlarʻ
ulushi 61 foizga yetdi, bu ko rsatkich 5-6 yil oldin 37 foiz bo lgan).
ʻ ʻ
Biroq yaratilgan imkoniyat va sharoitga yarasha natijadorlik yo qligi
ʻ
ta kidlandi. Prezidentimiz “hali davlat xizmati chinakam xalqni rozi qiladigan
ʼ
tizimga aylangani yo q”, dedi yig ilishda. Davlatimiz rahbari buni o tgan yili Xalq
ʻ ʻ ʻ
qabulxonalariga vazirlik va hokimliklar xodimlarining bilimsizligi va
mas uliyatsizligi haqida 25 mingta, ularning muloqot madaniyati yetishmasligi
ʼ
bilan bog liq 7 mingta shikoyat kelib tushgani bilan izohladi.
ʻ
Qobiliyatni aniqlash, o qitish, ishini yaxshi yo lga qo yishga o rgatadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxlit tizim bo lmagani uchun, ayrim rahbar kadrlar berilgan vazifalarni eplay
ʻ
olmayotgani ko rsatib o tildi. Misol uchun, joriy yilning o tgan 6 oyida bilim va
ʻ ʻ ʻ
ko nikmalari yetishmagani bois, 37 nafar tuman va shahar hokimlari almashtirildi.
ʻ
Umuman, mas ul lavozimlarda o tirgan rahbarlarni tanlash, tayyorlash va
ʼ ʻ
motivatsiya berish yo lga qo yilmagani ijrodagi oqsoqliklarning asosiy
ʻ ʻ
sabablaridan biri bo lmoqda.
ʻ
Shu bois, mahalliy va xorijiy mutaxassislarni jalb qilib, so nggi 2 yil
ʻ
davomida chuqur muhokamalar asosida “Davlat fuqarolik xizmati to g risida”gi
ʻ ʻ
Qonun tayyorlandi. 64 moddadan iborat Qonun shu yilning 8-avgust kuni
Prezidentimiz tomonidan imzolandi. Aytish joiz, mazkur Qonun orqali davlat
fuqarolik xizmatchilariga talab va majburiyatlar qo yish bilan birga, ular
ʻ
faoliyatining kafolatlari, ijtimoiy himoyasini kuchaytish masalalari ham o z aksini
ʻ
topgan.
Iqtisodiyotda xususiy sektor o sib borayotgani sari, malakali kadrlarga talab
ʻ
oshib bormoqda. Bu raqobatli bozorda davlat xizmati ham jozibador bo lishi kerak.
ʻ
“Bitta mutaxassisni tayyorlash uchun qancha-qancha vaqt, mehnat va mablag
ʻ
talab etiladi. Qolaversa, davlat xizmatchisi ham cheklangan resurs ekanini
unutmaslik kerak”, dedi Prezident. Shu bois, xodimning tajribasi, malakasi va
erishgan natijasiga qarab rag batlantirish tizimi joriy qilinishi ko rib chiqiladi.
ʻ ʻ
24

Salohiyatli kadr ochiq va shaffof tizim asosida tanlanadi
Shuni ta kidlash lozimki, kadrlarni tanlash va ishga qabul qilishning ochiqʼ
tanlov tizimining yo lga qo yilishi bu — korrupsiyaga qarshi kurashishning
ʻ ʻ
samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Shu maqsadda, yangicha yondashuv
asosida kadrlarni tanlashda eski usullardan voz kechib, ularning intellektual
salohiyatini, ma naviy fazilatlarini baholaydigan ochiq va oshkora tanlov tizimi
ʼ
joriy etildi.
Taraqqiy etgan davlatlar tomonidan namuna sifatida olingan davlat fuqarolik
xizmati sohasida boshqaruvning zamonaviy tizimini joriy etish borasidagi
islohotlar negizidagi asosiy vazifalardan biri “ochiq mustaqil tanlov asosida
kadrlarni tanlab olish” ekanini ko rishimiz mumkin.
ʻ Bunda eng iqtidorli,
kompetensiyalari yuqori bo lgan xodimlar meritokratiya tamoyili asosida bo sh ish
ʻ ʻ
o rinlariga ishga qabul qilinadi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 3-oktyabrdagi
ʻ
“O zbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini
ʻ
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi Farmoniga muvofiq, 2020-
ʻ ʻ
yil avgust oyida Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi tomonidan Davlat
fuqarolik xizmatchilari vakant lavozimlari yagona ochiq
portali — vacancy.argos.uz faoliyati yo lga qo yilgan edi.
ʻ ʻ
Mazkur portal davlat organlari va tashkilotlarining vakant lavozimlariga eng
istiqbolli kadrlarni ochiq mustaqil tanlov asosida qabul qilish maqsadida ishlab
chiqilgan bo lib, 2020-2022-yillar davomida
ʻ 78 ta davlat organi va tashkilotlari,
hamda 208 ta tuman (shahar) hokimliklari portaliga ulangan bo lib, ular tomonidan
ʻ
vakant lavozimlar uchun 105 mingdan ortiq tanlov e lon qilindi.
ʼ
Tanlovlarda 1,3 mln.dan ziyod nomzod ishtirok etgan bo lib, ularning
ʻ 45
ming nafari tanlov g olibi sifatida vakant lavozimlarni egallagan.
ʻ
Portal davlat organlari va tashkilotlaridagi vakant lavozimlarining munosib kadrlar
bilan to ldirish uchun “bir darcha” tamoyili asosida faoliyat ko rsatadi. Ya ni,
ʻ ʻ ʼ
25

mehnat va kadrlar ishiga oid barcha internet platformalari mazkur portal bilan
integratsiyalashgan. Portal interaktiv bo lishi bilan birga nomzodlar uchun qatorʻ
imkoniyat va qulayliklarni taqdim etadi. Masalan, tanlovda ishtirok etish istagida
bo lgan nomzodlar bir yo la davlat organining uchtagacha bo sh ish o rni uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
ariza topshirishi mumkin. Ariza yuboriladigan tashkilotlar soni chegaralanmagan.
Vakant ish joyiga bo lgan malakaviy talablar ish beruvchi barcha uchun teng
ʻ
tamoyil asosida belgilanadi.
Mazkur tizimning ahamiyatli tomoni shundaki, tanlov bosqichlari bo yicha
ʻ
ma lumotlar onlayn tarzda har bir nomzodning portaldagi shaxsiy kabinetiga
ʼ
yuboriladi, ya ni har bir bosqich natijasi bo yicha nomzodlarga asoslangan javob
ʼ ʻ
beriladi. Endi davlat fuqarolik xizmatiga kirish uchun nomzod-kadrlar qog ozlar
ʻ
to plamidan iborat obyektivka va bir qancha ma lumotnomalarni ko tarib davlat
ʻ ʼ ʻ
organlari va tashkilotlariga sarson va ovora bo lib yurmaydilar. Nomzod haqidagi
ʻ
barcha ma lumotlar Yagona milliy mehnat tizimi orqali avtomatik tarzda o z
ʼ ʻ
arizasida aks etadi. Shunchaki elektron platformaga kirib, 3-4 qadamdan iborat
harakat orqali o zlariga munosib vakant lavozimga ariza yuboradilar.
ʻ
Ariza qabul qilingandan so ng tashkilotda tuzilgan ochiq tanlov bo yicha
ʻ ʻ
komissiya tomonidan 3 ish kunida nomzodlarning arizalari belgilangan malaka
talablari bo yicha o rganiladi hamda natijasi yuzasidan har bir nomzodning shaxsiy
ʻ ʻ
kabinetiga tegishli xabar yuboriladi. Tanlovning keyingi bosqichi — test sinoviga
o tgan nomzod 3 ish kuni mobaynida Agentlik tomonidan hududlarda
ʻ
markazlashtirilgan holda test sinovidan o tkaziladi. Shunday qilib, ijobiy natijaga
ʻ
ega bo lgan nomzodlar bilan 3 ish kuni mobaynida tanlov komissiyasi tomonidan
ʻ
suhbat o tkaziladi. Suhbat jarayoni assesment shaklida tashkil etilib, nomzodlarga
ʻ
teng sharoit hamda teng vazndagi savollar beriladi. Bu jarayonda Agentlik mas ul
ʼ
xodimi kuzatuvchi sifatida ishtirok etadi hamda shaffof va adolatli tarzda o tishini
ʻ
nazoratga oladi. Suhbat jarayonidan muvafaqqiyatli o tgan nomzodni ishga qabul
ʻ
qilish bo yicha tegishli hujjatlari rasmiylashtirilib, platformaga yuklanadi, shundan
ʻ
mazkur vakant lavozim avtomatik tarzda Yagona milliy mehnat tizimida yopiladi.
26

Tabiiy savol tug iladi.ʻ Bu tizimni joriy etishda tashkilot va idoralarning
kadrlar bo linmalari qay darajada tayyor, ular yangicha tizimning drayveri bo la
ʻ ʻ
oladimi? Ushbu masalaning yechimi ham Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi
e tiboridan chetda qolmadi. Davlat boshqaruvi akademiyasi bilan hamkorlikda
ʼ
vazirlik va idoralar, Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar hamda Toshkent
ʻ
shahar hokimliklari, tuman-shahar hokimlarining kadrlar bo linmalari rahbarlari
ʻ
uchun inson resurslarini rivojlantirish va boshqarish masalalarini qamrab
olgan malaka oshirish kurslari tizimli tashkil qilindi. O quv jarayonlarida kadrlarni
ʻ
tanlash va ular bilan ishlash borasida zamonaviy usullarni qo llash, davlat
ʻ
fuqarolik xizmatiga iqtidorli kadrlarni jalb qilish, bu jarayonda e tibor berish lozim
ʼ
bo lgan jihatlarning eng kichik nuqtalarigacha bo lgan mezonlari yaqqol misollar
ʻ ʻ
va amaliy namunalar bilan ko rsatib berilmoqda.
ʻ
Barcha jarayonlarda jamoatchilik nazorati yuqori darajada qo yilgan desak
ʻ
mubolag a bo lmaydi. O tgan davr mobaynida jamoatchilik tomonidan test sinovi
ʻ ʻ ʻ
hamda suhbat jarayonini yanada takomillashtirish, savollarni sohaviy
yo nalishlardan kelib chiqib tayyorlash, suhbat jarayonidan mustaqil ekspertlarni
ʻ
jalb etishga qaratilgan 40 dan ortiq konstruktiv takliflar kelib tushdi. Ularning
deyarli barchasi ijroga qaratildi, ya ni portal faoliyati yanada
ʼ
takomillashtirib, tanlov bosqichlarida inson omili maksimal darajada
minimallashtirilmoqda.
27

2.2 Xalqaro valyuta jamg‘armasi 2023-yilda O‘zbekiston YAIM o‘sishi
prognozini yaxshiladi
Xalqaro valyuta jamg‘armasi 2023-yil yakunlariga ko‘ra O‘zbekiston
iqtisodiyotining rivojlanishiga bahosini biroz yaxshiladi. Mamlakat yalpi ichki
mahsuloti 5,5 foizga oshishi kutilmoqda. Xuddi shu ko‘rsatkich 2024-yil uchun
ham prognoz qilinmoqda.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) 2023-yil uchun O‘zbekistonning
iqtisodiy rivojlanishiga bahosiga o‘zgartishlar kiritib, 2023-yilgi prognozini
yaxshiladi. Yangi prognoz fondning oktabr oyidagi jahon iqtisodiyoti rivojlanish
istiqbollari to‘g‘risidagi hisobotida keltirilgan.
XVJ joriy yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 5,5 foizga o‘sishini
kutmoqda. Aprel oyida fond 5,3 foizlik o‘sishni prognoz qilgan edi. 2024-yilgi
YAIM o‘sishi bo‘yicha prognoz 5,5 foiz darajasida o‘zgarishsiz qoldi.
2023-yilda iqtisodiy o‘sish sur’atlari bo‘yicha O‘zbekiston Qozog‘iston (4,6
foiz), Qirg‘iziston (3,4 foiz) va Turkmanistondan (2,5 foiz) oldinda, lekin
Tojikistondan (6,5 foiz) ortda qolmoqda.
O‘zbekistonning joriy to‘lov balansi joriy yilda XVF prognozlariga ko‘ra,
2022-yildagi -0,8 foizga nisbatan -4,3 foizni tashkil etadi. 2024-yilda bu
ko‘rsatkich -4,6% gacha ko‘tariladi.
XVJ, shuningdek, O‘zbekistonda inflyatsiya 2022-yildagi 11,4 foizdan
2023-yilda 10,2 foizga, 2024-yilda esa 10 foizgacha pasayishini bashorat
qilmoqda.
O‘zbekistonda ishsizlik darajasi, XVJ kutganidek, joriy yilda 8,4 foizgacha
(2022-yilda 8,9 foiz), 2024-yilda esa 7,9 foizgacha pasayadi.
Jahon YAIM
XVF 2023-yil uchun global yalpi ichki mahsulot o‘sishi prognozini 3 foiz
darajasida saqlab qoldi, lekin 2024-yil uchun uni 3 foizdan 2,9 foizga tushirdi.
28

Hisobotda qayd etilishicha, bu “tarixiy o‘rtacha ko‘rsatkichdan sezilarli darajada
past”.
XVJ jahon iqtisodiyotining tiklanishiga to‘sqinlik qilayotgan sabablar
qatorida bloklarda o‘sib borayotgan geoiqtisodiy parchalanish va markaziy banklar
siyosatining keskinlashuvi oqibatlari borligini qayd etdi.
Avvalroq XVJ rahbari Kristalina Georgiyeva 2020−2023-yillardagi turli
zarbalardan jahon iqtisodiyotining umumiy yo‘qotishlari 3,7 trln dollarni tashkil
etganini ma’lum qilgandi .
2022 yilda O‘zbekiston YAIM hajmi 80,4 mlrd dollarga ko‘tarildi
O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 2022 yilda 5,7 foizga o‘sib,
888,34 trln so‘mni (80,4 mlrd dollarga yaqin) tashkil etdi. Aholi jon boshiga
YAIM hajmi esa 2255 dollargacha oshdi, deya xabar berdi Statistika agentligi.
O‘zbekistonda 2022 yilda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi joriy
narxlarda 888,34 trln so‘mga yetdi, deb xabar berdi prezident huzuridagi Statistika
agentligi.
2021 yil darajasiga nisbatan real o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil etdi.
YAIMda sanoat mahsulotlarining ulushi 484,7 trln so‘mga (+5,2 foiz), xizmatlar
ko‘rsatish — 343,3 trln so‘mga (+8,5 foiz), mahsulotlarga sof soliqlar — 60,3 trln
so‘mgacha oshdi. (2.2.1 -rasm)
29

Savdo, turar joy va oziq-ovqat xizmatlari sohasi 9,3 foizga, transport,
axborotlashtirish va aloqa sohasi 14,7 foizga o‘sdi. Qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligida (3,6%) nisbatan past o‘sish sur’atlari kuzatildi.
O‘rtacha kurs bo‘yicha AQSh dollarida hisoblanganda nominal YAIM 80,38
mlrd dollarni tashkil etdi, bu 2021 yilga nisbatan 11,18 mlrd dollarga ko‘p.
Aholi jon boshiga YAIM real ko‘rinishda 3,5 foizga — 21,15 mln
so‘mdan 24,91 mln so‘mga (2254,9 dollar) o‘sdi. Taqqoslash uchun, 2021 yilda
5,3 foizga, 2020 yilda pandemiya yilida esa 0,1 foizga o‘sish qayd etilgan.
2021 yil yozida prezident Shavkat Mirziyoyev 2026 yilga borib O‘zbekiston
iqtisodiy o‘sish sur’atlarini 1,5 barobarga oshirish va YAIM hajmini kamida 100
mlrd dollarga yetkazishni rejalashtirayotganini ta’kidlagan edi.
30

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, yurtimizda yashayotgan har qaysi inson millati,
tili va dinidan qat'iy nazar, erkin, tinch va badavlat umr kechirishi, bugungi
hayotdan rozi bo’lib yashashi - bizning bosh maqsadimizdir. Mamlakatimiz
taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi birinchi navbatda ijtimoiy sohadagi
islohotlarimiz samarasi bilan chambarchas bog’liq.
Dunyoda YAIMning hajmi va o sish sur atlarini hisoblash usullariniʻ ʼ
takomillashtirish bo yicha qator, jumladan, quyidagi yo nalishlarda tadqiqotlar olib
ʻ ʻ
borilmoqda: YAIMni ishlab chiqarish usuli bo yicha hisoblashda qo shilgan
ʻ ʻ
qiymatning tarkibiy qismlari, ayniqsa, amortizatsiya ajratmalarini aniq va to liq
ʻ
hisoblash metodologiyasini ishlab chiqish; YAIM tarkibida uy xo jaliklarida
ʻ
yaratilayotgan tovar va xizmatlar hajmini to liq qamrab olish mexanizmlarini
ʻ
takomillashtirish; milliy hisoblar tizimining asosiy schyotlari (ishlab chiqarish,
daromadlar shakllanishi va taqsimlanishi, kapital bilan operatsiyalar) tarkibini
takomillashtirish; hufyona iqtisodiy faoliyat natijalarini YAIM tarkibiga kiritish
mexanizmlarini takomillashtirish zarur.
Iqtisodiyotimizni rivojlantirish hamda ish o'rinlarini yaratish va
qashshoqlikni kamaytirish zarurdir. U odatda iqtisodiy o'sishning asl mohiyatini
to'liq aks ettirmaydigan YaIM va YaIM orqali o'lchanadi. Shunday qilib,
hukumatlar iqtisodiyot sog'lig'i va fuqarolar farovonligiga ta'sir qiluvchi kengroq
omillarni hisobga oladigan qo'shimcha ko'rsatkichlarni ko'rib chiqishlari zarur.
O‘zbekiston hukumati so‘nggi yillarda jadal sur’atlar bilan o‘sib borayotgan
va yalpi ichki mahsulot o‘sishiga sezilarli hissa qo‘shayotgan xizmat ko‘rsatish
sohasini rivojlantirishga ham ustuvor ahamiyat qaratdi. O‘zbekistonni dunyoning
turli burchaklaridan tashrif buyuruvchilar uchun yanada jozibador manzilga
aylantirishga intilayotgan hukumat tashabbuslari bilan ilgari
31

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot.-T.: “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti”, 2004.
2. Mariganova E.A. SHapiro S.A. Makroekonomika. Ekspress kurs: uchebnoe
posobie-M.: KNORUS. 2010.
3. A.G. Gryaznevoy i N.N. Dumnoy. Makroekonomika Teoriya i rossiykaya
praktika: uchebnik. M.: KNORUS. 2008.
4. Abel E. Bernanke B. Makroekonomika SPb.: Piter. 2008.
5. Kiselyova E.A Makroekonomika: Kurs leksiy M.: Izd-vo Ekemo. 2007.
6. Tarsevich L.S., Grebnikov P.I., Lusskiy A.I. Makroekonomika: Uchebnik.-
M.: Visshee obrazovanie. 2006.
7. Shodmonov. Iqtisodiy o’sish darslik.
Internet saytlari:
8. https://zamin.uz/uz/jamiyat/110360-shavkat-mirzieev-2023-jil-nomini-jelon-
ildi.html
9. https://yuz.uz/uz/news/2023-yilda-mamlakatning-yalpi-ichki-mahsuloti-
10680-trillion-somni-bolishi-kutilmoqda?view=prezident-sovgasining-
dastlabki-karvoni-hududlarga-jonatildi
10. https://yuz.uz/uz/news/2023-yilda-mamlakatning-yalpi-ichki-mahsuloti-
10680-trillion-somni-bolishi-kutilmoqda?view=prezident-sovgasining-
dastlabki-karvoni-hududlarga-jonatildi
11. www.mygov.uz
12. www.stat.uz
13. www.mineconomy.uz
32

Sotib olish