Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	322.7KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	16 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni

Sotib olish

Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahon iqtisodiyotida
tutgan o’rni
Mundarija :
Kirish
I-BOB. Yaponiya haqida umumiy ma’lumotlar
1. Yaponiyaning hududi va tabiiy geografik o’rni
2. Yaponiya iqtisodiyoti tuzilmasi va tarkibi
II-BOB. Yaponiya iqtisodiyotining jahon xo’jaligida tutgan o’rni va
tashqi iqtisodiy aloqalari.
1. Yaponiyaning jahonda tutgan o’rni
2. Yaponiyaning tashqi iqtisodiy aloqalari
3. O’zbekiston va Yaponiya munosabatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi shundaki Yaponiya hozirgi kunda dunyodagi eng
rivojlangan davlatlardan biri. Iqtisodiy rivojlanganlik darajasi bo’yicha dunyoda
yetakchi o’rinlarda turadi va shuning uchun ham Yaponiya iqtisodiyoti o’rganish
va uni o’zimizda zoriy qilish, mamlakatimiz bilan iqtisodiy aloqalarni keng yo’lga
qo’yish kabi muhim ahamiyat kasb etganligi uchun ham mukammal o’rganish
zaruriyati tug’iladi.O’zbеkiston jahondagi yirik, xalqaro maydonda еtakchi o’rin
tutadigan davlatlar – AQSH, Rossiya, Yaponiya , Xitoy, Gеrmaniya, Fransiya va
Еvropa Ittifoqining boshqa mamlakatlari bilan hamkorlik munosabatlarini
rivojlantirish va mustahkamlashga alohida e’tibor bеradi» 1
- dеgan edi O’zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimov. Globallashuv va mintaqaviy hamkorlikning
asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lib turli mamlakatlarning xalqaro mеhnat
taqsimotida faol va samarali ishtirok etish, iqtisodiy o’sishini tеzlashtirish va aholi
farovonligini oshirish uchun xalqaro savdodan, invеstisiyalar ayirboshlashdan,
ishlab chiqarish koopеrasiyasidan, ilmiy-tеxnik hamkorlikdan foydalanishga
intilish hisoblanadi.Ushbu kurs ishi Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahonda yuygan
o’rni haqida O’zbekiston manfaatlaridan kelib chiqqan holda yozilgan.
O’rganilganlik darajasi. Zamonaviy bosqichda Yaponiya iqtisodiyoti
bo’yicha juda ko’p manbalar, materiallar, nazariy fikirlar mavjud.
Avvalambor, O’zbekiston respublikasi Prezidentining mavzuga oid asarlari,
ma’ruzalari tadqiqotni olib borishda asos qilib olindi. Jumladan, «Yangicha
fikrlash va ishlash – davr talabi», «Vatan ravnaqi», «Biz kelajagimizni o’z qo’limiz
bilan yaratamiz», «O’zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi» kabi
asarlarida xalqaro hamkorlikning asosiy tamoyillari haqida batafsil izohlab
berilgan. Shuningdek ushbu kurs ishini yozishda asosan o’zbek olimlarining
Yaponiya iqtosodiyoti, uning xalqaro maydondagi ahamiyatimavzulariga oid
manbalarini o’rganib chiqqan holda yozildi.
1 I.А. Karimov. Bizningboshmaqsadimiz – jamiyatnademokratlashtirishvayangilash,
mamlakatnimodernisatsiyavaislohetishdir. Т.: «O‘zbekiston», 2005y.
2

Tadqiqot ishining obyekti qilib Yaponiya iqtisodiyoti, uningrivojlanishidagi
asosiy yo’nalishlari, predmeti qilib esa Yaponiya iqtisodiyot tarmoqlari, resurslar
salohiyati, tashqi iqtisodiy aloqalari, O’zbekiston bilan munosabatlari hamda
ularga shartli ravishda ta’sir ko’rsatuvchi omillar olindi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi Yaponiya
iqtisodiyoti, uning jahon xo’jaligida tutgan o’rni, yapon modeli, yaponiyaning
geografik joylashuvi, aholi, mehnat, mineral xom-ashyo, yoqilg’i-energetika
resurslari hamda baynalminallashib borayotgan davrda Yaponiya iqtisodiyotini
o’rganishdan iborat. hozirgi kunda 34 ta yapon kompaniyasi dunyodagi eng yirik
200 ta kompaniya r е ytingidan joy olgan. Mamlakatda jami 800 mingdan ortiq
yirik, o’rta va kichik kompaniyalar mavjuddir. Yaponiyadagi barcha o’rta va kichik
korxonalar va mikrofirmalar ham turli uyushmalarga birlashgan. D е yarli 99 %
korxonalar kichik va o’rta bizn е s toifasidagi korxonalar qatoriga kiradi.
Sanoatning asosiy tarmoqlari: qora m е tallurgiya, radioel е ktronika,
t е l е radioapparatura, avtomobilsozlik, t е zyurar po е zdlarni ishlab-chiqarish, n е ft
ximiyasi, to’qimachilik, avtomtika dastgohlari, aloqa vositalari, biot е xnologiya,
mikroel е ktronika va boshqa o’nlab sanoat tarmoqlari mavjud. Yaponiya sanoati
xorijdan sotib olingan xomashyo hisobiga ishlaydi. Hozirda ko’p xomashyo talab
ishlab chiqarishlar xorijga, avvalo rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chirilmoqda.
Kurs ishining tarkibi kirish, ikkita bob, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Kurs ishida globallashuv sharoitida Yaponiya
iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari, omillari va istiqbolli yo’nalishlari
o’rganilgan, O’zb е kiston R е spublikasining mamlakat bilan iqtisodiy hamkorligini
rivojlantirish xususiyatlari va yo’nalishlari tahlil etilgan.
Kurs ishining xulosa qismida tahlil natijalari umumlashtirilib, nazariy va
amaliy ahamiyatga ega xulosa va takliflar b е rilgan.
3

I-BOB. Yaponiya haqida umumi ma’lumotlar
1.1. Yaponiyaning hududiy va tabiiy geografik o’rni.
Yaponiyaning umumiy maydoni 376 ming km. kv. Hududining muhim
xususiyatlaridan biri uning katta va kichik bir-biriga yaqin orollarda
joylashganligidir. Ulardan 4 tasining maydoni ancha kattadir. Bularga Xansu,
Xokkaydo, Kyuysu va Sikoku orollari kiradi. U unitar davlat bo’lib, 47
prefekturaga bo’linadi.
Yaponiya, asosan, tog’li mamlakat. hududining 75 % tog’lar egallaydi. Eng
baland tog’I Fudziyama (3776m)-yapon xalqining ommaviy topinadigan –
sig’inadigan muqaddas joyi hisoblanadi. Tekisliklari, asosan, Tinch okean sohillari
bo’ylab joylashgan. Ayniqsa, Tokio qo’ltiq-bo’yidagi Kanto pasttekisligida
mashhurdir. Mamlakat Mineral boyliklarga ancha kambag’al Yapniya biron-br
yerosti boyliklari blan o’zini o’zi ta’minlay olmaydi. Shu bilan birga, boy dengiz,
geometral, gidroenergiya, agroiqlim resurslariga ega.
Iqlimi musson xareakterda. Qish oylari nisbatan qurg’ochil va sovuq, ammo
shimoldan janubga qarabisib boradi. Yoz esa ancha namli va issiq o’tadi. Yog’in
miqdori o’rtacha 1700 mm. dan 4000 mm. gacha tebranadi.
Yaponiyaning tabiiy sharoiti o’ziga xosdir. u kuchli tropic dovullar yo’lida
joylashgani uchun bahorning erta oylarida har yili kuchli to’fon – tayfunlar bo’lib
turadi. Unda tez-tez silkinishlari bo’lib turadi. Ba’zan u juda kuchli halokatli tarzda
ro’y beradi.
Yaponiyaning aholisi 127,3 mln kishi. soni bo’yicha jahon mamlakatlari
orasida sakkizinchi o’rinda turadi.
Yaponiya tipik Sharq davlatlaridan bo’lishiga qaramasdan, Osiyoda birinchi
bo’lib, demografik ko’rsatkichlarga ko’ra 11 tipdan 1 tipga o’ta oldi. Unda har
1000 aholi hisobiga tug’ilish 10 kishiga, o’lim esa 7 kishiga to’g’ri kelmoqda yoki
mamlakat aholisi yiliga o’rtacha 275 ming kishiga ko’paymoqda. Unda bolalar
o’limi ko’rsatkichlari jahonda eng pstdir. Shu bilan birga aholisi o’rtacha 80
yoshdan ortiqroq umr ko’radilar. Ko’rsatkichlarga erishishda mamlakatda olib
4

borilayotgan optimal, demografik siyosat, aholining yetuk ijtimoiy hayot tarsi.
Oilani rivojlantirish yo’nalishlari, qo’lga kiritilgan yutuqlar muhim rol oynamoqda.
Yaponiyabirmillatlidavlatdir.Uningaholisining 99 % yaponmillatigamansubdir
Yaponiyada aholining o’rtacha zichligi 1km 2
maydonga 338 kishi to’g’ri keladi.
Agar mamlakat aholisining asosiy qismi umumiy maydonning 10 % yashashini
hisobga olsak, amalda aholiyashaydigan hududlarda bu ko’rsatkich ming kishini
tashkil qiladi.
Yaponiya yuqori darajada urbanizatsiyalashgan davlatlar qatoriga kiradi.
Unda jami aholining 76 % ko’prog’i shaharlarda yashaydi
Mamlakatda yirik shaharlar soni 200 dan ortiq. Eng yirik shahri mamlakatning
poytaxti Tokio bo’lib, unda 30,2 mln. dan ortiq aholi istiqomat qiladi. Aholisi
1mln. dan ortiq bo’lgan yana 6 ta shahri bor. Mamlakatda yirik shaharlar
aglomeratsiyalari saqlanmoqda Tokio-Nagoya-Osaka yo’nalishi bo’ylab
600 km. dan ortiq masofaga cho’zilgan hududida dunyodagi eng yirik
megalopolislardan biri Tokaydo tashkil topgan. Yirik shaharlari, bu jumladan,
1869-yildan mamlakat poytaxti hisoblanadigan Tokio (Sharqiy poytaxt demakdir)
shahri, asosan, yangidan qurilgan. Seysmiklikdarajasi nihoyatda yuqori bo’lgan 50-
60 qavatli bino-imoratlar shaharning asosiy ko’rinishlarini tashkil qiladi.
Foydalanadigan yer nihoyatda qimmatli, taqchil resurs bo’lganligi sababli
Yaponiyada hozirgi vaqtda binolarni ―osmono’par qilib qurish bilan birga,‖
ularning qator qavatlarini yer ostida joylashtirishga ham erishilmoqda. Alohida
texnopolis-ilmiy-injenerik komplekslari, asosan, dengizning sayoz qo’ltiq va
ko’rfazlarini turli axlat va chiqindi jinslar bilan to’ldirish hisobiga hosil qilingan
hududlarida qurilmoqda. aholisining deyarli hammasi dengiz sohili bo‗ylab
cho‗zilgan ensiz serunum tekislikda yashaydi. Sholipoyalar, mevali bog‗lar,
choyzorlar yil sayin o‗zining katta qismini tobora o‗sib borayotgan yirik
shaharlarga bo‗shatib bermoqda. Yaponiyaning poytaxti – Tokio jahondagi eng
katta shaharlardan biri. Unda 12 millionga yaqin kishi yashaydi.
5

Yaponiya – o‗rta asrlarda vayronalik keltirgan bosqinchilik urushlaridan,
so‗ngra mustamlakachilik asoratidan xoli qolgan Osiyodagi yagona mamlakat.
19asrda Yaponiya sanoati jadal rivojlana boshladi. Bugungi kunda u sanoati
rivojlangan mamlakatlar orasida AQSHdan keyin ikkinchi o‗rinda turadi. 2

Aholining beshdan to‗rt qismi shaharlarda yashaydi. Kema to‗xtaydigan
joylari va zavodlari bo‗lgan, bir-biriga tutashib ketgan shaharlar qirg‗oq bo‗ylab
turna qator tizilgan. Mamlakatda foydali qazilmalar va tabiiy resurslar oz, shu
sababdan uning xo‗jaligi tashqi savdoga juda bog‗liq. U turli mamlakatlarga
mashina, apparat, gazlama va boshqa sanoat mollari chiqaradi, chetdan neft, ruda,
yog‗och, don va boshqa xom ashyolar keltiradi.
Yaponiya kun chiqish tomondagi orollarda joylashgan. Shuning uchun uni
azaldan Kun chiqar mamlakat deb ataydilar. Yaponlar uni Nippon deydilar.
Quyosh mamlakat bayrog‗ida ham tasvirlangan, uning gerbi – oltin xrizantema
ham quyosh ramzi.
Yaponiya orollari shimoldan janubga ancha masofaga cho‗zilgan. Yaponiyaning
shimolida, ayniqsa, Xokkaydo orolida qish juda serqor va xiyla sovuq, janubda –
Ryukyu orollarida deyarli tropik iqlim. U yerda bananlar va sago palmalari o‗sadi.
Mamlakat jami maydonining oltidan besh qismi baland va tik yon bag‗irli
tog‗lar bilan band, ular qalin o‗rmonlar bilan qoplangan. Eng baland tog‗i –
so‗ngan Fudziyama vulkani. Bu tog‗ Yaponiyada muqaddas hisoblanadi.
Yaponiyada harakatdagi vulkanlar oz emas, issiq suvli shifobaxsh buloqlar ko‗p.
Tez-tez zilzila bo‗lib turadi.
atni vazirlar mahkamasi boshqaradi. Yaponiya mehnatkashlari tinchlik uchun
faol kurashmoqdalar. Bu mamlakat atom bombasini portlatishning butun
dahshatlarini boshidan kechirgan, yaponlar uning takrorlanishini istamaydilar.
2 G.Nazarova, N.Xakimov, B. Bobojonov, D.Ergashеv ―Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti , O`quv qo`llanma.‖
T.:TDIU, 2008y.

6

Yaponiya bilan O‗zbekiston Respublikasi o‗rtasida diplomatiya munosabatlari
1992-yilda o‗rnatilgan.
1.2. Yaponiya iqtisodiyoti tuzilmasi va tarkibi.
XX asrning 60-yillaridan boshlab Yaponiyaning «iqtisodiy mobjiza»si jahonni
hayratga sola boshladi. Buning sababi II jahon urushida yengilib, atom
bombasining dahshatlarini o’z boshidan o’tkazgan mamlakatning tezlik bilan
qaddini rostlagani va misli ko’rilmagan sur’atlarda tez rivojlanishga erishgani edi.
Ana shunday muammolarni yengib о ’t а olgan va yuksak rivojlanish marralarini
egallagan Yaponiyaning iqtisodiy taraqqiyot yo’li hozirgi vaqtda ko’pgina
rivojlanayotgan davlatlar, shu jumladan, O’zbekiston uchun ham ibrat bo’lishi
mumkin.
Yaponiya «iqtisodiy mo’jiza» sining asosiy manbayi, mutaxassislar
xulosasiga ko’ra, yapon millatining yuqori darajadagi mehnatsevarlik va mehnat
intizomi, uyushqoqlik va sabr-toqat, ishga mas’uliyat hissi va tejamkorlik kabi
ijtimoiy ko’rsatkichlaridir.
«Iqtisodiy mo’jiza»ning sabablari qatoriga yana harbiy tayyorgarliklardan
tiyilib borishi (konstitutsiyaga kobra Yaponiyada milliy daromadining atigi 1
foizdan ortiq bo’lmagan qismini harbiy xarajatlarga ajratish mumkin) ham kiradi.
Yaponiya iqtisodiyoti yuqori darajada rivojlangan mamlakat. YAMD ning
umumiy hajmi (4390 mlrd. AQSh dollari) ga ko’ra dunyoda AQShdan keyin
ikkinchi o’rinni egallaydi. Unda iqtisodiyotning barcha tarmoqlari yaxshi
rivojlangan.
Yoqilg’i-energetika sanoati da gidro, geotermal, quyosh, dengiz elektr
stansiyalari ham o’z hissasini qo’shsalar-da, asosiy ishni import yoqilg’ilar asosida
ishlaydigan IES va AES lar bajaradi. Mamlakat har yili 200 mln. t. ga yaqin neftni
import qiladi. Shu sababli Yaponiya elektr energetikasida tobora AES lar hissasi
ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda mamlakatda 30 dan ortiq atom elektr stansiyalari
qurilgan. 2003 yilda 950 mlrd kVt/soat elektr energiya ishlab chiqarildi.
7

Metallurgiya sanoati . Yaponiya po’lat ishlab chiqarish hajmiga ko’ra
jahonda (Bir yilda 90 mln. tonnadan ortiq) yetakchilik qilmoqda. Taraqqiy etgan
organik sintez kimyosi korxonalari kabi metallurgiya markazlari ham asosan,
dengizbo’yi hududlari bo’ylab marjon kabi tizilgan holda joylashgan.
Avtomobilsozlik da Yaponiya ulkan yutuqlarga ega. U yiliga 12 - 13 mln. dan
ortiq avtomobillar (shuning 8 mln. dan ortig’i yengil avtomobillar) ishlab chiqaradi
va jahonda birinchi o’rinda turadi.
Hozirgi davr Yaponiya iqtisodiyotining faxri va ramzi elektronika sanoati
ekanligini butun olam biladi. Ayniqsa, radioelektronika sanoati — rangli
televizorlar, videomagnitofonlar, radiotexnika vositalari ishlab chiqarishda
ustunlikka ega.
20
09-yilda Yaponiya tashqi savdosi
Yaponiya tashqi bozorida eksport, import hamkorlari
Qishloq xo’jaligi yuqori rentabelligi va mehnat unumdorligi bilan ajralib
turadi. Ishlov beriladigan yerlar umumiy maydonining 11 foizini tashkil qilganligi
uchun Yaponiyada qadimdan ekin maydonlaridan tejamkorlik bilan foydalanishga
o’rganishgan.
8

Yaponiya dehqonchilik mamlakatidir. Uning yetakchi tarmog’i
dehqonchilikdir. Don xo’jaligida sholikorlikning o’rni alohidadir. Sholi jami ekin
maydonlarining yarmiga yaqinida ekiladi va yiliga 10 – 12 mln. t. sholi
tayyorlanadi. Shuningdek, bug’doy, soya, turli sabzavot va bog’dorchilik
tarmoqlari ham ancha ahamiyatli.
Aviasozlik. 1962 yil mamlakatda birinchi fuqarolar (tijorat) samolyoti
qurildi.
2003 yili Yaponiyada aviatsiya sohasini rivojlantirish bo’yicha 428 million
dollarlik hamda 2008 yilgacha mo’ljallangan milliy dastur qabul qilindi. Ushbu
dastur doirasida hukumat "Mitsubishi Heavy Industries" bilan hamkorlikda
birinchi milliy reaktiv yo’lovchi avialayneri ustida ish boshladi.
Energetika. 2006 yil ko’rsatkichiga binoan, umumiy elektroenergiya ishlab
chiqarishning 30%i Yaponiya AESlari hissasiga to’g’ri keldi. Mamlakat yadro
yoqilg’isining 60%ini Avstraliya va Kanadadan oladi. Yaponiya iste’mol qiladigan
uranning umumiy miqdori 8,7 ming tonnani tashkil etadi.
Yaponlar go’sht va sut mahsulotlari iste’mol qilishda yevropaliklardan
qolishmaydi, Bu holat mamlakatda chorvachilikning rivojlanishiga katta e’tibor
berishni talab etadi. Hozir unda chorvachilikning qoramolchilik, cho’chqachilik,
broyler parrandachiligi, hovuz baliqchiligi, pillachilik kabi tarmoqlari yaxshi
rivojlangan.
Ichki yuk tashish hajmiga ko’ra avtomobil va temiryo’l transportlari eng katta
mavqega ega. Mazkur tarmoqlar texnik imkoniyatlari va elektrlashish darajasiga
ko’ra jahonda ko’pgina rivojlangan davlatlarga nisbatan ustunlikka ega.
«Poyezdo’q» deb nom olgan «Sinkansen» tezyurar ekspress poyezdi 1100 km
masofada Kyusyu orolidagi Fukuokidan Xonsyu orolining shimolida joylashgan
Aomorigacha bo’lgan oraliqdagi barcha yirik shaharlami bir-birlari bilan
bog’laydi.

9

Yaponiyada inflatsiya ko’rsatkichi
Tinch okean sanoat mintaqasi iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan rayon
bo’lib hisoblanadi. Bu mintaqa Tokio qo ’ ltig ’ idan Osaka qo ’ ltig ’ igacha cho ’ ziladi .
Aslida Tokaydo megalopolisini tashkil qilgan bu hududning relyefi nisbatan tekis .
Bu tekislik Tinch okeani bo ’ ylab o ’ rtacha 15 — 65 km . li tor yo ’ nalishda 600 km .
dan ortiq masofaga cho ’ zilgan .
Yaponiyaning asosiy sanoat rayoni hisoblangan bu hudud mamlakat umumiy
maydonining 1/3 qismini tashkil qiladi . Unda mamlakat aholisining 65 foizi
joylashgan . Bu rayonda elektr energetikaning 70 foizi , metallurgiya
mahsulotlarining 80 foizi , iste ’ molga tayyor sanoat mahsulotlarining 85 foiziga
yaqin qismi ishlab chiqariladi .
Mamlakatning rivojlanish darajasiga ko ’ ra ikkinchi rayoni Xonsyu orolining
janubiy va Kyusyu orolining shimoliy qismlaridir . Rayonda o ’ zining rivojlanish
darajasiga ko ’ ra faqat Kitakyusyu ( Shimoliy Kyusyu ) sanoat aglomeratsiyasi
yuqori darajada rivojlangan metallurgiya va og ’ ir mashinasozlik sanoatlari bilan
ajralib turadi .
Yaponiyaning uchinchi rayoni Kyusyuning janubiy qismi va butun Sikoku
hamda Xokkaydo orollaridir. Rayonda sanoat rivojlanish darajasiga ko’ra Sapporo
sanoat aglomeratsiyasi ajralib turadi. Xokkaydo eng awalo, ko’mir va baliqni qayta
10

Yan/1974
Yan/1981 Yan/1988
Yan/1995 Yan /2002 Yan/ 2009 Yaponiya inflatsiya darajasi

ishlash sanoatlari bilan tanilgan bo’lsa, Sikoku va Kyusyu hududlarida qishloq
xo’jaligining ahamiyati yuqori.
Yalpi ichki mahsulot
2005 yil YaIM 1,3 % ga o’sdi va 4,96 trln dollarni tashkil etdi. (aholi jon
boshiga 38,9 ming dollar).
2011 yilda esa 3,9 % ga o’sdi(101-o’rin) va 5,46 trln dollarga yetdi.
Yaponiya YaIMning o’sishi (mlrd $)
11

II-BOB. Yaponiya iqtisodiyotining jahon xo’jaligida tutgan o’rni va
tashqi iqtisodiy aloqalari
2.1 Yaponiyaning jahonda tutgan o’rni.
Shu yilning 14-fevral kuni Yaponiya hukumati 2010-yilda yalpi ichki
mahsulot (YIM) hajmi bo‗yicha jahonda uchinchi o‗ringa tushganligini tan oldi.
Endilikda o‗z iqtisodiyotini tinmay rivojlantirib borayotgan Xitoy jahonning
AQShdan keyingi ikkinchi raqamli iqtisodiyotiga aylandi.
Hukumat hisobotiga ko‗ra, 2010-yilda Yaponiyaning YIM hajmi 5,47 trln. $
ni tashkil qilgan. Bu ko‗rsatkich Xitoyda 5,88 trln. $ dan iborat, deya xabar beradi
The New York Times gazetasi.
Yaponiya iqtisodiyoti o‗tgan yili 2009-yilga qaraganda 3,9% ga o‗sdi.
2009yil mamlakat iqtisodiyoti uchun juda og‗ir kechganligi hammamizga ma’lum.
Yaponiya 1968-yildan beri YIM hajmi bo‗yicha jahonda AQShdan keyingi
ikkinchi o‗rinni egallab kelayotgan edi. Biroq, 1990-yillar boshida mamlakat
iqtisodiyotining o‗sish sur’ati biroz sekinlashdi. Oradan 10 yil o‗tib, 2000-yillarda
vaziyat asta-sekin yaxshilana boshladi. Shunga qaramasdan Yaponiya bir qator
jiddiy muammolarni boshidan kechirmoqda. Xususan, Yaponiyaning davlat qarzi
mamlakat YIM hajmidan ikki baravar ortiqdir! Bu esa, iqtisodiy jihatdan juda
xavfli ko‗rsatkich hisoblanadi.
Shunday qilib, Yaponiya YIM hajmi bo‗yicha jahonda Xitoydan ortda
qolmoqda, biroq Yaponiyada kishi boshiga YIM miqdori Xitoynikidan o‗n barobar
ortiqdir! Bugungi kunda Xitoyda kishi boshiga YIM miqdori 3 600$ ni tashkil
qiladi, Yaponiyada esa 40 000$ dan ortiqdir.
Associated Press agentligi ekspertlarining baholashicha, Xitoy iqtisodiyoti shu
ketishda o‗sishda davom etadigan bo‗lsa, u 2020-2030-yillar oralig‗ida AQShni
quvib o‗tib, jahonning eng yirik iqtisodiyotiga aylanishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy aloqalar Yaponiya iqtisodida hayotiy ahamiyatga ega.
12

Buning sababi mamlakat iqtisodiyotining ko’p sohalari deyarli butunlay import
xom-ashyolarga qarab qolganligidir. Yaponiya, asosan, sanoat xomashyolarini
import qiladi va iste’molga tayyor mahsulotlarni eksportga chiqaradi.
Yaponiya jahonning juda ko’p mamlakatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalarni
olib boradi. Ular orasida eksportining 1/3 va importining 1/4 qismi AQSh hissasiga
to’g’ri keladi.
Yaponiyaning O’zbekiston Respublikasi bilan tashqi iqtisodiy aloqalari ham
rivojlanib bormoqda. U O’zbekiston iqtisodiyotiga tobora ko’p investitsiya
kiritmoqda. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi va Sho’rtan gaz-kimyo kompleksini
investitsiyalashda Yaponiya faol qatnashdi. Yaponiyadan texnologiya vositalari,
tayyor iste’mol mahsulotlari, aloqa kommunikatsiya vositalari
O’zbekistonga keltirilayotgan boisa, O’zbekistondan Yaponiyagatobora ko’p paxta
va ipaktolasi, tog’-kon, metallurgiya sanoati mahsulotlari, turli iste’mol
mahsulotlari eksport qilinmoqda.
Xitoy va Yaponiya o’zaro hisob-kitoblarda AQSh dollaridan foydalanishni
to’xtatib, uning o’rniga iyena va yuandan foydalanishga kelishib oldi. Bu haqda
Pekinda bo’lib o’tgan ikki mamlakat bosh vazirlari Ven Szyabao (Xitoy) va
Yosixiko Noda (Yaponiya) o’rtasidagi muzokaralar yakunida xabar qilingan, deya
yozadi ―Vedomosti nashri. Shunday qilib AQSh dollaridan voz kechish‖
natijasida ikki mamlakat kompaniyalari o’zaro savdoda valyuta ayirboshlar
xarajatlarini tejab qolishlari hamda ikki tomonlama savdoni rivojlantirishlari
mumkin.
Bundan tashqari, kelishuvga binoan, Yaponiyaning Xalqaro hamkorlik banki
yuanda baholangan obligatsiyalar ham chiqaradigan bo’ldi. Xitoy Xalq
Respublikasi ilk marta yaponlarga bunday imkoniyatni yaratmoqda. Yaponiya,
shubilan birga, Xitoyning hukumat obligatsiyalarini sotib olish huquqini ham
qo’lga kiritdi.
Yaponiya kompaniyalari jahon bozorida. Toyota kompaniyasi ishlab chiqargan
‖
―Prius rusumli avtomobillar xaridorlar tomonidan qaytarilmoqda. Boisi, ularning
‖
13

boshqaruv tizimidagi nosozlik tormoz ishlamay qolishiga sabab bo‗layotir.
Ma’lumotlarga ko‗ra, Yaponiyaning o‗zida yuzdan ziyod xaridordan shikoyat
tushgan. ―Toyota uch yuz mingga yaqin ―Prius mashinasini qaytarib olishni‖ ‖
e’lon qilgan. Kompaniya shu choqqacha bu mashinadan 1,6 million dona ishlab
chiqargan.
M е tallurgiya sanoat tarmog’ida «Nippon kokan seytetsu», «Sinnippon
seytetsu» va «Kavasaki seytetsu» kompaniyalari mamlakatda ishlab chiqariladigan
cho’yanning 70 %i va 60 % m е talni ishlab chiqaradi hamda ushbu mahsulotlarni
ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda AQSHdan so’ng 2-o’rinda turadi.
K е masozlik sanoati mamlakatdagi eng е takchi sanoat tarmoqlaridan biridir.
Dunyoda ishlab chiqarilayotgan k е malarning 48 %i aynan shu mamlakatda ishlab
chiqariladi. Eng asosiy k е masozlik sanoatining markazi Kavasaki shaharida
joylashgan. Bundan tashqari Iokogama, Osaka, Kob е va Nakasaki shaharlaridagi
k е masozlik tarmoqlari rivojlangan. «Mittsubisi Dzyukogio» va «Isikavadzima
Xarima» kompaniyalari k е ma ishlab chiqarishi bo’yicha dunyoda 1 va 2-o’rinlarda
turadi.
Bundan tashqari ko’plab kompaniyalar sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish
bo’yicha jahonda е takchi o’rinlarda boradi, masalan:
«Sony» kompaniyasi - t е xnika va radioapparatura tovarlarini ishlab chiqaradi.
«Nissyo-Ivai» kompaniyasi - oltin qazib chiqarish t е xnologiyalari va uning
asbob-uskunalarini ishlab chiqaradi.
―Sumitoma korpor е yshn kompaniyasi kompyut
‖ е r va t е l е kommunikatsiya
mahsulotlarini ishlab chiqaradi.
«Panasonik», «AYVA», «JVC» kompaniya va firmalari t е xnika,
radioapparatura, t е l е apparatura mahsulotlarini ishlab chiqaradi.
«Yamaxa» firmasi esa radioapparatura va el е ktron musiqa asboblarini ishlab
chiqaradi.
2.2 Yaponiyaning tashqi iqtisodiy aloqalar.
14

Hozirgi kunda xorijiy mamlakatlarda robotlarni ishlab chiqish va tayyorlash
bilan ikki yuzga yaqin firma shug’ullanib kelayapti, jumladan G’arbiy Evropadagi
90 ga yaqin firmada 170 mingga yaqin robotlar ishlab chiqilgan. Chet el
mamlakatlari robotlar ishlab chiqarishga 1990 yilgacha, bo’lgan davrga katta
kapital mablag’ ajratishgan edi. Masalan, AQSh va Yaponiya 1981-1986 yilda 0,5
va 1 milliard kapital mablag’ ajratgan bo’lsa, 1986-1990 yilda har bir mamlakat 2
milliardga yaqin dollar ajratgan. Robotlarni ishlab chiqarish va bunyod etish
bo’yicha Yaponiya birinchi o’rinni egallab kelmoqda. Dunyodagi mavjud
robotlarning 38 foizi Yaponiyaga ,25 foizi AQShga, 22 foizi Frantsiyaga to’g’ri
keladi.
Sanoat robotlarini ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda Yaponiya birinchi
o’rinni egallashining asosiy sababi sanoat robotlari bilan shug’ullanuvchi
firmalarga katta kapital mablag’lar ajritilganligidadir. Agar bu sohaga 1969 yilda
0,4 milliard yen ajratilgan bo’lsa, 1976 yilda 15 milliard, 1977 yilda 18—20
milliard yen ajratilgan. Sanoat robotlarining bozor narxi 1977 yilda 100 milliard
yenni tashkil etgan bo’lsa, 1985 yilda 260 milliard yenni tashkil etgan.
AQSh, Yaponiyada ham sanoat robotlarini ishlab chiqarish uchun katta kapital
mablag’lar ajratilmoqda. Sanoat robotlarining bozor narhi AQShda 1977 yilda 50
million dollarni tashkil etgan bo’lsa, 1985 yilda 1.400 million dollarni tashkil etdi.
Yaponiyadagi asosiy va yordamchi operatsiyalarni mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirishga oid vositalarni uch guruxga bo’lish mumkin:
- operator yordamida boshqariladigan manipulyatorlar;
- oldindan belgilangan dastur asosida ishlaydigan va qayta
sozlanmaydigan avtomatik manipulyatorlar;
- dastur bilan boshqariladigan va avtomatik tarzda qayta sozlanadigan
sanoat robotlari. Bunday robotlar, o’z navbatida, tsiklli va raqamli
dastur bilan boshqariladigan robotlarga bo’linadi.
Juda ko’p jahon firmalari Yaponiya ishlab chiqarayotgan sanoat robotlariga
qo’shimcha talablar qo’ymoqdalar, jumladan, robotlar baxosini kamaytirish,
15

konkret operatsiyalarni bajara oladigan va gruppa robotlarni kompyuterlar orqali
boshqara oladigan qurilmalarni ishlab chiqarish, robotlarning epchil qo’llarini
tayyorlash, robotlarni kerakli pozitsiyaga surib qo’ya bilish; robotlarning xotira
hajmini oshirish, boshqaruv sistemasi va ayrim qismlar ishonchliligini oshirish,
robotlarda rangni, predmetlar holati va shaklini aniqlash; sanoat robotlari
turlarining texnikaviy xarakteristikasini standartlashtirish; avtomatlashtirilgan
omborlar ishlab chiqarish uskunalari bilan bog’langan komplekslarni ishlab
chiqish; robotlar yordamida buyumlarni joylash va taxlash ishlarini bajarish va
hokazolar.
Yaponiya va AQShning budjet kamchiliklari
AQShda ishlab chiqarilayotgan dasturli birinchi avlod robotlarining umumiy
qimmati 1977 yilda 33 million dollarni, 1985 yilda esa 370 million dollarni tashkil
etgan.
AQShda sanoat robotlarining uch xil ko’rinishi seriyali ishlab chiqarilmoqda:
— tik oyoqda turib ishlaydigan odamni almashtira oladigan robot (ish zonasi 10
m3 va undan katta);
16

A
QS Yaponiya

- o’tirib ishlaydigan odamni almashtira oladigan robot (ish zonasi 1 —
1,2m3);
- eng aniq yig’uv va o’lchov operatsiyalarini bajaradigan robot (ish
zonasi 0,01— 0,1m3).
Shvetsiyada hammasi bo’lib sanoat robotlarini ishlab chiqarish bilan sakkizta
firma band bo’lib, 900 taga yaqin sanoat robotlari ishlab chiqarildi, ularning 300 ta
dan ortig’i Shvetsiya zavodlarida ishlatilmoqda. Shvetsiya bir million aholi jon
boshiga to’g’ri keladigan robotlar soni bo’yicha birinchi o’rinda turadi. Bu
ko’rsatkich Yaponiyada 19ga, AQShda 7 ga tengdir. 1980 yil ning oxirida
Frantsiyada 500 ga yaqin, Italiyada 400 dan ortiq, Angliyada 371 ta, Yaponiyada
esa 1133 ta sanoat roboti ekspluatatsiya kilingan.
Ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalar qo’llanmokda. AQSh,
Yaponiya va G’arbiy Evropaning boshqa mamlakatlari korxonalarida robotlar
odamlar o’rnini egallamokda. Odamlarchi? Ko’pchilik xollarda ishsizlik namoyon
bo’lmoqda. Ilmiy texnika taraqqiyoti mehnatga layoqatli aholining AQShda 8,5
foizi va G’arbiy Evropada 11 foizini boshqa ishga o’tishiga sabab bo’lmoqda.
Sotsiologlar nuqtaiy nazaricha, avtomatlashtirish oqibatida sodir bo’layotgan
ishsizlik muammosini ham xal etish kerak. Keyingi vaqtlarda g’arb matbuotida
ilmiy texnika taraqqiyotining ijtimoiy oqibatlari bilan kurashishning yangi yo’li
zo’r berib qidirilmoqda. Sanoatda yo’q qilinayotgan ishchi o’rinlariga maishiy
xizmat ko’rsatish soxasida joylar tayyorlanayapti.
Yaponiya sanoat kompaniyalari korandalikni qo’llab kelmoqdalar. Ya’ni,
ikkinchi darajali ishchilardan vaqtinchalik ishlarda foydalanmoqdalar.
2.3. O’zbekiston va Yaponiya munosabatlari
O’zbekiston va kunchiqar yurt xalqlarining do’stlik rishtalari, savdo va
madaniy aloqalarining tarixi Buyuk Ipak yo’li davrining boshlanishiga borib
taqaladi. Ushbu mamlakatning eng sharqiy nuqtasi yapon imperatorlarining
ko’hna poytaxti Nara shahri bo’lib, 2010 yilning oktyabr oyida ushbu shaharning
1300 yilligi keng nishonlandi. Kushon davlatining eng e’tiborli dinlaridan biri
17

bo’lgan buddaviylik eramizning I-VI asrdarida O’zbekiston hududida tarqalib,
keyinchalik
O’rta Osiyo xalqlarining qadriyatlari va an’analalri bilan boyigan holda, Xitoy
va Koreya orqali Yaponiya orollarigacha borib yetgani ikki xalq o’rtasidagi
umumiy tarixiy ildizlarning mavjudligiga dalildir. Yaponiyaning mashhur
musavviri,
Toshkent shahrining faxriy fuqarosi Ikuo Xiroyamaning ―agar Yaponiya
buddaviylik madaniyatining sharqiy tomoni bo’lsa, u holda ko’hna O’zbekiston
zamini uning g’arbiy tomonidir‖ 3
, degan so’zlari muhim ahamiyatga egadir.
Xalqlarimiz o’rtasidagi uzoq o’tmishga borib taqaluvchi yaqin aloqalar
O’zbekiston bilan Yaponiya o’rtasidagi samarali hamkorlikning muhim omili
sifatida bugungi kunda ham davom etib kelmoqda.
Yaponiya O’zbekiston mustaqilligini 1991 yil 28 dekabrda e’tirof etdi va
1992 yil 26 yanvardan boshlab mamlakatlarimiz o’rtaisda diplomatik
munosabatlar o’rnatildi. Mustaqillik e’lon qilingandan so’ng O’zbekiston-
Yaponiya munosabatlari sifat jihatdan yangi pog’onaga ko’tarildi. 1994 yilning
may oyida O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga uyushtirgan
dastlabki rasmiy tashrifi o’zaro ishonch va ikki mamlakat xalqlarining ma’naviy
qadriyatlariga nisbatan hurmatga asoslangan do’stona aloqalarni rivojlantirish
uchun mustahkam poydevor yaratdi.
Mamlakatimiz Prezidentining 2002 yil iyul oyida Yaponiyaga uyushtirgan
ikkinchi tashrifi chog’ida O’zbekiston Respublikasi va Yaponiya o’rtasida
do’stlik, Strategik sheriklik va hamkorlik to’g’risida qo’shma bayonot imzolandi.
Hujjatda tomonlarning do’stona munosabatlar va strategik sheriklikni tenglik,
o’zaro hamjihatlik tamoyillariga muvofiq va xalqaro huquqning umume’tirof
etilgan me’yorlari asosida rivojlantirishga tayyorligi o’z ifodasini topgan. Savdo-
sotiq, sarmoyalar, ta’lim va boshqa sohalardagi aloqalarni kengaytirish ustvor
vazifa sifatida belgilagan.
3 Ikuo Xiroyama
18

2010 yilning dekabrida Tokioda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Senatining raisi boshchiligidagi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
delegatsiyasi ishtirokida birinchi parlamentlararo forum o’tkazildi.
Savdo-iqtisodiy sohadagi hamkorlikni kengaytirish bo’yicha ham ijobiy
an’analar kuzatilmoqda. 2009 yilda O’zbekiston va Yaponiya o’rtasidagi savdo
aylanmasi 139 million AQSh dollarini tashkil etdi. Bugungi kunda O’zbekistonga
Yaponiya tomonidan ajratilgan moliyaviy mablag’lar hajmi 2,3 milliard AQSh
dollaridan iboratdir.
Iqtisodiy hamkorlikka doir 1994 yilda tuzilgan O’zbekiston-Yaponiya va
Yaponiya-O’zbekiston qo’mitalari iqtisodiy munosabatlarning rivojiga ulkan hissa
qo’shib kelmoqda. Ushbu ikki qo’mita tomonidan doimiy ravishda o’tkazib
kelinayotgan qo’shma tadbirlar doirasida savdo-iqtisodiy hamkorlikka doir keng
qamrovli masalalar muhokama etiladi hamda O’zbekiston bilan Yaponiyaning
ushbu yo’nalishlardagi aloqalarini chuqurlashtirishga oid aniq takliflar o’rtaga
tashlanadi. O’zbekiston-Yaponiya va Yaponiya-O’zbekiston qo’mitalarining
navbatdagi o’ninchi yig’ilishi joriy yilning 8 fevral kuni Tokio shahrida o’tkazilishi
rejalashtirilgan.
1999-2001 yillar davomida Toshkentda Yaponiyaning xalqaro hamkorlik
bo’yicha agentligi (LSA) va Yaponiya tashqi savdo tashkilotining (JETRO)
mintaqalararo vakolatxonalari hamda beg’araz texnik yordam ko’rsatish, ikkala
tomon ishbilarmon va ijtimoiy doiralar vakillari o’rtasida aloqalar o’rnatish va
gumanitar sohadagi hamkorlikni rivojlantirish borasidagi loyihalarni amalga
oshirishga xizmat qiluvchi O’zbekiston-Yaponiya markazi ochildi.
O’zbekistonda Yaponiya sarmoyasi ishtirokida ko’plab yirik loyihalar hayotga
tadbiq qilinmoqda. ―Mitsui , ―Mitsubisi , ―Itochu , ―Marubeni va boshqa shu‖ ‖ ‖ ‖
kabi yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari ochildi. Iqtisodiyot
yo’nalishidagi so’nggi muvafaqqiyatli hamkorlikning yorqin misollaridan biri
sifatida Samarqand avtomobil zavodida ―Isuzu rusumli avtobus va yuk
‖
mashinalarining ishlab chiqarilayotganligini ko’rish mumkin.
19

Yaponiyalik mutaxasislar bilan hamkorlikda bir qator infratuzilma loyihalari
amalga oshirildi va foydalanishga topshirildi, xususan, bu boradagi ishlar qatorida
yaqinda qurib bitkazilgan ―Toshguzar-Boysun-Qumqo’rg’on yangi temir yo’l‖
yo’nalishini sanab o’tish o’rinlidir.
Ikki davlat o’rtasida sarmoyalar kiritish bo’yicha shartnomaviy-huquqiy
asosni mustahkamlash ishlari davom etmoqda. 2009 yil sentyabr oyida
―Sarmoyalarni liberalizatsiya va o’zaro himoya qilish hamda rag’batlantirish
to’g’risidagi hukumatlararo kelishuv kuchga kirdi.
‖
2010 yil aprelda Tokio shahrida ―Yaponiyalik hamkorlar uchun
O’zbekistondagi yangi sarmoyaviy imkoniyatlar mavzusidagi taqdimot marosimi
‖
bo’lib o’tdi va unda Yaponiya korporatsiyalari, vazirliklari, muassasalari va siyosiy
doiralarining 400 nafardan ortiq vakillari ishtirok etdi.
O’zbekiston va Yaponiya o’rtasida 2010 yil may oyida Tolimarjon issiqlik
elektr stansiyasini modernizatsiya qilishni moliyalashtirishga mo’ljallangan 300
million AQSh dollari miqdoridagi mablag’ ajratish borasidagi bitimning
imzolanishi generatsiyaning samaradorligini 30 foizdan 50 foizgacha oshirish
hamda uglerodlar emissiyasini qisqartirish imkonini yaratadi.
2001 yil aprel oyidan boshlab O’zbekiston va Yaponiya o’rtasida
to’g’ridanto’g’ri aviaqatnovlarning yo’lga qo’yilishi xalqlarimizning yaqinlashuvi
va mamlakatlarimiz o’rtasidagi sayyohlar almashinuvining o’sishiga xizmat
qiluvchi omillaridan biri bo’ldi.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning 8-10 fevral kunlari
Yaponiyaga amalga oshiriladigan rasmiy tashrifi davomida O’zbekiston va
Yaponiya o’rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish va kengaytirish masalalari,
shuningdek, tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va halqaro ahamiyatga molik
masalalar muhokama qilinadi. Tashrif yakunlariga ko’ra O’zbekistonning
Yaponiya bilan turli sohalardagi hamkorligini chuqurlashtirishga qaratilgan qator
hujjatlar imzolanishi rejalashtirilgan.
20

O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga tashrifi ikki davlat
o’rtasidagi o’zaro manfaatli muvaffaqiyatli hamkorlikni yangi ufqlarining
ochilishiga xizmat qiladi. O’zbekiston va Yaponiya xalqlarining do’stlik rishtalari
hamda savdo va madaniy aloqalarining tarixi ko’hna Buyuk Ipak yo’li davriga
borib taqaladi. Xalqlarimiz o’rtasidagi ko’p asrlarlik tarixga ega bo’lgan yaqin
aloqalar bugungi kunda davom etmoqda hamda ular O’zbekiston va Yaponiya
o’rtasidagi samarali hamkorlikning muhim omili sifatida qolmoqda.
1991 yil 28 dekabrda Yaponiya O’zbekiston mustaqilligini tan olgan kundan
boshlab davlatlarimiz o’rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar rivojiga asos
solindi. 1992 yil 26 yanvarda diplomatiya munosabatlari o’rnatilgan edi. Shundan
e’tiboran O’zbekiston Respublikasi va Yaponiya o’rtasidagi munosabatlar sifat
jihatdan yangi pog’onaga ko’tarildi va qator yuqori darajadagi uchrashuvlar
mamlakatlarimiz o’rtasida faol siyosiy muloqot olib borilayotganini tasdiqlaydi.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2011 yil 8 - 10 fevral kunlari
Yaponiyaga buyurgan rasmiy tashrifi ikki mamlakat o’rtasidagi munosabatlarga
yangi kuchli turtki berdi. Tashrif chog’ida yuqori texnologiyalar sohasiga
ixtisoslashgan yirik kompaniyalar bilan qator kelishuvlarga erishildiki, ular
neftgaz, kimyo, neft-kimyo, energetika, mashinasozlik, to’qimachilik sanoati kabi
mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal rivojlanayotan sohalariga yapon
texnologiyalari va sarmoyalarini jalb etishga yo’naltirilgan.
Zamonaviy bosqichda har ikki davlat mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga
molik qator masalalarda bir-birini siyosiy jihatdan o’zaro qo’llab-quvvatlamoqda.
Xususan, O’zbekiston Yaponiyaning BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a’zoligiga
qabul qilinishini ma’qullaydi. Yaponiya, o’z navbatida, Prezident Islom
Karimovning O’rta Osiyoda yadro qurolidan xoli hududni yaratish bo’yicha
tashabbusini qo’llab-quvvatladi.
Bugun Yaponiya - O’zbekiston Respublikasining yirik investorlaridan biridir.
Neft-gaz sohasi, transport jabhasi, telekommunikatsiya, sog’liqni saqlash, ta’lim,
qishloq xo’jaligi va boshqa tarmoqlardagi ustuvor loyihalarni ro’yobga chiqarish
21

uchun yotqizilgan moliyaviy mablag’larning umumiy hajmi 2,3 milliard dollardan
ziyodni tashkil etdi.
Davlat imtiyozli yena kreditlari yo’nalishi bo’yicha - 1,2 milliard dollardan
ziyod, beg’araz yordam yo’nalishi bo’yicha - 280 million dollardan ortiqroq,
texnikaviy ko’mak yo’nalishi bo’yicha 110 million dollardan ziyod, tijorat
kreditlari yo’nalishi bo’yicha 720 million dollardan oshiq mablag’ shular
jumlasidandir.
Iqtisodiy hamkorlik bo’yicha O’zbekiston - Yaponiya va Yaponiya -
O’zbekiston qo’mitalari savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga salmoqli hissa
qo’shmoqda.
O’zbekistonda yapon kapitali ishtirokida ko’pgina yirik loyihalar
muvaffaqiyat bilan hayotga tadbiq etilayotir. «Mitsui», «Mitsubishi», «Itochu»,
«Marubeni» singari va boshqa yirik yapon korporatsiyalarining vakolatxonalari
ochilgan. Samarqand avtomobil zavodida «Isuzu» rusumli avtobuslar va yuk
mashinalari ishlab chiqarilayotgani iqtisodiyot sohasidagi muvaffaqiyatli
hamkorlikning yorqin misollaridan biri hisoblanadi.
Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, barcha sohalarda yo’lga qo’yilgan ikki
tomonlama munosabatlarning darajasi, O’zbekiston va Yaponiya xalqlari
o’rtasidagi iliq va do’stona aloqalar, o’tgan davr ichida o’zaro hamkorlik borasida
erishilgan yuqori natijalar mamlakatlarimiz o’rtasidagi diplomatiya aloqalarining
yanada rivojlanishi, kengayishi va mustahkamlanishi uchun muhim asos bo’lib
xizmat qiladi.

22

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, jahondagi ko’plab rivojlanayotgan
mamlakatlar Yaponiya iqtisodiyoti tajribasini, uning ―bosib o’tgan yo’llari va‖
bosqichlarini tahlil qilgan holda o’z mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishida
tatbiq qilgan. Jumladan, Tailand, Malayziya, Singapur, Indon е ziya, Janubiy
Kor е ya, Tayvan, Filippin kabi mamlakatlarda olib borilgan iqtisodiy islohotlar va
dasturlarda aynan ―yaponiya tajribasi ning ba’zi jihatlaridan unumli
‖
foydalanilgan. Yaponiya XX asrning ikkinchi yarmida jahon xo’jaligida eng
е takchi mamlakatlar qatoridan munosib o’rin egalladi.
Yaponiya yuksak darajada rivojlangan mamlakatdir. U dunyo aholisining
2,4% va quruqlik yer maydonining 0,3% iga egaligiga qaramay, iqtisodiy
potensiali jihatidan AQSH dan keyin ikkinchi o‗rinni egallaydi. Uning yalpi ichki
mahsuloti 5,46 trln. dollarga yetadi. Bu jahon ishlab chiqarishining 14,3 % ni
tashkil qiladi. Mamlakat ichki yalpi mahsuloti hajmi aholi jon boshiga 34 ming
dollardan oshadi. «Iqtisodiy mo’jiza» sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda
hukumatning kuchli nazorati ostida vujudga k е ldi. Shuning uchun ham, mamlakat
iqtisodiyotida davlat s е ktori ustuvor hisoblanadi.
Yaponiya kema, avtomobil, traktor, maishiy xizmat ko’rsatish t е xnikalari,
stanoklar, kompyuterlar, rangli t е l е vizorlar, vid е omagnitafonlar, el е ktr-t е xnika
asboblari, sanoat robotlari, optika asboblari, sun’iy ipak tolasini ishlab chiqarish,
baliq ovlash bo’yicha bo‗yicha dunyoda birinchi o‗rinda, elektr energiyasi,
kimyoviy tola, alyumin va mis eritish, neftni qayta ishlash bo‗yicha esa ikkinchi
o‗rinda turadi.
Yaponiya iqtisodiyoti tashqi savdoga juda bog‗liq. Mamlakat o‗ziga zarur
paxta, jun, boksitning 100%, miss rudasi, neft, temir rudasining 99 % ini,
toshko‗mirning 82 % ini import orkali oladi. Yaponiya xalqaro savdoda AQSH va
Yaponiyadan keyin uchinchi o‗rinni egallaydi. Jahon eksportida qariyib 8,9 %,
importda esa 6,3 % ulush uning hissasiga to‗g‗ri keladi. Dengiz mahsulotlarini
olish bo‗yicha Yaponiya dunyoda birinchi o‗rinda turadi (12 mln. tonnaga yaqin).
23

Yaponiya oltin valyuta zahiralari hajmi bo‗yicha ham jahonda birinchi o‗rinda
turadi. Jahon bank aktivlarining 40% uning ulushiga to‗g‗ri keladi. Olti yapon
banki jahonning o‗n yirik banklari qatoriga kiradi. Yaponiya Uning
to‗g‗ridanto‗g‗ri xorijiy investitsiyalari 310 mlrd. dollardan ortiq bo‗lib, bu jahon
investitsiyasining qariyib 12,7 % ini tashkil qiladi .
Yaponiya dunyodagi eng yirik kredit beruvchi mamlakat bo‗lib qolmoqda .
Taraqqiyotga rasmiy ko‗mak doirasida endi rivojlanayotgan mamlakatlarga
imtiyozli iqtisodiy yordam ko‗rsatish bo‗yicha u dunyoda birinchi o‗ringa chiqdi.
Uning rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam ko‗rsatishga ajratilgan ularning
mablag‗i hajmi yiliga taxminan 11 mlrd. dollardan ortadi.
Ilm – fan va tajriba – konstruktorlik (NIOKR)ga harajatlari bo‗yicha
Yaponiya AQSH dan keyin ikkinchi o‗rinni egallaydi. Hozirgi kunda NIOKRga
harajatlar mamlakat ichki yalpi mahsulotda 4% dan ko‗proqni tashkil etadi.
Jahonda ro‗yxatga olingan jami patentlarning 40% yapon patent boshqarmasi
ulushiga to‗g‗ri keladi. Yaponiyada Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT)
jahonning juda ko‗p mamlakatlariga boshqaruvchi kadrlar menejerlar tayyorlab
beradigan Universiteti joylashgan.
Taklif va tavsiyalar. Jahon xo’jaligi tarixidan bizga ma’lumki, Yaponiya
50yillargacha agrar mamlakat sifatida tan olinar edi. Ammo 60 - yillarga k е lib,
jahonda eng е takchi davlatlar hisoblangan AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi
mamlakatlar Yaponiyaning jahon xo’jaligida ―iqtisodiy mo’’jiza ga erishganini‖
tan oldi. Yaponiya sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va
iqtisodiy salohiyati bo’yicha jahonda AQSHdan so’ng ikkinchi mamlakatga
aylandi. U bozor iqtisodiyotiga o’tganligi tufayli, d е yarli bir avlod hayoti
davomida iqtisodiy jihatdan o’zini tiklabgina qolmay, jahonda eng yuqori darajada
rivojlangan mamlakatlar qatoridan o’rin oldi.
Yaponiya savdo dialoglarida tashabbus o‗zidan chiqishini ma’qul ko‗radi.
Muzokaralar chog‗ida sheriklariga ham shunday yo‗lni taklif qiladi.
24

Rivojlanayotgan mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatlarda Yaponiyaga
xos xususiyatlar-ularning ichki bozorini qayta o‗rganadi, erkin savdo imkoniyatlari
mavjud hududlarga, davlatlarga ular uchun ham manfaatli bo‗lgan xizmatlar,
texnologiyalar, tovarlar taklif qiladi. Sharqiy Yevropa bilan munosabatlarda
(Chexiya, Vengriya) Yaponiya tomoni ularning yuksak darajada rivojlangandan
kelib chiqib siyosat yuritadi.XXR, MDH davlatlari, Osiyo mamlakatlari bilan esa
Yaponiya firmalari infratuzilmalari rivojlanmaganligi, mamlakatlar ichida
kooperatsion yetkazib berishlar uyg‗unligi, energiya, xom ashyo taqchilligi
omillarini hisobga oladi. Keyingi o‗n yilda Yaponiya iqtisodiyotining o‗sishi
sifatini ta’minlovchi asosiy yo‗nalishlar quyidagilardan iborat:
• fantalab sanoat ulushining bosqichma-bosqich o‗sishi iqtisodiy modeli
intensivligi va katta tarkibiy siljishi;
• resurslar va energiyani tejash texnologiyasi evaziga ishlab chiqarish
bazasining yangilanishi;
• barcha ishlab chiqarish jarayonlarida elektronika taraqqiyoti va uning
joriy etilishi.
Yaponiya iqtisodiyotini, uning rivojlanish modelini tahlil qilgan holda uning
ayrim jihatlarini O’zbekistonda ham qo’llash mumkin. Mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishida «Yaponiya mod е li ning ahamiyati juda kata. «Yaponiya mod‖ е li»
d е yarli 150 yil davomida o’z xususiyatiga ega bo’lib tashkil topgan. Ushbu
mod е lning Е vropa mamlakatlari va AQSH mod е llaridan farqi jamiyatning
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida davlatning yuqori darajada qatnashuvidir.
Yapon mod е li - vatanparvarlik tuyg’usi asosida yaratilib, eng avvalo, sanoat
mahsulotlarining eksport qilinishi evaziga xorijiy valyutasini tushirish va tushgan
valyuta evaziga е takchi xorijiy mamlakatlardan eng zamonaviy t е xnologiyalarni
sotib olish, yuqori m е hnat unumdorligiga erishish va tadbirkorlikni
qo’llabquvvatlash kabilarni o’z ichiga oladi.
25

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi. –T.: O’zbekiston, 2003.
2. «To’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish
borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-3594-son Farmoni.
3. «Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish
sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14 iyundagi PF—
3618-son Farmoni.
26

Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni

Sotib olish