• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 45.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория Юриспруденция

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlash

Yanponiya Xalq Respublikasida milliy xavfsizlikni ta’minlash xususiyatlari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib milliy xavfsizlikni ta’minlash jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar xizmat qildi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-uslubiy asosi bo’lib ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish, milliy xavfsizlikni ta’minlashning tashkiliy-milliy va institusional jihatlarini takomillashtirish bo’yicha yirik iqtisodchi-olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy konsepsiyalar xizmat qildi. Shuningdek, tadqiqot davomida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlardan ham keng foydalanildi. Tadqiqot davomida milliy-statistik, tizimli va qiyosiy tahlil va boshqa zamonaviy ilmiy o’rganish usullaridan foydalanildi. - milliy xavfsizlikni ta’minlash ko’rsatkichlari va mezonlari asosida YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlashning zamonaviy holatiga baho berilgan; - Yaponiya Xalq Respublikasida milliy xavfsizlikni ta’minlash tajribasidan O’zbekistonda foydalanish bo’yicha takliflar tayyorlangan. Uning materiallaridan O’zbekistonda milliy xavfsizlikni ta’minlash bilan bog’liq dasturlar ishlab chiqishda foydalanish mumkin. Ilmiy axborot, nazariy xulosa va amaliy tavsiyalardan milliyot yo’nalishidagi oliy o’quv yurtlarida o’quv jarayonida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi va o’rganilganlik darajasi asoslangan, ishning maqsadi va vazifalari, ob’ekti va predmeti belgilab olingan, ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati yoritib berilgan. Bitiruv malakaviy ishining turli milliy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni tahlil qilish va umumlashtirish asosida ―milliy xavfsizlik atamasining mohiyati‖ 4 - aholi yashash darajasi bo’yicha mamlakat hududlari o’rtasidagi farqlar. Ko’rsatkich miqdori quyi chegaradan past tushgandagina milliy tahdid vujudga keladi. Bu chegara - milliy manfaatlar nuqtai nazaridan ho’jalik nisbatlarining eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy indiqatorlar bo’lib, ularga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarining milliy rivojlanishiga to’sqinlik qiladi va mamlakat milliy xavfsizligiga taxdid soladi. Tahlikali chegaralarni belgilash bo’yicha ham milliy adabiyotlarda turli xil qarashlar mavjud. Bu milliy xavfsizlik muammosining murakkabligi va ko’p qirraligi bilan izohlanadi. Jamiyatning xavfsiz rivojlanishi chegaralarini aniqlash uchun miqdoriy ko’rsatkichlar bilan birga sifat ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Shu sababli milliy xavfsizlik mezonlari deganda milliy xavfsizlik darajasining miqdoriy va sifat ko’rsatkichlarini ifodalovchi belgilar majmuini tushunish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, milliy xavfsizlik mezonlari milliyotning joriy holatiga baho berish imkonini beradi. Xususan, akademik Bogomolov V.A. mamlakat milliy holatini aniqlashga yordam beradigan quyidagi mezonlarni ajratib ko’rsatadi22: birinchi – mamlakat rivojlanishining barqarorligi mezonlari, ikkinchi – pasayish davridagi yo’qotishlarning o’rnini tiklash darajasi mezonlari, uchinchi – milliy manfaatlarga, mamlakatning jahon milliyotidagi o’rniga, uning istiqboldagi rivojlanish maqsadlari, vazifalariga muvofiqligi mezonlari Ko’rinib turibdiki, milliy xavfsizlikka baho berish bitta mezon bilan chegaralanmaydi. Shu sababli aytishimiz mumkinki, milliy xavfsizlik milliyot holatining ko’pmezonli tavsifidir. Ijtimoiy-milliy rivojlanishning hozirgi bosqichida iqtisodchi-olimlar quyidagi mezonlar ajratib ko’rsatiladi: - turmush darajasi va sifati; - inflyasiya sur’ati; - byudjet defisiti; 17 Ma’lumki, statistik ko’rsatkichlar dinamikasi mamlakat milliy xavfsizligiga baho berish uchun yetarli emas, chunki umumiy statistik ko’rsatkichlar xoh u ijobiy bo’lsin, xoh salbiy o’z-o’zicha ko’p narsa haqidama’lumot bermaydi. Shu sababli milliy xavfsizlikka baho berish muayyan mezonlar vositasida amalga oshrilishi maqsadga muvofiq. Biroq hamma savolga javob beradigan mezonlar ham mavjud emas. Shu sababli har qanday mezonlar baholash xarakteriga ega, xolos. Odatda mamlakat milliy xavfsizlik darajasiga baho berishda milliy xavfsizlikning quyi va yuqori tahlikali chegaralari belgilanadi. Ilmiy adabiyotda milliy xavfsizlik quyi tahlikali chegarasiga oid indikatorlar 50 ta ko’rsatkichni qamrab olgan holda quyidagicha turkumlangan: 1) milliyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi ko’rsatkichlar. Ushbu guruhga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarishi va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun xarajatlar ulushi, investisiyalar, foydali kazilma boyliklarining zaxiralari bo’yicha quyi taxlikali chegarani ifodalovchi indikatorlar; 2) moliyaviy tizim barqarorligi ko’rsatkichlariga davlat byudjeti kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o’zaro hisob-kitob va soliq intizomini ifodalovchi ko’rsatkichlar; 3) ijtimoiy soha ko’rsatkichlari aholi daromadlari darajasi va uning mulkiy jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik va ijtimoiy soha xarajatlari bo’yicha quyi tahlikali chegaralarni o’z ichiga oladi; 4) tashqi savdo va milliy faoliyat ko’rsatkichlari guruhiga mamlakat ichki iste’molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning ulushi bo’yicha quyi tahlikali chegaralarni ifodalovchi indikatorlar kiradi. Milliy adabiyotda milliy xavfsizlik ko’rsatkichlari sifatida S.Yu.Glazev taklif etgan turkumlashdan ko’proq foydalanilmokda. Bu ko’rsatkichlar turkumiga quyidagilar kiradi: 15 yaratilishi, ishlab chiqarishning muntazam modernizatsiyalashib, yangilanishi va takomillashib borishi hamda xodimlarning bilim, kasb-malaka, umumiy madaniy darajasining o’sib borishi bilan yaqindan bog’liq. Aks holda milliy xavfsizlikni ta’minlab bo’lmaydi. Yuqoridagi ta’riflarni umumlashtirgan holda, bizning fikrimizcha, milliy xavfsizlikka quyidagicha ta’rif berish mumkin: milliy xavfsizik — bu, davlat milliy tizimiga ta’sir qiluvchi va uning eng kam chiqim bilan, bosqichma- bosqich barqaror rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial imkoniyatlarini har tomonlama amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko’p ifodalanishiga imkon beruvchi (ichki va tashqi) shart va omillar yig’indisi, shuningdek, davlatning turli xil xavflar va yo’qotishlarga qarshi turish qobiliyatidir. Ta’kidlash lozimki, milliy xavfsizlik milliyotning turli sub’ektlariga tegishli va ular quyidagilardan iborat: alohida fuqarolar; xususiy tadbirkorlik, biznes; davlat korxonalari; milliy milliyot; davlat. Ichki milliy sohalarda xavfsizlik tabiiy, texnikaviy-milliy, infratuzilmaviy, ijtimoiy, mikro va makromilliy rivojlanishning boshqa omillari, shuningdek, turli beqarorlikni, tanglikni keltirib chiqaruvchi ichki va tashqi tahdidlar ta’siridan himoya qiluvchi ichki imkoniyatlar bilan bog’liqdir 2 . Tashqi milliy sohadagi xavfsizlik mamlakatning jahon bozoridagi raqobatbardoshligi, milliy valyutaning barqarorligi, davlatning moliyaviy ahvoli bilan tavsiflanadi. Alohida ta’kidlab o’tish joizki, ―milliy xavfsizlik tushunchasi ―risk (tavakkalchilik) kategoriyasi bilan uzviy bog’liqdir. Uzoq yillar davomida milliyotni boshqarish nazariyasi va amaliyotida, ayniqsa, makromilliyot darajasida uning rivojlanishiga qat’iy belgilangan jarayon sifatida qaralgan. Ushbu jarayonda xo’jalik qarorlarining ko’zda tutilmagan natijalarga olib kelishi, takror ishlab chiqarish jarayonlari buzilishining salbiy oqibatlari nazarda tutilmas edi. Bu esa ―milliy risk omillariga e’tibor bermaslik oqibati edi. Zero‖ 2 Iqtisodiy xavfsizlik . O ’ quv qo ’ llanma TOSHKENT -2019. X. Abdulqosimov, M. Abdulqosimov. 9 asosiy elementi – bu insonlar, ularning maqsadlari, faoliyati va munosabatlari ekan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan o’z vazifalarining hal etilishi ham ko’p jihatdan tashkiliy tuzilmalarga kiritilgan insonlarning faoliyatiga, kadrlarni boshqarish rasional tizimining barpo etilganligiga, ya’ni ularning maqsadga muvofiq tanlanganligiga, joy-joyiga qo’yilganligiga, moslashuv jarayonining maqsadga muvofiq o’tkazilishiga, mehnat faoliyatining rag’batlantirilishiga, sifat jihatdan rivojlanishiga va kasbiy jihatdan o’sishiga bog’liq bo’ladi. Davlat milliy xavfsizligi uchun uning texnik-ishlab chiqarish elementi muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga qayd etish lozimki, mamlakatimizda ishlab chiqarish vositalari importi hajmining salmoqli tarzda o’sishi natijasida ushbu vositalar bo’yicha mamlakatimiz xorijiy mamlakatlarga tobora ko’proq tobe’ bo’lib qolmoqda. Milliy xavfsizlikning texnologik tashkil etuvchisi mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining shunday holatini ifodalaydiki, u eng qisqa muddat ichida fuqarolik va mudofaa ishlab chiqarishining yetakchi tarmoqlarida yuksak rivojlanishni ta’minlaydigan texnologik qarorlarni ishlab chiqishni kafolatlaydi. Ayniqsa, ishlab chiqarishga jalb etilayotgan resurslarning salmog’i kam bo’lgan holatda kishilarning ishlab chiqarish va shaxsiy ehtiyojlarini qondira oladigan novatsiyalar alohida ahamiyat kasb etadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar axborot texnologiyalarini rivojlantirishga yuqori darajada e’tibor qaratadilar. Axborot tarmoqlarining rivojlanishi o’z navbatida bilimlar ishlab chiqaruvchilari, ularni tarqatuvchilari va foydalanuvchilari sonining o’sishini ko’zda tutadi. Shuningdek, axborotlar olishni bir necha marta yengillashtirar ekan, ular hayotga yanada global xarakter baxsh etadi. Milliy xavfsizlik tizimining muhim elementi oziq-ovqat xavfsizligi hisoblanadi. U milliyotning qishloq xo’jalik sektori mamlakat aholisini oziq- ovqat, sanoatni zaruriy qishloq xo’jalik xomashyosi bilan ta’minlashini ko’zda tutadi. Milliy xavfsizlik tizimida energetika xavfsizligining roli katta. U milliy milliyot va mudofaa majmuasi ehtiyojlari uchun energiya tashuvchilarini 11 Barqarorlik – bu, jamiyatning favqulotda holatlarda hamda o’z manfaatlarini qondirish qobiliyati, vaziyatni tiklash imkoniyatidir. ―Milliy xavfsizlik tushunchasi ilk bor resurslarni chegaralanganligi‖ to’g’risidagi masala keskinlashgan bir paytda yuzaga keldi. Milliy xavfsizlik ko’p qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha bo’lib, bu holat unga yagona ta’rif berishni qiyinlashtiradi. Shu sababli unga berilgan ta’riflar ko’p va ular bir-biridan qo’yilgan maqsad, tahlil usuli jihatidan farq qiladi. Xususan milliy xavfsizlikka davlat tomonidan ichki va tashqi tahdidlarning mamlakat xo’jaligiga kuchli zarar yetkazishiga yo’l qo’ymaslikni kafolatlovchi sharoitlar sifatida qarash mumkin16. Boshqacha qilib aytganda, davlat pul- kredit, soliq, byudjet va boshqa moliyaviy siyosat turlaridan foydalanib, milliy vaziyatning ijobiy barqarorligini ta’minlaydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, ―milliy xavfsizlik ka berilgan ushbu ta’rifda davlat hokimiyati organlari ‖ tomonidan amalga oshiriladigan muhofaza mexanizmiga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Shunga yaqin ta’rif quyidagi ta’rifda ham keltirilgan: ―Milliy xavfsizlik – bu milliyotning shunday holatiki, bu uning ijtimoiy-milliy jarayonlarning bir maromda davom etishiga xalaqit beradigan, aholining erishilgan turmush darajasini izdan chiqarib, jamiyatda kuchli ijtimoiy tanglikni yuzaga keltiradigan, shuningdek, davlatning mavjudligiga xavf tug’diradigan tashqi va ichki omillar ta’siriga bardoshli ―immunitet i bilan tavsiflanadi17. ‖ Ayni vaqtda akademik L.Abalkin bu tushunchani ancha kengroq yoritadi: ―milliy xavfsizlik – bu milliy tizimning shunday holatiki, u milliyotning dinamik va samarali rivojlanishini ta’minlashga, ijtimoiy vazifalarni hal etishga imkoniyat yaratadi. Bu holatda davlat mustaqil milliy siyosatni ishlab chiqish va hayotga joriy etish imkoniyatiga ega bo’ladi 18. ‖ Ushbu ta’rifda nafaqat mavjud milliy vaziyatdan himoyalanish tamoyili, balki barcha darajadagi milliy sub’ektlarning yanada rivojlanishi uchun salohiyat ham hisobga olingan. 7 barqaror yetkazib berishni ko’zda tutadi. Bu ayniqsa, yoqilg’i-energetika resurslari taqchil bo’lgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya, YAPONIYA va qator Yevropa mamlakatlari uchun alohida ahamiyatga ega. Ayni vaqtda yoqilg’i-energetika resurslariga boy mamlakatlarda bu omil milliyotning boshqa tarmoqlari rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Xususan, Fors ko’rfazi arab mamlakatlari, Rossiya kabi mamlakatlar milliyoti ko’p jihatdan jahon yoqilg’i bozoridagi kon’yunkturaviy o’zgarishlarga bog’liq bo’lib qolgan. Bu esa milliy xavfsizlikni ta’minlashna salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, milliy xavfsizlikning barcha tarkibiy komponentlarida milliy milliyotning barqaror rivojlanishini ta’minlash va turli tahdidlarga qarshi harakat uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratishda davlat kafolati talab etiladi. Demak, globallashuv jarayonlari chuqurlashib, raqobat kurashi murosasiz tus olayotgan vaziyatda milliy xavfsizlikka daxl qiluvchi, mamlakatning milliy manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan tahdidlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Milliy xavfsizlikka tahdidlar deganda shunday hodisalar va jarayonlar tushuniladiki, ular mamlakatdagi milliy vaziyatga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shaxs, jamiyat, davlatning milliy manfaatlarini cheklaydi, milliy qadriyatlar va milliy hayot tarziga xavf tug’diradi. Milliy xavfsizlik amaliyotida bu tahdidlar ikki turga bo’linadi: ichki va tashqi. Ichki tahdidlar – bu o’z-o’zini asray olish va takomillashtira olish qobiliyatining mavjud emasligi, rivojlanishda innovasiya unsurlarining zaifligi, milliyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi, jamiyat evolyusiyasining og’riqsiz yo’llarini izlab topish uchun qarama-qarshiliklar va ijtimoiy tangliklarni bartaraf etishda manfaatlar mutanosibligini topish qobiliyatining mavjud emasligidir. Milliy xavfsizlikka tahdidlar Milliy xavfsizlikka tahdidlar Importga kuchli bog ‘liqlik 12 8. M а ml а k а t milliy x а vfsizligini t а ’minl а shd а xorijiy investisiyal а r j а lb etish а lohid а а h а miyatg а eg а . Milliyotg а j а lb etilg а n xorijiy investisiyal а r h а jmi bo’yich а (131,0 mlrd. doll а r) Yaponiya xuddi 2018 yild а gidek, 2019 yild а h а m А QShd а n keyin 2-o’rinni eg а ll а di. 2018 yild а Yaponiya k а pit а l qo’yilm а l а rining keskin qisq а rishi yuz berdi. 2018 yild а ul а r 120,1 mlrd. А QSh doll а rig а teng bo’ldi. А mmo shung а q а r а m а y bu ko’rs а tkich bo’yich а Yaponiya yet а kchi m а ml а k а tl а r s а fid а qoldi. M а ml а k а t milliyotig а j а lb etilg а n investisiyal а r h а jmi m а ml а k а td а n chiq а rilg а n investisiyal а r h а jmig а nisb а t а n 11 mlrd. А QSh doll а rig а ko’p bo’ldi v а bu hol а t milliy x а vfsizlik nuqt а i n а z а rid а n ijobiy hol а t hisobl а n а di. 9. Hukum а t tomonid а n v а lyut а n а zor а tining kuch а ytirilishi Yaponiya oltin- v а lyut а z а xir а l а rining ko’p а yishig а olib keldi. 2018 yil dek а br hol а tig а ko’r а 2017 yilg а nisb а t а n m а ml а k а t oltin-v а lyut а z а xir а l а ri 4,3 foizg а o’sib, 3,14 trln. doll а rg а yetdi. M а ml а k а t milliy x а vfsizligining muhim ko’rs а tkichi hisobl а ng а n oltin-v а lyut а z а xir а l а rining o’sishi Yaponiya milliy milliy x а vfsizligini t а ’minl а sh bo’yich а muv а ff а qiyatl а rg а erish а yotg а nligid а n d а lol а t ber а di. 10. G а rchi so’nggi yill а rd а Yaponiyad а b а rq а ror milliy o’sish sur’ а tl а ri kuz а til а yotg а n bo’ls а -d а , milliy x а vfsizlikni t а ’minl а sh bor а sid а mu а mmol а r m а vjud. Bu mu а mmol а rd а n biri m а ml а k а tni don m а hsulotl а ri bil а n t а ’minl а shdir. YAPONIYAd а 2016 yild а 128,9 mln tonn а g’ а ll а yetishtirilg а n v а 2006-2016 yill а r d а vomid а YAPONIYAd а g’ а ll а ishl а b chiq а rish h а jmi q а riyb 1,2 m а rt а g а oshg а n. Shung а q а r а m а sd а n Yaponiya yirik miqdord а g’ а ll а import qil а di. Xusus а n, 2006-2016 yill а r or а lig’id а g’ а ll а importi 10 b а rob а rg а ch а ortib, 4,4 mln tonn а g а yetdi. 11. Yaponiyad а milliy x а vfsizlik bor а sid а gi yan а bir muhim mu а mmo s а no а t ishl а b chiq а rishini xom а shyo bil а n t а ’minl а sh bil а n bog’liq. So’nggi yill а rd а Yaponiya s а no а tid а m а hsulot ishl а b chiq а rish h а jmining o’sishi s а no а t ishl а b chiq а rishi uchun xom а shyo t а qchilligini keltirib chiq а rmoqd а . Shu s а b а bli YAPONIYAd а а m а lg а oshiril а yotg а n t а rkibiy islohotl а r n а tij а sid а 2016-2017 yill а rd а m а ml а k а t qor а met а llurgiya s а no а tid а f а oliyat 21 So’nggi yillarda mamlakat va mintaqalar milliy xavfsizligini ta’minlashda ijtimoiy omillarning roli ortmoqda. Ijtimoiy fikr bilan manipulyasiya qilish texnologiyalaridan foydalanish, aksiyalar tashkil etish davlat hokimiyatining inqiroziga sabab bo’lmoqda. Bu rangli inqiloblarga ham tegishli. Zero, milliy ahvoli og’ir aholini, shuningdek, yoshlarni rangli inqiloblarga jalb etish ancha yengil. Shu sababli milliy xavfsizlikning barcha tarkibiy elementlari o’ziga xos o’ringa ega 4 . Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, milliy xavfsizlikni ta’minlash mamlakat milliy taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, kadrlar siyosatini rasional olib borishning moddiy asosi hisoblanadi 5 . 2. Milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlari va mezonlari Davlatning eng muhim vazifasi - jamiyat barqarorligi va rivojlanishini ta’minlash, mamlakat xavfsizligiga taxdidlarni bartaraf etishdan iborat. Endigina vujudga kelayotgan xavfning oldini olish milliy taxdidlarning chuqurlashib ketishini passiv kuzatib turishga qaraganda g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, oqilona yondashuvga tayangan bunday sa’y-harakatlar xavfni oldini olishning asosiy tamoyili bo’lishi mumkin. Mamlakat milliy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning barcha faoliyat sohalarining holatini ko’rsatib belgilovchi ko’rsatkichlarining monitoringini tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu monitoring jarayonida milliy ko’rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va ularni o’zgarish tendensiyalari va istiqbolini aniqlash imkonini beradi. Ma’lumki, milliyot murakkab tizim sifatida uning holatini tavsiflovchi minglab ko’rsatkichlarga ega. Faqat O’zbekiston ijtimoiy-milliy rivojlanishini ifodalovchi jadvallarda 300 dan ortiq ko’rsatkichlar mavjud. Shu sababli mamlakatlarning milliy xavfsizligi holatini tahlil qilish uchun ular ko’rsatkichlar tizimi va mezonlar bilan to’ldirilishi lozim. 4 Karimov I. A.. Demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish – tarraqiyotimizning asosiy me’zoni. T. 19. – T., 2011. -B. 18. 5 www.FSB.org - Financial Stability Board. Rasmiy sayti. 14 va ob’ektiv zarurligi ochib berilgan, milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlar tizimi va mezonlarini bir tizimga keltirilgan. Ishning YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlashning hozirgi holati tahlil qilingan, Yaponiya Xalq Respublikasi milliy xavfsizligini ta’minlashdagi asosiy muammolar aniqlangan, milliy xavfsizlikni ta’minlashning YAPONIYA tajribasidan O’zbekistonda foydalanish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev “2019 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar” haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etib o‘tgan. Jumladan, ochiq iqtisodiyot, sog‘lom raqobat, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash uchun zarur sharoitlarni yaratish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, “yashirin” iqtisodiyotga qarshi kurashish, uning hajmini keskin qisqartirish, valyutani erkinlashtirish siyosatini izchil davom ettirish, barqaror monetar siyosatni amalga oshirish kabi ustuvor vazifalarni ta’kidlab o‘tdi 1 ” . 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “2019 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar” haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi, 2018 yil 29 dekabr. 5 mahsulothajmining jahonning o’rtacha ko’rsatkichlaridan sezilarli darajada past ekanligi milliy xavfsizlikni ta’minlashda muammolarni keltirib chiqaradi. Shu nuqtai nazardan milliy xavfsizlikni ta’minlashda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishayotgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya Xalq Respublikasi tajribasini o’rganish va umumlashtirish asosida ularning ijobiy tajribasidan mamlakatimizda foydalanish bo’yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kundagi dolzarb masalalardan hisoblanadi. Jahon xo’jaligining globallashuvi sharoitida milliy xavfsizlikni ta’minlash muammolari, milliy xavfsizlikning mohiyati, shart-sharoitlari va mezonlari yaponiya iqtisodchi olimlari tomonidan, xususan, O’zbekistonda milliy xavfsizlikni ta’minlashning tashkiliy-milliy, moliyaviy va institusional jihatlari, shuningdek, milliy xavfsizlikni ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning o’rni va roli masalalari o’zbekistonlik iqtisodchi-olimlar – Abulqosimov H.P., Alimov A.M., Vaxobov A.V., Jonixonov M., Isadjanov A.A., Rasulov T.S.,10 Rahmonov S., Rustamova I.B., Saidova D.N. Tursunov Sh.A.11 i.f.n. E.A.Mahmudov,12 dotsent B.D.Sadibekova13, dotsent G.A.Melibayeva14, o‘qituvchi A.U.Nig‘monovlarni15 va boshqalarning ilmiy ishlarida o’z aksini topgan. Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo’yilgan: - turli milliy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni tahlil qilish va umumlashtirish asosida ―milliy xavfsizlik atamasining mohiyati va ob’ektiv‖ zarurligini ochib berish; - milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlar tizimi va mezonlarini bir tizimga keltirish; - YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlashning hozirgi holatini tahlil qilish; - Yaponiya Xalq Respublikasi milliy xavfsizligini ta’minlashdagi asosiy muammolarni aniqlash; - milliy xavfsizlikni ta’minlashning YAPONIYA tajribasidan O’zbekistonda foydalanish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. 3 - ishsizlik me’yori; - milliy o’sish; - davlat qarzi; - oltin-valyuta zaxiralari; - jahon milliyotiga integrasiyalashuv darajasi; - xufiyona milliyot faoliyati; ‖ - mulk tarkibi; - soliq tizimi; - bozor infratuzilmalarining rivojlanishi. Ba’zi olimlar fikricha, milliy xavfsizlikka ko’plab ko’rsatkichlar orqali integral baholash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Boshqa bir guruh olimlar esa har bir mamlakat o’z milliy xavfsizligi uchun o’zi indikatorlar tizimini ishlab chiqishi va shu asosda tahlikali chegaralarni belgilashlari lozim deb hisoblaydi. Bundan tashqari, zamonaviy ilmiy manbalarni o’rganish natijalari shuni ko’rsatadiki, milliy xavfsizlik mezonlari quyidagilardan kelib chiqqan holda aniqlanishi mumkin: – milliyot sohalari tasniflanishi (moliya sohasi, ijtimoiy soha, tashqi milliy soha va boshqalar); – vujudga keladigan tahdidar (hayot darajasi va sifatining pasayishi – qashshoqlik darajasi, umr ko’rish uzoqligi mezonlari va boshqalar) Ushbu me’yorlar asosida mamlakat milliy xavfsizligiga baho berish uchun haqiqatda erishilgan natija tahlikali chegara (me’yor)lar qiymati bilan solishtiriladi. Bunday usulda mamlakat milliy xavfsizligi darajasiga baho berishning asosiy kamchiligi ko’rsatkich (indikator)larning aniqlik va haqqoniylik darajasini aniqlashning murakkabligi, ijtimoiy-milliy tizim xususiyatlarini hisobga oladigan ko’rsatkichlarni aniqlash bo’yicha uslubiy tavsiyalarning mavjud emasligidir 6 . 6 “Jinoiy yo‘l bilan topilgan pullarni legiallashtirish moliyaviy terorizimga qarshi kurash” mavzusidagi MDH ishtirokida o‘tkazilgan ilmiy amaliy anjuman. Moskva-Toshkent. 2019 yil. 18 milliy risk kategoriyasi milliy xavfsizlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Bu o’rinda riskni baholash bilan uni boshqarishni bir-biridan farq qilish lozim. Milliyotga ta’sir ko’rsatuvchi omillar va qabul qilingan xo’jalik qarorlari oqibatlarining noaniqligi tufayli riskni baholash ehtimollik kasb etadi. Bu jarayonni boshqarish favqulodda sodir bo’ladigan ijtimoiy-milliy xodisalarni oldindan payqab, ularning oqibatlarini yumshatish, kuchsizlantirish va bartaraf etish imkonini yaratadi. Albatta, tanglik holatining paydo bo’lish ehtimolligini baholash bilan bir qatorda u bilan bog’liq ravishda ko’riladigan zarar va yo’qotishlarni ham oldindan baholash zarurati tug’iladi. Demak, milliy xavfsizlik darajasini baholash risk omillarini tahlil qilish bilan birgalikda ―yo’qotish (zarar) kategoriyasidan foydalanishni ham taqozo etadi. Yo’qotish,‖ zarar haqiqiy, kutilgan, potensial, kompensatsiyaviy, ya’ni o’rni to’ldiriladigan va to’ldirilmaydigan bo’lishi ham mumkin 3 . Hozirgi paytda davlat milliy xavfsizligining tarkibiy elementlari sifatida inson resurslari, texnik-ishlab chiqarish, texnologik, oziq-ovqat, energetik, boshqaruv va axborot xavfsizligi tashkil etadi. Mamlakat milliy xavfsizligi tizimi Mamlakatning milliy xavfsizligi Boshqaruv xavfsizligi Energetika xavfsizligi Oziq-ovqat xavfsizligi Tashqi milliy xavfsizlik Moliyaviy xavfsizlik Axborot xavfsizligi Manba: Tadqiqot natijalari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Shubhasiz, har qanday mamlakatning milliy xavfsizligini ta’minlashning asosiy tashkil etuvchisi inson resurslari hisoblanadi. Bunda uning nafaqat miqdoriy, balki sifat ifodasi ham muhim rol o’ynaydi. Tashkiliy tuzilmalarning 3 https://www.gazeta.uz › 2019/07/13 › napu . 10 Innovatsiyalarning sust joriy etilishi Eksport tarkibida xomashyo ulushining yuqoriligi Milliyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi Noqulay investisiya muhiti Milliy valyuta kursining keskin o‘zgarishi Manba: Tadqiqot natijalari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Tashqi tahdidlar – bu jahon narxlari kon’yunkturasi va tashqi savdoning o’zgarishi, milliy valyuta kursining tebranishi, kapital kirishiga nisbatan uning chiqib ketish hajmining yuqori bo’lishi, importga ortiqcha bog’lanib qolish, xomashyo tovarlari eksportining haddan ziyod bo’lishi va boshqalardir. Bizning fikrimizcha, O’zbekiston milliy xavfsizligiga salbiy ta’sir etuvchi tashqi tahdidlarga quyidagilarni kiritish mumkin: - xom ashyo bazasi va past sifatli, raqobatbardosh bo’lmagan mahsulotlar sotiladigan bozor sifatida qolib ketish; - tashqi transport, axborot va ilmiy-texnika kommunikasiyalari tizimining rivojlanmaganligi; - mamlakat milliyotining ba’zi turdagi xom ashyo bozorlaridagi narxlar o’zgarishiga bog’liqligi; - mamlakatimizning anklav davlat va xalqaro dengiz yo’llaridan uzoqda ekanligi va boshqalar. Mamlakat milliy xavfsizligiga ta’sir etuvchi ichki xavflar quyidagilardan iborat: - mamlakat ijtimoiy-milliy rivojlanishidagi tarmoq va hududiy disproporsiyalar; - yer-suv va ayrim turdagi muhim mineral xomashyo resurslarining cheklanganligi; - milliy milliyotga va ba’zi hududlar milliyotiga yuqori demografik bosimning mavjudligi; - sanoatning ko’plab tarmoqlarida asosiy fondlar eskirish darajasining yuqoriligi va boshqalar. 13 Boshqa bir ta’rifga ko’ra, ―milliy xavfsizlik mamlakatning barqaror ijtimoiy-milliy rivojini mustaqil ta’minlash nuqtai nazaridan jamiyatning milliy va ishlab chiqarish kuchlari holati, davlatning milliy xavfsizligi talab darajasida qo’llab-quvvatlanishi, shuningdek, global raqobat sharoitida milliy milliyot raqobatbardoshligining zarur darajadaligini anglatadi 19. Ko’rinib turibdiki, bu‖ qarash yuqoridagi qarashga mohiyatan yaqin. Akademik L.I.Abalkin yuqoridagi fikrlaridan kelib chiqib, milliy xavfsizlikning mohiyatini chuqurroq ochib berish uchun uch omilga e’tibor qaratgan20: - milliy mustaqillik; - milliy milliyotning barqarorligi; - o’z-o’zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirlik. Jahon xo’jalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib, xalqaro integratsiya yer yuzining barcha mintaqalarini qamrab olayotgan zamonaviy milliy sharoitda hech bir mamlakat jahon xo’jaligidan ayro rivojlanishi mumkin emas, ya’ni mutlaq milliy mustaqil emas. Buning asosiy sababi shundan iboratki, xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining kuchayishi milliy milliyotlarni bir-biriga o’zaro bog’liq qilib qo’yadi. Shu sababli bugungi kunda milliy mustaqillik deganda davlatning milliy zahiralar ustidan nazorat o’rnata olish imkoniyati, jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida, ilmiy-texnika yutuqlarini ayirboshlashda teng ishtirok eta olishi va raqobatbardoshlikni ta’minlaydigan ishlab chiqarish, samaradorlik va sifat darajasiga erishishi tushuniladi. Shu bilan birga milliy milliyotning barqarorligi mulkchilikning barcha shakllari himoya qilinishini, tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy shart-sharoit va kafolatlarning yaratilishini, mamlakatdagi vaziyatning yomonlashuviga, beqarorlikka olib keladigan holatlarning jilovlanishini taqozo etadi. Shu bilan birga milliy xavfsizlik ta’minlanishi uchun milliyotning o’z- o’zidan rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, milliy xavfsizlikning ta’minlanishi qulay investisiya va innovatsiya muhitning 8 ko’rs а t а yotg а n 115 mln. tonn а h а jmd а gi ortiqch а ishl а b chiq а rish quvv а tl а ri tug а tildi. 12. So’nggi yigirm а yild а YAPONIYA j а hond а gi eng yirik xom а shyo iste’molchisig а а yl а ndi v а bu hol а t yu а nning rev а lv а siyasi bil а n birg а bordi. Yaponiya tomonid а n import qilin а dig а n а sosiy xom а shyo tov а rl а ri yoqilg’i- energetik а m а hsulotl а ri (j а mi xom а shyoning 45 foizi) v а miner а l xom а shyo resursl а ri (32 foiz rud а v а met а ll а r, 10 foiz temir rud а si), shuningdek, qor а met а ll m а hsulotl а ri (5 foiz) hisobl а n а di. 13. YAPONIYAd а neft ishl а b chiq а rish h а jmi 2010-2016 yill а r d а vomid а deyarli o’zg а rm а y qolg а n v а 2076 yild а 199,7 mln. tonn а ni t а shkil etg а n bo’ls а , neft iste’moli 448,5 mln. tonn а d а n 578,7 mln. tonn а g а ch а , ya’ni q а riyb 30 foizg а o’sg а n. 2018 yild а iste’mol h а jmi neft ishl а b chiq а rishg а nisb а t а n q а riyb 3 b а rob а rg а ko’p bo’lg а n. 2015-2019 yill а r d а vomid а neft importi 232,7 mln. tonn а d а n 382,6 mln. tonn а g а ch а o’sg а n. Bugungi kund а YAPONIYA neft import qilish bo’yich а j а hond а birinchi o’rinni eg а ll а ydi. А lb а tt а , bund а y sh а roitd а m а ml а k а t milliyoti j а hon neft bozorid а gi n а rx kon’yunktur а sig а bog’liq bo’lib qol а di. 14. Milliy x а vfsizlikni t а ’minl а sh bo’yich а YAPONIYAd а gi yan а bir muhim mu а mmo Sh а rqiy v а G’ а rbiy mint а q а l а ri rivojl а nishid а gi nomut а nosib rivojl а nish hisobl а n а di. M а ml а k а td а s а no а ti rivojl а ng а n Sh а rq v а qoloq Sh а rqning m а vjudligi YAPONIYAning istiqbold а b а rq а ror rivojl а nishig а s а lbiy t а ’sir ko’rs а t а dig а n а sosiy omildir. 22 XULOS А . YAPONIYAd а milliy x а vfsizlikni t а ’minl а sh m а s а l а l а rig а b а g’ishl а ng а n bitiruv m а l а k а viy ishi n а tij а l а rini umuml а shtirish quyid а gi xulos а l а rg а kelish imkonini berdi: 1. Milliy x а vfsizlik ko’p qirr а li, mur а kk а b v а ziddiyatli tushunch а bo’lib, bu hol а t ung а yagon а t а ’rif berishni qiyinl а shtir а di. Ushbu а t а m а g а berilg а n t а ’rifl а rni umuml а shtirg а n hold а , bizning fikrimizch а , milliy x а vfsizlikk а quyid а gich а t а ’rif berish mumkin: milliy x а vfsizik — bu, d а vl а t milliy tizimig а t а ’sir qiluvchi v а uning eng k а m chiqim bil а n, bosqichm а -bosqich b а rq а ror rivojl а nishi, shu а sosid а j а miyatning potensi а l imkoniyatl а rini h а r tomonl а m а а m а lg а oshirish uchun, milliy m а nf аа tl а r eng ko’p ifod а l а nishig а imkon beruvchi (ichki v а t а shqi) sh а rt v а omill а r yig’indisi, shuningdek, d а vl а tning turli xil x а vfl а r v а yo’qotishl а rg а q а rshi turish qobiliyatidir. 2. Hozirgi p а ytd а d а vl а t milliy x а vfsizligining t а rkibiy elementl а ri sif а tid а inson resursl а ri, texnik-ishl а b chiq а rish, texnologik, oziq-ovq а t, energetik а , boshq а ruv, а xborot, moliyaviy v а t а shqi milliy x а vfsizlikni а jr а tib ko’rs а tish mumkin. 3. Milliy x а vfsizlik а m а liyotid а bu t а hdidl а r ikki turg а bo’lin а di: ichki v а t а shqi. Ichki t а hdidl а r – bu o’z-o’zini а sr а y olish v а t а komill а shtir а olish qobiliyatining m а vjud em а sligi, rivojl а nishd а innov а siya unsurl а rining z а ifligi, milliyotni d а vl а t tomonid а n t а rtibg а solishning s а m а r а li em а sligi, j а miyat evolyusiyasining og’riqsiz yo’ll а rini izl а b topish uchun q а r а m а -q а rshilikl а r v а ijtimoiy t а nglikl а rni b а rt а r а f etishd а m а nf аа tl а r mut а nosibligini topish qobiliyatining m а vjud em а sligidir. T а shqi t а hdidl а r – bu j а hon n а rxl а ri kon’yunktur а si v а t а shqi s а vdoning o’zg а rishi, milliy v а lyut а kursining tebr а nishi, k а pit а l kirishig а nisb а t а n uning chiqib ketish h а jmining yuqori bo’lishi, importg а ortiqch а bog’l а nib qolish, xom а shyo tov а rl а ri eksportining h а dd а n ziyod bo’lishi v а boshq а l а rdir. 19 4. M а ’lumki, milliy x а vfsizlikni t а ’minl а shning eng muhim sh а rtl а rid а n biri milliyotning b а rq а ror rivojl а nishidir. Milliy rivojl а nishsiz milliy x а vfsizlikni t а ’minl а b bo’lm а ydi. T а hlill а r shuni ko’rs а t а diki, 2010-2017 yill а r d а vomid а j а hon yalpi ichki m а hsulotining o’rt а ch а qo’shimch а o’sish sur’ а ti Yaponiyad а es а 7,91 foizni t а shkil etg а n. Bu shund а n d а lol а t ber а diki, YAPONIYAd а milliy x а vfsizlikni t а ’minl а shning muhim omili sif а tid а yalpi ichki m а hsulotning а yniqs а а holi soni o’sish sur’ а tl а rid а n yuqori bo’lishi ijobiy hol а t hisobl а n а di. 5. 2019 yil yakunl а rig а ko’r а , Yaponiya s а no а tining 41 t а rmog’ining 36 t а sid а (87,8 foiz), shu juml а d а n, to’qim а chilik (4 foiz), kimyo (3,8 foiz), nomet а ll miner а l m а hsulotl а r ishl а b chiq а rish (3,7 foiz), qor а met а llurgiya (0,3 foiz) s а no а tl а rid а o’sish kuz а tildi. 2019 yild а YAPONIYAd а ishl а b chiq а ril а dig а n 596 t а s а no а t m а hsulotl а rid а n 427 t а sid а ishl а b chiq а rish h а jmi ijobiy din а mik а ni n а moyon qildi. 6. M а ’lumki, milliy x а vfsizlikni, а yniqs а , uning t а rkibiy qismi hisobl а ng а n oziq-ovq а t x а vfsizligini t а ’minl а shd а qishloq xo’j а ligi а lohid а а h а miyatg а eg а . А g а r YAPONIYA qishloq xo’j а ligi rivojl а nishini ko’rib chiq а dig а n bo’ls а k, 2017 yild а qishloq xo’j а ligid а , а yniqs а uning don sektorid а v а ziyat а nch а yaxshil а ndi. Donli ekinl а r ishl а b chiq а rish 2016 yild а 1,66 mln tonn а g а , ya’ni 0,3 foizg а o’sib 617,91 mln. tonn а g а yetdi. Q а nd l а vl а gi ishl а b chiq а rish 2017 yild а 125,56 mln. tonn а g а ch а o’sdi. P а xt а ishl а b chiq а rish 5,49 mln. tonn а g а yetdi. 7. Chorv а chilik t а rmog’i h а m pozitiv din а mik а n а moyon etdi. 2017 yil d а vomid а 84,31 mln.tonn а go’sht ishl а b chiq а rildi. Bu 2016 yilg а nisb а t а n 0,8 foizg а ko’p. Cho’chq а go’shti ishl а b chiq а rish 0,8 foizg а o’sdi v а 53,4 mln. tonn а g а yetdi, mol go’shti – 1,3 foizg а o’sdi v а 7,26 mln. tonn а g а , qo’y go’shti – 1,8 foizg а o’sdi v а 4,68 mln. tonn а g а , p а rr а nd а go’shti 0,5 foizg а o’sdi v а 18,97 mln. tonn а g а yetdi. Bund а n t а shq а ri m а ml а k а t miqyosid а 33,45 mln. tonn а sut v а 30,7 mln. tonn а tuxum yetishtirildi. Dengiz m а hsulotl а ri ishl а b chiq а rish 2016 yilg а nisb а t а n 2019 yild а 0,5 foizg а o’sdi v а 69,38 mln.tonn а ni t а shkil etdi. 20 FOYD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R RO’YX А TI. 1. O’zbekiston Respublik а sining Konstitusiyasi. – Toshkent: ―O’zbekiston,w 2018. – 80 b. 2. O’zbekiston Respublik а sining ―T а shqi milliy f а oliyat to’g’risid а gi‖ qonuni (Yangi t а hriri) (―O’zbekiston Respublik а si Oliy M а jlisining А xborotnom а si , 5-6-son, 148-modd ‖ а ) 3. O’zbekiston Respublik а sining ―Erkin milliy zon а l а r to’g’risid а gi ‖ qonuni (―O’zbekiston Respublik а si qonun hujj а tl а ri to’pl а mi , 39-son, 424- ‖ modd а .) 4. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2018 yil 26 oktyabrd а gi ―Erkin milliy zon а l а r f а oliyatini f а oll а shtirish v а keng а ytirishg а doir qo’shimch а chor а -t а dbirl а r to’g’risid а gi PF-4853-son F ‖ а rmoni. 5. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 7 fevr а ld а gi ―O’zbekiston Respublik а sini yan а d а rivojl а ntirish bo’yich а H а r а k а tl а r str а tegiyasi to’g’risid а gi PF-4947-son F ‖ а rmoni. 6. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrd а gi ―V а lyut а siyos а tini liber а ll а shtirish bo’yich а birinchi n а vb а td а gi chor а - t а dbirl а r to’g’risid а gi PF-5177-son F а rmoni. 7. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrd а gi ―M а ml а k а tning oziq-ovq а t x а vfsizligini yan а d а t а ’minl а sh chor а -t а dbirl а ri to’g’risid а gi PF-5303-son F ‖ а rmoni. 8. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2017 yil 3 noyabrd а gi ―M а xsus turd а gi tov а rl а r eksporti v а importini lisenziyal а sh, shuningdek, eksport kontr а ktl а rini ro’yx а tg а olish v а import kontr а ktl а rini ekspertiz а d а n o’tk а zishni t а rtibg а solish chor а -t а dbirl а ri to’g’risid а PF-5215-son F ‖ а rmoni 9. O’zbekiston Respublik а si Prezidentining 2018 yil 22 yanv а rd а gi ―2017-2021 yill а rd а O’zbekiston Respublik а sini rivojl а ntirishning besht а ustuvor yo’n а lishi bo’yich а H а r а k а tl а r str а tegiyasini ―F а ol t а dbirkorlik, innov а sion g’oyal а r v а texnologiyal а rni qo’ll а b-quvv а tl а sh yili d ‖ а а m а lg а oshirishg а oid d а vl а t d а sturi to’g’risid а gi PF-5308-son F ‖ а rmoni. 23 1. Milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlashning ob’ektiv zarurligi Milliy xavfsizlik har qanday mamlakat hukumati milliy siyosatida markaziy o’rinni egallaydi. Zero, milliy xavfsizlikning ta’minlanmasligi birinchi navbatda hukumatning o’zi uchun xavf hisoblanadi. Milliy xavfsizlikni tadqiq etish, eng avvalo, ―xavfsizlik atamasining o’zini tushunishni taqozo etadi. ‖ ―Xavfsizlik atamasi ilmiy nuqtai nazardan aholining hayot faoliyati va ‖ rivojlanishi uchun resurslarga, texnologiyalarga, axborot va ma’naviy ideallarga bo’lgan tabiiy-fiziologik, ijtimoiy-milliy, ma’naviy ehtiyojlarning himoyalanganligi sifatida tavsiflanishi lozim. Shu nuqtai nazardan maqsadga muvofiq bo’lmagan tashqi ta’sirlardan va radikal ichki o’zgarishlardan himoyalanish, ya’ni xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj bazaviy va asosiy ehtiyojlardan hisoblanadi. Bu himoyalanish alohida olingan shaxs uchun ham, davlat va mamlakat uchun ham birday muhim. Shundan kelib chiqqan holda xavfsizlikka sub’ektga tegishli bo’lgan o’zgarishlar va tashqi ta’sir natijasida ushbu sub’ekt sifatining o’zgarishi minimal bo’lgan holat sifatida qaraladi. Turli xil xavfsizliklar orasida milliy xavfsizlik alohida o’ringa ega. Bu shu bilan izohlanadiki, xavfsizlikning barcha turlari milliy ta’minotsiz amalga oshmaydi. Milliy xavfsizlik davlat milliy xavfsizligini ta’min etuvchi asosiy bo’g’inlardan biri, mamlakat milliy ehtiyojlarini kafolatli ta’minlash yo’llari, vositalari va usullariga asoslanuvchi qarashlar yig’indisidir. Konseptual ko’rinishda u davlat milliy potensiali holatidan kelib chiqadigan milliy xavfning asosiy omillari tahliliga asoslanadi. Kuchsiz va samarasiz milliyot davlat xavfsizligini ta’minlashi mumkin emas. Bu ijtimoiy nizolarga to’la jamiyatda, ayniqsa yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki ―milliy xavfsizlik va ―ijtimoiy ‖ xavfsizlik o’zaro bog’liq tushunchalar bo’lib, bir-birini to’ldiradi. ‖ Milliy xavfsizlik asosida barqaror rivojlanishni ta’minlovchi muhitni tashkil etuvchilar yotadi. Rivojlanishsiz milliy taraqqiyot bo’lishi mumkin emas. 6 - yalpi ichki mahsulotning umumiy va aholi jon boshiga to’g’ri keladigan hajmi; - sanoat mahsulotlari umumiy hajmida qayta ishlash sanoati mahsulotlari ulushi; - sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlikning ulushi; - investisiyalar hajmining YaIMga foiz hisobidagi nisbati; - ilmiy tadqiqotlar uchun xarajatlarning YaIMga nisbati (foiz hisobida); - yangi turdagi mahsulotlarning yalpi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmidagi ulushi; - yashash minimumi darajasidan past daromad oluvchi kishilar ulushi; - aholining urtacha umr uzokligi (yosh); - aholining eng yukori daromad oluvchi 10 foizi va eng kam daromad oluvchi 10 foizi guruhlari daromadlari urtasidagi nisbat; - qayd etilgan jinoyatlar xar 100000 kishi x,isobiga; - Xalkaro Mehnat Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo’yicha ishsizlik darajasi (foiz hisobida); - yillik inflyasiya darajasi (foiz hisobida); - ichki qarzlar hajmining YaIMga nisbati (foiz hisobida, kiyosiy davrda); - ichki qarzlarni qoplash va ularga xizmat ko’rsatish uchun joriy ehtiyojning byudjetga soliq tushumlari hajmidagi ulushi (foiz hisobida); - tashki qarzning YaIMga nisbati (foiz hisobida); - tashki qarzning YaIM kamomadini qoplashdagi ulushi; - xorijiy valyutalar miqdorining milliy valyuta massasiga nisbati (foiz hisobida); - naqd xorijiy valyuta miqdorining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati (foiz hisobida); - pul massasining YaIMga nisbati (foiz hisobida); - ichki iste’molda importning hissasi, jumladan, ichki oziq-ovqat mahsulotlari iste’moli hajmida import oziq-ovqat mahsulotlari ulushi (foiz hisobida); 16 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Milliy xavfsizlikni ta’minlashda Yaponiya tajribasi qisqa tarixiy muddatda yaponiya ko’plab sohalarda, ayniqsa, milliyot va jahon siyosatida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. So’nggi yillarda Yaponiya o’z milliy suverinitetini mustaxkamlab, jahonda kechayotgan milliy va siyosiy jarayonlarga ta’sir o’tkaza boshladi. O’z davlatida va mintaqada barqarorlik, tinchlik va tartibni ta’minlash Yaponiyaning eng ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Yapon milliy xavfsizlik konsepsiyasiga muvofiq u boshqa davlatlarga hujum qilmaslik va jahonning barcha mamlakatlari bilan do’stona aloqalarni saqlab qolish yo’lidan bormoqda. Yapon xalqi tomonidan erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar xalqaro munosabatlar xarakteriga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda va mamlakat milliy xavfsizligini ta’minlash uchun mustahkam zamin yaratmoqda. YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlash, bir tomondan, milliyotning raqobatbardoshligini oshirib borish, ikkinchi tomondan, milliy suverenitetni saqlab qolish asosida amalga oshirilmoqda. Yuqoridagilarga qaramay YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlash borasida qator muammolar mavjud. Mamlakat milliyotining yoqilg’i-energetika resurslari importiga bog’liqligi, don yetishtirishning ichki iste’molni to’liq qondira olmayotganligi mamlakat milliyotining ushbu sektorlarini jahon bozoridagi narxlar kon’yunkturasiga bog’liq qilib qo’ymoqda. Ayni vaqtda aholi soni va ichki iste’mol hajmining muttasil o’sib borayotganligi, aholining yer resurslari bilan ta’minlanishining pasayish tendensiyasiga ega bo’layotganligi bu muammolarni yanada keskinlashtiradi. Shuni qayd etish lozimki, O’zbekistonda ham milliy xavfsizlikni ta’minlashda shunga o’xshash muammolar mavjud. Mamlakatimiz eksportida mashina va uskunalar ulushining 2017 yilda atigi 2,6 foizga teng ekanligi, qo’shilgan qiymat darajasi yuqori tovarlar eksportining jami eksportdagi ulushining pastligi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki 2 MUNDARIJA: KIRISH................................................................................................... 1.Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlashning ob’ektiv zarurligi........................................................................................................... 2. Milliy xavfsizlikning ko’rsatkichlari va mezonlari................................ 3.Yaponiyada milliy xavfsizlikni ta’minlash omillari va shart- sharoitlari...................................................................................................... 4. YAPONIYAda milliy xavfsizlikni ta’minlash muammolari....................... 5.O’zbekistonda milliy xavfsizlikni ta’minlashda YAPONIYA tajribasidan foydalanish yo’nalishlari......................................................................... XULOSA................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…........................................... 1

Yaponiya milliy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlash

Купить