Yaponiya XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	149.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

8 Sotish

Yaponiya XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida

Sotib olish

YAPONIYA XX ASR IKKINCHI YARMI VA XXI ASR
BOSHLARIDA

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. YAPONIYANING IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYINGI HOLATI ................... 4
I.1.Urushdan keyingi iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot ...................................................................... 4
II.2. AQSh ta'siri va Yaponiyaning yangi konstitutsiyasi ................................................................ 9
II BOB. TASHQI IQTISODIY ALOQALR RIVOJLANISHI ..................................................... 13
II.1. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari ............................................ 13
II.2. Iqtisodiy modellar va korporativ boshqaruv .......................................................................... 21
XULOSA ....................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ................................................................... 34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Davlat rivojlanishinig barcha tarixiy bosqichlarida
tashqi iqtisodiy faoliyat har xil darajalarda umuman xalq xo’jaligida, alohida
regionlarda, muassasa va tashkilotlarda iqtisodiy masalalarni hal qilishga katta
ta’sir ko’rsatgan, va bu soxada iqtisodchilar turli izlanishlar olib borganlar. Xalq
xo’jaligi tizimining bir bo’lagi sifatida tashqi iqtisodiy faoliyat ichki xo’jalikning
mukammalashishiga, ishlab chiqarish kuchlarining birlashishiga va rivojlanishiga
ta’sir ko’rsatadi va ko’maklashadi. Hozirgi davrgacha birorta ham davlatga jahon
iqtisodiy tizimidan bo’lak ravishda sog’lom iqtisodiyot muhitini yaratish qo’ldan
kelmagan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Xalqaro iqtisodiy aloqalar iqtisodiy
hayotning eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biridir. Davlatlararo iqtisodiy
aloqalar ko’p asrlik tarixga ega. Yuz yillar davomida ular ko’proq tashqi savdo
ko’rinishida bo’lib u axolini milliy iqtisodiyot butkul ta’minlay olmaydigan yoki
umuman ishlab chiqarmaydigan maxsulotlar bilan ta’minlash masalalarini hal
qilgan. Evolyutsion jarayon natijasida tashqi iqtisodiy aloqalar tashqi savdoga
aylandi, uning natijasida esa mukammal xalqaro iqtisodiy aloqalar yig’ingisi -
jahon xo’jaligiga aylandi. Unda ro’y berayotgan jarayonlar dunyodagi barcha
mamlakatlar manfaatlariga ta’luqlidir. Tabiiyki, barcha mamlakatlar birinchi
navbatda o’z manfaatlarini ko’zlab, o’z tashqi iqtisodiy faoliyatini boshqarishi
zarur. Shunga ko’ra O’zbekiston va Yaponiya o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy
aloqalarini yanada rivojlantirish va qo’llab-quvvatlashdan iborat.
Kurs ishining obyekti: Bugungi kundagi yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari
va uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat.
Kurs ishining predmeti: Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalarining
kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 3ta bob xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
3

I BOB. YAPONIYANING IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYINGI
HOLATI
I.1.Urushdan keyingi iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot
1945 yil 2 sentyabrda Yaponiyaning taslim bo'lishi to'g'risidagi AKT rasmiy
ravishda imzolandi. Uning hududi 1952 yil aprelgacha ittifoqchilar qo'shinlari
tomonidan bosib olingan. Ularning asosini Amerika bo'linmalari tashkil etgan,
shuningdek, Britaniya, Avstraliya, yangi Zelandiya va hind harbiy xizmatchilari
jalb etilgan. General Duglas Makartur ittifoqchi qo'shinlar bosh qo'mondoni etib
tayinlandi. Uning rahbarligida Yaponiyada Meiji inqilobidan beri eng keng
ko'lamli islohotlar amalga oshirildi.
Eng muhim vazifalardan biri demilitarizatsiya edi. Yaponiya harbiy
xizmatchilari qurolsizlantirildi va demobilizatsiya qilindi. 2 million tonnadan ortiq
foydalanilmagan o'q-dorilar va boshqa harbiy mol-mulk portlatilgan yoki dengizda
suv bosgan.
Qisqa vaqt ichida davlat boshqaruvi tizimini global qayta tashkil etish
amalga oshirildi. Avvalo, harbiy va dengiz vazirliklari, ichki ishlar vazirligi,
siyosiy politsiya, jandarmeriya kuch idoralari tugatildi. Davlat apparati to'liq
tarqatib yuborilmadi, ammo militaristlar bilan faol hamkorlik qilgan amaldorlar
ishdan bo'shatildi. Tekshiruvlar va tozalashlar ta'lim tizimi va ommaviy axborot
vositalarida ham amalga oshirildi. Yangi yapon politsiyasini shakllantirishga
alohida e'tibor qaratildi. Ma'lumki, Makartur korruptsiyani butunlay yo'q qilish
uchun o'z xodimlarini uch marta yollagan va tarqatib yuborgan. Barcha siyosiy
mahbuslar ozod qilindi. Ularning qamoqxona kameralaridagi o'rnini harbiy
jinoyatchilar egallab olishdi. 1946 yil maydan 1948 yil noyabrgacha Tokio sud
jarayoni bo'lib o'tdi — yapon harbiy jinoyatchilari ustidan sud jarayoni. Yaponiya
imperiyasining oliy harbiy va fuqarolik rahbariyatining 29 vakiliga ayblovlar
qo'yildi. Etti ayblanuvchi, shu jumladan ikkita sobiq bosh vazir o'lim jazosiga
hukm qilindi. 1
1
Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda - T., 2009. B-352
4

Sinto davlat dini sifatida bekor qilindi, uning ba'zi marosimlari Ultra
millatchilik va militaristik deb tan olindi. Imperator Xirohito (1901-1989) "inson
tabiati to'g'risidagi deklaratsiya" ni nashr etdi, unda imperator hokimiyatining
ilohiy kelib chiqishi g'oyasidan voz kechdi.
1946 yil aprel oyida Yaponiyada parlament saylovlari bo'lib o'tdi. Bundan
oldin siyosiy partiyalar va kasaba uyushmalari faoliyati tiklandi. Saylov qonuni
ham o'zgartirildi: yosh chegarasi pasaydi, ayollarga saylov huquqi berildi.
1947-yil 3-mayda Yaponiyaning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Uning
loyihasi ishg'ol qo'shinlari shtabida ishlab chiqilgan va Liberal G'arb g'oyalariga,
shuningdek, AQSh va SSSR konstitutsiyalarining ba'zi qoidalariga asoslangan.
Yaponiyada mutlaq monarxiya bekor qilindi. Imperator deyarli siyosiy kuchini
yo'qotdi va faqat millat ramzi bo'lib qoldi. Ijro etuvchi hokimiyat hukumatga-
parlament saylovlarida g'alaba qozongan partiya tomonidan tuzilgan bosh vazir
boshchiligidagi Vazirlar Mahkamasiga o'tkazildi. Urushdan keyingi davrda asosan
Yaponiya Liberal-demokratik partiyasi hukmronlik qilgan. Konstitutsiya
harbiylarga davlat siyosatini harbiylashtirmaslik uchun vazirlik lavozimlarini
egallashni taqiqladi. Yaponiyaning ikki palatali parlamenti umumiy saylovlarda
saylangan. Xalq suveren hokimiyatning yagona tashuvchisi deb e'lon
qilindi. Konstitutsiyalar fuqarolik huquqlarini, erkaklar va ayollarning tengligini
e'lon qildi, patriarxal oila tizimini yo'q qildi.
Konstitutsiyaning 9-moddasida Yaponiya qurolli kuchlarni tashkil etishdan
va davlat tomonidan harbiy harakatlar olib borishdan bosh tortganligi e'lon
qilingan. Iqtisodiy sohada sezilarli o'zgarishlar yuz berdi.
Yer islohotlari bo'yicha yer egalaridan qishloq xo'jaligi yerlari belgilangan
maksimaldan ortiq (pul kompensatsiyasi uchun) olib qo'yildi. Bu yer ijarachi
dehqonlarga imtiyozli narxlarda sotilgan. Shunday qilib, mamlakatda
fermerlarning juda ko'p qatlami yaratildi. 2
2
Всеобщая история: курс лекций. М.: Наука; Вост. лит-ра, 2009.c-326
5

Ishg'ol etuvchi hokimiyat sanoatni monopoliyadan chiqarish siyosatini
boshladi. Katta konsernlar zaybatsu kichik mustaqil kompaniyalarga "ixtiyoriy"
bo'linishni amalga oshirishi kerak edi. Ammo bu jarayon oxiriga etkazilmadi.
Mehnat standartlari to'g'risidagi qonun qabul qilindi, ijtimoiy ta'minot va
davlat tibbiy sug'urtasi tizimi yaratildi.
Iqtisodiy islohotlar darhol ijobiy natija bermadi, mamlakatdagi vaziyat juda
og'ir edi: 1948 yilda ishlab chiqarish urushdan oldingi darajaning atigi 52 foizini
tashkil etdi, inflyatsiya darajasi yuqori edi.
Yaponiya iqtisodiyoti uchun kommunistik hukumatning Xitoyda
hokimiyatga kelishi va Koreyadagi urush (1950-1953)" najot " bo'ldi. Agar ilgari
AQSh Yaponiyani tinch okeanidagi asosiy raqib deb bilgan bo'lsa, sovuq urush
sharoitida u asosiy ittifoqchiga aylandi. Yaponiya AQShdan 2200 million
dollardan ortiq moliyaviy yordam oldi. U Koreyadagi Amerika qo'shinlarining
orqa bazasiga aylanib, mamlakatda haqiqiy iqtisodiy o'sishni keltirib
chiqardi. Amerikaning "teskari kurs" siyosatiga ko'ra, Yaponiya "Osiyo
ustaxonasi"ga aylanishi kerak edi.
"Qaytish kursi" siyosati 1947-1951 yillarda AQShning Yaponiya
iqtisodiyotini tiklash va modernizatsiya qilish va Yaponiyani AQShning tinch
okeani mintaqasidagi asosiy ittifoqchisiga aylantirishga qaratilgan siyosati.
Amerika moliyaviy va iqtisodiy yordami, harbiy xarajatlarning etishmasligi
1950-yillarning o'rtalarida boshlangan Yaponiyaning tez iqtisodiy o'sishining
muhim sabablari bo'ldi.muhim, ammo yagona emas. Iqtisodiy va ijtimoiy
munosabatlarni faol davlat tomonidan tartibga solish ham rivojlanishning muhim
omili bo'ldi. Urushdan keyingi davrda u yoki bu shaklda u barcha mamlakatlarda
amalga oshirildi. Bu Yaponiyada qanday sodir bo'ldi? Davlat iqtisodiy
rivojlanishni markazlashtirilgan rejalashtirishni tashkil etdi. Ammo bu jamoa
iqtisodiyotidagi kabi sodir bo'lmadi. Parlament va hukumat rejalarni ishlab
chiqishda ishtirok etmadi. Buning uchun maxsus organ — iqtisodiy rejalashtirish
idorasi tashkil etildi. Unga sanoat korporatsiyalari va moliyaviy guruhlar vakillari
kirgan. Umumdavlat rejalari iqtisodiyotning o'sish sur'atlarini, tarmoq rejalari esa
6

davlat tomonidan qo'llab — quvvatlanishi kerak bo'lgan "zaif" joylarni belgilab
berdi.
Investitsiyalarning ko'payishi rag'batlantirildi. Ishlab chiqarishga
investitsiyalar yalpi milliy mahsulotning uchdan bir qismini, ya'ni mamlakat
umumiy daromadini tashkil etdi. Ularning katta qismi bank kreditlariga to'g'ri
keldi, ularning past foiz stavkalari Yaponiya Markaziy banki siyosati bilan qo'llab-
quvvatlandi.
Juda qattiq protektsionistik siyosat olib borildi. Yuqori bojxona to'lovlari
belgilandi yoki mamlakat ichida ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan import
tovarlarini olib kirishga to'liq taqiq qo'yildi. Eksport, aksincha, har tomonlama
rag'batlantirildi. Shu bilan birga, jahon bozorida yapon ishlab chiqaruvchilarining
raqobati, shu jumladan pul jarimalari to'xtatildi.
Urushdan keyin Yaponiya sanoati deyarli butunlay vayron bo'ldi. Qayta
tiklash uchun deyarli hech narsa yo'q edi, korxonalarni deyarli qayta qurish, ularni
yangi texnologiyalar bilan jihozlash va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish
kerak edi. Mahalliy ishlanmalarga ishonishning hojati yo'q edi-mamlakatda buning
uchun etarli ilmiy baza yo'q edi. Garov boshqa davlatlardan patent va
litsenziyalarni sotib olish uchun qilingan. Bu nafaqat pulni, balki vaqtni ham tejab
qoldi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko'ra, 1950-yillarning
boshlarida.texnologik jihatdan Yaponiya rivojlangan mamlakatlardan 20-25 yil
orqada qoldi. Faqatgina o'z kuchiga tayanib, bu tubsizlikni engish deyarli imkonsiz
edi.
Tez iqtisodiy o'sishning yana bir sababi ishchilarning yuqori darajada
ekspluatatsiya qilinishi edi. 1960-yillarning oxirigacha ularning maoshi G'arb
mamlakatlariga qaraganda ancha past edi. Masalan, shunga o'xshash
mutaxassislikdagi amerikalik ishchilar oyiga yapon ishchilariga qaraganda 3-5
baravar ko'proq pul ishlashgan. Ishga qabul qilishning "umrbod tizimi" ham o'z
rolini o'ynadi. Kompaniyaga yangi qabul qilingan xodimning maoshi juda
past. Har yili u ko'payadi, ta'til uzaytiriladi, boshqa ijtimoiy imtiyozlar qo'shiladi
va potentsial pensiya ko'payadi. Boshqa korxonaga o'tgandan so'ng, xodim o'zining
7

professionallik darajasidan qat'i nazar, eng past darajadan boshlanadi. Bunday
sharoitda xodimlar ish joyini saqlab qolish va kompaniyaning gullab-yashnashi
bilan qiziqishadi, bu esa mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi. Bu
sabablarning barchasi 1950-1970-yillarda Yaponiya iqtisodiyotining juda yuqori
o'sish sur'atlariga olib keldi.ular yiliga o'rtacha 15 foizdan ortiqni tashkil etdi
va "iqtisodiy mo"jiza" deb nomlandi. 3
YAIM va sanoat ishlab chiqarish hajmi bo ' yicha Yaponiya 1969 yilda
AQShdan keyin dunyoda ikkinchi o ' rinni egalladi va 2010 yilgacha bu pozitsiyani
saqlab qoldi , keyin uni Xitoyga topshirdi . Kemalar, po'lat, ba'zi elektr va radio
tovarlari ishlab chiqarish bo'yicha Yaponiya birinchi o'rinni ishonchli ushlab turdi.
1980-yillarning oxiridan Yaponiya bilan turg'unlik (iqtisodiyotda turg'unlik)
boshlandi — YaIMning o'sish sur'ati yiliga 1% dan oshdi. 1990-yillar "yo'qotilgan
o'n yil"deb nomlangan. Ammo XXI asrning nol va o'ninchi yillarida vaziyat
yaxshilanmadi. Shunday qilib," yo'qotilgan o'n yil ""yo'qotilgan o'ttiz yil" ga
aylandi. Bunday vaziyatning shakllanishiga bir qator sabablar yordam berdi.
Ko'p yillar davomida Yaponiya bank kreditlari bo'yicha foiz stavkalarini past
darajada ushlab turdi. Qarzga olingan pullar va xususiy jamg'armalar qimmatli
qog'ozlar va ko'chmas mulkka faol ravishda sarmoya kiritildi. 1980-
yillarda.ularning narxi aql bovar qilmaydigan darajada oshdi: 1989 yilda
Tokioning nufuzli hududlaridagi erlar Nyu-Yorkdagi Manxettenga qaraganda 350
baravar qimmatroq edi. Ertami-kechmi, bu moliyaviy qabariq yorilib ketishi kerak
edi.
Yaponiya banki spekülasyonların oldini olish uchun kredit siyosatini
kuchaytirganda nima bo'ldi. Aktsiyalar va ko'chmas mulk egalari ulardan
qutulishni boshladilar, narxlar pasayib ketdi. 2004 yilda Tokioning biznes
tumanidagi eng qimmat erning qiymati 1989 yilda to'langan pulning atigi 1 foizini
tashkil etdi. 4
3
Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda - T., 2009. B-352
4
Всеобщая история: курс лекций. М.: Наука; Вост. лит-ра, 2009.c-326
8

II.2. AQSh ta'siri va Yaponiyaning yangi konstitutsiyasi
Yaponiya uchun an'anaviy muammolar ham keskinlashdi. Mamlakat sanoati
xom ashyoning 99 foizini import qiladi. Tabiiy resurslar, birinchi navbatda neft
narxlarining o'sishi ishlab chiqarish xarajatlarini va shuning uchun ishlab
chiqarilgan mahsulotlar narxini oshirdi.
Milliy valyuta — iyenaning barqaror mavqei ham salbiy rol o'ynadi. 1990-
yillarning o'rtalarida dollarning unga nisbatan kursi pasayib ketdi, bu Yaponiya
tovarlarini Amerika va jahon bozorida qimmatroq qildi. Mahalliy kompaniyalar
ishlab chiqarish narxini pasaytirish uchun uni Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlariga o'tkazishni boshladilar. Ishsizlikning ko'payishi mamlakat ichidagi
xarid talabining pasayishiga olib keldi. Uzoq muddatli deflyatsiya boshlandi-
narxlarning umumiy darajasining pasayishi. Bu kompaniyalarning daromadlarini
kamaytirdi, ya'ni ishlab chiqarish hajmi ham pasayishda davom etdi.
Yana bir sabab Yaponiyada demografik vaziyatning mehnat bozori uchun noqulay
o'zgarishi edi.
1960 — yillarning o ' rtalaridan 1990- yillarning oxirigacha juda yuqori
sur ' atlarda o ' sgan to ' rtta davlat - Janubiy Koreya , Singapur , Gonkong ( hozirgi
Xianggang ) va Tayvan iqtisodiyotlarini " tinch okeani ajdarlari " yoki " Osiyo
yo ' lbarslari " deb atash odat tusiga kirgan .
1960-1980- yillarda yalpi ichki mahsulotning o ' rtacha yillik o ' sish sur ' ati
ushbu mamlakatlarda 6 dan 13 foizgacha bo ' lgan , ya ' ni bu davrda dunyodagi eng
yuqori ko ' rsatkich bo ' lgan . Hatto 1997-1998okeanidagi moliyaviy inqiroz va 2008
yilgi jahon inqirozi ularning jahon iqtisodiy reytingidagi mavqeini sezilarli
darajada o'zgartira olmadi, garchi bu ishlab chiqarishning biroz pasayishiga olib
keldi. Xalqaro valyuta jamg'armasi hisob-kitoblariga ko'ra, 2021 yilda ushbu to'rt
mamlakatning har birida aholi jon boshiga YaIM 30 000 AQSh dollaridan oshadi.
"Tinch okeani ajdarlari" janubi — Sharqiy Osiyoning to'rtta davlati-Janubiy
Koreya, Singapur, Gonkong va Tayvan, ularning iqtisodiyoti 1960-yillarning
9

o'rtalaridan 1990-yillarning oxirigacha juda tez o'sdi. Tadqiqotchilar ko'pincha
"Sharqiy Osiyo iqtisodiy mo"jizasi" ning quyidagi sabablarini aniqlaydilar.
Bu mamlakatlarda vatanparvar elita hokimiyat tepasida edi. Siyosiy rejimlar
diktaturaning ozmi-ko'pmi qat'iy variantlari edi. Ammo bu" o'g'irlik diktaturasi
"emas, balki"rivojlanish diktaturasi" edi. Ular oligarxik guruhlarga moliyaviy va
tabiiy resurslarni tozalash va bozordagi raqobatni yo'q qilish imkoniyatini
bermadi. Osiyoda tarixiy ildizlari juda chuqur bo'lgan korruptsiyaga qarshi
murosasiz kurash olib borildi. Natijada Singapur biznes yuritishning qulayligi
bo'yicha jahon reytingida 2 - o'rinni egalladi, Gonkong 3, Janubiy Koreya 5,
Tayvan 190 mamlakatdan 15 (2020 yil ma'lumotlari). 5
Siyosiy barqarorlik, kapital qo'yilmalar xavfsizligi kafolatlari ushbu
mamlakatlarga xorijiy investitsiyalarni jalb qildi. Bundan tashqari, sovuq urush
davrida AQSh Tayvan va Janubiy Koreyani Sharqiy Osiyodagi" kommunistik
tahdid "ga qarshi kurashda o'z ittifoqchilari sifatida ko'rdi. Shunday qilib, Tayvan
10 yil ichida (1955-1965) AQShdan 1,5 milliard dollar oldi, bu ushbu davrda
iqtisodiyotga kiritilgan barcha investitsiyalarning uchdan bir qismini tashkil etdi.
Investorlar uchun muhim omillar, shuningdek, ushbu to'rt mamlakatning
qulay geografik joylashuvi — ular jahon savdo yo'llarining chorrahasida — va
arzon ishchi kuchi bo'ldi.
Shuningdek, Sharqiy Osiyo uchun an'anaviy bo'lgan ishchilarning
mehnatsevarligi va intizomini va ularning ta'lim darajasi ancha yuqori ekanligini
ta'kidlash kerak. Davlatlar ta'lim tizimini rivojlantirishga katta mablag'
sarfladilar. Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya, Gonkong maktab o'quvchilari
an'anaviy ravishda milliy va xalqaro matematika va fan imtihonlarida yuqori
natijalarga erishmoqdalar. Eng yaxshi talabalar oliy ma'lumot olish uchun
dunyoning eng nufuzli universitetlariga davlat hisobidan yuboriladi. Masalan,
1990-yillarning o'rtalarida Singapur o'z fuqarolarini chet elda Pokistonning
kattaligi va aholisi jihatidan ancha katta bo'lganidan ko'ra ko'proq o'qitgan.
5
Гаджиева Е.А. Страна восходящего солнца. История и культура Японии. М.: Мысль, 2000.c-324
10

Ushbu omillarning natijalarini Janubiy Koreya (Koreya Respublikasi)
misolida kuzatamiz. Rasmiy ravishda 1948 yil avgust oyida ikkinchi Jahon urushi
tugaganidan keyin ishg'ol zonalariga bo'lingan Koreya yarim orolining Janubiy
qismida tashkil etilgan. Uning birinchi prezidenti Li Sin man (1875-1965) bo'lib, u
tezda avtoritar hukmdorga aylandi. U kommunistlar va boshqa siyosiy raqiblarini
qattiq ta'qib qildi.
1930-yillarning oxirida dunyodagi eng kambag'al mamlakatlar qatoriga
kirgan mamlakat iqtisodiyoti ikkinchi Jahon va Koreya urushlarida butunlay
buzildi. 1950-yillarning ikkinchi yarmida AQSh o'z ittifoqchisiga 1,5 milliard
dollar subsidiya va qarz berdi. Biroq, bu pulning ozgina qismi sanoat va qishloq
xo'jaligini tiklashga sarflandi. Ular asosan Amerika tovarlarini sotib olishga
sarflangan. Turmush darajasi juda past edi-aholi jon boshiga YaIM taxminan 70
AQSh dollarini tashkil etdi. Janubiy Koreyaning mehnatga layoqatli aholisining
uchdan biridan ko'prog'i to'liq ishsiz yoki tartibsiz ish bilan ta'minlangan.
Rejim o'zgargandan keyin vaziyat o'zgardi. 1962 yildan Park Chonxi (1917-
1979) Koreya Respublikasi prezidenti bo'ldi. Uning tashabbusi bilan "Koreya
iqtisodiy mo"jizasi" ni amalga oshirishga imkon beradigan islohotlar amalga
oshirildi. Davlat ko'magida jadal industriallashtirish yo'nalishi qabul
qilindi. Rejalashtirilgan iqtisodiyotning elementlari joriy etildi-besh yillik
rivojlanish rejalari qabul qilindi. Bank tizimi davlat nazorati ostiga olindi. Eksport
uchun mahsulot ishlab chiqaradigan tarmoqlarga alohida yordam
ko'rsatildi. Hukumat xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun ko'p harakat qildi.
Janubiy Koreyada hech qanday muhim tabiiy resurslar mavjud
emas. Shuning uchun, keyin 1970-yillarda neft va boshqa tabiiy xom ashyo
narxlarining oshishi.og'ir sanoatning rivojlanishi sekinlashdi. Pul tikish ilm —
fanni talab qiladigan sohalarga-elektronika, elektrotexnika, plastmassa va polimer
ishlab chiqarishga qaratildi. Janubiy Koreyaning LG va Samsung korporatsiyalari
elektronika va elektron komponentlarning eng yirik ishlab chiqaruvchilari qatoriga
kirdi. Yadro energetikasi faol rivojlandi. 6
6
Загладин Н.В. Всеобщая история. XX век. Учебник для 11 класса. М.: ТИД «Русское слово – РС», 2007.c-
122
11

Park Chonxining boshqaruv usullari diktatorlik bo'lib qoldi. Ammo Janubiy
Koreya jamiyati allaqachon avtoritarizmdan oshib ketgan. 1970-yillarning oxirida
mamlakatda ommaviy norozilik namoyishlari boshlandi. Park Chonxi Janubiy
Koreya maxsus xizmatlari tomonidan uyushtirilgan suiqasd natijasida halok
bo'ldi. Yangi prezident Chon Du Xvan (tug. 1931 yilda) demokratik o'zgarishlarni
boshlashga majbur bo'ldi.
Janubiy Koreya ham bundan mustasno emas edi. "Osiyo yo'lbarslari" dagi
iqtisodiy o'zgarishlar, turmush darajasining o'sishi, aholining ma'lumoti, katta o'rta
sinfning shakllanishi siyosiy rejimlarning muqarrar ravishda yumshatilishiga olib
keldi.
Ushbu o'zgarishlarning yana bir natijasi Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong,
Singapurning investitsiyalar uchun jozibadorligining pasayishi bo'ldi — ishchi
kuchi endi arzon emas. Xalqaro va mahalliy korporatsiyalar katta mehnat
resurslarini talab qiladigan ishlab chiqarishni kambag'al mamlakatlarga o'tkazishni
boshladilar. To'rtta "tinch okeani ajdarlari" yangi sanoat mamlakatlariga tegishli.
Shunday qilib, sanoatlashtirish jarayoni XX asrning ikkinchi yarmida va
tezlashtirilgan sur'atlarda sodir bo'lgan davlatlarni chaqirish odatiy holdir. Yangi
sanoat mamlakatlarining" ikkinchi to'lqini " Malayziya, Tailand, Indoneziya,
Filippin, Vetnamni o'z ichiga oladi. Ba'zi milliy xususiyatlar bilan ular
tezlashtirilgan sanoatlashtirishning bir xil modelini amalga oshiradilar. Ba'zan
ularni "Osiyo yo'lbarslari" deb atashadi, bu ularning iqtisodiyotining jadal o'sishi
keyinchalik — 1990-yillarda boshlanganini anglatadi. 7
7
Кузнецов Ю.Д., Навлицкая Г.Б., Сырицын И.М. История Японии. Учебник для студентов ВУЗов. М.:
Высш. шк., 1988.c-546
12

II BOB. TASHQI IQTISODIY ALOQALR RIVOJLANISHI
II .1. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari
Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalarni ro’yobga chiqarish
jarayonidir. Tashqi iqtisodiy aloqalar iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va
faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining
xilma-xil shakllari tizimidir. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va turli
milliy davlatlar iqtisodiyotidagi o’zaro bog’liqlik va xo’jalik aloqlarining
kengayishi natijasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, soha va
yo’nalishlari yanada ortib bordi. Oddiy tovarlar ayirboshlash o’rnini teng huquqli
va manfaatli savdo egallay boshladi. Milliy davlatlarning tashqi savdonitartibga
solish dastaklari, usullari murakkablashib bordi. Natijada, faqat tashqi savdo
xususida emas, unga bog’liq keng ko’lamdagi aloqalar: davlatlararo savdoiqtisodiy
bitimlar, o’zaro hamkorlik majburiyatlari, banklararo to’lovlar tizimi, transport va
sug’urta ta’minoti, tovarlarning sufatlari, standartlashtirish talablari xususidagi
masalalar ham katta o’rin egallay boshladi. Shu sababdan xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni yaxlit bir tizim sifatida tasvvur etgan holda, o’zaro bog’liq
masalalrni kompleks hal etish zaruratini anglamoq lozim.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning yo’nalishlari, ularni amalga oshirish
mexanizmi va shakllarini to’liq tasavvur qilish uchun o’tgan asrning 50-yillaridan
boshlab xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini xalqaro miqyosda tartibga
solishdagi o’zgarishlarni ko’rsatib o’tish o’rinlidir :
- xalqaro savdoni taribga solishda Tariflar va Savdo bo’yicha Bosh
Bitimning qabul qilinishi hamda 1995-yilda Jahon savdo tashkilotining
shakllanishi davlatlar o’rtasidagi tovar va xizmatlar savdosi, investitsiyalar va
maxsus xarid xususiyatiga ega tovarlarni tartibga solish qoidalarini belgilab berdi;
BMTning tarmoq va sohalar bo’yicha ixtisoslashgan bo’limlari (komissiylar,
konferensiyalar, qo’mitalar, dasturlar) doirasida tashqi savdoning tartibga solinishi
lozim bo’lgan sohalar bo’yicha Konvensiyalar, shartnomalar qabul qilindi.
13

Masalan, xalqaro savdoda yuk tashish qoidalari, intellektual mulk himoyasi,
investitsiyalarni sug’urtalashga oid xalqaro konvensiyalar shular jumlasidandir;
- tashqi va xalqaro savdoni amalga oshirishda xalqaro bank-moliya tizimi -
Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki,
Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi kabilar shakllandi hamda
o’zaro hisob-kitob, kredit, investitsiyalar va grantlarni o’zlashtirish bo’yicha
tegishli tartiblar belgilandi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tarkiban tashqi
savdoga aloqador bo’lgan boshqa sohalar bilan bog’liqligi ortdi.
Xalqaro iqtisodiy faoliyatning sohalari kengaydi va savdo-sotiq,
investitsiyalar, ish kuchi migratsiyasi, texnologiyalarni ko’chirish, axborot
almashish, fan-texnika yutuqlarini ayirboshlash va boshqa ko’plab sohalar bilan
o’zaro bog’liqlikda, o’zaro ta’sirda bo’lishini namoyon eta boshladi. Xalqaro
iqtisodiy aoqalarning mazkur sohalari davlatlar o’rtasida ikki va ko’p tomonlama
maxsus bitimlar tuzish hamda kelishuvlarni amalga oshirish zarurligini taqazo eta
boshladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy yo’nalishlar sifatida quyidagilarni
ajratish mumkin:
- maxsulotlar (tovar va xizmatlar) ayrboshlash, ya’ni xalqaro savdo;
- ilmiy-texnikaviy maxsulotlarni ayrboshlash;
- ishlab chiqarishni joylashtirish;
- investitsiyalar, valyuta va kreditlar borasidagi yo’nalishlar;
- axborot va aloqa sohalaridagi yo’nalishlar;
- mehnat resurslari harakati yo’nalishlari.
Qayd etilgan yo’nalishlar alohida tarzda emas, balki o’zaro bog’langan va
birbirini ta’minlovchi sohalar sifatida ham qaralmog’i lozim. Masalan, ikki
mamlakat o’rtasidagi tovar ayirboshlashda ularning bank tizimlari, balyuta
almashinuvi tartibi bilan bir qatorda tovarlarni yetkazib berishda ishtirok etuvchi
transport - ekspeditorlik, sug’urta, sifatni tekshirish va nazorat etish kabi sohalarga
aloqador masalalarda ham munosabatlar albatta o’rnatilgan bo’lishi shart.
14

Jahon xo’jalik faoliyati va xususan, tashqi iqtisodiy faoliyatga quyidagi
sohalar kiradi:
-xalqaro savdo;
-ishlab chiqarish va fan-texnika sohasidagi xalqaro ixtisoslashuv;
-fan-texnika taraqqiyoti natijalarini ayrboshlash; mamlakatlar o’rtasidagi
valyuta moliyaviy hamda kredit aloqalari; kapital va ishchi kuchining harakati; -
xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyati, global muammolarni hal
etishdagi iqtisodiy hamkorlik. 8
Tashqi iqtisodiy faoliyatning turli shakllari mavjud bo’lib, unga quyidagilar
kiradi: tashqi savdo(tovar va xizmatlar bo’yicha), qo’shma tadbirkorlik (qo’shma
korxonalar, franchayzing, laysenzing, agentlik va h.k.), hamkorlikning boshqa
shakllari (biznes alyanslar, konsortsiumlar va h.k.).
T а shqi iqtisodiy f а oliyatning а sosiy printsipl а ri quyid а gil а rd а n ibor а t:
• t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining erkinligi v а iqtisodiy must а qilligi;
• t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining tengligi;
• s а vdo-iqtisodiy munos а b а tl а rni а m а lg а oshirishd а k а msitishl а rg а yo‘l
qo‘yilm а sligi;
• t а shqi iqtisodiy f а oliyatni а m а lg а oshirishd а n o^ro m а nf аа tdorlik;
• t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining huquqkri v а qonuniy m а nf аа tl а ri
d а vl а t tomonid а n himoya qilinishi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning eng muhim shakillaridan biri - tashqi savdo
bo’lib u milliy mehnat natijasida yaratilgan mahsulot va xizmatlar bilan xalqaro
almashinuv demakdir. T а shqi s а vdo f а oliyati x а lq а ro tov а rl а r, ishkr (xizm а tl а r)
s а vdosi soh а sid а gi t а dbirkorlik f а oliyatidir. T а shqi s а vdo f а oliyati tov а rl а rni,
ishl а rni (xizm а tl а rni) eksport v а import qilish yo‘li bil а n а m а lg а oshirdi. Uni tog’ri
rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va amalga oshirish, aniqligiga erishish
uchun tasniflash lozim. Tasniflash deganda xalqaro tijorat kelishuvini oldi-sotti va
tovar almashish kelishuvlariga ajratishni tushunish mumkin. Tashqi savdo
8
Сороко-Цюпа О., Смирнов В., Посконин В. Мир в первой половине XX века. 1918—1945. М, 2003.c-142
15

operatsiyalarini amalga oshirish harakteri va predmetiga ko’ra u quyidagilarga
ajratiladi:
1. Tayyor maxsulotlar savdosi
2. Yig’ilmagan ko’rinishdagi maxsulotlar savdosi
3. Barter operatsiyalari
4. Eskirgan uskunalar savdosi
5. Xom-ashyo savdosi
6. Litsenziyalar savdosi
7. Injiniring hizmatlarini ko’rsatish va boshqalar.
8. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday
faoliyat tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirish imkoniyatiga egadirlar. Shuni takidlash joizki, xalqaro
savdo tashqi iqtisodiy faoliyat barcha qolgan shakllari va turlarining boshlang’ich,
muvofiqlashtiruvchi va ko’paytiruvchi negizi hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy
faoliyatning horijiy sarmoyani jalb etishdek shaklining samaradorligi ham uning
darajasiga bog’liqdir. Savdodagi qonun hujjatlari tomonidan belgilangan va boshqa
cheklashlar investitsiya jarayonlarida aks etadi.
9. Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy
toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar sivilizatsiya maxsuloti hisoblanadi. Ular ular
davlatlar paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi va ular bilan birga rivojlanadi. Ushbu
aloqalarning rivojlanishiga ayniqsa feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi.
Natural xo’jalikdan tovar-pul munosabatlariga o’tilishi alohida davlatlarning milliy
bozorlarini rivojlantirishga va ushbu milliy bozorlarning tovar ayrboshlashida
keskin sakrashni tug’dirdi, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida
baynalmilal aloqalar va xalqaro ayrboshlash kengayishi va chuqurlashishiga olib
keldi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslarning
davlatlar va turli davlatlarning iqtisodiy sub’yektlari o’rtasidagi harakati paytida
yuzaga keladigan ishlab chiqarish – iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi.
ushbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini,
16

avvalo uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid vamoliyaviy faoliyatini
qamrab oladi.
10.Hozirgi jahon xo’jaligida tashqi iqtisodiy aloqalar davlat milliy
daromadini o’stirish, xalq xo’jaligi harajatlarini tejash va fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirish omillariga aylanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish va uni boshqarish mexanizmining
samaradorligi ko’p jihatdan tashqi iqtisodiy aloqalar tasnifi bilan belgilanadi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar turi - bitta umumiy belgi, masalan, tovar oqimining
yo’nalishi yoki tarkibiy belgi bilan birlashtirilgan aloqalar majmuidir. Tovar
oqimining yo’nalishi bilan bog’langan tasnif belgisi tovar (xizmatlar, ishlar)ning
bir mamlakatdan boshqasiga harakatini, ya’ni tovarning mamlakatdan olib
chiqilishi yoki tovarning mazkur mamlakatga olib kirilishini belgilaydi.
Tashqi iqtisodiy aloqalar tasnifining tarkibiy belgisi aloqalarning iqtisodiy
manfaatlar sohasi va davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy maqsadi bilan
bog’langan guruhiy tarkibini belgilaydi. Tarkibiy belgiga ko’ra tashqi iqtisodiy
aloqalar tashqi savdo, moliyaviy, ishlab chiqarish, investitsiya aloqalariga
bo’linadi.
Tashqi savdo faoliyati tovarlar, ishlar, xizmatlar, axborot intellectual faoliyat
natijalari, shu jumladan ularga doir mutloq huquqlar (intellektual mulk) bilan
xalqaro ayrboshlash sohasida tadbirkorlik faoliyatining alohida turidir. Bunda
tovar deganda har qanday harakatlanuvchi mol-mulk (shu jumladan energiyaning
barcha turlari) va ko’chmas mulkka kiritilgan, tashqi savdo faoliyatining predmeti
bo’lgan havo, dengiz kemalari va ichki suzish kemalari hamda fazoviy ob’yektlar
tushuniladi. Xalqaro tashishlar to’g’risidagi shartnoma chog’ida foydalaniladigan
transport vositalari tovar hisoblanmaydi. 9
Hozirgi davrda tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy xususiyatlari sifatida
quyidagilarni qayd etish o’rinli :
Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning axborot ta’minotiga e’tiborning
ortishi, intellektual mulk, patent valitsenziyalar tizimini keng joriy etilishi.
9
Толмачева Р. Экономическая история: генезис рыночной экономики: Учебник. М.: Мысль, 2007.c-241
17

Davlatlararo mualliflik xuquqi himoyasining ta’minlanishi, jahon axborot
bozorining shakllanishi.
Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat hozirgi davrda o’z infratuzilmasiga va
unga ta’sir etuvchi xalqaro tashkilotlarga ega. Ushbu infratuzilma sifatida jahon
tovarlar va xizmatlar bozorlari (xususan, tovar va xomashyo, valyuta birjalari),
xalqaro tashkilotlar hisoblangan JST, XVF, XMK kabi qator mintaqaviy va
integratsion tashkilotlar EI, NAFTA(North American Free Trade Agreement)
hamda turli ixtisoslashgan tashkilotlalrni, ya’ni neft eksport qiluvchi mamlakatlar
tashkiloti OPEK, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik (IAEA; MAG ATE)
va hokazolarni keltirish mumkin. Mazkur tashkilotlar davlatlararo savdo,
investitsiylar, ishlab chiqarish, fan-texnika sohasidagi hamkorlik masalalarida
ko’maklashuvchi, tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi organ sifatida faoliyat
yuritadi.
Uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni monopoliyalashtirishga
bo’lgan intilishning ortishi. Hozirgi kunda dunyodagi yettita sanoati rivojlangan
mamlakat hissasiga jahon ishlab chiqarishining qariyb 80 foizi to’g’ri keladi. Yirik
jahon xomashyo, tovar va xizmatlar hamda moliyaviy bozorlarning aksariyati
rivojlangan davlatlar hududida mujassamlangan. Bundan tashqari, xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositachisi, ishtrokchisi sifatida yirik
sanoatmoliya guruxlari, kompaniyalari gavdalanmoqda. Jumladan, ishlab
chiqarish, qayta ishlash va ayrboshlash tizimlarini mujassamlashtiruvchi xususiy
transmilliy va ko’p millatli kompaniyalar (TMK, MMK) jahon eksporti va
importuning qariyb 60 foizini tashkil etmoqda. Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jalik
maxsulotlarini ishlab chiqarish, ayrboshlash, moliyaviy xizmatlar ko’rsatish
sohalari faoliyati ham yirik kompaniyalar ta’sirida amalga oshirilmoqda. Shu
sababli, ko’plab xalqaro konferensiyalar, muzokaralarda “yangi iqtisodiy tartib”ni
joriy etish, rivojlanayotgan davlatlar ishtirokini ko’paytirish takliflalri o’rtaga
tashlanmoqda.
To'rtinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning yangi axborot vositalari,
texnologiyalari asosida shakllanishi va rivojlanishi. Internet tizimining vujudga
18

kelishi natijasida electron tijorat, electron savdo keng avj olmoqda.
Sotuvchixaridor, ishlab chiqaruvchi-iste’molchi o’rtasida yangi va tezkor
buyurtmatakliflar tizimi shakllanmoqda. Jumladan, B2B, B2C tarzidagi axborot
tizimi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning xuquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa
yo’nalishlarida hamkorlikni yanada rivojlantirish masalasini qo’ymoqda.
Demak, davlatlararo tovar va xizmatlar bozorining shakllanishi, ishlab
chiqarish, ayrboshlash jarayonlarining chuqurlashuvi, undagi aloqalar tizimini
yanada takomillashtirish, mazkur munosabatlar tizimini yangi bosqichga ko’tarish
zaruratini taqazo qilmoqda. Shu bilan bir qatorda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar
tizimida sub’ektlarning ishtiroki, maqomi vakolatlari masalalari ham dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyat hajmi tobora ortib bormoqda. U ayniqsa, davlatlar
o’rtasidagi tovar oborotida yanada yaqqolroq ko’zga tashlanmoqda. Unda ichki
bozordagiga nisbatan ko’proq ishtrokchi qatnashmoqda. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar va uning mexanizmi bozor munosabatlarining sohasi sifatida
quyidagi yangi xususiyatlarga ega bo’lmoqda:
- jahon iqtisodiyoti ko’lamining kengayib borishi, ustiga-ustak sotuvchilar
va iste’molchilarning alohida joylashganligi natijasida transport muammosining
ortibborishi;
- ba’zi resurslarning (asosan yer, tabiiy-qazilma boyliklarning) kam
harakatliligi va manzilga bog’liqligi. Bunga davlatning aralashuvi ham ta’sir etadi
(migratsiya qoidalarini joriy etish, chet elliklarga yer sotish, chet el
investitsiyalarini vafirmalar faoliyatini cheklash, tashqi savdoda proteksionizmga
yo’l qo’yish);
- xalqaro ayrboshlashda milliy valyutadan foydalanishning zarurligi va
valyuta bozoriga bog’liqlik (ayniqsa, valyuta nazorati va uni tartibga solish
masalalarida);
- mahsulotlarni xalqaro standartlashtirish va sertifikatlashtirishga e’tiborning
ortishi;
19

- axborot muhiti va uning haqqoniyligiga e’tiborning ortishi. Axborot
manbalari, uni to’plash va qiyoslash uslubiyatida muammolarning yuzaga kelishi,
milliy va xalqaro statistikaga e’tiborning ortishi, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
unifikatsiya qilinishiga bo’lgan intilish. 10
10
Урланис Б.Ц. История военных потерь. Войны и народонаселение Европы. Людские потери вооруженных
сил Европейских стран в войнах 17-го-20-го веков (Историко-статистическое исследование). Полигон. АСТ
Санкт-Петербург. Москва, 1998. C-365
20

II.2. Iqtisodiy modellar va korporativ boshqaruv
Iqtisodiy jarayonlarni, mamlakatlarning rivojlanish darajasi va o’zaro
murakkab xo’jalik aloqalarini tahlil etishda xalqaro tajribada qabul qilingan milliy
hisoblar tizimidan faydalaniladi. Bu makro darajada iqtisodiyot rivojiga oid
bo’lgan va o’zaro bog’langan ko’rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizi mining
asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat:
Yalpi ichki mahsulot(YaIM) - bu ko’rsatkich ma’lum davlat hududida
faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning ma’lum davrda yaratgan pirovard
maxsulotlari va xizmatlarining umumiy hajmini aks ettiradi. Ushbu yakuniy
maxsulotni hisoblashda hom ashyo, yarim mahsulotlar, boshqa moddalar, yoqilg’i,
elektr quvvati hamda ularni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa hizmat
turlari (qayta hisob bo’lmasligini oldini olish uchun) chegirib tashlanadi.
Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda yalpi milliy maxsulot (YaMM)
ko’rsatkichidan faydalaniladiki, u YaIMdan farqli o’laroq qaysi mamlakatda
yaratilganligidan qat’iy nazar shu millat (mamlakat)ning korporatsiyalari, hususiy
shaxslari nazoratida bo’lgan ishlab chiqarish hajmini aks ettiradi. YaMMni
aniqlash uchun shu mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan chet elliklarning
daromadlari (chet el korporatsiyalarining foydalari hamda chet ellik ishchi
xizmatchilarining ish haqlari) YaIMdan chegirib tashlanadi, shu mamlakat
korporatsiyalari, fuqarolari horijda ishlab topgan daromadlari qo’shiladi. YaIm
bilan YaMM ko’rsatkichlari o’rtasidagi tafovut odatda miqdor jihatidan unchalik
ko’p bo’lmaydi, nari borsa qariyb 1%ni tashkil etadi. shuni e’tiborga olish lozimki,
YaIM ko’rsatkichi milliy hisoblar tizimi asosoida ishlab chiqiladi. Bu tizim mehnat
faoliyatining barcha turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan qoidaga
asoslangan(qiymat yaratilishi nuqtai nazaridan).
Milliy daromad (MD) ko’rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YaIM minus
amortizatsiya (shunda sof YaIM xosil bo’ladi), minus bilvosita soliqlar va
qo’shilgan subsidiyalar. Soliqlar mahsulot va xizmatlarning bozor narxlariga
tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi -bu narxlar ana shu
21

subsidiyalar miqdorida pasayadi. MD ko’rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy
mahsulot ko’rsatkichiga deyarli to’g’ri keladi. Milliy mahsulotning o’sish sur’ati
uzoq muddat nuqtai nazaridan YaIMga deyarli to’la ravishda muvofiq keladi,
shung uchun ham asosan YaIM ko’rsatkichidan foydalaniladi.
Turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining
xilmaxilligi iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko’rsatkich orqali
baholashga imkon bermaydi. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar dan
foydalaniladi:
1. Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning
axoli jon boshiga hisobi.
2. Milliyu iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi.
3. Axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishalb chiqarish
(ushbu tarmoqlarning rivojlanish darajasi).
4. Aholining turmush darajasi va uning sifati.
5. Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari.
Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda YaIM, YaMMning axoli jon
boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. Ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlarda axoli jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM
rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa
ko’rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, axoli jon boshiga hisoblaganda
asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yeg’indisiga ko’ra bu
mamlakatlarni rivojlangan mamlakatlar toifasiga qo’shib bo’lmaydi.
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari guruhi iqtisodiy taraqqiyot darajasini
juda aniq belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita -mamlakatda
asosiy va aylanma kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati,
darajasidan dalolat beradi. Samaradorliklning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan
iborat:
1) Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish tarmoqlari
va turlari bo’yicha);
2) YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha capital sarflanishi;
22

3) Asosiy fondlar qaytimi koeffitsienti;
4) YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xomashyo
sarflanadi.
Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning
tashqi iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo’ladi. Demak,
mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalardagi ishtroki ham qisman uning iqtisodiy
taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi.
Barcha tashqi iqtisodiy aloqalarning millliy iqtisodiyotga ta’siri ma’lum bir
sifat va qiymat ko’rsatkichlari orqali baholanishi va fodalanishi mumkin.
Avvalambor mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi qay
darajada ekanligini bilish lozim. Bu ekportning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi
orqali aniqlanadi (YaIM). Bu ko’rsatkich mamlakat eksport kvotasi deb ataladi.
Ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
qatnashish darajasi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Masalan, AQSHning eksport
kvotasi 10-15% ga teng, Germaniya, Fransiya, Italiya va Angliyaning eksport
kvotasi esa 25-30%, Yaponiyada 18% atrofida, Belgiya, Vengriya, Singapur
davlatlarida esa 110-113%. Ammo bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning sifat tuzulishini, stukturasini harakterlay olmaydi. Shuning
uchun uni aks ettirish maqsadida yana bir ko’rsatkichdan foydalaniladi. Bu real
eksport kvotasi bo’lib, u mamlakatning sanoat ishlab chiqarilishidagi eksportning
ulushi orqali o’lchanadi. Rivojlangan mamlakatlarda u tahminan 40-50 foizga teng.
Bu barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmi tashqi bozorga olib
chiqilishini anglatadi. Mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi
shuningdek uning eksportining elastiklik darajasi orqali ham aniqlanadi (YaIM va
eksport o’sish sur’atlarining muvozanati). Agar elastiklik birdan oshsa, mamlakat
tobora xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi chuqurlashayotganini
anglatadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ta’siri bu sohadagi barcha ishtrokchilar, asosan
eksport, import, kredit operatsiyalari faoliyati shuningdek texnik va boshqa
xizmatlar ko’rsatish natijalari oqibatida yuzaga keladi. Shu bilan birga avvalo
23

jamiyat, milliy xo’jalik, davlat, manfaatlari ko’zlangan holda samaradorlikni
to’g’ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini baholashda bir qator
ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular qatorida quyidagilarni ajratib ko’rsatish
mumkin:
 Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi
 Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi
 Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi
 Savdoning narx shartlari, eksport va import narx indekslari
 To’lov balansi , uning tarkibiy qismlari:
 Savdo balasi
 Xizmatlar va nosavdo harajatlar balansi
 Kapital harakati va kredit balansi
 Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hisobi
Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, tashqi bozordagi tovarlar
savdosidan tushgan valyutadagi sof daromad va davlatning uni ishlab chiqarishga
va transport harajatlariga sarflagan harajatlari nisbatini, shuningdek, agar tovarlar
kreditga sotilgan bo’lsa kredit koeffitsienti ta’siri hisobga olingan holda ularning
nisbatini ifodalaydi. Odatda maxsulotlar kreditga sotilganda eksport samaradorligi
pasayadi, ammo u siz tashqi bozorda tovarlarni realizatsiya qilish, pullash ko’p
hollarda ancha mushkul, ba’zi hollarda esa umuman iloji yo’q.
Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi, olib kirilgan tovarlar
narxining ichki ishlab chiqarish sharoitlari va ularni sotib olish va chegaragacha
yetkazib berishga sarflangan barcha valyuta harajatlar nisbatidir. Ko’pincha
eksportdan ko’rilgan zarar importdan ko’rilgan foyda hisobiga qoplanilishi tufayli
yuqorida aytib o’tilgan ko’rsatkichlarni to’g’riroq qilib aytish uchun uchun
quyidagi koeffitsientlar kiritilgan: import uchun eksport samaradorligi ekvivalenti
va tegishli ravishda eksport uchun import samaradorligi ekvivalenti.
Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi, quyidagi bo’linishdan
olingan ko’rastkichni ifodaloydi, suratda import qilingan tovarlarning qiymat
24

bahosi (ularga ketgan barcha harajatlar) maxrajida esa eksport qilingan tovarlarni
ishlab chiqarish va transport harajatlatriga ketgan barcha milliy xo’jalik harajatlari.
Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarni bir-biriga bog’lagan holda har
tomonlama tahlil qilishga imkon beruvchi, integratsiyalashib kelayotgan
ko’rsatkich bu to’lov balansidir. U statistik hisobot bo’lib, ma’lum bir davr
mobaynida mamlakat rezedentlari va tashqi dunyo bilan barcha savdo va
moliyaviy oqimlarni qamrab oladi. To’lov balansi tashqi iqtisodiy aloqalar jarayoni
natijasida mamlakatning haqiqiy to’lovlari va tushumlari qiymatlarining nisbatini
ifodalaydi. Shunday ekan, to’lov balansi o’zining tarkibida tashqi iqtisodiy
aloqalarning barcha shakllarini aks ettirmog’i lozim. Haqiqatda, mamlakatlarning
bir biri bilan o’zaro iqtisodiy aloqalarining murakkab tuzilishiga muvofiq to’lov
balansi o’z ichiga tarkibiy qisimlar sifatida savdo balansi, xizmatlar va notijorat
harajatlar balansi, kapital harakati va kredit balansi, oltin-valyuta zaxiralari
harakatini kamrab oladi. Ko’pincha savdo balansi va xizmatlar va notijorat
harajatlar balansini joriy operatsiyalar balansiga birlashtiriladi.
Mamlakatning savdo balansi tovarlar importi orqali moliyaviy chiqimlarni
va tovarlarni chet elga eksport qilish orqali moliyaviy kirimlarni o’zaro nisbatini
ta’riflaydi. To’lov balansining ushbu tarkibiy qismi davlatning tashqi iqtisodiy
holatini ta’riflashda ayniqsa muximdir. Agar ma’lum bir davr mobaynida
mamlakat eksporti importdan yuqori bo’lsa savdo balansi aktiv (ijobiy savdo
saldosiga ega) bo’ladi. Tegishli ravishda, agar import eksportdan yuqori bo’lsa u
salbiy (salbiy saldoga ega) bo’ladi. 11
Xizmatlar va nosavdo operatsiyalar balansi boshqa mamlakatlarga
ko’rsatilgan xizmatlar uchun pul kirib kelishi va boshqa mamalakatlar xizmatidan
foydalanilganlik uchun pulning chiqib ketishi nisbatini ta’riflaydi. Iqtisodchilar
xizmatlarni omilli va omilsizga ajratadilar. Omilli xizmatlar milliy
investitsiyalardan tadbirkorlik yoki ssuda kapitali shaklidagi tushumni o’z ichiga
oladi. Bunga pul tushumlari ya’ni dividentlar shaklida, milliy korxona va firmalar
11
Урланис Б.Ц. История военных потерь. Войны и народонаселение Европы. Людские потери вооруженных
сил Европейских стран в войнах 17-го-20-го веков (Историко-статистическое исследование). Полигон. АСТ
Санкт-Петербург. Москва, 1998. C-365
25

foydasining repatriatsiyasi, horijliklarning milliy patent, litsenziya va
menejmentdan foydalanganligi uchun to’lovlar va boshqalar kiradi. Omilsiz
xizmatlar oqimiga turizm, yo’lovchi va yuklarni transportda tashish, sug’urta,
telekommunikatsiya uchun to’lov va tushumlar kiradi. Savdoga aloqador
bo’lmagan , davlatlararo xizmatlar uchun to’lovlar va tushumlar nosavdo oqimlar
yoki operatsiyalar deb ataladi. Ular qatoriga pul mablag’larining razmiy
o’tkazmalari (masalan, tabiiy ofatlar, urush, epidemiyalarni boshdan kechirayotgan
mamlakatlar uchun yordam ko’rsatish), qarindosh va yaqinlar uchun shaxsiy
o’tkazmalar va boshqalar.
Kapital harakati va kredit balansi xalqaro kapital va kredit shaklidagi valyuta
mablag’larining kirim va chiqimlari nisbatini aks ettiradi. Kapital harakati
tadbirkorlik va ssuda investitsiyalari shaklida bo’lishi mumkin va oldi-sotdi
jarayonida milliy moliyaviy aktivlar - tashkilot va korxonalarning aksiya va
obligatsiyalari, kredit bilan birga boshqa qarz majburiyatlari va horijiy rezidident
va norezidentlar tomonidan amalga oshiriladi. Kapital harakatining hisobi ko’p
hollarda savdo balansi va xizmatlar balanslari zararini qoplovchi rolida ishtrok
etadi. Mamlakat ma’lum davr mobaynida tovar va hizmatlarni, ularni ishlab
chiqarishga nisbatan ko’proq iste’mol qilsa, davlat va shaxsiy horijiy kredit,
qarzlar, va boshqa horijiy kapital oqimlari talabni qoplay olmayotgan joriy ishlab
chiqarish, joriy iste’molni moliyalashtirishga yordam beradi, ya’ni bu sof salbiy
eksport.
Boshqa bir muhim tarkibiy qism, asosan joriy operatsiyalar balansi, kapital
harakati balansi zararlarini qoplash rolini o’ynovchi mamlakat oltin-valyuta
zaxiralari hisobidir. Agar to’lov balansining aktiv saldosi joriy operatsiyalar
balansining salbiy saldosini qoplamasa, yoki aksincha to’lov balansining aktiv
saldosi kapital harakati mablag’larining salbiy saldosini qoplamasa va nihoyat
ikkala balans ham sof salbiy qoldiqqa ega bo’lsa, mamlakatda ilgari to’plab
qo’yilgan valyuta zaxiralari tashqi qarzni qoplovchi ishonchli manba bo’lib hizmat
qiladi.
26

Xalqaro savdoning samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlash va bir tizimga
keltirish har qaysi mamlakat uchun nihoyatda muhim va murakkab vazifa
hisoblanadi. Buning uchun maxsus-ilmiy iqtisodiy tadqiqotlar o’tkazish talab
qilinadi. Bunday tadqiqotlar hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos jarayonlarni
chuqur o’rganish bilan birga, ilg’or hisob-kitob usullaridan foydalanishni taqozo
qiladi. Jumladan, bu tarmoqlararo balanslar tuzish usullariga asoslanmog’i lozim.
Xalqaro iqtisodiy aloqalarni bashorat qilganda, tovar aylanishidan tashqari
transport, kreditlar, va boshqa moliyaviy operatsiyalar, ilmiy texnik axborotlarning
importi-eksporti, yirik ko’lamdagi loyihalarni amalga oshirishdagi xalqaro
hamkorlik kabi tashqi aloqalarning turlari ham hisobga olinadi. Quyidagi
yo’nalishlar katta istiqbolga ega:
 Qishloq ho’jaligining unumdorligini oshirish mqasadida agrotexnikani
 (naslchilik va o’simliklar genetikasi, zararkunandalarga qarshi kurash,
 o’g’itlar, sug’orish ishlari va hokazolarni) rivojlantirish.
 Tabiiy muhitni saqlash, himoyalash va yaxshilash.
 Energetika xo’jaligi (atom energiyasi, elektrotxnika, transport
energetikasi va hokazolar).
 Texnik kibernetika.
 Kosmik fazo tadqiqotlari.
 Geologiya va okeonografiya.
 Suv resurslari va sho’r suvlarni tozalash muammolari.
 Sog’liqni saqlash va aholi o’sishini tartibga solish.
 Qurilishni yaxshilash va arzonlashtirish.
Hozirgi vaqtda qator ilmiy-texnik axborotlarning xalqaro almashinuvidagi
ko’pgina kamchiliklar (takrorlanish, tarqoqlik, bir shaklga keltirishning yo’qligi)
samaradorlikning pasayishiga olib kelmoqda. Axborotlarning halqaro almashinuvi
o’zaro foydalidir, chunki axborotlar (ilmiy, iqtisodiy, texnikaviy va boshqalar)
importi uning zaxiralarini oshiradi. Shubxasiz, axborotlarning xalqaro
almashinuvning kengayishi nafaqat iqtisodiy, balki umummadaniy nuqtai nazardan
ham g’oyat samaralidir. Insoniyat o’z rivijlanishining shunday bosqichiga qadam
27

qo’ydiki, endilikda ko’pgina mamlakatlarning hamkorlik aloqalarini talab qiluvchi
ulkan loyihalarni amalga oshirish mumkin. Ularni amalga oshirish uchun yirik
moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar bilan birga ilmiy-texnik tartibdagi ulush
ham zarur. Bu esa bitta davlatning qo’lidan kelmaydi. Tashqi iqtisodiy
aloqalarning iqtisodiy samaradorligi korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatini
baholash ko’rsatkichi bo’lib, ushbu faoliyatning natijalarini va uni amalga
oshirishga ketgan harajatlarni o’zaro taqqoslashdan iborat.
Umumiy ko’rinishda tashqi iqtsiodiy aloqalarning samaradorligi (samarasi)
quyidagi yo’llar orqali aniqlanadi:
• Xalq ho’jaligi darajasida - eksport maxsulotlarini ishlab chiqarishga
ketadigan harajatlar, transport va tashqi savdo sarflari, import qilinayotgan
o’xshash tovarlarni mamlakatda ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarni tejab
qolish va import tovarlaridan foydalanishning samarasini aks ettiruvchi import
tovarlarning narx bahosiga taqqoslash;
• Eksport mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar darajasida - uni ishlab
chiqarishga ketadigan harajatlarni tashqi savdo tashkiloti jo’natmalarining eksport
foydalanuvi va qo’shimcha to’lovlarning boshqa turlarini hisobga oluvchi
boshlag’ich narxlariga qiyoslash;
• Import tovarlarining iste’molchilari (buyurtmachilari);
• Milliy valyutadagi ichki narxlarni (tashqi savdi tashkiloti xalq ho’jaligiga
topshiradigan narxlarda) horijiy tovarlardan foydalanishning samarasini
hisobga olgan holda, shu turdagi tovarlarni mamlakatda ishlab chiqarishning
tannarxiga (harajatlariga) taqqoslash;
• Eksportchi -tashqi savdo tashkilotlari darajasida -tovarlarni yetkazib
berishning opshiriladigan narxlarida ishlab chiqaruvchilarga to’lovlarni
(belgilangan ustamalar, transport sarflarini hisobga olgan holda) mamlakat
chegaralaridagi narxlarda ifodalangan valyutada qiyoslash;
• Importchi -tashqi savdo tashkilotlari darajasida tovarlar importi uchun
(transport va nakladnoy sarflarini hisoga olgan holda) valyutada to’lovlarini milliy
28

valyutadagi transport va boshqa sarflarni chiqarib tashlab, ularning xalq xo’jaligiga
(buyurtmachilarga) topshirilish narxlaridagi ichki qiymatini solishtirish;
• Moliya vazirligi darajasida tashqi savdo almashinuvining saldosini hisobga
olgan holda, import tovarlarining ichki narxini (topshirish baxosini) eksport
maxsulotlarining boshlang’ich narxiga taqqoslash;
Keltirilgan tahlillar shu asosda korxonaning tashqi iqtisodiy aloqalari
samaradorligini aniqlash va uni oshirish yo’llarini ishlab chiqishga ijobiy ta’sir
qiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va unda davlatning faol ishtroki
Yaponiyaning o’ziga xos xususiyatidir. Davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining
deyarli barcha yo’nalishlarini o’ziga qamrab olgan va uni tartibga solib turadi,
ichki va tashqi axvolni taxlil qilishdan boshlab, tashqi iqtisodiy startegiyani ishlab
chiqish, geografik va tarkibiy sohalarni muhimligini aniqlab, nazorat qilish va
tartibga solishda moliyaviy rag’batlantirish uslublarini qo’llaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat siyosati,
davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan omillardan
biriga aylantirdi. Bu siyosat Yaponiyaning milliy manfaatlarini hisobga olgan
holda jahon xo’jaligiga uni yirik xalqaro iqtisodiy, ilmiytexnikaviy va moliayviy
savdo markaziga, jahon iqtisodiy otiga qo’shilishi uning salmoqli qatnashchisiga
aylantirdi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat
siyosati, davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan
geografik va tarkibiy sohalarni muhimligini aniqlab, nazorat qilish va tartibga
solishda moliyaviy rag’batlantirish uslublarini qo’llaydi.
Jahon xo’jaligi tarixidan ma’lumki, Yaponiya 1950-yillargacha agrar
mamlakat sifatida tan olinar edi. Ammo 1960-yillarga kelib, jahonda yetakchi
davlatlar hisoblangan AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi mamlakatlar
Yaponiya jahon xo’jaligida “iqtisodiy mo’jiza”ga erishganini tan olishdi. Yaponiya
sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish va iqtisodiy salohiyati bo’yicha
jahonda AQSHdan so’ng ikkinchi mamlakatga aylandi. Yaponiya bozor
iqtisodiyotiga o’tilganligi tufayli, deyarli bir avlod hayoti davomida iqtisodiy
29

jihatdan o’zini tiklabgina qolmay, jahonda eng yuqori darajada rivojlangan
mamlakatlar qatoridan o’rin oldi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat siyosati,
davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan omillardan
biriga aylantirdi. Bu siyosat Yaponiyaning milliy manfaatlarini hisobga olgan
holda jahon xo’jaligiga uni yirik xalqaro iqtisodiy, ilmiytexnikaviy va moliayviy
savdo markaziga, jahon iqtisodiy otiga qo’shilishi uning salmoqli qatnashchisiga
aylantirdi. Xalqaro iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solinishida
qonunchilik, administrativ-huquqiy, iqtisodiy va norasmiy kabi bir birini
to’ldiruvchi uslublardan keng foydalaniladi. Bu esa, oldinga qo’yilgan
maqsadlarga erishishni ta’minlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda Yaponiya amaliyoti
kenghuquqiy normativ bazaga tayanadi. Qonuniy va huquqiy-administrativ tartibga
solish sistemasj ustivorlik asosida namoyon bo’lib, uni cho’qqisida valyuta
almashish va tashqi savdo to’g’risidagi qonun, davlatning umumiy tartibga solish
konsepsiyasi sifatida faoliyat chegaralarini belgilaydi.
Bu qonunda xalqaro valyuta fondi, butunjahon savdo tashkiloti kabi xalqaro
tashkilotlarning kodeksidan asosiy prinsiplar - savdoni erkinlashtirish haqidagi
xalqaro shartnomalar, erkin va har tomonlama savdo prinsiplari mavjudligi tufayli
uni erkin deb hisoblash mumkin. Erkin tashqi iqtisodiy operatsiyalar prinsipidan
kelib chiqib, oddiy hollarda faqat minimal darajada davlat nazoratini nazarda
tutadi. Transaksiyalarni litsenziyalash sistemasini joriy etishga faqat favqulotda
holat bo’lsagina yo’l qo’yiladi (masalan, mamlakatning to’lov balansi keskin
yomonlashganda).
Chegaralarni belgilash xarakteriga ega bo’lgani uchun tashqi iqtisodiy
faoliyatni tartibga solishda u yoki bu soxalarga tegishli qonun osti aktlarni dastlab
tartibga solish vazifasini yuklaydi. Majburiyatlarni bunday taqsimlash yaponlar
fikricha xalqaro iqtisodiy sharoitni o’zgarishiga to’g’ri baho berish va milliy
xo’jalikni rivojlantirishda to’liqroq shu holatlarni hisobga olishga yordam beradi
va yangilanishga ham yo’l ochadi. Qonunchilik aktlarining “2-qavati” tashqi
30

iqtisodiy faoliyatni tartibga solishni asosiy bloki haqidagi qonundan tashkil topgan:
eksportimport operatsiyalari; bojxona - tarif sohasi; tashqi savdoga xizmat
ko’rsatish (eksport inspeksiya haqidagi qonun, tashqi savdoni sug’urta qilish,
Yaponiyaga importni rivojlantirish va chet-elning to’g’ridan-to’g’ri
invetitsiyalarini jalb qilish to’g’risida favqulotdagi choralar, banklarda, sug’urta
bazasida, qimmatli qog’ozlar va birjalarda va h.k. ). Texnik talablar va standartlar
(sanoatda standartlashtirish haqidagi qonun va boshqalar); intellektual mulk huquqi
(patentlar, avtorlik huquqi va h.k.)
Yaponiya yuqori darajada rivojlangan mamlakat bo’lib, postagrar-
sanoatlashgan davlat hisoblanadi. Avtomobil, kema, maishiy texnika, sanoat
robotlari, dastgohlar ishlab chiqarish va baliq ovlash bo’yicha dunyoda yetakchi
o’rinda turadi. Yaponiya deyarli butun dunyo mamlakatlari bilan savdo sotiq
qiladi. Dunyo mamlakatlari ichida iqtisodiy jihatdan namunali tajribaga ega
bo’lgan davlatlardan biri bu Yaponiyadir. Yaponiyaning “Iqtisodiy mo’jiza”sini
“G’arbga yetib olish” degan shiori va rivojlangan mamlakatlarning ilmiy-
texnikaviy va xo’jalik yuritish bilim va tajribalarini o’zlashtirish asosidagi
iqitisodiy siyosat oqibati sifatida ko’rib chiqish mumkin. G’arb tadqiqodchilari,
Yponiya tajribasini o’rganib mamlakat iqtisodiyotining o’ziga xosligi va
boshqalardan ajralib turishini alohida ta’kidlab o’rtishadi. Sanoatning yuqori
darajalarda o’sishi, iqtisodiyotni yapon uslubida boshqarishning xususiyatlari,
krizis sharoitlarida tez moslashuvchanlik, uning moslashuvchanligi bu
mamlakatning o’ziga xosligi bilan asoslanadi. Bunga yaqqol dalil sifatida, misol
uchun, sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida xomashyo va yoqilg’i bilan
ta’minlanganlik darajasi eng past va mamlakat butunlay ko’p turdagi mineral va
qishloq xo’jaligi xomashyolarining importiga bog’langanligini keltirishimiz
mumkin. Aynan tabiiy resurslarga kambag’allik darajasi xalqaro savdoni
rivojlantirishning rag’batlantiruvchi omil bo’ldi. Tabiiy resurslarga kambag’al
bo’lgan mamlakat jahon iqtisodiyotiga g’oyat muvafaqqiyatli kirib keldi. Avval
Yaponiya jahonda qayta ishlash sanoati markaziga aylandi, keyinchalik ilmiy-
texnik sohalar rivojlandi. Bugungi kunda Yaponiya zamonaviy iqtisodiyotning
31

katta ahamiyatga ega savdo mamlakatlarining biridir. Yaponiya iqtisodiyoti
yoqilg’i energiyasi va sanoat xomashyosini import qilish bilan bog’liq. Bugungi
kunda import tarkibi sezilarli darajada o’zgargan: xomashyo maxsulotlarini emas,
balki tayyor maxsulotlarni olib kirish birinchi o’ringa qo’yilgan. Yaponiya uchun
uning shakllanishining barcha bosqichlarida savdo balansining saldosi ijobiy
bo’lganligini ham alohida takidlab o’tish lozim. Ammo ko’p yillar davomida
mamlakat iqtisodiyatiga mablag’lar oqimini ta’minlab turgan Yaponiya tashqi
savdosi pasayishga moyilligi kuzatilmoqda. 12
Yaponiya iqtisodiyoti raqobatbardosh davlat yaratish va rivojlantirish uchun
yordam beradigan tashqi iqtisodiy aloqalar qurishga yo’naltirilgan. Yaponiya
iqtisodi uchun tashqi savdoga ixtisoslashuv harakterlidir. Savdo aylanmasi
hajmining kattaligiga qaramasdan axoli jon boshiga to’g’ri keladigan tashqi savdo
ko’rsatkichini (2010 y. - 12189,37 AQSH dollari) baland deb aytib bo’lmaydi
chunki axoli soni bo’yicha Yaponiya dunyoda o’ninchi o’rinni egallaydi.
Tabiiy resurslardan mahrum bo’lgan mamlakat uchun tashqi savdo hayotiy
muhim ahamiyat kasb etadi. Eksport masshtabi import uchun zarur valyuta
jamg’arishga kerak mablag’ darajasidan ancha oshadi. Boshqa davlatlarga
sotiladigan 98,6% tayyor maxsulotlarga to’g’ri keladi, ulardan 74,1% - avtomobil
va uskunalarga to’g’ri keladi. Tashqi savdo aylanmasi bo’yicha u 2009-
yilda(1006,9mlrd. AQSH dollari) faqat AQSH, GFR va Xitoyga joy bo’shatib
turibdi. 13
12
Периодическая литература. Войтинский Г. Международные отношения на Дальнем Востоке в годы
Первой Мировой войны//Исторический журнал, №4, 1944.c-4
13
Урланис Б.Ц. История военных потерь. Войны и народонаселение Европы. Людские потери вооруженных
сил Европейских стран в войнах 17-го-20-го веков (Историко-статистическое исследование). Полигон. АСТ
Санкт-Петербург. Москва, 1998. C-365
32

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, Yaponiyaning II Jahon Urushidan keyin
rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz Yaponiya hukumatining bu borada olib borgan
islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Albatta, mavjud sharoitda hukumatning
qa’tiy choralari tufayligina mamlakat dunyoning yetakchi davlatlar qatoriga kirib
oldi.Hukumatning olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib
borgan ishlari tahsinga loyiqdir. Yaponiya milliy iqtisodiyotni eksportga
yo’naltirdi. Buning uchun tashqi iqtisodiy faoliyat masalalari bo’yicha alohida
vazirlik-Yaponiya Tashqi Savdo va Investitsiya vazirligi tuzildi(MITI). Ko’plab
xorijiy iqtisodchilarning fikricha aynan mazkur vazirlik Yaponiya iqtisodiyotining
“katalizatori” vazifasini bajarib berdi. Yaponiya iqtisodiyoti eksportga
yo’naltirilganligi tufayli mamlakat asosiy e’tiborini eksportbop mahsulotlar ishlab
chiqarishga yo’naltirdi. O’z-o’zidan iqtisodiyot eksportga yo’naltirilgan ekan
Yaponiyaning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faol ishtirokini talab qilardi. Bu
yerda albatta AQShning rolini alohida ajratib o’tish lozim. Sababi uning
iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyoti bilan chambarchas bog’liq edi. Tashqi iqtisodiy
masalalarda AQSh bilan hamkorlikning kuchliligi sababli Yaponiya uchun bir
qancha imtiyozlar yaratib berdi. Aynan xalqaro maydonda tashqi iqtisodiy
masalalar bo’yicha faol ishtiroki tufayli mamlakat iqtisodiyoti kuchayib bordi.
Yapon mo’jizasining ro’y berishida eng muhim omi liar dan biri ham tashqi
iqtisodiy aloqalar bo’yicha masalalardir.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
Rahbariy adabiyotlar
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998. 12-bʼ ʼ
Asosiy adabiyotlar
1.Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda - T., 2009. B-352
2. Всеобщая история: курс лекций. М.: Наука; Вост. лит-ра, 2009.c-326
3. Гаджиева Е.А. Страна восходящего солнца. История и культура Японии.
М.: Мысль, 2000.c-324
4. Загладин Н.В. Всеобщая история. XX век. Учебник для 11 класса. М.: ТИД
«Русское слово – РС», 2007.c-122
5. Кузнецов Ю.Д., Навлицкая Г.Б., Сырицын И.М. История Японии. Учебник
для студентов ВУЗов. М.: Высш. шк., 1988.c-546
6. Сороко-Цюпа О., Смирнов В., Посконин В. Мир в первой половине XX
века. 1918—1945. М, 2003.c-142
7. Толмачева Р. Экономическая история: генезис рыночной экономики:
Учебник. М.: Мысль, 2007.c-241
8. Урланис Б.Ц. История военных потерь. Войны и народонаселение Европы.
Людские потери вооруженных сил Европейских стран в войнах 17-го-20-го
веков (Историко-статистическое исследование). Полигон. АСТ Санкт-
Петербург. Москва, 1998. C-365
9. Периодическая литература. Войтинский Г. Международные отношения на
Дальнем Востоке в годы Первой Мировой войны//Исторический журнал, №4,
1944.c-4
Internet manbaalari
1.www.Britanica.com
2.www.History.ru
3.www.Hrono.ru
34

MUNDARIJA

I BOB. YAPONIYANING IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYINGI HOLATI 4

I.1.Urushdan keyingi iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot 4

II.2. AQSh ta'siri va Yaponiyaning yangi konstitutsiyasi 9

II BOB. TASHQI IQTISODIY ALOQALR RIVOJLANISHI 13

II.1. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari 13

II.2. Iqtisodiy modellar va korporativ boshqaruv. 20

XULOSA.. 32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 33

Sotib olish