Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	597.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
.
I BOB. IQTISODIY KATEGORIYALAR NAZARIY ASOSLARI
1.1. Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi va mohiyati …………………………….
1.2. Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayoni …………………………….
1.3. Asosiy iqtisodiy kategoriyalar va ularning tasnifi …………………………...
II BOB. IQTISODIY KATEGORIYALARNING AMAL QILISH
MEXANIZMI
2.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilishi ……...
2.2. Iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’siri ………….
2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmining
o‘ziga xos jihatlari ………………………………………………..………………
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida
iqtisodiy jarayonlar o‘zaro chambarchas bog‘langan holda rivojlanmoqda. Shu
sababli iqtisodiy kategoriyalarni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish zamonaviy
iqtisodiy nazariyaning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki har
bir iqtisodiy hodisa, jarayon yoki munosabat ma’lum bir kategoriya orqali
ifodalanadi va ular iqtisodiy tizimning asosiy elementlari sifatida amal qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni, davlat
tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, yangi institutlarning
shakllanishi ham iqtisodiy kategoriyalarni chuqur tahlil qilishni taqozo
etmoqda. Xususan, “talab va taklif”, “raqobat”, “kapital”, “foyda”, “mehnat”
kabi kategoriyalar mamlakat iqtisodiyotida bozor mexanizmlarining ishlashini
belgilab bermoqda.
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligi
ham bevosita ushbu kategoriyalarning to‘g‘ri talqin qilinishiga va ularning
amaliy mexanizmlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishiga bog‘liqdir 1
. Shu bois iqtisodiy
kategoriyalarni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir.
Bu, o‘z navbatida, xalq farovonligini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy kategoriyalar
tushunchasi qadimiy davrlardan buyon olimlarning e’tibor markazida bo‘lib
kelmoqda. Antik davr mutafakkirlari Aristotel va Platon iqtisodiy
tushunchalarga falsafiy jihatdan yondashgan bo‘lsalar, keyinchalik
1
Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan inflyatsiyaning aholining daromadi va turmush
tarziga ta’sir qiluvchi omil ekanligi to‘g‘risidagi fikr — 2023-yilgi yig‘ilish nutqi. Газета.Uz

4merkantilistlar iqtisodiy kategoriyalarni savdo va kapital yig‘ilishi bilan
bog‘lashgan.
Klassik iqtisodiy maktab vakillari – Adam Smit va Devid Rikardo iqtisodiy
kategoriyalarni bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari orqali izohlashga harakat
qilganlar. Karl Marks esa ularni ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari va
tarixiy taraqqiyot kontekstida yoritib bergan.
Keyingi bosqichlarda Keyns va uning izdoshlari iqtisodiy kategoriyalarni
davlatning tartibga soluvchi roli bilan bog‘lagan bo‘lsa, Hayek va Fridman
singari olimlar bozor erkinligini ustuvor qo‘yib, kategoriyalar amal qilishining
liberal mexanizmlarini asoslab bergan.
O‘zbekistonda mustaqillikdan keyin iqtisodiy kategoriyalarni milliy bozor
iqtisodiyotiga moslashtirish bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi.
Ayniqsa, iqtisodiy mustaqillik, erkin bozor tamoyillari, ijtimoiy yo‘naltirilgan
bozor iqtisodiyoti kabi g‘oyalar bu borada alohida o‘ringa ega bo‘ldi. Hozirgi
kunda ham respublika olimlari iqtisodiy kategoriyalarni yangi islohotlar,
raqamli iqtisodiyot va innovatsion rivojlanish kontekstida chuqur o‘rganib
kelmoqdalar.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Iqtisodiy
kategoriyalarni o‘rganish, avvalo, iqtisodiy nazariyaning chuqurlashuviga
xizmat qiladi. Ularning mazmuni, shakllanish jarayoni va amal qilish
mexanizmlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish orqali iqtisodiy fanlarning
metodologik asoslari boyiydi. Bu jarayon iqtisodiy hodisalar mohiyatini
tushunish, ularni ilmiy kategoriyalar orqali izohlash imkonini beradi.
Nazariy ahamiyat shundan iboratki, kurs ishida ishlab chiqilgan ilmiy xulosalar
iqtisodiy fanlar tizimida qo‘shimcha bilim manbai bo‘lib xizmat qilishi
mumkin. Ayniqsa, “talab va taklif”, “foyda”, “kapital”, “narx”, “mehnat” kabi
kategoriyalarning mohiyati haqida yangicha qarashlar shakllantirish imkoniyati
yaratiladi.

5Amaliy ahamiyat esa, birinchi navbatda, iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va
uni samarali amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Chunki iqtisodiy
kategoriyalarni to‘g‘ri talqin qilish orqali davlat organlari iqtisodiyotni
boshqarish mexanizmlarini takomillashtirishi mumkin. Bu esa iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, raqobatbardoshlikni oshirish, aholi farovonligini
yuksaltirishga bevosita ta’sir qiladi.Shuningdek, kurs ishining amaliy natijalari
oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiy fanlarni o‘qitishda qo‘llanishi mumkin. Bu
talabalarga iqtisodiy nazariya va amaliyotni uyg‘un holda o‘rganish imkonini
beradi. Shu bilan birga, ishda olingan ilmiy xulosalar tadqiqotchilar,
amaliyotchi iqtisodchilar va siyosat ishlab chiquvchilar uchun ham foydali
bo‘lishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti. – bozor iqtisodiyoti sharoitida amal
qiladigan iqtisodiy kategoriyalar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga
ta’siridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish
mexanizmini, ularning shakllanish jarayonini, tasnifini va O‘zbekiston
sharoitida namoyon bo‘lish xususiyatlarini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – iqtisodiy kategoriyalarning nazariy
asoslarini tahlil qilish, ularning amal qilish mexanizmini ochib berish hamda
O‘zbekiston misolida amaliy jihatlarini yoritishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari.
 iqtisodiy kategoriyalarning tushunchasi va mohiyatini yoritish;
 iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayonini tahlil qilish;
 asosiy iqtisodiy kategoriyalarni guruhlarga ajratib, ularning tasnifini berish;
 bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish
mexanizmini o‘rganish;
 iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini tahlil
qilish;

6 O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish
mexanizmining o‘ziga xos jihatlarini ochib berish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. IQTISODIY KATEGORIYALAR NAZARIY ASOSLARI
1.1. Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi va mohiyati
Iqtisodiy fanlarda eng muhim nazariy tushunchalardan biri bu – iqtisodiy
kategoriyalardir. Iqtisodiy kategoriya deganda, iqtisodiy jarayon va
hodisalarning umumlashtirilgan ilmiy ifodasi, ularning mohiyatini anglatadigan
tushunchalar yig‘indisi tushuniladi. Har bir iqtisodiy munosabat o‘z mazmuniga
ko‘ra ma’lum bir kategoriya orqali ifodalanadi. Masalan, “mehnat”, “kapital”,
“pul”, “foyda”, “renta”, “raqobat” kabi tushunchalar iqtisodiy kategoriyalar
sifatida qaraladi.
Iqtisodiy kategoriyalar jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida shakllanadi
va mazmun jihatidan doimiy ravishda o‘zgarib boradi. Bu esa shuni anglatadiki,
ular abadiy va o‘zgarmas emas, balki tarixiy xarakterga ega. Misol uchun,
“kapital” tushunchasi dastlab savdo va moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lsa,
sanoat inqilobi davrida ishlab chiqarish vositalariga kiritilgan investitsiyalarni
anglatadigan kategoriya sifatida talqin qilindi.
Iqtisodiy kategoriyalarni chuqur o‘rganish iqtisodiy nazariya rivojining
poydevorini tashkil etadi. Chunki ular iqtisodiy qonunlarni anglash, iqtisodiy
hodisalarni tahlil qilish va umumlashtirishda asosiy metodologik vosita bo‘lib
xizmat qiladi. Kategoriyalar orqali iqtisodiy tizimning tuzilishi, uning tarkibiy
qismlari va ular o‘rtasidagi bog‘liqlik ilmiy jihatdan izohlanadi.
Tarixiy nuqtayi nazardan, iqtisodiy kategoriyalar falsafiy kategoriyalar bilan
uzviy bog‘liq holda shakllangan. Qadimgi yunon mutafakkirlari Aristotel va
Ksenofont iqtisodiy hodisalarning mohiyatini tushuntirishda falsafiy

7kategoriyalardan foydalanganlar. Keyinchalik, iqtisodiy tafakkurning mustaqil
fan sifatida shakllanishi bilan iqtisodiy kategoriyalar falsafadan ajralib chiqib,
alohida ilmiy tushunchalar tizimini tashkil eta boshladi.
Iqtisodiy kategoriyalar o‘zining bir qancha asosiy xususiyatlariga ega.
Birinchidan, ular umumiylik xususiyatiga ega bo‘lib, konkret iqtisodiy
hodisalarni umumlashtirish orqali shakllanadi. Ikkinchidan, ular tarixiy xarakter
kasb etadi, ya’ni jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida mazmun jihatidan
o‘zgarib boradi. Uchinchidan, iqtisodiy kategoriyalar doimo amaliy hayot bilan
bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy jarayonlarning ilmiy ifodasini beradi.
Adam Smit iqtisodiy kategoriyalarni inson ehtiyojlarini qondirish jarayonida
shakllanadigan iqtisodiy hodisalarning ilmiy ifodasi sifatida ta’riflagan. Devid
Rikardo esa ularni ishlab chiqarish omillari va ularning taqsimlanishi bilan
bog‘liq tushunchalar sifatida talqin qilgan. Karl Marksning ta’kidlashicha,
iqtisodiy kategoriyalar ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarining ifodasi
bo‘lib, ular sinfiy xarakterga ega.
XX asrda iqtisodiy tafakkurda yangi oqimlar vujudga keldi. Masalan, Keyns
nazariyasida “talab”, “taklif”, “bandlik” kabi kategoriyalar markaziy o‘rinni
egalladi. Monetarizm vakillari esa “pul”, “inflyatsiya”, “foiz stavkasi” kabi
kategoriyalarning rolini alohida ta’kidlashdi. Shu tarzda, har bir nazariy maktab
iqtisodiy kategoriyalarni o‘z qarashlari asosida talqin etib, ularning amal qilish
mexanizmlarini turlicha izohladi.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganish masalasi
mustaqillikdan so‘ng yanada dolzarb bo‘ldi. Chunki bozor iqtisodiyotiga o‘tish,
erkin raqobat muhitini shakllantirish, xususiy mulkni rivojlantirish,
investitsiyalarni jalb qilish kabi jarayonlar iqtisodiy kategoriyalarning milliy
talqini va ularning amaliy mexanizmlarini chuqur tahlil qilishni talab etdi.
Masalan, “xususiy mulk”, “raqobatbardoshlik”, “tadbirkorlik”, “erkin bozor”
kabi kategoriyalar yangi sharoitda alohida ahamiyat kasb eta boshladi.

8Iqtisodiy kategoriyalarning mohiyati shundaki, ular iqtisodiy hodisa va
jarayonlarning umumiy xususiyatlarini ifodalaydi, ular orasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni ochib beradi. Bu esa nazariy bilimlarni tizimlashtirish, iqtisodiy
qonunlarni anglash va amaliy qarorlar qabul qilishda muhim rol o‘ynaydi.Shu
o‘rinda iqtisodiy kategoriyalarning falsafiy asoslariga ham e’tibor qaratish
lozim. Har qanday kategoriya falsafiy nuqtayi nazardan mohiyat va hodisa,
sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va voqelik kabi qarama-
qarshiliklar asosida shakllanadi. Iqtisodiy kategoriyalar ham iqtisodiy
jarayonlarning chuqur mohiyatini ochib berishda falsafiy kategoriyalar bilan
uzviy bog‘liqdir.
Iqtisodiy kategoriyalarni tahlil qilishda ularning ijtimoiy mazmuni ham
muhim o‘rin tutadi. Chunki har bir iqtisodiy kategoriya jamiyatning ma’lum bir
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishida o‘ziga xos mazmun kasb etadi. Masalan, “mehnat”
kategoriyasi feodal jamiyatda majburiy mehnatni anglatgan bo‘lsa,
kapitalizmda erkin mehnat kuchini bildiradi, sotsialistik jamiyatda esa
mehnatning jamoaviy shaklini ifodalagan.
Iqtisodiy kategoriyalarni to‘g‘ri tushunish va tahlil qilish iqtisodiy siyosatni
ishlab chiqishda ham muhim ahamiyatga ega. Chunki iqtisodiy qarorlar,
dasturlar va strategiyalar aynan ushbu kategoriyalar asosida shakllanadi. Agar
kategoriyalar noto‘g‘ri talqin qilinsa, natijada iqtisodiy siyosatning
samaradorligi ham pasayadi.
Bugungi kunda iqtisodiy kategoriyalarni o‘rganishda zamonaviy
yondashuvlar – institutsionalizm, raqamli iqtisodiyot nazariyalari, innovatsion
rivojlanish konsepsiyalari ham keng qo‘llanmoqda. Bu yondashuvlar iqtisodiy
kategoriyalarning yangi shakllarini, masalan, “raqamli kapital”, “intellektual
mulk”, “innovatsion resurslar”, “inson kapitali” kabi tushunchalarni ilmiy
muomalaga kiritmoqda.
1.2. Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayoni

9Iqtisodiy kategoriyalar jamiyat taraqqiyotining mahsuli sifatida shakllanadi.
Ular insoniyatning iqtisodiy faoliyati davomida paydo bo‘lib, ma’lum bir davr
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini umumlashtirib ifodalashga xizmat qiladi.
Demak, iqtisodiy kategoriyalar tasodifiy emas, balki jamiyat rivojlanishining
ob’ektiv zarurati sifatida yuzaga keladi.
Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayoni bir necha bosqichlardan
iborat. Birinchi bosqich – amaliy faoliyat bosqichi bo‘lib, bunda insonlar
iqtisodiy hayotda turli munosabatlarga kirishadilar: ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste’mol jarayonlari. Bu jarayonlar hali ilmiy tushunchalarga
ega emas, ular oddiy kundalik faoliyat shaklida namoyon bo‘ladi.
Ikkinchi bosqich – empirik umumlashtirish bosqichi. Insoniyat tarixida
iqtisodiy tajribalar ortib borgani sayin odamlar ularni umumlashtirishga va
tushunchalar orqali ifodalashga harakat qila boshladilar. Masalan, qadimgi
davrda “boylik”, “savdo”, “ayirboshlash” kabi dastlabki iqtisodiy kategoriyalar
shakllandi. Aristotel davrida pulning mohiyati, uning qiymatni ifodalovchi
vosita sifatidagi funksiyasi haqida ilk nazariy qarashlar paydo bo‘ldi.
Uchinchi bosqich – nazariy shakllanish bosqichi bo‘lib, bunda iqtisodiy
hodisalar va jarayonlar chuqur ilmiy tahlil qilinadi. Bu davrda iqtisodiy tafakkur
mustaqil fan sifatida rivojlanib, iqtisodiy kategoriyalar tizimli ravishda ishlab
chiqildi. Masalan, Adam Smit “xalq boyligi”, “mehnat unumdorligi” kabi
kategoriyalarni nazariy asoslab berdi. Karl Marks esa “qiymat”, “kapital”,
“qo‘shimcha qiymat” tushunchalariga chuqur ilmiy ta’rif berdi.
Shuningdek, iqtisodiy kategoriyalar shakllanishida ijtimoiy tuzumning
alohida o‘rni mavjud. Chunki har bir iqtisodiy kategoriya ma’lum bir ijtimoiy-
iqtisodiy tuzilma bilan bog‘liq. Masalan, “yer rentasi” kategoriyasi feodal
tuzumda shakllangan bo‘lsa, “daromad solig‘i” kategoriyasi kapitalistik
tuzumda keng tarqaldi. Sotsialistik iqtisodiyot davrida esa “rejalashtirish”,
“umumxalq mulki”, “davlat buyurtmasi” kabi kategoriyalar yuzaga keldi.

10Iqtisodiy kategoriyalar shakllanishida falsafaning ham katta roli bor. Chunki
har qanday kategoriya hodisaning mohiyatini ochib berish uchun falsafiy
umumlashmalarga tayanadi. Sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, mazmun va
shakl kabi falsafiy kategoriyalar iqtisodiy tushunchalarning shakllanishida
asosiy metodologik manba hisoblanadi.
Zamonaviy davrda iqtisodiy kategoriyalar shakllanish jarayoni yanada
tezlashdi. Globalizatsiya, raqamli iqtisodiyot, innovatsion rivojlanish
jarayonlari yangi iqtisodiy tushunchalarni ilmiy muomalaga olib kirdi. Masalan,
“inson kapitali”, “raqamli pul”, “kriptoaktivlar”, “yashil iqtisodiyot”, “barqaror
rivojlanish” kabi kategoriyalar XX–XXI asrlarda shakllangan bo‘lib, ular
jamiyatning yangi ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini ifodalaydi.
Jadval: Iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish bosqichlari
Bosqich nomi Mazmuni Tarixiy misollar Ahamiyati
1. Amaliy
faoliyat bosqichi Insonlar ishlab
chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va
iste’mol jarayonida
bevosita
munosabatlarga
kirishadi, lekin hali
ilmiy tushunchalar
shakllanmagan. Dastlabki savdo,
almashuv, qo‘l
mehnati, urug‘-
qabila xo‘jaligi. Kundalik iqtisodiy
faoliyat orqali
keyingi nazariy
tushunchalarga asos
yaratadi.
2. Empirik
umumlashtirish
bosqichi Iqtisodiy tajribalar
to‘planib, ularni
tushunish va oddiy
tushunchalar orqali
ifodalash jarayoni. “Boylik”, “savdo”,
“ayirboshlash”
tushunchalari;
Aristotelning pul
haqidagi qarashlari. Amaliy faoliyatdan
nazariy
umumlashtirishga
o‘tish, dastlabki
iqtisodiy
kategoriyalar paydo
bo‘lishi.
3. Nazariy
shakllanish
bosqichi Iqtisodiy hodisalar
chuqur ilmiy tahlil
qilinadi,
kategoriyalar
tizimlashtiriladi. Adam Smit – “xalq
boyligi”, Karl Marks
– “qiymat”,
“kapital”,
“qo‘shimcha
qiymat”. Mustaqil iqtisodiy
nazariyaning
shakllanishi va
ilmiy asoslangan
kategoriyalar
tizimining

11Bosqich nomi Mazmuni Tarixiy misollar Ahamiyati
yaratilishi.
4. Ijtimoiy
tuzumga xos
bosqich Har bir iqtisodiy
tuzum o‘ziga mos
kategoriyalarni
shakllantiradi. Feodalizm – “yer
rentasi”, Kapitalizm
– “foyda”, “soliq”;
Sotsializm –
“rejalashtirish”. Kategoriyalar
ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumning
mohiyatini aks
ettiradi.
5. Falsafiy
umumlashmalar
bosqichi Iqtisodiy
tushunchalar
falsafiy
kategoriyalar bilan
uyg‘unlashadi. Sabab–oqibat,
zaruriyat–tasodif,
mazmun–shakl kabi
umumiy falsafiy
kategoriyalar. Nazariy
iqtisodiyotning
metodologik asosini
shakllantiradi.
6. Zamonaviy
bosqich Globallashuv,
raqamli iqtisodiyot
va innovatsiyalar
natijasida yangi
tushunchalar paydo
bo‘lmoqda. “Inson kapitali”,
“raqamli pul”,
“kriptoaktivlar”,
“yashil iqtisodiyot”,
“barqaror
rivojlanish”. Yangi davr
ehtiyojlariga mos
iqtisodiy
kategoriyalarni
shakllantiradi.
7. Milliy
rivojlanish
bosqichi Har bir mamlakat
o‘z sharoitiga mos
iqtisodiy
kategoriyalarni
ishlab chiqadi. O‘zbekistonda –
“xususiylashtirish”,
“erkin bozor”,
“elektron tijorat”,
“innovatsion
klaster”. Milliy iqtisodiyot
rivoji va
islohotlarning
nazariy asosini
yaratadi.
O‘zbekiston misolida ham iqtisodiy kategoriyalarning shakllanish jarayonini
kuzatish mumkin. Mustaqillikdan so‘ng “xususiylashtirish”, “erkin bozor”,
“raqobatbardoshlik”, “tadbirkorlik sub’ekti”, “erkin iqtisodiy zona” kabi
kategoriyalar milliy iqtisodiyotga singib bordi. Bugungi kunda esa “raqamli
iqtisodiyot”, “elektron tijorat”, “innovatsion klaster” kabi tushunchalar keng
qo‘llanmoqda.
Iqtisodiy kategoriyalar shakllanish jarayoni jamiyat taraqqiyotining uzluksiz
mahsulidir. Ular amaliy faoliyatdan nazariy umumlashtirishgacha bo‘lgan
murakkab bosqichlarni bosib o‘tadi. Har bir yangi davr yangi iqtisodiy
ehtiyojlarni yuzaga keltiradi, natijada yangi iqtisodiy kategoriyalar shakllanadi
va fan rivojiga hissa qo‘shadi.

121.3. Asosiy iqtisodiy kategoriyalar va ularning tasnifi
Iqtisodiy nazariya fanining eng muhim tushunchalari va ilmiy asoslarini
tashkil etuvchi kategoriyalar jamiyat hayotini, ishlab chiqarish jarayonini,
taqsimot, ayirboshlash hamda iste’mol munosabatlarini chuqur anglashga
imkon beradi. Iqtisodiy kategoriyalar yordamida murakkab iqtisodiy
jarayonlarning mohiyati o‘rganiladi, ularning o‘zaro bog‘liqligi ochib beriladi
va nazariy tahlil uchun asos yaratiladi. Shu bois iqtisodiy fanlarda
kategoriyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir.
Iqtisodiy kategoriyalar tushunchasi
Iqtisodiy kategoriya – bu jamiyatda vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlarni ilmiy jihatdan ifodalovchi umumlashtirilgan tushuncha. Har bir
kategoriya ma’lum bir davrning iqtisodiy asoslarini, ishlab chiqarish kuchlari va
ishlab chiqarish munosabatlarining o‘zaro uyg‘unligini o‘zida aks ettiradi.
Masalan, “qiymat” kategoriyasi mahsulot ishlab chiqarish va ayirboshlash
jarayonining nazariy ifodasi hisoblanadi.
Kategoriyalar doimo tarixiy xususiyatga ega bo‘lib, ular jamiyat taraqqiyoti
davomida mazmun va shakl jihatidan o‘zgarib boradi. Masalan, feodalizm
davrida “yer rentasi” asosiy kategoriyalardan biri bo‘lsa, bugungi kunda
“raqamli iqtisodiyot” yoki “innovatsion rivojlanish” tushunchalari zamonaviy
iqtisodiyotning muhim kategoriyalariga aylanmoqda.
Asosiy iqtisodiy kategoriyalar
Iqtisodiyotda yuzaga keladigan kategoriyalar juda ko‘p bo‘lsa-da, ularning
ichida asosiylari mavjud bo‘lib, ular iqtisodiy nazariyaning poydevorini tashkil
etadi.
Quyidagilarni asosiy iqtisodiy kategoriyalar sifatida ajratib ko‘rsatish
mumkin:
 Mehnat – insonning moddiy va ma’naviy boylik yaratishga qaratilgan ongli
faoliyati.

13 Qiymat – mahsulot yoki xizmatning ishlab chiqarish xarajatlari va jamiyat
ehtiyojlarini qondirishdagi ahamiyatini ifodalovchi kategoriya.
 Narx – tovarning qiymatini pul shaklida ifodalovchi tushuncha.
 Kapital – qiymatning o‘zini o‘stirish maqsadida qayta investitsiya
qilinadigan shakli.
 Foyda – tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan qo‘shimcha qiymat.
 Talab va taklif – bozor muvozanatini ta’minlovchi asosiy kuchlar.
 Ish haqi – mehnatga to‘lanadigan haq, ya’ni ishchi kuchining qiymati.
 Yer rentasi – yer resurslaridan foydalanish evaziga olinadigan daromad.
 Soliq – davlat ehtiyojlarini qondirish uchun majburiy pul to‘lovlari.
 Pul va kredit – ayirboshlash jarayonida vositachilik qiluvchi hamda
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi kategoriyalar.
Bu kategoriyalar iqtisodiy nazariyaning markazida turib, barcha iqtisodiy
jarayonlarni anglash va tahlil qilishda asosiy nazariy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Iqtisodiy kategoriyalarning tasnifi
Iqtisodiy kategoriyalarni bir nechta mezonlarga asoslanib tasniflash mumkin:
Jamiyat hayoti bosqichlariga ko‘ra:
Ishlab chiqarish bilan bog‘liq kategoriyalar: mehnat, ishlab chiqarish
vositalari, texnologiya.
 Taqsimot kategoriyalari: daromad, foyda, renta, ish haqi.
 Ayirboshlash kategoriyalari: pul, narx, kredit, bozor.
 Iste’mol kategoriyalari: talab, ehtiyoj, iste’mol qiymati.
 Davr va tuzumlarga ko‘ra:
 Qadimgi davr kategoriyalari: “boylik”, “savdo”.
 Feodal davr kategoriyalari: “yer rentasi”, “sug‘orish inshootlari”.
 Kapitalistik davr kategoriyalari: “kapital”, “foyda”, “soliq”.
 Sotsialistik davr kategoriyalari: “rejalashtirish”, “umumxalq mulki”.
 Zamonaviy davr kategoriyalari: “raqamli iqtisodiyot”, “kriptoaktivlar”.
 Iqtisodiy jarayonlarga ko‘ra:

14Makroiqtisodiy kategoriyalar: yalpi ichki mahsulot (YaIM), inflyatsiya,
bandlik, investitsiya.
Mikroiqtisodiy kategoriyalar: narx, talab, taklif, foyda, xarajat.
Mazmuniga ko‘ra:
Moddiy kategoriyalar: tovar, kapital, ishlab chiqarish vositalari.
Nomoddiy kategoriyalar: bilim, inson kapitali, innovatsiya.
Iqtisodiy kategoriyalarning o‘zaro bog‘liqligi
Asosiy iqtisodiy kategoriyalar bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lib, ular yagona
tizimni tashkil etadi. Masalan, mehnat mahsulot yaratadi, mahsulot qiymatga
ega bo‘ladi, bu qiymat bozorga chiqqanda narx shaklida ifodalanadi. Narx
orqali tadbirkor foyda oladi, foyda esa kapitalning ko‘payishiga xizmat qiladi.
Kapitalning samarali ishlashi uchun pul va kredit zarur bo‘ladi. Shu tarzda
barcha kategoriyalar jamiyat iqtisodiyotini boshqaruvchi yagona mexanizmga
aylanadi.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalar
Mustaqillikdan so‘ng respublikamizda iqtisodiy kategoriyalar yangicha
mazmun kasb etdi. Masalan, “xususiylashtirish”, “raqobat”, “bozor
infratuzilmasi” kabi kategoriyalar amaliyotda keng qo‘llanila boshladi. So‘nggi
yillarda esa “raqamli iqtisodiyot”, “innovatsion rivojlanish”, “startap”,
“elektron tijorat” tushunchalari iqtisodiyotni rivojlantirishda asosiy nazariy va
amaliy kategoriya sifatida shakllandi.
Asosiy iqtisodiy kategoriyalar jamiyat iqtisodiy hayotining poydevorini
tashkil etadi. Ularning tasnifi turli mezonlarga asoslangan holda amalga
oshiriladi va bu tasnif iqtisodiy jarayonlarning murakkabligini tushunishga
yordam beradi. Har bir kategoriya o‘z davrining mahsuli bo‘lib, jamiyat
taraqqiyoti bilan uzluksiz o‘zgarib va boyib boradi. Shunday ekan, iqtisodiy
kategoriyalarni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy bilimlarni kengaytiradi, balki
amaliyotda samarali iqtisodiy siyosat yuritishga ham xizmat qiladi.

15II BOB. IQTISODIY KATEGORIYALARNING AMAL QILISH
MEXANIZMI
2.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilishi
Kirish
Bozor iqtisodiyoti – bu talab va taklif asosida shakllanadigan, xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning erkin faoliyatiga tayanuvchi iqtisodiy tizimdir. Ushbu
tizimda iqtisodiy kategoriyalar amalda harakat qiluvchi asosiy mexanizm bo‘lib
xizmat qiladi. Chunki mehnat, qiymat, narx, foyda, kapital, pul, kredit, soliq,
talab va taklif kabi kategoriyalar bozor iqtisodiyotining barcha bosqichlarida
faoliyat ko‘rsatadi.
Iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi deganda, ular orqali
iqtisodiy jarayonlarning qanday shakllanishi, qanday kuchlar ta’sirida
harakatlanishi va qanday natijalarga olib kelishi tushuniladi. Bozor sharoitida
bu kategoriyalar nafaqat nazariy tushunchalar sifatida, balki amaliyotda
iqtisodiy faoliyatning “motoriga” aylanadi.
1. Mehnat kategoriyasining amal qilishi
Bozor iqtisodiyotida mehnat insonning ishlab chiqarishdagi asosiy omili
sifatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Mehnatning samaradorligi
tovarlarning tannarxi va raqobatbardoshligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif shakllanadi.
Ish haqi mehnatning qiymatini ifodalaydi.
Malakali va samarali mehnat yuqori daromad olishga imkon beradi.

16Masalan, O‘zbekistonda mehnat bozorining rivojlanishi, kasb-hunar
markazlarining tashkil etilishi, inson kapitaliga qaratilgan investitsiyalar aynan
mehnat kategoriyasining amaldagi mexanizmini kuchaytiradi.
2. Qiymat va narxning amal qilishi
Qiymat bozor iqtisodiyotining eng markaziy kategoriyalaridan biri
hisoblanadi. Har qanday tovar yoki xizmat mehnat sarfi orqali yaratiladi va u
o‘z qiymatiga ega bo‘ladi. Bu qiymat bozorga chiqqanda narx shaklida
namoyon bo‘ladi.
Narx talab va taklif ta’sirida shakllanadi.
Narx ishlab chiqaruvchilar uchun daromad manbai, iste’molchilar uchun esa
xarajat mezonidir.
Narx o‘zgarishi bozor signali sifatida xizmat qiladi: narx ko‘tarilsa – ishlab
chiqarish kengayadi, narx tushsa – qisqaradi.
Misol tariqasida, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining mavsumiy narx
o‘zgarishlarini keltirish mumkin. Bahorda sabzavot narxlari yuqori bo‘lsa,
yozda taklif ortishi natijasida narxlar pasayadi. Bu esa qiymat va narx
kategoriyalarining amaliy harakatini ko‘rsatadi.
3. Kapital va foydaning amal qilishi
Kapital – qiymatning o‘sishga yo‘naltirilgan shakli. U bozor iqtisodiyotida
ishlab chiqarishni kengaytirish va daromadni ko‘paytirish vositasidir.
Kapital investitsiya ko‘rinishida ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi.
Kapitalning samaradorligi natijasida foyda hosil bo‘ladi.
Foyda esa tadbirkorlar uchun asosiy rag‘batdir.
Bozor sharoitida foyda olish mexanizmi raqobat orqali kuchayadi. Kim
samarali ishlab chiqarsa va mahsulotini raqobatbardosh narxda taklif etsa, u
ko‘proq foyda oladi.
4. Talab va taklifning amal qilishi
Talab va taklif bozor mexanizmining “yuragi” hisoblanadi.

17Talab – iste’molchilarning ma’lum narxda tovar sotib olish istagi va
imkoniyati.
Taklif – ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narxda tovar taklif qilish hajmi.
Talab va taklifning kesishgan nuqtasida muvozanat narxi va muvozanat
miqdori shakllanadi.
Bozor iqtisodiyotida talab va taklifning har bir o‘zgarishi narx signali orqali
butun iqtisodiyotga ta’sir qiladi. Masalan, yoqilg‘i narxining oshishi barcha
sohalarga ta’sir etadi, chunki transport xarajatlari oshadi va bu iste’mol
narxlarining o‘sishiga olib keladi.
5. Pul va kredit kategoriyalarining amal qilishi
Bozor iqtisodiyotida pul barcha ayirboshlash jarayonlarining asosi
hisoblanadi. Pul yordamida qiymat ifodalanadi, tovarlar muomalaga kiradi va
iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi.
Pul – muomala vositasi, hisob birligi va boylikni jamg‘arish vositasi.
Kredit – vaqtincha bo‘sh mablag‘larni samarali ishlatish mexanizmi.
Bank tizimi orqali kreditlar iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda bank xizmatlari va kreditlash mexanizmining
kengayishi kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Bu
pul va kredit kategoriyalarining amalda qanday ishlashini yaqqol ko‘rsatadi.
6. Soliq va davlatning iqtisodiy roli
Bozor iqtisodiyotida davlat ham muhim ishtirokchi sifatida faoliyat yuritadi.
Davlatning asosiy iqtisodiy kategoriyasi – bu soliq hisoblanadi.
Soliq – davlatning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun xo‘jalik
subyektlaridan majburiy undiriladigan to‘lov.
Soliq mexanizmi orqali davlat iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi.
Rag‘batlantiruvchi soliq siyosati investitsiyalarni ko‘paytiradi, yuqori soliq
stavkalari esa aksincha, ishlab chiqarishni cheklaydi.

18O‘zbekistonda oxirgi yillarda soliq islohotlari olib borilib, soliq stavkalari
soddalashtirildi va tadbirkorlarga yengilliklar berildi. Bu soliq kategoriyasining
iqtisodiy mexanizmini yanada samarali qilishga xizmat qilmoqda.
7. Raqobatning amal qilishi
Bozor iqtisodiyotida yana bir asosiy kategoriya – bu raqobatdir.
Raqobat ishlab chiqaruvchilarni samarali ishlashga undaydi.
Raqobat tufayli narxlar maqbullashadi va iste’molchilar sifatli mahsulotlarga
ega bo‘ladi.
Raqobatning yetarli bo‘lmagan joyida monopoliyalar paydo bo‘ladi.
Shu sababli davlat raqobatni qo‘llab-quvvatlash, monopoliyaga qarshi siyosat
yuritish orqali bozorning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi.
8. Zamonaviy iqtisodiy kategoriyalarning amal qilishi
Globallashuv va texnologik rivojlanish natijasida yangi iqtisodiy
kategoriyalar ham amalda muhim rol o‘ynamoqda.
Raqamli iqtisodiyot – elektron savdo, elektron to‘lov tizimlari, raqamli
valyutalar.
Inson kapitali – bilim va ko‘nikmalarga kiritilgan investitsiyalar.
Barqaror rivojlanish – ekologik muvozanatni saqlash bilan bog‘liq
kategoriyalar.
O‘zbekistonda “raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi aynan shu
kategoriyalarning amaldagi mexanizmini mustahkamlashga qaratilgan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalar oddiy nazariy
tushunchalar emas, balki jamiyatning iqtisodiy hayotini boshqaruvchi
mexanizmlardir. Ularning amal qilishi natijasida ishlab chiqarish samaradorligi
ortadi, resurslardan oqilona foydalaniladi va xalq farovonligi oshadi.
Mehnat – daromad va ish haqi shaklida namoyon bo‘ladi.
Qiymat va narx – bozor signallari sifatida ishlaydi.
Kapital va foyda – ishlab chiqarishni rivojlantiradi.
Talab va taklif – muvozanatni ta’minlaydi.

19Pul va kredit – iqtisodiy muomalani boshqaradi.
Soliq va davlat – iqtisodiyotni tartibga soladi.
Raqobat – samaradorlik va sifatni oshiradi.
Demak, bozor iqtisodiyoti – bu iqtisodiy kategoriyalarning real mexanizmlari
asosida ishlovchi murakkab tizimdir.
Bugungi globallashuv va raqamli iqtisodiyot davrida iqtisodiy kategoriyalar
— qiymat, mehnat, kapital, narx, foyda, pul va kredit — nafaqat nazariy
tushunchalar, balki iqtisodiy hayotni boshqaruvchi real mexanizmlar sifatida
namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekiston 2022–2025 yillar oralig‘ida iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirdi, bozor tamoyillarini kuchaytirdi, tashqi dunyo bilan
integratsiyani kengaytirdi. Ushbu jarayonlarning barchasi iqtisodiy
kategoriyalar faoliyatida o‘z aksini topmoqda. Statistik ma’lumotlar ham aynan
shu mexanizmlarni tahlil qilish imkonini beradi.
YAIM va iqtisodiy o‘sish
2022 yilda O‘zbekistonning real YAIM o‘sishi 5,7% bo‘ldi. Bu davrda
pandemiya oqibatlari barham topib, ishlab chiqarish zanjirlari qayta tiklandi.
Talabning tiklanishi, eksport hajmining kengayishi va ichki investitsiyalar
YAIM o‘sishini ta’minladi.
2023 yilda o‘sish sur’ati 6,0% darajaga yetdi. Bu davrda mehnat kategoriyasi
o‘z ifodasini topdi: bandlik darajasining oshishi, ishchi kuchining samaradorligi
va xizmatlar sohasining kengayishi YAIMni yuqoriga ko‘tardi.
2024 yilda esa o‘sish 6,5% gacha tezlashdi. Bu raqam investitsiyalar,
ayniqsa, sanoat, transport va energetika sohalarida kapital qo‘yilmalar oshgani
bilan izohlanadi. Kapital kategoriyasi bozor mexanizmlarida markaziy rol
o‘ynadi.
2025 yil uchun prognoz qilingan 5,9% YAIM o‘sishi esa iqtisodiyotning
barqarorlashayotganidan dalolat beradi. Narx va inflyatsiya kategoriyalari
ta’sirida iqtisodiy o‘sish biroz sekinlashsa-da, mehnat unumdorligi va
innovatsiyalar orqali iqtisodiyotda muvozanat saqlanmoqda.

20Inflyatsiya va narx mexanizmi
2022 yilda inflyatsiya darajasi 12,3% bo‘ldi. Bu asosan pandemiyadan
keyingi global narxlarning o‘sishi, logistika zanjirlaridagi uzilishlar va energiya
resurslari bozoridagi beqarorlik bilan bog‘liq. Narx kategoriyasi shu davrda
bevosita jamiyat farovonligiga ta’sir ko‘rsatdi.
2023 yilda inflyatsiya 8,8% gacha tushdi. Bu pul-kredit siyosatining qat’iy
yuritilgani, O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan foiz stavkalari oshirilgani
va budjet xarajatlarining muvozanatlashtirilishi natijasida amalga oshdi.
Demak, pul va kredit kategoriyalari inflyatsiyani jilovlash mexanizmi sifatida
samarali ishladi.
2024 yilda inflyatsiya yana 10,3% darajaga chiqdi. Bu tashqi bozordagi
noaniqliklar, oziq-ovqat narxlarining o‘sishi va import hajmining kengayishi
bilan izohlanadi. Shuningdek, ichki talabning oshishi ham narxlarning
yuqorilashiga sabab bo‘ldi.
2025 yil uchun prognoz qilingan ko‘rsatkich 8,4–8,7% oralig‘ida bo‘lib,
iqtisodiy siyosat natijasida inflyatsiya asta-sekin pasayishi kutilmoqda. Bu
jarayon qiymat kategoriyasining barqarorlashishini bildiradi.
Jadval. O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlari (2022–2025 yillar)
Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil 2024 yil 2025 yil
YAIM o‘sishi (%) 5,7 6,0 6,5 5,9
Inflyatsiya (%) 12,3 8,8 10,3 8,4 – 8,7
Budjet defitsiti (YAIMga nisbatan,
%) –3,9 –5,5 –3,2 –3,0
Ishsizlik (%) 7,0 6,8 5,7 4,9
Mehnat migrantlari (mln. kishi) 5,8 6,0 6,2 6,3
Pul o‘tkazmalari o‘sishi (%) 18 25 30 22
Eksport hajmi (mlrd. $) 19,3 21,4 23,7 26,0
Import hajmi (mlrd. $) 25,5 28,2 29,0 30,5
Savdo balansi (mlrd. $) –6,2 –6,8 –5,3 –4,5 →

21Ko‘rsatkichlar 2022 yil 2023 yil 2024 yil 2025 yil
–3,0
Budjet saldosi va davlatning roli
2022 yilda jamoa ijro budjeti YAIMga nisbatan –3,9% defitsit bilan
yakunlandi. Bu davrda davlat investitsiyalari va ijtimoiy xarajatlar ko‘paygan
edi.
2023 yilda budjet defitsiti –5,5% gacha kengaydi. Bu fiskal siyosatda
ijtimoiy sohalarga, infratuzilmaga va aholiga qo‘llab-quvvatlash choralariga
ko‘proq mablag‘ sarflangani bilan bog‘liq.
2024 yilda budjet defitsiti –3,2% gacha kamaydi. Soliq tushumlarining
ortishi, xususiy sektor faolligining kuchayishi va davlat qarzini boshqarish
mexanizmlarining yaxshilanishi bunga sabab bo‘ldi.
2025 yil prognozida budjet defitsiti –3% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu
davlatning iqtisodiy kategoriyalardan biri sifatida soliq va xarajatlarni
muvozanatlashtirishga intilayotganidan darak beradi.
Bandlik va mehnat bozori
2023 yilda ishsizlik darajasi 6,8% bo‘ldi. Bu hali ham yuqori ko‘rsatkich
sanaladi, chunki mehnat bozorida taklif ko‘pligi ishchi kuchining samarali
joylashishini qiyinlashtirgan.
2024 yilning uchinchi choragida ishsizlik 5,7% gacha kamaydi. Bu kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi, xizmatlar sektorining
kengayishi bilan bog‘liq. Mehnat kategoriyasi talab va taklif mexanizmi orqali
bozorni muvozanatlashtirdi.
2025 yil uchun prognoz qilingan ishsizlik darajasi 4,9% atrofida bo‘lib, bu
iqtisodiyotning bandlik sohasida muvozanatga erishayotganidan dalolat beradi.
Mehnat migratsiyasi va pul o‘tkazmalari

22O‘zbekiston aholisi migratsiya orqali ham iqtisodiy kategoriyalarning
faoliyatini ko‘rsatib kelmoqda. 2024 yilda 6,2 million mehnat migranti xorijda
ishlagan.
Shu yili migrantlar yuborgan pul o‘tkazmalari hajmi 30% ga oshdi. Bu pul
kategoriyasining xalqaro miqyosdagi muhim roli borligini isbotlaydi.
Migratsiya orqali kelayotgan mablag‘lar nafaqat oilaviy daromadlarni oshirdi,
balki milliy iqtisodiyotda iste’mol va investitsiyalarga turtki berdi.
Savdo balansi va tashqi savdo kategoriyasi
2022–2024 yillarda O‘zbekiston tashqi savdosi izchil kengaydi. Eksport
tarkibida oltin, gaz, rangli metallar bilan birga to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari hajmi ortdi.
Import tarkibida esa asosan mashina va uskunalar, neft mahsulotlari va
kimyo sanoati xomashyo materiallari ustunlik qildi. 2023 yilda savdo balansi
manfiy bo‘lsa-da, 2024 yilda xizmatlar eksportining oshishi hisobiga
muvozanatga yaqinlashdi.
2025 yil uchun prognoz qilingan savdo balansi eksport hajmining
diversifikatsiyasi hisobiga ijobiy tomonga o‘zgarishi kutilmoqda.
2022–2025 yillar statistikasi shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy kategoriyalar:
YAIM o‘sishi – mehnat va kapital samaradorligiga bog‘liq ravishda izchil
rivojlanmoqda.
Inflyatsiya – pul va narx kategoriyalarining o‘zaro ta’sirida barqarorlashtirish
choralari bilan nazorat ostida.
Budjet – davlatning fiskal mexanizmlari orqali defitsitni muvozanatlashtirish
yo‘lida.
Mehnat bozori – bandlik darajasi ortib, ishsizlik pasaymoqda.
Migratsiya va pul o‘tkazmalari – milliy iqtisodiyotga tashqi resurs sifatida
xizmat qilmoqda.
Savdo balansi – diversifikatsiya va eksportni kengaytirish orqali
yaxshilanmoqda.

23Demak, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy kategoriyalar nafaqat nazariy
tushunchalar, balki milliy iqtisodiyotni boshqaruvchi mexanizmlar sifatida
amalda faol ishlamoqda.

262.2. Iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’siri
Iqtisodiy kategoriyalar insoniyat taraqqiyoti davomida jamiyat hayotining
barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatib kelgan. Mehnat, kapital, qiymat, narx, foyda,
raqobat, talab va taklif kabi kategoriyalar faqat iqtisodiy faoliyatni emas, balki
ijtimoiy jarayonlarni ham belgilab beradi. Chunki ular jamiyatning moddiy
ishlab chiqarish asosini tashkil etadi, bu esa siyosat, madaniyat, ta’lim va hatto
axloqiy me’yorlarga ham bevosita ta’sir qiladi.
Masalan, mehnat kategoriyasi faqat ishlab chiqarishdagi kuch sifatida emas,
balki insonning jamiyatdagi o‘rni va ijtimoiy mavqeini ham belgilovchi mezon
sifatida qaraladi. Har bir davrda mehnatning qadrlanishi darajasi, uni tashkil
etish uslubi va samaradorligi jamiyatning umumiy rivojlanish sur’atlariga ta’sir
ko‘rsatgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa mehnat samaradorligi bevosita
insonning daromad darajasi, farovonligi va ijtimoiy himoyalanishi bilan
bog‘lanadi.Shuningdek, kapital kategoriyasi jamiyatda iqtisodiy resurslarning
taqsimlanishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Kapitalning jamlanishi va

27to‘planishi ijtimoiy tabaqalanishga olib kelishi, ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi
tengsizlikni kuchaytirishi yoki aksincha, davlat tomonidan qayta taqsimlash
mexanizmlari orqali adolatni ta’minlashi mumkin. Shu nuqtai nazardan,
iqtisodiy kategoriyalar jamiyatda ijtimoiy barqarorlikning saqlanishi va
rivojlanish darajasini belgilaydi.
Narx kategoriyasi esa iqtisodiy hayotning eng muhim ko‘rsatkichlaridan
biridir. U nafaqat bozor muvozanatini ta’minlaydi, balki aholining ijtimoiy
hayot tarziga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Narxlarning oshishi inflyatsiya
jarayoniga olib keladi, bu esa ijtimoiy norozilikni kuchaytirishi mumkin. Shu
sababli davlat tomonidan narxlarni barqarorlashtirish choralari nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy muvozanatni ta’minlash uchun ham muhimdir.
Talab va taklif kategoriyalari ham ijtimoiy jarayonlarga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Aholining talab darajasi, ularning xarid qobiliyati, ehtiyojlarning
qondirilish darajasi — bularning barchasi jamiyatda turmush darajasi va
ijtimoiy kayfiyatni belgilaydi. Taklif esa ishlab chiqarishning rivojlanish
darajasini, innovatsiyalarni, yangi texnologiyalarning joriy etilishini
ta’minlaydi.
Foyda kategoriyasi esa tadbirkorlik faoliyatining asosiy rag‘batlantiruvchi
omili sifatida iqtisodiy jarayonlarning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Shu
bilan birga, foydaning taqsimlanishi ijtimoiy adolat masalasini ham keltirib
chiqaradi. Agar foyda faqat ma’lum bir guruh qo‘lida to‘plansa, ijtimoiy
tengsizlik ortadi; agar u adolatli taqsimlansa, jamiyat barqarorligi va aholining
turmush farovonligi oshadi.
Iqtisodiy kategoriyalar jamiyatdagi ijtimoiy tenglik va adolat tamoyillarini
shakllantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Masalan, daromad kategoriyasi
aholining turmush darajasini belgilaydi, ularning iste’mol qilish imkoniyatlarini
kengaytiradi yoki toraytiradi. Yuqori daromad guruhlariga mansub qatlamlar
ko‘proq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, past daromad guruhlari
ko‘pincha faqat asosiy ehtiyojlarini qondirish bilan cheklanadi. Shu sababli

28daromadlarni adolatli taqsimlash, soliq siyosati orqali qayta taqsimlash
mexanizmlarini joriy etish ijtimoiy barqarorlik uchun zarur hisoblanadi.
Shuningdek, kredit va pul muomalasi kategoriyalari ham ijtimoiy
jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Aholining bank tizimiga bo‘lgan
ishonchi, kreditlardan foydalanish imkoniyatlari, ularning qaytarilishi va foiz
stavkalari jamiyatning iqtisodiy faolligini belgilab beradi. Agar kreditlar qulay
shartlarda taqdim etilsa, tadbirkorlik rivojlanadi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va
ishsizlik darajasi pasayadi. Aksincha, yuqori foizli kreditlar iqtisodiy faollikni
susaytiradi va ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi.
Pulning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiya jarayoni esa bevosita ijtimoiy
muammolarga olib keladi. Inflyatsiya aholining real daromadlarini kamaytiradi,
kambag‘allik darajasini oshiradi va ijtimoiy norozilikni kuchaytiradi. Shu
sababli markaziy banklar inflyatsiyani jilovlashni asosiy maqsad qilib qo‘yadi.
Bu nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy muvozanat uchun ham muhim
ahamiyatga ega.
Iqtisodiy kategoriyalarning ta’sirini tahlil qilganda, aholining bandligi
masalasini ham alohida ta’kidlash kerak. Bandlik nafaqat iqtisodiy
samaradorlikni, balki ijtimoiy barqarorlikni ham belgilaydi. Ish o‘rinlari yetarli
bo‘lsa, jamiyatda turmush darajasi oshadi, jinoyatchilik kamayadi, ijtimoiy
kayfiyat yaxshilanadi. Aksincha, ishsizlik ortsa, ijtimoiy tanglik kuchayadi,
kambag‘allik darajasi oshadi, ijtimoiy muammolar yuzaga keladi.
Raqobat kategoriyasi esa bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi
kuchidir. Raqobatning sog‘lom shakli sifat va samaradorlikni oshiradi,
iste’molchilar uchun qulay sharoit yaratadi. Shu bilan birga, raqobatning
adolatsiz shakli — monopoliyalar yoki kartellarning paydo bo‘lishi esa ijtimoiy
tengsizlikni kuchaytiradi, iste’molchilar huquqlarini cheklaydi va jamiyatning
iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Shuningdek, xalqaro savdo va
integratsiya jarayonlari bilan bog‘liq iqtisodiy kategoriyalar ham ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarda muhim o‘rin tutadi. Eksport va import hajmining

29o‘zgarishi nafaqat davlat byudjetiga, balki aholining iste’mol imkoniyatlariga
ham bevosita ta’sir qiladi. Masalan, import hajmi ortsa, ichki bozor tovarlarga
boyiydi, ammo mahalliy ishlab chiqaruvchilar raqobatga dosh berishda
qiynalishi mumkin. Eksportning ortishi esa davlat daromadlarini oshiradi, yangi
ish o‘rinlari yaratadi va aholining turmush darajasini yaxshilaydi.
Iqtisodiy kategoriyalar va ijtimoiy jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi
jamiyatda barqarorlikni ta’minlash uchun muhim mezon hisoblanadi. Masalan,
soliqlar kategoriyasini olaylik. Soliqlar davlat byudjeti daromadlarining asosiy
manbai hisoblanadi. Soliq stavkalari va ularning yig‘ilish darajasi jamiyatdagi
ijtimoiy muvozanatga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori soliqlar tadbirkorlikni
susaytirishi mumkin, past soliqlar esa davlat byudjetining defitsitga uchrashiga
olib keladi. Shu sababli soliqlarni oqilona belgilash — iqtisodiy rivojlanish va
ijtimoiy barqarorlik o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashning muhim vositasidir.
Davlat byudjeti kategoriyasi ham ijtimoiy jarayonlarda asosiy rol o‘ynaydi.
Byudjet daromadlari va xarajatlari aholining turli ehtiyojlarini qondirish,
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini
qo‘llab-quvvatlash, nafaqalar va ijtimoiy to‘lovlarni amalga oshirish uchun
xizmat qiladi. Byudjetning ijtimoiy yo‘naltirilganligi jamiyatda adolat va
tenglikni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, investitsiyalar kategoriyasi ham ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Investitsiyalar hajmi ortsa, yangi ishlab
chiqarish quvvatlari yaratiladi, bandlik darajasi oshadi, infratuzilma rivojlanadi
va jamiyatning umumiy turmush darajasi yuksaladi. Aksincha,
investitsiyalarning kamayishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi va ijtimoiy
muammolarni kuchaytiradi.
Jamiyatdagi iqtisodiy kategoriyalarning yana bir muhim ta’siri —
kambag‘allik va tengsizlik darajasi bilan bog‘liqdir. Daromadlarning notekis
taqsimlanishi ijtimoiy tabaqalanishga olib keladi. Bu esa jamiyatda ijtimoiy
ziddiyatlar, norozilik kayfiyati va siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishi

30mumkin. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalardan biri sifatida daromadlarni qayta
taqsimlash mexanizmi alohida ahamiyatga ega. Progressiv soliq tizimi, ijtimoiy
nafaqalar, subsidiyalar va davlat qo‘llab-quvvatlash dasturlari — bularning
barchasi ijtimoiy tenglikni saqlashda yordam beradi.Shuningdek, iqtisodiy
kategoriyalar ekologik muammolarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishlab
chiqarish va iste’mol jarayonlarida resurslardan foydalanish, energiya
manbalarini sarflash, chiqindilarni kamaytirish masalalari nafaqat iqtisodiy
samaradorlik, balki ijtimoiy farovonlik bilan ham bevosita bog‘liqdir. “Yashil
iqtisodiyot” tushunchasi aslida iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy jarayonlarga
ta’sirining zamonaviy ko‘rinishidir.
Raqamli iqtisodiyot davrida esa yangi iqtisodiy kategoriyalar shakllanmoqda.
Masalan, elektron pul, kriptovalyuta, raqamli aktivlar kabi tushunchalar nafaqat
iqtisodiy faoliyat, balki jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni ham o‘zgartirib
yubormoqda. Raqamli to‘lov tizimlari aholiga qulaylik yaratmoqda, lekin shu
bilan birga yangi xavf-xatarlarni ham keltirib chiqarmoqda. Shu jihatdan,
iqtisodiy kategoriyalar jamiyatning raqamli transformatsiyasida ham asosiy
omil bo‘lib qolmoqda.
Xalqaro iqtisodiy kategoriyalar ham ijtimoiy jarayonlarga ta’sir etadi.
Globalizatsiya sharoitida transmilliy kompaniyalar, xalqaro kapital oqimlari,
tashqi qarzlar, valyuta kurslari bevosita milliy iqtisodiyotga va aholining
farovonligiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Valyuta kursining o‘zgarishi import tovarlar
narxiga, demakki, aholining xarid qobiliyatiga ta’sir qiladi. Tashqi qarzlarning
ko‘payishi esa kelajak avlodlarning iqtisodiy yukini orttiradi.
Jamiyat taraqqiyotida iqtisodiy kategoriyalarning ta’siri turli davrlarda
turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichida talab
va taklif kategoriyalari ijtimoiy jarayonlarga eng katta ta’sir ko‘rsatadi.
Talabning keskin ortishi narxlarning oshishiga olib keladi, taklifning yetarli
darajada bo‘lmasligi esa inflyatsion bosimni kuchaytiradi. Bunday vaziyatda
aholining real daromadlari kamayadi, kambag‘allik kuchayadi va ijtimoiy

31norozilik kuchayishi mumkin. Shu sababli davlat siyosatida ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish, ichki bozorni to‘ldirish va inflyatsiyani jilovlash muhim vazifa
sifatida qaraladi.
Narx kategoriyasi ham ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda asosiy omillardan
biridir. Narxlarning keskin o‘zgarishi aholining xarid qobiliyatiga bevosita
ta’sir qiladi. Masalan, oziq-ovqat narxlarining ko‘tarilishi kam ta’minlangan
oilalarning ijtimoiy ahvolini og‘irlashtiradi. Shu sababli davlatlar asosiy
mahsulotlar bo‘yicha narxlarni barqarorlashtirish siyosatini yuritadi. Bu siyosat
nafaqat iqtisodiy barqarorlikni, balki ijtimoiy adolatni ham ta’minlashga xizmat
qiladi.
Bozor iqtisodiyotida foyda kategoriyasi ham ijtimoiy jarayonlarga ta’sir
ko‘rsatadi. Foyda tadbirkorlikning asosiy maqsadi bo‘lishi bilan birga,
jamiyatning umumiy farovonligiga ham ta’sir etadi. Foydaning ko‘payishi
ishlab chiqarish hajmining ortishiga, yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga olib
keladi. Shu bilan birga, foydaning haddan tashqari ortishi monopoliyalashuv
xavfini kuchaytiradi, bu esa jamiyatda ijtimoiy tengsizlikni keltirib chiqaradi.
Kapital kategoriyasi esa ijtimoiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi
kuchi hisoblanadi. Kapitalning samarali taqsimlanishi ishlab chiqarishning
o‘sishini ta’minlaydi, noto‘g‘ri taqsimlanishi esa ijtimoiy muammolarga olib
keladi. Masalan, kapitalning asosan moliyaviy sektorga yo‘naltirilishi real
ishlab chiqarishning sustlashuviga olib kelishi mumkin. Bu esa ishsizlikning
ortishiga va ijtimoiy beqarorlikka sabab bo‘ladi.
Mehnat kategoriyasi ham iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Mehnat unumdorligining oshishi jamiyat farovonligini yuksaltiradi,
aholining turmush darajasini yaxshilaydi. Aksincha, mehnatning
qadrlanmasligi, ishchi kuchining arzonligi ijtimoiy noroziliklarni kuchaytiradi.
Shu sababli davlat siyosatida mehnatga haq to‘lash, kasb-hunar ta’limi va
mehnat sharoitlarini yaxshilash alohida ahamiyat kasb etadi.Ijtimoiy adolat
tamoyillarini ta’minlashda iqtisodiy kategoriyalarning bevosita ta’siri yaqqol

32ko‘rinadi. Masalan, daromadlarni taqsimlash mexanizmi ijtimoiy tabaqalanishni
yumshatishga xizmat qiladi. Ijtimoiy yordam dasturlari, nafaqalar, subsidiyalar
orqali past daromadli guruhlar qo‘llab-quvvatlanadi. Bu esa jamiyatda
barqarorlikni mustahkamlaydi.Xalqaro miqyosda iqtisodiy kategoriyalarning
ta’siri yanada kengroqdir. Masalan, tashqi savdo balansi mamlakatning valyuta
barqarorligini ta’minlaydi, bu esa aholining turmush darajasiga ham bevosita
ta’sir qiladi. Valyuta kursining pasayishi import narxlarini oshiradi, aholining
xarid qobiliyatini kamaytiradi. Shu bilan birga, eksportning ortishi yangi ishlab
chiqarish quvvatlarini yaratadi va bandlikni oshiradi.
2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish
mexanizmining o‘ziga xos jihatlari
O‘zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida o‘z milliy
yo‘lini tanladi. Bu yo‘l bosqichma-bosqich islohotlarga, ijtimoiy himoya
tizimining mustahkamligiga va milliy qadriyatlar bilan uyg‘unlashgan iqtisodiy
mexanizmlarga asoslanadi. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish
mexanizmlari ham boshqa davlatlarga qaraganda o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Ularning mohiyatini chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
1. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning shakllanishiga ta’sir etuvchi
omillar
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, yangi iqtisodiy tizim barpo etish
zarurati yuzaga keldi. Bunda bir necha omillar iqtisodiy kategoriyalarning amal
qilish mexanizmini belgilab berdi:
Davlatning yetakchi roli. Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslanilgan holda
ham davlat iqtisodiyotni boshqarishda muhim ishtirokchi sifatida qolmoqda
Milliy qadriyatlar. Iqtisodiy kategoriyalar mahalliy urf-odat va an’analarga
moslashgan holda rivojlanmoqda.

33Hududiy tafovutlar. Har bir viloyat va hududning resurslari, aholisi va
iqtisodiy imkoniyatlari turlicha bo‘lgani sababli, iqtisodiy kategoriyalarni
amalga oshirish mexanizmi ham differensial xarakterga ega.
Global integratsiya. Jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar O‘zbekiston
iqtisodiyotiga ham ta’sir qiladi. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalar xalqaro
talab va standartlarga moslashmoqda.
2. Asosiy iqtisodiy kategoriyalarning O‘zbekistondagi o‘ziga xos jihatlari
Narx mexanizmi
O‘zbekistonda narx kategoriyasining amal qilishida davlat nazorati va bozor
erkinligi uyg‘unlashgan. Masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bo‘yicha
narxlarning keskin o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun davlat intervensiyalari
amalga oshiriladi. Shu bilan birga, erkin bozor tamoyillari ham bosqichma-
bosqich joriy qilinmoqda.
Talab va taklif
Talab va taklif kategoriyalari aholining xarid qobiliyati, real daromadlari va
ishlab chiqarish hajmlariga bevosita bog‘liq. O‘zbekistonda aholining yosh
tarkibi juda yosh bo‘lgani uchun iste’mol bozori doimo kengayib bormoqda. Bu
talabning doimiy ravishda ortib borishini ta’minlaydi.
Foyda va kapital
O‘zbekistonda foyda kategoriyasi nafaqat tadbirkorlik faoliyatining maqsadi,
balki jamiyatda yangi ish o‘rinlari yaratish vositasi sifatida ham qaraladi.
Kapitalning asosiy qismi esa hozircha davlat investitsiyalari va xorijiy
kreditlarga tayanmoqda. Shu sababli kapital kategoriyasining amal qilish
mexanizmi davlat siyosati bilan chambarchas bog‘liq.
Mehnat
Mehnat kategoriyasi mamlakatda eng muhim omillardan biridir. Chunki
O‘zbekiston aholisi yosh va mehnatga layoqatli. Shu bois mehnat bozorini
samarali tashkil etish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir.
Mehnatni qadrlash, kasb-hunar ta’limini rivojlantirish va xorijda ishlayotgan

34mehnat migrantlarini qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari bu kategoriyaning
o‘ziga xos jihatlaridir.
Soliqlar va byudjet
O‘zbekiston soliq siyosatida oxirgi yillarda sezilarli o‘zgarishlar amalga
oshirildi. Soliq stavkalari kamaytirildi, soddalashtirilgan tartiblar joriy qilindi.
Davlat byudjeti esa asosan ijtimoiy sohalarni — ta’lim, sog‘liqni saqlash va
infratuzilmani moliyalashtirishga yo‘naltirilmoqda.
Investitsiyalar
Investitsiyalar kategoriyasi O‘zbekistonda strategik ahamiyatga ega. Xorijiy
investitsiyalarni jalb etish uchun erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilgan, soliq
imtiyozlari taqdim etilgan. Shu bilan birga, ichki investitsiyalarni
rag‘batlantirish maqsadida milliy banklar va davlat kafolatlari tizimi
kengaytirilmoqda.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda iqtisodiy kategoriyalarning ta’siri
Iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi nafaqat iqtisodiyotda,
balki ijtimoiy hayotda ham bevosita seziladi. Masalan:
Narxlar barqarorligi – aholining real daromadlari va ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlaydi.
Soliq tizimi – tadbirkorlikni rivojlantirish va byudjet daromadlarini oshirish
orqali ijtimoiy sohalarni moliyalashtiradi.
Investitsiyalar – yangi ish o‘rinlari yaratadi, hududlarning iqtisodiy
salohiyatini oshiradi.
Mehnat va bandlik – ijtimoiy tenglikni ta’minlaydi, kambag‘allikni
kamaytiradi
4. O‘zbekistonda iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmini
takomillashtirish yo‘llar
Bozor mexanizmlarini kuchaytirish. Narxlarning erkin shakllanishini
bosqichma-bosqich kengaytirish.

35Davlat ishtirokini optimallashtirish. Iqtisodiyotni bevosita boshqarishdan
ko‘ra tartibga solishga o‘tish.
Hududiy iqtisodiy siyosatni chuqurlashtirish. Har bir hududning o‘ziga xos
imkoniyatlarini inobatga olish.
Soliq siyosatini yanada soddalashtirish. Tadbirkorlikni rag‘batlantirish uchun
qulay sharoit yaratish.
Mehnat bozorini rivojlantirish. Kasb-hunar ta’limini kengaytirish, mehnat
migrantlari bilan ishlash tizimini mustahkamlash.
Investitsiyalarni jalb qilish. Xorijiy investorlar uchun huquqiy kafolatlarni
kuchaytirish va mahalliy investorlarga rag‘batlar berish.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy kategoriyalarning amal qilish mexanizmi
o‘ziga xos milliy yo‘l asosida rivojlanmoqda. U davlatning faol ishtiroki,
bosqichma-bosqichlik tamoyili, milliy qadriyatlar va xalqaro integratsiya
talablariga moslashgan holda shakllanmoqda. Kelajakda bu mexanizmlarni
yanada takomillashtirish mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sishini va ijtimoiy
farovonlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
X ulosa
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, iqtisodiy kategoriyalar va ularning
amal qilish mexanizmlarini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Mavzu bo‘yicha
olib borilgan tadqiqotlarim davomida shuni angladimki, iqtisodiy kategoriyalar
jamiyat taraqqiyotining nazariy va amaliy asosini tashkil etadi. Ular nafaqat
iqtisodiyotda, balki ijtimoiy hayotda ham hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Men o‘rgangan manbalar va tahlillar shuni ko‘rsatdiki, iqtisodiy
kategoriyalar bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘zaro chambarchas bog‘liq holda
amal qiladi. Masalan, narx, talab va taklif, foyda, mehnat, kapital, investitsiya,
soliq kabi kategoriyalar bir-birini to‘ldiradi va yagona iqtisodiy tizimning
samarali ishlashini ta’minlaydi.

36O‘zbekiston misolida esa men shuni tushundimki, iqtisodiy kategoriyalarning
amal qilish mexanizmi o‘ziga xos milliy jihatlarga ega. Davlatning faol
ishtiroki, bosqichma-bosqich islohotlar, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan siyosat va xalqaro hamkorlik mamlakatimiz iqtisodiy modelini
belgilab bermoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda investitsiyalarni jalb etish, soliq
tizimini soddalashtirish, mehnat bozorini rivojlantirish va ijtimoiy himoya
tizimini mustahkamlash orqali iqtisodiy kategoriyalar samarali ishlamoqda.
Men uchun bu mavzu dolzarb bo‘ldi, chunki iqtisodiy kategoriyalarni
o‘rganish orqali nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki mamlakatimiz
iqtisodiy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlarning mazmunini ham chuqurroq
tushundim. Ushbu kurs ishi davomida men o‘zim uchun muhim xulosaga
keldim: iqtisodiy kategoriyalarni to‘g‘ri anglash va ularning amal qilish
mexanizmlarini puxta o‘rganish har qanday iqtisodiy islohotlar samaradorligini
oshiradi, barqaror o‘sish va xalq farovonligini ta’minlashning muhim sharti
hisoblanadi.Shu bois, men o‘ylaymanki, iqtisodiy kategoriyalarni yanada
mukammal o‘rganish va ularni amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash orqali
O‘zbekistonning kelajakdagi taraqqiyoti yanada barqaror va samarali bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini

37oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.

3818) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Iqtisodiy kategoriyalar va ularning amal qilish mexanizmi

Sotib olish