Yaponiyaning XIX asrning ikkinchi yarmida xalqaro ahvoli va tashqi siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	85.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

42 Sotish

Yaponiyaning XIX asrning ikkinchi yarmida xalqaro ahvoli va tashqi siyosati

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: Yaponiyaning XIX asrning ikkinchi yarmida xalqaro ahvoli va tashqi
siyosati
1

MUNDARIJA
KIRISH 3
I BOB. Yaponiya tashqi siyosiy yo‘nalishining shakllanishi 5
1.1. Ryukyu orollarining qo‘shib olinishi 6
1.2. Formuzaga qarshi harbiy yurish 8
II BOB. Yaponiyaning Koreyaga nisbatan siyosati 9
2.1. 1876-yildagi Yaponiya-Koreya shartnomasi 10
2.2. Yapon-koreys munosabatlarining keskinlashuvi 11
2.3. Koreyada yapon to‘ntarishi 14
III BOB. Rus-yapon munosabatlari rivojlanishi 15
3.1. Saxalin ustidan nazorat o‘rnatish uchun raqobat 15
3.2. 1875-yildagi rus-yapon kelishuvi 16
IV BOB. Yaponiyaning teng bo‘lmagan shartnomalarning bekor qilinishi uchun
kurashi 19
4.1. Ivakura missiyasi 19
4.2. Muzokaralarning keyingi bosqichlari 20
4.3. Tashqi siyosatdagi yangicha yo‘nalish 22
4.4. Xalqaro tenglik darajasiga erishish 23
XULOSA 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 27
2

KIRISH.
Yaponiyaning g‘arb davlatlari bosimi ostida o‘z chegaralarini butun dunyo uchun
ochganidan so‘ng, u o‘z mustaqilligini yo‘qotishi mumkinligi kabi xavfga duch keldi.
Boshqa Osiyo mamlakatlaridan farqli ravishda, Yaponiya bunday vaziyatdan chiqib
keta olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu uchun Yaponiya, uni butkul o‘zgartirib yuborgan,
katta miqdordagi keskin o‘zgarishlar joriy etishi zarur edi.
Bu o‘zgarishlar shunchalik tez va muvaffaqiyatli ediki, ular o‘ziga chet elliklar
e’tiborini qaratmay qolmadi. Aynan ularni o‘rganib chiqish natijasida, o‘z o‘rnida
modernizatsiya 1
tushunchasi vujudga keldi. Modernizatsiya so‘zi ostida, eng birinchi
navbatda, an’anaviy (yoki sharqiy) jamiyatni zamonaviy (g‘arbiy) jamiyatga
o‘zgartirish jarayoni tushunilgan. Gap, rivojlanishning muhim omili bo‘lgan ga‘rb
texnologiyasi, ilm-fani va texnikasini keng miqyosda o‘zlashtirish haqida ketgan.
Shunday qilib, “g‘arbiy” so‘zi “ilg‘or” kabi ma’no kasb eta boshladi.
Yaponiya o‘z chegaralarini ochgach, o‘zini ilg‘or g‘arb mamlakatlari qatorida
ko‘rishni maqsad qildi. Bu yo‘lda u faol tashqi siyosat olib bora boshladi.
Yaponiyaning bir necha hududlarga qilgan harbiy yurishlari, uning uchun imperiya
qudratini jahonning buyuk davlatlariga namoyish etishiga imkon yaratdi.
G‘arb tomondan qarshiliklarga qaramay Yaponiya barcha teng bo‘lmagan
shartnomalarni yo‘q qilishga, Osiyoda Xitoydan tashqari o‘z buyukligini saqlab
qolgan imperiya mavjudligini G‘arbga namoyish etishga erishdi. Buning ustiga, u
o‘zining hududlarini kengaytirdi, ko‘pgina qo‘shni yerlarni bosib olishga muvaffaq
bo‘ldi.
Endilikda Yaponiya g‘arbliklar nigohida ilgarigidek mustamlaka emas, balki Uzoq
Sharqda ular bilan mustamlakalar uchun kurash olib bora oladigan, ularga qarshi
chiqa oladigan mamlakat sifatida shakllandi.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Umuman olganda, Yaponiyaning XIX asr
oxiridagi tashqi siyosatini o‘rganish katta ahamiyatga egadir. Ahamiyatga molik
jihati shundaki, Yaponiya aynan shu davrda yopiqlik siyosatidan ochiqlik siyosatiga
1
Modernizatsiya , modernizatsiyalash (frans. moderne — eng yangi, zamonaviy) — biror narsani
yangilash, unga zamonaviy tus berish, uni zamonaviy talablarga muvofiq o zgartirish.ʻ
3

o‘tdi, bu esa uning jahon hamjamiyatigav qo‘shilishiga olib keldi. Bundan ilgari
qabul qilingan teng bo‘lmagan shartnomalarni bekor qilish natijasida, Yaponiya
mustamlakachi buyuk davlat maqomiga ko‘tarildi. Aynan shu davrni o‘rganish, uni
har tomonlama tahlil qilish biz uchun davlat siyosati yo‘nalishidagi muhim ish
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti: XIX asr oxirlaridagi Yaponiyaning tashqi o‘z
qo‘shnilariga nisbatan yuritgan tashqi siyosati. Yaponiya-Rossiya munosabatlari,
ularning Janubiy Saxalin va Kuril orollari masalasidagi harakatlari. Yaponiya-Koreya
munosabatlari, Yaponiyaning Koreyani o‘ziga bo‘yso‘ndirish yo‘lidagi harakatlari.
Tashqi dunyoda Yaponiyaning tenghuquqlilik uchun olib borgan kurashi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Ushbu kurs ishini yozishdan maqsad –
Yaponiyaning XIX asr oxiridagi tashqi siyosatini o‘rganish, uning o‘sha davrdagi
siyosiy yo‘nalishi va maqsadlariga oydinlik kiritish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi va tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Kurs ishi 27 betdan
iborat.
4

I BOB. YAPONIYA TASHQI SIYOSIY YO‘NALISHINING SHAKLLANISHI
1.1. Ryukyu orollarining qo‘shib olinishi
Meyji qayta qurishidan ko‘p o‘tmay Yaponiya qator tashqi muammolarga yuz
tutdi. Shunday bo‘lsa-da, boshidanoq, yapon tashqi siyosatida diplomatik 2
va harbiy
usullardan foydalanilgan holda qo‘shnilarga bo‘lgan bosim sezilib turar edi.
Ilk shakllanish davomida Meyji hukumati ko‘plab ichki muammolarga duch keldi.
Bunday holatda g‘olibona harbiy yurish ularga yechim bo‘lishi mumkin bo‘lgan,
chunki urush tashqi siyosatdan norozilarning e’tiborini tortib, ko‘plab ishsiz, bekorchi
samuraylarni xorijga yuborish imkonini berar edi. Yangi hukumat mamlakatni tashqi
tajovuz yo‘lida birlashtirishga uringan va Koreyaga yurish – bu uchun juda mos
bo‘lgan. Kido Takayoshi harbiy boshqarmaga bu haqida quyidagilarni bayon etgan:
“ Imperatorlik harbiy kuchlarining bostirib kirishi tajovuzi bilan
Fudzan(Pusan) portining ochilishiga erishish mumkin. Albatta, biz hech qanday
moddiy va ma’naviy foyda olmaymiz, aksincha, zarar ko‘ramiz, ammo bu bizning
mamlakatimizning buyukligini tasdiqlash, butun xalqning bizning tashqi va ichki
siyosatimizga bo‘lgan qarashini o‘zgartirish, dengiz va quruqlik kuchlarini
rivojantirish, Yaponiyaning ko‘tarilishi va mustahkam bo‘lishi uchun kerak.
Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas.”
Koreya Yaponiya uchun o‘z-o‘zidan muhim ahamiyat kasb etmagan, u,
shuningdek, Xitoyga kirish uchun ko‘prik vazifasini ham bajargan, buning ustiga
Koreya Xitoy vassali 3
bo‘lgan. 70-yillarda yapon mintaqaviy siyosatini amalga
oshirish uchun yaxshi xalqaro vaziyat yuzaga keldi. Xitoyning tashqi siyosiy
sahnadagi o‘rni, uning chekka va orol hududlari bilan aloqalari kuchsiz edi. Bundan
tashqari Yaponiyaning Uzoq Sharqdagi asosiy raqobatchilari bo‘lmish Buyuk
Britaniya va Rossiya o‘rtasidagi aloqalar murakkablashdi.
2
Diplomatiya (frans. — davlatlarning tashqi siyosat, sohasidagi vazifalarini amalga oshirish,
shuningdek, chet elda huquq va manfaatlarini himoya qilish sohasidagi rasmiy faoliyati.
3
Vassallik (lot. vassalus — vassal, vassus — xizmatkor) — o rta ayerlarda G arbiy Yevropada ʻ ʻ
feodallar bir toifasi — vassallarning boshqasi — senorlardan shaxsiy qaramlik munosabatlari tizimi.
5

Yaponiya bu vaziyatdan foydalanmay qolmadi. Uning tashqi siyosatida asosiy
ikki yo‘nalish belgilandi: g‘arbiy mamlakatlar bilan imzolangan teng bo‘lmagan
shartnomalarni bekor qilish va Xitoyni talon-taroj qilishda ular bilan teng darajaga
ega bo‘lish. Ikkinchi masalani hal qilishda Yaponiya, avvalo, Xitoyning boshqa
mamlakatlar da’vo qilmagan tashqi hududlarini ko‘zladi.
Bu rejani amalga oshirishdagi ilk qadamlar 1871-yilning oxirida Yaponiya va
Xitoy o‘rtasida imzolangan tinchlik, savdo va kemalar qatnovi to‘g‘risidagi
shartnoma bo‘ldi. Kelishuvlar davomida Yaponiya Xitoyga g‘arb davlatlari bilan o‘zi
o‘rtasida bo‘lgani kabi teng bo‘lmagan shartnomani taklif etdi, ya’ni eksterritoriyalik 4
huquqi, ammo u shartnoma imzolanishiga erisha olmadi. Buning ustiga, Yaponiya,
hatto kuchli mamlakat uchun qulay hisoblangan holatga ham erisha olmadi. O‘z
navbatida, Xitoy Yaponiyaga g‘arbga qarshi chiqish uchun birlashishni taklif etdi,
ammo rad javobini oldi, chunki Yaponiyaning o‘zining rejalari bor edi.
Yapon-xitoy shartnomasi imzolangandan so‘ng, Yaponiya o‘zaro hududiy
chegaralarni saqlab qolish shartiga rioya qilmay Koreya, Ryukyu orollari (Okinava)
va Formoza (Tayvan) to‘g‘risidagi rejalarini amalga oshirishga kirishdi.
Qadimda Yaponiyaga tegishli bu hududlar XIX asr o‘rtasida Xitoyga vassal bo‘lgan,
bu yevropa davlatlari va AQSh uchun ularning hokimlari bilan kelishishiga to‘siq
bo‘lmagan. Bu holatga qaramay, Xitoyning noroziligiga e’tibor bermasdan Yaponiya
1872-yilda Ryukyuni o‘z hududiga qo‘shib oldi. Ryukyu hokimiga Tokiodan
qarorgoh va kattagina boylik taqdim etildi. Yaponiya uning hamma qarzlarini to‘lab
berish va u imzolangan shartnomalarga ko‘ra hamma majburiyatlarni bajarishni o‘z
bo‘yniga oldi. Ammo, rasman orollar Xitoyga qaram hisoblangan, shu sababli
ularning Yaponiyaga tegishli ekanligiga huquqiy tus berish uchun Xitoyning rasmiy
roziligi kerak edi.
1.2. Formozuga qarshi harbiy yurish.
4
Eksterritoriallik ( lot. Ex- ~dan, tashqari + territorialis — ma lum hududda joylashgan) ʼ
chet elda xizmat qiladigan diplomatik vakillarning faqat o z
ʻ davlati qonunlariga bo ysunish ʻ huquqi .
6

Bu uchun Ryukyulik bo‘lgan yapon baliqchilarining Formozada o‘ldirishi holatidan
foydalanishga qaror qilingan edi. Pekinga tashqi ishlar bo‘limi boshlig‘i Soejima
Taneomi boshchiligida yapon elchilari jo‘natildi. Tashrif uchun rasmiy sabab 1871-
yilda imzolangan shartnomani ikki tomonlama tasdiqlash va unga qonuniy tus berish
bo‘lgan. Ammo, asosiy maqsad Xitoy hukumatini yaponlarning Formozaga bostirib
kirishiga tayyorlash edi. Soejima xitoyliklarni Yaponiya faqatgina orolning Xitoy
qaramog‘ida bo‘lmagan aholisini jazolamoqchiligiga va bu harakat, har qanday
holatda ham, Xitoyga taalluqli emasligiga ishontirishga urindi.
Formozaning tanlanishiga asosiy sabab, bu yerdagi harbiy to‘qnashuv – Uzoq
Sharqdagi xalqaro vaziyatning eng kam darajada murakkablashishiga olib kelishi
mumkinligi tahmini edi. 1874-yilda amalga oshirilgan harbiy yurishni Saigo
Takamorining jiyani Saigo Sugumichi boshqargan, yurishda ishtirok etgan qo‘shin
tarkibining katta qismini janubi-g‘arbiy hududlar samuraylari tashkil etgan.
Ammo, bu yurish Formoza aholisi tomonidan qarshilikka uchradi va Xitoy,
AQSh, Buyuk Britaniya noroziligiga sabab bo‘ldi. Xitoy bilan jiddiy to‘qnashuvga
tayyor bo‘lmagan va xalqaro vaziyatning murakkablashishidan qo‘rqqan Yaponiya
harbiy harakatlarni to‘xtatdi va muzokaralarni boshlab yubordi, buning uchun
Pekinga ichki ishlar boshqarmasi boshlig‘i Okubo Toshimichi yuborildi.
Muzokaralar Xitoydagi britaniyalik elchi orqali olib borildi. 1874-yilda
Tyanzin shartnomasi imzolandi, unga ko‘ra Xitoy hukumati Yaponiyaning
Formozaga nisbatan harbiy harakatlarini tan oldi. Bundan tashqari Xitoy hukumati
zarar ko‘rgan yapon oilalariga va orolda yo‘llar, jamoat binolari qurilishiga 500 ming
tael (tael – tahminan iyena qiymatiga teng bo‘lgan) to‘lash majburiyatini oldi.
Olingan jarima puli Yaponiyaning Formozaga bo‘lgan yurishidagi xarajatlarining oz
qismini tashkil etdi. Ammo, bu Yaponiyaga bosh maqsadiga erishishiga –Ryukyu
orollarini o‘z hududiga qo‘shib olishga imkon berdi. 1879-yilda orollar prefektura 5
maqomini oldi.
5
Prefektura - (lot. praefectura — rahbarlik, boshchilik; ma muriy daha; noiblik, noib qo l ostidagi ʼ ʻ
o lka) Ba zi mamlakatlarda, m.u. Yaponiyada, asosiy ma muriy-hududiy birlik; viloyat.
ʻ ʼ ʼ
7

II BOB. YAPONIYANING KOREYAGA NISBATAN SIYOSATI
2.1. 1876-yildagi Yaponiya-Koreya shartnomasi.
1869-yildayoq Yaponiya Koreyaga ushbu mamlakatning Xitoy va Rossiya
bilan bo‘lgan munosabatlarini o‘rganish va uning hukumati bilan bevosita aloqalar
o‘rnatish uchun bir necha diplomatik missiyalarni 6
yubordi. Ammo, Koreya hukmron
doiralari chet elliklarga nisbatan keskin munosabatda bo‘lishgan, shu bilan bir
qatorda, g‘arb bilan faol aloqalarda bo‘lgan yaponlarga ham. Bundan tashqari, 1871-
yilda yaponlar bilan aloqalarni ta’qiqlovchi qonun qabul qlingan edi. Shu sababli,
1871-yildagi yapon missiyasi ijobiy natija bermadi. Yapon hukumatida Koreyaga
bostirib kirish vaqti to‘g‘risidagi fikrlar har xil bo‘lganligi sababli, Yaponiya ma’lum
vaqt o‘z nazarini Ryukyu orollariga qaratdi.
Koreyani bosib olishga tayyorgarlik kam vaqt olmadi, bunga sabab – eng
avvalo, Yaponiyaning siyosiy boshliqlari o‘rtasidagi jiddiy kelishmovchiliklar edi.
Ivakura Tomomi boshchiligidagi kuchlar tezkor harbiy harakatlar mamlakatda
o‘tkazilayotgan qayta qurishga katta zarar keltirishdan xavfsiragan, chunki bu
yurishlar ko‘plab qo‘shimcha xom-ashyo talab etgan. Xom-ashyo yig‘ish, faqatgina,
soliqlar, tashqi qarzlar miqdorini oshirish yoki qog‘oz pullarni muomalaga chiqarish
orqaligina amalga oshirilgan, bu, shubhasiz, aholi noroziligiga olib kelar edi. Bundan
tashqari, bunday harakatlar Yaponiyaning Koreyaga nisbatan o‘z rejalari bo‘lgan
Rossiya va Buyuk Britaniya bilan munosabatlarini murakkablashishiga olib kelishi
xavfi mavjud bo‘lgan, buning ustiga, Yaponiya Buyuk Britaniyaga qarzini qaytara
olmay o‘ziga nisbatan sanksiya 7
qo‘llanilishiga sabab bo‘lar edi. 1873-yilda
hukumatdagi tortishuvlar shu darajada qizg‘in ediki, hatto imperatorning
qo‘shilishiga olib keldi, u, o‘z navbatida, tezkor harbiy harakatlarga nisbatan qarshi
fikr bildirdi. Buning natijasida urush tarafdorlari (Saigo Takamori, Eto Simpey,
Itagaki Taysuke, Goto Syojiro va b.) hukumat tarkibidan chiqishdi.
6
Missiya (lot. missio — jo natmoq) — 1) muayyan topshiriq bilan boshqa mamlakatga yuborilgan ʻ
vakillar; 2) bir davlatning boshqa davlatdagi (elchixonadan farqli ravishda) vakili tomonidan
boshqariladigan doimiy diplomatik vakolatxonasi.
7
Sanksiya - ( lot. sanctio — qat iy, o ta jiddiy qaror
ʼ ʻ ) xalqaro huquqda: xalqaro majburiyatlarga yoki
xalqaro huquq me yorlariga rioya qilmagan, ularni buzgan davlatlarga nisbatan qo llanadigan
ʼ ʻ
(iqtisodiy, moliyaviy yoki harbiy) ta sir chorasi.
ʼ
9

1875-yilda Koreya masalasi yana Yaponiya e’tibor markazida bo‘ldi. Bunga
sabab, gidrografik 8
tadqiqotlar bahonasida Seul shahrida joylashgan Xan daryosiga
kirgan yapon harbiy kemalarining noqonuniy harakatlari bo‘ldi. Koreys quruqlik
qo‘shinlari o‘t ochdi, bunga javoban, yaponlar u yerga qo‘shin tushirishdi.
Yaponiya hukumati bu vaziyatdan, shuningdek, Koreyadagi hokimiyat uchun
kurash kuchayganidan foydalanib, unga Perri qabul qildirgan kabi, Koreyani kuch
bilan teng bo‘lmagan shartnomani qabul qilishga majbur qildi: Kuroda Kiyotaka
boshchiligidagi yapon diplomatik missiyasini 800 dengizchi va ikki harbiy kema
kuzatib bordi. Bu hujjat Koreya tomonidan imzolangan ilk diplomatik shartnoma edi.
1876-yilgi tinchlik va do‘stlik shartnomasi Koreyaning Xitoyga qaram ekanligini rad
etdi. 1-hukmda quyidagilar belgilangan edi:
“Koreya mustaqil davlat hisoblanadi va Yaponiya kabi suveren 9
huquqlardan
foydalanadi”.
Rasman bu hujjatda ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqa teng deb belgilangan
bo‘lsa-da, Yaponiya eksteritoriallik va konsullik huquqiga 10
ega bo‘ldi. Koreya
Pusandan tashqari yana ikki portini ochishni va’da berdi, bu 1880- va 1883-yillarda
amalga oshirildi. Bundan tashqari, Yaponiya ko‘plab imtiyozlarni qo‘lga kiritdi –
ochiq portlarda konsullarni 11
tayinlash va Koreya qirg‘oqlarida gidrografik tasvirlar
olib borish.
O‘sha yilda ikki qo‘shimcha shartnoma imzolandi, ularning asosiylari savdo
bilan bog‘liq bo‘lgan. Yaponiya Koreyaning savdo solig‘idan ozod bo‘ldi, u yerda
yapon pulidan foydalanib, koreys pulini olib chiqish huquqini qo‘lga kiritdi, bu unga
katta foyda keltirgan.
8
Gidrografiya (gidro... va ...grafim) — gidrologiyanint bir tarmog i, quruqlikdagi suv ob yektlari ʻ ʼ
(daryo, ko l, suv omborlari)ni o rganadi.
ʻ ʻ
9
Suverenitet ( fransuzcha : souverainete — oliy hokimiyat) — hokimiyatning ustunligi va
mustaqilligi.
10
Konsullik huquqi — xalqaro-huquqiy normalarning nisbatan mustaqil tizimi bo‘lib, davlatlar
o‘zaro munosabatlarining o‘ziga hos sohalarida, xususan, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda
vakilligini tartibga soladi.
11
Konsul ( lot. consul — maslahatchi)biror davlatning boshqa davlat shaharlaridan birida doimiy
vakil etib tayinlangan va o z davlati va uning fuqarolari manfaatlarini himoya qiladigan lavozimli
ʻ
shaxs.
10

1876-yilgi kelishuv Yaponiyaning Koreyaga nisbatan siyosatini belgilab berdi
– uni qaram davlatga aylantirish, ammo bu uchun hali vaqt kelmagan edi. Yaponiya
Xitoy, keyinchalik Rossiya bilan bo‘lishi mumkin bo‘lgan to‘qnashuvlardan
xavfsiragan. Nima bo‘lganda ham, kelishuv yapon savdosi uchun yo‘l ochib berdi va
u yerda xitoylik, koreys savdogarlarining siqib chiqarilishiga olib keldi. Yaponiya
nafaqat o‘z mahsulotlari, balki chet el mahsulotlari bilan ham savdo olib borgan,
negaki boshqa davlatlar Koreya bilan savdo shartnomasiga ega bo‘lmagan. Yapon
mahsulotlari jahon talablariga javob bermasa-da, juda arzon edi. Bu – koreys
mahalliy ishlab chiqarishini yo‘qqa chiqargan. Shu bilan birgalikda, Yaponiya
mahalliy mahsulotlarni – guruch, loviya, paxta va h. k.larni suvtekin narxlarda sotib
olgan, buning oqibatida narxlar ko‘tarilib, aholi holati yomonlashgan. Bularning
hammasi koreyslarning yaponlarga bo‘lgan munosabatini yanada yomonlashtirdi.
2.2. Yapon-koreys munosabatlarining keskinlashuvi.
70-yillar oxiri – 80-yillar boshidagi Koreyadagi vaziyatni “turg‘un davr” deb
atasa xato bo‘lmaydi. U yerda hokimiyat uchun shafqatsiz kurash davom etayotgan
edi. Ichki boshqaruv doiralaridagi tozalashlarga og‘ir iqtisodiy ahvol va, ko‘p
hollarda, qonli to‘qnashuvlar bilan yakunlanadigan chet el davlatlariga qarshi
kayfiyatlar qo‘shildi. U yerdagi vaziyat ma’lum darajada Meyji inqilobidan oldingi
Yaponiyaning vaziyatiga o‘xshar edi, ammo Koreyada “ochilish” yoki “yopilish”
masalasi mamlakat mustaqilligiga erishish vositasi sifatida ko‘rilmagan va saroy
guruhlarining o‘zaro kurashlari yorqin vatanparvarlik tusiga ega bo‘lmagan.
O‘z navbatida, Yaponiya har tomonlama, cheklovlarsiz Koreyaning ichki
siyosiy ishlariga aralashishni davom etdi. Ammo, bu mamlakatni egallash yo‘lida,
eng avvalo, u, o‘z siyosatchilari keskinlashishi noo‘rin deya hisoblagan – Xitoy bilan
bo‘lgan munosabatlarini tartiblashtirishi zarur edi. Bu uchun xitoyliklarni Yaponiya
Koreyani egallashga emas, balki uni ochiq mamlakatga aylantirishga qiziqish
bildirayotganligiga ishontirish kerak edi. 1876-yilgi yapon-koreys shartnomasida
qayd etilgan Koreya mustaqilligi, uni asrlar davomida ma’lum darajada rasman (Sin
saroyiga har yilgi sovg‘a-salomlar jo‘natish, Koreya qiroliga boshqaruv mandatini
11

taqdim etish) o‘ziga qaram holatda saqlab kelayotgan Xitoy tomonidan tan
olinmagan. Shunday bo‘lsa ham, Koreya mustaqilligi Xitoy obro‘siga qattiq zarba
berdi.
Yapon-koreys tinchlik va do‘stlik shartnomasiga qaramasdan, Koreyaning
hukmron doiralarida Yaponiyaga nisbatan yomon munosabat keng tarqalgan edi.
Shuningdek, Koreya tomonidan shartnomani imzolagan shaxslar ham shunday fikrda
bo‘lishgan. O‘z navbatida, Xitoyga nisbatan fikrlar ijobiy bo‘lgan, chunki ko‘plar uni
Koreya milliy qiziqishlari qo‘riqchisi deb hisoblashgan.
Xitoy, o‘z o‘rnida, shu kabi kayfiyatlarning yuzaga kelishini rag‘batlantirgan.
Shunday qilib, Sin saroyida tashqi siyosat boshqaruvchisi- Li Xunchjan koreys
qiroliga atalgan xatida quyidagilarni yozgan:
“Yaponiya so‘nggi yillarda g‘arb mamlakatlarining qarashlari va odatlarini
o‘zlashtirdi, shuningdek, o‘zining rivojlanishi uchun qator tadbirlarni amalga
oshirdi. Ammo, hozirda uning g‘aznasi bo‘sh, qarzlar esa yil sayin o‘sib bormoqda.
Shu sababli, u o‘zining iqtisodiy holatini biroz yaxshilash uchun istilochilik siyosatini
olib borishga majbur. Ma’lumki, u bilan qo‘shni bo‘lgan davlatlar juda ehtiyotkor
bo‘lishi zarur. Koreya Yaponiyadan shimolda joylashgan, Formoza esa – janubda,
aniqki Yaponiya hammadan ko‘ra aynan shu malakatlarga intilmoqda.
Yolg‘onchilikka asoslangan bu malakatning baxilligi, oxir-oqibat, u o‘ziga qo‘shib
olgan Ryukyu orollaridagi voqealarda yorqin ko‘zga tashlandi. Sizning
mamlakatingiz ehtiyot bo‘lganligi ma’qul”
Koreyani qo‘rqitish orqali, Xitoy uning ustidan rasmiy boshqaruvni
amaldagiga aylantirish niyatida bo‘lgan. Ammo, o‘z shaxsiy manfaatini ko‘zlagan
xitoylik siyosatchining fikri haqiqatdan yiroq bo‘lmagan.
1882-yilda Koreyada Yaponiyaga qarshi chiqishlar bo‘lib o‘tdi. Bu voqea, raqobatchi
tomonlardan biri, ko‘p oylar davomida maoshsiz qolgan Seul garnizoni 12
harbiylaridan o‘z maqsadida foydalangan paytda, saroy to‘ntarishi sifatida boshlandi.
Bu uyushmaning maqsadi o‘z raqiblarini yo‘qotib, xalq noroziligini yaponlarga
12
Garnizon (frans. qarnison; garnir — ta minlamoq, qurollantirmoq) — muayyan aholi punkti yokiʼ
ma lum chegaraga ega hududda doimiy yoki vaqtincha joylashgan harbiy qismlar, harbiy o quv
ʼ ʻ
yurtlari va muassasalari majmui.
12

qarshi yo‘naltirish edi. Yapon elchixonasi hujumga uchradi. Bir necha zobitlar
o‘ldirildi va butun elchixona vakillari Inchxondagi ingliz kemasidan bosh pana
topishdi.
Bu voqealar Yaponiya hukmron doiralariga katta ta’sir qildi. Va, yana, ko‘plar
tezkor harbiy harakatlar uchun ovoz berdi, ammo bu taklif imperator tomonidan rad
etildi. Koreyaga vaziyatni o‘rganish uchun bir necha harbiy kemalardan iborat guruh
jo‘natildi.
Yaponiya Koreyaga jarima haqi to‘lashi zarurligi talabini qo‘ydi, ammo Xitoy
tomonidan yordamga ishongan koreyslar bu talabga tezda rozi bo‘lmadi. Gap
shundaki, koreys tuzilmalaridan birining talabiga binoan Li Xunchjan Seulga yapon
harbiy harakatlariga qarshi turishi mumkin bo‘lgan Xitoy qo‘shinini jo‘natdi. Lekin,
oxir-oqibat, Li Xunchjan Koreyaga muammoni tinch yo‘l bilan hal qilishni maslahat
berdi.
1882-yil oxirida Chemulpoda yapon-koreys shartnomasi imzolandi. Unga
ko‘ra, Koreya 20 kun ichida yaponlarga hujum qilganlarni jazolash majburiyatini
oldi. Bu ishni rasmiy yapon vakillari huzurida bajarish shart bo‘lgan. Yaponiya 500
ming iyena miqdorida kontributsiya 13
belgiladi, shuningdek, o‘z vakillarini himoya
qilish uchun Seulda qo‘shinini ushlab turish huquqini oldi. Bu kelishuvga qo‘shimcha
ravishda yapon kemalari kirib-chiqishi uchun yana bir port ochildi va hamma
portlarda yaponlar hech qanday to‘siqlarsiz harakatlana olishi mumkin bo‘lgan
hududlar kengaytirildi. Yapon elchilari Koreyaning butun hududi bo‘yicha o‘z
oilalari bilan erkin sayohat qilish imkonini olishdi, buning ustiga mahalliy hokimiyat
ularning xavfsizligi uchun javobgar bo‘lgan.
Yaponiya foydasiga hal bo‘lgan kelishmovchilik teskari natijaga olib keldi:
yaponlarga nisbatan dushmanlik kayfiyatlari kuchaydi va Xitoy bilan aloqalar
kengaydi. Xitoy maxsulotlari koreys bozorlarida yapon mahsulotlarini siqib chiqara
boshladi. Aynan shu paytda, g‘arbiy mamlakatlar Yaponiya kabi Koreya bilan savdo
shartnomalarini imzolashdi: Buyuk Britaniya, AQSh va Germaniya – 1883-yilda,
13
Kontributsiya ( lot. contributio -qo shish, qo shib hisoblashʻ ʻ )- urushda yengilgan davlat
tomonidan g olib davlatga sulh shartnomasi asosida to lanadigan pul; tovon; chet el qo shinlari
ʻ ʻ ʻ
tomonidan bosib olingan hudud axolisiga solinadigan majburiy soliq.
13

Rossiya – 1884-yilda. Buning ustiga, AQSh Yaponiya kabi Koreyani Xitoyga qaram
deb tan olmadi.
2.3. Koreyada yapon to‘ntarishi.
Koreyada Yaponiya tarafdorlari bo‘lgan yagona kuch – bu ko‘p sonli
islohotchilar edi. Yaponiya rasman ular bilan aloqa olib bormagan, ammo bu ishni
Fukuzava Yukichi, Goto Shojiro va boshqalar kabi oppozitsiya 14
partiyalari, guruhlari
boshliqlari orqali bajargan. Ularning ta’siri ostida, islohotchilar partiyasi Meyji
islohotlarining koreyscha ko‘rinishini amalga oshirish maqsadida 1884-yilning
dekabr oyida davlat to‘ntarishi o‘tkazdi.
Yaponiya bu voqealardan, allaqachon Fransiya bilan munosabatlari
yomonlashgan, Xitoy ta’sirini kuchsizlantirish yo‘lida foydalandi. Har doimgidek, u
o‘zini, huddiki, Koreyaning to‘liq mustaqilligini ta’minlash yo‘lida harakat
qilayotgandek tutdi. Vaziyatni tezlashtirish uchun yaponlar Koreyaga belgilangan
kontributsiya miqdorini kamaytirishni va’da berishdi, ammo buning evaziga Seulda
Xitoy kabi korxonalar ochish huquqi berilishini talab qilishdi.
Yaponiyaning Koreya ichki ishlariga faol aralashuvi yaponlarga qarshi
kayfiyatni oshishiga olib keldi: xalq ko‘tarilib yapon elchixonasiga hujum qildi, bir
necha zobit va askarlar o‘ldirildi, yapon savdogarlarining do‘konlari va uylari yo‘q
qilindi. Mamlakatdagi tartib Xitoy qo‘shini tomonidan tiklandi, islohotchilar partiyasi
boshliqlari Yapoiyaga qochishdi. Tez orada, u yerdan quruqlik qo‘shinining katta
qismini o‘z ichiga olgan harbiy kemalar kuzatuvi ostida tashqi ishlar bo‘limi boshlig‘i
– Inoue Kaoru boshchiligidagi katta elchilik missiyasi yetib keldi. Seulda kelishuv
imzolandi, unga ko‘ra Koreya yaponlarni o‘ldirganlikda va ularning mol-mulkini
talon-taroj qilganlikda ayblangan shaxslarni jazolash, 110 ming iyena miqdorida
kontributsiya to‘lash, yapon elchixonasi qurilishiga yer maydoni ajratish, elchixona
binosi va askarlar uchun qarorgoh qurishga mablag‘ ajratish majburiyatlarini oldi.
14
Oppozitsiya ( lot. oppositio — qarama-qarshi qo yishʻ ) hukmron mafkura yoki hukumat siyosatiga
qarshi chiquvchi va masalani boshqacha hal qilish yo lini, boshqacha siyosatni tak-lif etuvchi
ʻ
partiya yoki ijtimoiy guruh-larning umumiy nomi.
14

III - BOB. RUS-YAPON MUNOSABATLARI RIVOJI
3.1. Saxalin ustidan nazorat o‘rnatish uchun raqobat.
Rossiya ham AQSh va yevropa davlatlari kabi Uzoq Sharqda o‘z o‘rnini
mustahkamlash maqsadida bo‘lgan. Shu bilan birgalikda, Rossiya tashqi siyosatida
janubiy hududlari yaponlar tomonidan faol egallanayotgan Saxalin ahamiyati keskin
oshdi. 1855-yildagi Simod traktatiga ko‘ra, Saxalin ikki tomon o‘rtasida bo‘linmagan
edi. Yaponiya Rossiyaning Qrim urushi oqibatidagi og‘ir ahvolidan foydalanib, uning
butun orolga egalik qilishi huquqini tan olishni rad etdi. Ammo, 1856-yilda Rossiya
Qrim urushi oqibatida Saxalinni egallashdagi to‘xtab qolgan harakatini davom ettirdi,
negaki, bu Uzoq Sharqda imperiya uchun strategik ahamiyatga ega edi. 1867-yilda
Peterburgda Saxalinga teng ravishda egalik qilish huquqini beradigan vaqtinchalik
kelishuv imzolandi, kelishuv ikkala davlat fuqarolarining unda erkin harakat qilishini
tan oldi. Natijada, orol aholisi – yaponlar, ruslar va aynular o‘rtasida doimiy
kelishmovchiliklar vujudga keldi.
Sharqiy Sibir general-gubernatori Saxalinga ko‘chmanchi dehqonlar guruhini
yuborib, harbiy kuchlar nisbatini ko‘tarib, rus xususiy korxonalariga ko‘mir konlarini
izlab topishga ko‘plab imkoniyatlar taqdim etish niyatida bo‘lgan. O‘z navbatida,
Meyji inqilobidan so‘ng yaponlar orolning janubiy qismiga katta qiziqish bildira
boshlashdi. Ruslarning harakatini cheklash uchun yapon hukumati 1868-yilning
o‘rtasida orolda, uning qishloq-xo‘jalik va baliqchilik uchun juda qulay hududlari
Yaponiyaga tegishli ekanligini anglatuvchi belgilar qo‘yib chiqishga buyruq berdi.
Bundan tashqari, yaponlar ruslar tomonidan kashf etilgan ko‘mir konlarini
o‘zlashtirishdi, bu ishda ularni g‘arb qo‘llab quvvatladi. Buning hammasini hisobga
olgan holatda, chor hukumati Yaponiya bilan Rossiyaning butun Saxalinga egalik
qilish huquqini belgilash uchun muzokaralar boshlab yubordi.
Buni amalga oshirish, nafaqat Rossiya va Yaponiyaning, balki AQSh va
yevropa davlatlarining maqsadlari va raqobati sababli murrakkab bo‘lgan. Xususan,
g‘arb Saxalinni ham, Xokkaydoni ham mustamlakaga aylantirmoqchi edi. Inglizlar
Susima orolini, Xakodate va Aniva shahrlarini ijaraga olishga, yapon sohillarida
15

harbiy qarorgohlar tashkil etishga, va shu bilan, Rossiyani Tinch Okeanidan uzib
qo‘yishga harakat qilishgan.
Saxalin muammosini hal qilish uchun AQSh 1869-yilda Meyji hukumatiga, 2
yil oldin o‘zi Alyaska masalasida yo‘l tutganidek, uni Rossiyadan sotib olishni
maslahat berdi. AQShning bu ishdagi vositachiligi, yaponlarning chegarani 50-
parallel orqali otkazish yoki orolning janubiy hududini sotib olish to‘g‘risidagi taklifi
bilan birgalikda Rossiya tomonidan rad etildi.
Faol rus-yapon muzokaralari 1872-yilda, ko‘p ishlarda o‘zini ko‘rsatgan
Yaponiyadagi Rossiya bosh elchisi – Ye.K.Byutsovning Tokioga yetib kelishi bilan
boshlandi. Ammo, muzokaralar tashqi va ichki siyosat bo‘yicha Yaponiya ichki
hukumatidagi kelishmovchiliklar sababli murakkablasha bordi. Koreya yarimoroliga
yurish qilish rejalaridan bosh tortish qarori, Byutsov bevosita aloqada bo‘lgan harbiy
bo‘lim boshlig‘i – Soejima Taneomining ishdan ketishiga olib keldi.
Yapon hukumati AQSh va yevropa davlatlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga
tayanib, Janubiy Saxalinga egalik huquqini Rossiyaga berishdan ko‘proq foyda olish
uchun unga bosim o‘tkaza boshladi. Shu bilan birgalikda, uzoqni ko‘ra oladigan
siyosatchilar (m.u. Xokkaydo va Janubiy Saxalinni mustamlakaga aylantirish
bo‘yicha bo‘lim boshlig‘i o‘rinbosari Kuroda Kiyotaka) fikricha, Yaponiya Rossiya
bilan to‘qnashuv oldini olish va asosiy kuchini Xokkaydoni egallashga yo‘naltirish
uchun Saxalindan voz kechishi kerak edi.
Rossiyaning Tashqi ishlar vazirligi ko‘rsatmasida yangi belgilangan mas’ul
shaxsga, boshqa davlatlarning Yaponiya ichki ishlariga aralashishiga yo‘l qo‘ymaslik
va Yaponiyani orolda chegara o‘tkazilishi masalasini hal qilmasligiga ishontirish
vazifasi yuklatilgan. Ko‘rsatmada : “Shu sababli siz doimo nazarda tutishingiz kerak
bo‘lgan natija shuki, butun orolning bizga taqdim etilishi, uning geografik holati
orolga egalik qilishni Sharqiy Sibir qirg‘oqbo‘yining kelajakda rivojlanishi uchun
birinchi darajali qiladi” – deya belgilab qoyilgan edi.
3.2. 1875-yildagi rus-yapon kelishuvi.
16

Asosiy muzokaralar 1874-yilning o‘rtasida, Yaponiyaning Rossiyadagi
favqulodda to‘laqonli elchisi – Enomoto Takeakining Peterburgga kelishi bilan
boshlandi. U masalani hal qilish uchun ikki yechim taqdim etdi. Birinchisiga ko‘ra,
Janubiy Saxalin o‘rniga Rossiya Yaponiyaga Urup orolini, uning kichik orolchalari
bilan taqdim etishi va Saxalindagi yapon ko‘chmas mulklarini qoplab berishi shart
edi. Ikkinchisiga ko‘ra, Yaponiyaga Kuril orollari topshirilishi kerak bo‘lgan.
Boshida, ikkala reja Rossiya tomonidan rad etildi. Ammo, Rossiya Bolqondagi
muammo oqibatida masalani tezroq hal qilishga harakat qilgan, shu sababli jiddiy
yon bosishga tayyor edi. Natijada, chor hukumati muzokaralarda yetarlicha qarshilik
ko‘rsatmay, Janubiy Saxalinni Kuril orollariga almashtirdi.
1875-yil 7-mayda rus kansleri 15
A.M.Gorchakov va yapon elchisi Enomoto
Takeaki “Rossiya va Yaponiya o‘rtasidagi kelishuv”ni imzolashdi. Uning birinchi
moddasida :
“Zoti oliylari yapon imperatori o‘zi va o‘z avlodlari uchun zoti oliylari rus
imperatoriga hozirda o‘ziga tegishli bo‘lgan Saxalin oroli bir qismini topshiradi…
Bundan buyon, belgilangan Saxalin oroli butunlay Rossiya imperiyasiga tegishli
bo‘ladi, yapon va rus imperiyalari o‘rtasidagi chegara chizig‘i Laperuza bo‘g‘ozi
orqali o‘tadi” deya belgilangan edi.
Kelishuvning ikkinchi moddasida quyidagilar yozilgan:
“Rossiyaga Saxalin oroliga egalik huquqi o‘rniga Butunrossiya imperatori
o‘zi va avlodlari uchun Yapon imperatoriga Kuril deya nomlangan orollar guruhini
topshiradi … Bu guruh o‘z ichiga quyidagi 18 orollarni, ya’ni Shumshu, Alaid,
Paramushir, Makanrushi, Onekotan, Xarimkotan, Ekarma, Shiashkotan, Mussir,
Raikoke, Matua, Rastua, Sredneva va Ushisir orolchalari, Ketoy, Simusir, Broton,
Cherpoy va Brat Cherpoyev orolchalari, Uruplarni oladi, shu sababli Yapon va Rus
imperiyalari chegara chizig‘i Kamchatka yarimoroli, Lopatkoyu buruni va Shumshu
oroli o‘rtasida joylashgan bo‘g‘oz orqali o‘tadi.”
15
Kansler (nem.Kanzler) - Rossiyada 1917-yilgacha — oliy fuqarolik darajasi. Tashqi siyosat
rahbarlari(tashqi ishlar kollegiyasi prezidentlari va tashqi ishlar vazirlari)ga berilgan unvon.
17

Sankt-Peterburg kelishuvining boshqa moddalariga ko‘ra, ushbu hududlar
aholilariga o‘z hududlarida qolish yoki vatanlariga qaytish huquqi berildi, ammo ular,
tegishli hudud berilgan davlat qaramog‘ida qolishar edi. Oxota dengizi va Kamchatka
portlarida Yaponiya kemachilik, savdo va baliq ovi sohasida eng imtiyozli davlatlar
bilan teng huquqqa ega bo‘ldi. Bundan tashqari, Korsakov portiga kirib kelgan yapon
kemalari port to‘lovlari va soliqlardan 10 yil muddatga ozod etilgan. Aynan shu yerda
yapon konsulligi ochildi. Rossiya tomon Yaponiyaga Janubiy Saxalindagi ko‘chmas
mulk uchun 112 ming rubl miqdorda pul to‘ladi. Ko‘chadigan mulk uchun pul
to‘lanmadi, negaki u yaponlar tomonidan to‘la-to‘kis olib chiqib ketildi.
1875-yilgi rus-yapon kelishuvi ikkala tomonda ham turli fikrlar keltirib
chiqardi. Yaponiyada ko‘pchilik uni yapon hukumati katta siyosiy va iqtisodiy
ahamiyatga ega bo‘lgan Saxalinni “kichik toshlar to‘plami”ga almashtirib yuborgan
deya qabul qildi. Boshqalar, “Yaponiya o‘z hududining bir qismini boshqa bir
qismiga almashtirdi” deya ma’lum qilishdi. Xuddi shunday fikrlar ruslar tomonida
ham bor edi: ko‘plar, Rossiya bu hududlarni birinchi bo‘lib ochganligi sababli ularga
egalik qilishi kerak deb hisoblagan.
Sankt-Peterburg kelishuvi Rossiya va Yaponiya o‘rtasida hal qiluvchi ahamiyat
kasb etmadi va ikkala davlat o‘rtasida kelgusidagi kelishmovchiliklarni bartaraf eta
olmadi. Kelishuvning tarixiy ahamiyati boshqa: u Yaponiya uchun birinchi
tenghuquqli shartnoma bo‘ldi, bu esa uning shubhasiz tashqi siyosiy
muvaffaqiyatidan darak edi.
18

IV BOB. YAPONIYANING TENG BO‘LMAGAN SHARTNOMALARNING
BEKOR QILINISHI UCHUN KURASHI.
4.1. Ivakura missiyasi.
Meyji hukumati o‘z faoliyatining boshidanoq, syogunat tomonidan 50-yillarda
imzolangan teng bo‘lmagan shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish masalasini ko‘tardi,
vaholanki buni, bir yil oldin ogohlantirmay turib, 1872-yil o‘rtasigacha qilishning
iloji yo‘q edi. Mamlakatning ichki hayotini tartiblashtirishdagi ilk muvaffaqiyatlardan
so‘ng, hukumat xalqaro munosabatlarda tenghuquqlilik va mustaqillikka erishish
zarurligini keskin his etdi.
Meyji hukumati boshliqlarining qarashlariga ko‘ra, muammoning yechimi
quyidagicha bo‘lishi kerak edi:
-teng bo‘lmagan shartnomalar – buyuk davlatlar bilan ularning huquqlari asosida
kelishuvlar olib borishga qodir emaslilik natijasida kelib chiqqan, bunga yapon
davlat tuzumidagi va siyosatidagi farqlar sabab qilib ko‘rsatilgan edi; xususan,
yapon huquqini qayta tashkilashtirish zarur bo‘lgan;
-chet elliklarga oid jinoiy va fuqarolik-huquqiy ishlarni konsullik sudlarida emas,
balki aralash tarkibdagi sudlarda hal qilish kerak edi.
Eng avvalo, AQSh va yevropa davlatlari bilan yaxshi siyosiy aloqalar o‘rnatish
yo‘lida harakatlar olib borilgan. 1871-yilda, u yerga tashqi ishlar vaziri Ivakura
Tomomi boshchiligida elchilik missiyasi yuborildi, uning asosiy maqsadi teng
bo‘lmagan shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish imkoniyatlarini tahlil qilish bo‘lgan.
Masala eksterritoriallik va konsullik yurisdiksiyasi 16
, shuningdek, bojxona
to‘lovlarining yengillashuvini o‘z ichiga olgan.
Ivakura missiyasi tarkibiga turli boshqarmalardan Kido, Okubo, Ito va Inoue
kabi 48 vakil kirgan. Bu elchilik tashrifi to‘g‘risida imperator yo‘llanmasida
quyidagilar keltirilgan:
16
Yurisdiksiya ( lotincha : sud, sud ishini yuritish) — sud yoki ma muriy organning muayyan ʼ
faktlarga huquqiy baho berish, shu jumladan, nizolarni hal qilish va qonunda ko zda tutilgan
ʻ
sanksiyalarni qo llash bo yicha vakolatlari doirasi.
ʻ ʻ
19

“Hokimiyatga egalik qilish bilan birgalikda, AQSh va yevropa mamlakatlariga
ergashib, ularga tashrif buyurish, ularni do‘stona maqsadlarimizdan xabardor qilish,
bizlar va yuqoridagi mamlakatlar hukmdorlari o‘rtasida o‘rnatilgan do‘stona
munosabatlarni kengaytirish va mustahkamlash shart. Bir yildan kam vaqtdan so‘ng
mavjud kelishuvlarni qayta ko‘rib chiqish vaqti keladi, va biz Yaponiyani madaniyatli
xalqalar bilan bir qatorda qo‘yish, o‘z huquqlarimiz va maqsadlarimizni chegaralash
uchun ularni to‘liq qayta ko‘rib chiqmoqchimiz… Ammo, Yaponiya odatlari va
qonunlari boshqa mamlakatlardan farq qilar ekan, biz bu tuzatishlarni tezda amalga
oshirish maqsadida emasmiz. Biz birinchi navbatda, boshqa mamlakatlar qonunlari
bilan tanishib, Yaponiya qiziqishlariga va talablariga to‘liq javob bera
oladiganlarini o‘zlashtiramiz, va bosqich-ma bosqich rivojlangan xalqlar bilan teng
darajada bo‘lish uchun o‘zimizning boshqaruvimiz va odatlarimizni
shakllantiramiz… Elchilik sayohati natijalari taqdim etilishi bilan, shartnomalarni
qayta ko‘rib chiqish masalasini muhokamaga qoyamiz va o‘zimizning asl niyatimizni
amalga oshiramiz.”
Missiya, birinchi bo‘lib, Vashingtonga yetib keldi, u yerda uni AQSh
prezidenti kutib oldi. U yerda yaponiyaliklar ilk marotaba elchilik nizomiga amal
qilish kerakligi masalasiga duch kelishdi. Ularga maxsus ruxsatnomaga ega bo‘lmay
turib, muzokaralar olib borish mumkin emasligi ko‘rsatildi. Okubo va Ito zudlik bilan
Tokyoga ularni rasmiylashtirish uchun yuborildi. Ularning Vashingtonga qaytishi
bilan, amerikaliklarga 1858-yilgi shartnoma uchun o‘zgartirishlar loyihasi taqdim
etildi. Yaponlar ularga bojxona mustaqilligini taqdim etilishini, konsullik huquqiy
tartiboti bekor qilinishini va ular hududiga chet el harbiylari tushirilishining
ta’qiqlanishini so‘rashdi. Bu yon bosishlar o‘rniga ular amerikaliklarga mamlakat
bo‘ylab erkin sayohat qilishni (yopiq portlardan tashqarida ham) va chet elliklarni
maslahatchilar sifatida ishga qabul qilish takliflarini taqdim etishdi. Vashington
yaponlarning bu takliflarini rad etdi va, buning ustiga, ko‘proq imtiyozlar berilishini
talab qildi: xususan, butun Yaponiya hududi bo‘ylab savdo qilish va u yerda
ko‘chmas mulkka ega bo‘lish.
20

AQShga tashrif yapon siyosatining bir urinish ko‘rinishidagi harakati edi.
Muzokaralar Yaponiya teng bo‘lmagan shartnomalarni qayta ko‘rib chiqishda duch
kelishi mumkin bo‘lgan barcha to‘sqinlarni ko‘rsatdi. Ilk muvaffaqiyatsizliklarga
qaramasdan diplomatik tajriba katta ahamiyatga ega bo‘ldi va Ivakura missiyasi
yapon hukumati tomonidan yuqori baholandi.
4.2. Muzokaralarning keyingi bosqichlari.
1875-yilda tashqi ishlar vaziri – Terajima Munenori teng bo‘lmagan
shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha muzokaralarni boshlab yubordi. U
quyidagi tushunchaga asoslangan: birinchi navbatda, yapon davlatining bojxona
tizimi tiklanishi; konsullik sudining bekor qilinishi esa, yapon qonun tizimining qayta
shakllantirish jarayoni tugaguniga qadar qoldirilishi mumkin edi. 1878-yilgi AQSh
bilan bo‘lgan muzokaralarda Yaponiya bojxona mustaqilligiga erishishga muvaffaq
bo‘ldi, bu teng bo‘lmagan shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish yo‘lidagi ilk qadam
edi.
1879-yilda Terajima nafaqaga chiqdi va uning o‘rnini Inoue Kaoru egalladi. Bu
vatga kelib Yaponiyada yangi jinoiy va jinoiy-prosessual qonunchilik 17
ustida ishlar
yakuniga yetayotgan edi. Shuni inobatga olib, Inoue muzokaralar yo‘nalishini
o‘zgartirdi va konsullik sudining bekor qilinishini birinchi o‘ringa qo‘ydi. Ammo,
buyuk davlatlar Yaponiyada kodekslar tuzilishi va kerakli adolat tizimining
shakllanishi bo‘yicha kafolat olish uchun qo‘shma majlis chaqirishni talab qilishdi.
1882-yilda Yaponiyada bu masala bo‘yicha chet elliklarning eksterritoriallik
huquqini bekor qilishni va Yaponiyaga o‘z hududida sud huquqini to‘liq taqdim
etilishini qo‘llab quvvatlagan Inoue boshchilgidagi tayyorlov uchrashuvining 21-
yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Chet elliklar qatnashadigan sud ishlarini yapon va chet ellik
hakamlar kirgan qo‘shma tarkibda olib borish taklif etilgan; chet elliklarni ayblov
chog‘ida ko‘pchilik sud a’zolarini ajnabiylar tashkil etgan bo‘lsa, yaponlarni ayblov
chog‘ida esa hakamlarning katta qismini yapon xalqi vakillari tashkil qilgan.
17
Jinoyat protsessual huquqi - huquq tarmog i; jinoyat ishini tergov qilish va hal qilishda sud, ʻ
prokuratura, tergov va surishtiruv organlarining faoliyatini, ularning bu borada fuqarolar va
muassasalar bilan munosabatini hamda ayblanuvchi, jabrlanuvchi, ayblovchi, himoyachi va boshqa
jarayonishtirokchilarining huquq va burchlarini belgilaydigan huquqiy normalar yig indisi.
ʻ
21

Shartnomalar bo‘yicha xalqaro yig‘ilish 1886-yilning may oyida ochildi. Unda
Inoue o‘z holatini sezilarli darajada yengillashtirdi: uning talabiga ko‘ra, chet
elliklarning Yaponiya bo‘ylab notijorat harakatlanishiga ruhsat berish va qo‘shimcha
uch bandargohning ochilishi o‘rniga, yapon tomon chet elliklarga nisbatan ma’muriy
qonunlar va, cheklangan darajada, yapon huquqiy qonunlarini qo‘llash, ochiq
bandargohlarda bojxona to‘lovlarini olish huquqini qo‘lga kiritdi.
Yig‘ilishda, bunga javoban, ingliz va nemis tomonlar 1886-yil 15-iyunda konsullik
yurisdiksiyasi to‘g‘risida kelishuv qo‘shma loyihasini taklif etib, uni muzokaralar
asosiga qo‘yishni talab qilishdi. Ularning maqsadi – konsullik yurisdiksiyasidan voz
kechish o‘rniga, butun Yaponiya hududini ikkala mamlakatning tashqi-iqtisodiy
faoliyati manfaatlari uchun to‘liq ochish edi. Bu taklif Inouening ichki yapon
tayyorlov yig‘ilishidagi fikri bilan to‘liq mos tushgan, shu sababli, u osonlikcha bu
taklifga rozi bo‘ldi.
1887-yil 22-apreldagi yig‘ilishda kelishuv loyihasi qabul qilindi. Unga ko‘ra:
yapon hukumati zarur adolat tizimini yaratish va yevropa talablariga javob beradigan
qonunlar qabul qilish majburiyatini oldi, chet elliklarga oid fuqarolik-huquqiy va
jinoiy jarayonlar ko‘p miqdordagi chet ellik hakamlar ishtirok etadigan yapon
sudlarida olib borilishi kerak edi.
Bunga javoban, Yaponiyada loyiha shartlariga asoslangan teng bo‘lmagan
kelishuvlarni qayta tuzatish ishlariga qarshi norozilik harakati vujudga keldi. Yapon
xalqi rasmiy vakillarini g‘arbiy davlatlarga taslimchilikda, milliy ozodlikka putur
yetkazishda ayblashdi. Natijada, muzokaralar to‘xtatildi, ammo bunga qaramay yangi
qonunlar majmuining tuzilishi, umuman olganda, yakunlandi.
4.3. Tashqi siyosatdagi yangicha yo‘nalish.
Xalqaro maydonda tenglik darajasiga erishish uchun Meiji hukumati odatiy
diplomatik va harbiy usullar bilan bir qatorda, bizning zamonamizda odat tusiga
kirgan, ammo XIX asr uchun yetarli darajada yangi hisoblangan usuldan ham
foydalangan. Gap o‘z milliy madaniyatini targ‘ib qilish orqali xalqaro jamiyat
nigohida mamlakatning jalb qiluvchi ko‘rinishini maqsadli shakllantirish haqida
ketmoqda.
22

Bu maqsadga erishishda, Yaponiyaning turli xildagi xalqaro ko‘rgazmalarda
doimiy qatnashishi asosiy rol o‘ynadi. Xalqlar ishlab-chiqarish, savdo-sotiq,
madaniyat kabi sohalarda o‘z yutuqlarini namoyish qilgan bunday ko‘rgazmalar
o‘sha davrda yangi hodisa edi. Ularning birinchisi 1851-yilda, Londonda o‘tkazildi.
Yaponiya o‘zini G‘arbga ilk marotaba 1862-yil Londonda va 1867-yil Parijda
namoyish etdi, ya’ni Meiji inqilobidan oldin. Yaponiya bu ko‘rgazmalarda xalqaro
maydonga namoyish etishi mumkin bo‘lgan jihati – milliy madaniyatini taqdim etdi.
Bunday siyosat yevropaliklar nigohida Yaponiyaning o‘ziga xos jalb qiluvchi
ko‘rinishini shakllantirishga qaratilgan edi va bu o‘z mahsulini berdi. Bu
ko‘rgazmalarda Yaponiya san’ati, xususan o‘ymakorlik, shubhasiz, g‘arbliklarni lol
qoldirdi. Fransiya yapon san’ati kundalik hayotiga kirib borgan va, hatto,
zamonaviylik darajasigacha ko‘tarilgan ilk davlat bo‘ldi. Ilgari Uzoq Sharq
madaniyati, asosan, Xitoy bilan bog‘liq bo‘lsa-da, endilikda Yaponiya ham o‘z
hissasiga ega bo‘ldi.
Keyinchalik, yaponlar o‘z taqdimotlarini Venada(1873-y.), Filadelfiyada(1876-
y.) Parijda(1878-y.,1900-y.), Chikagoda(1893-y.) va boshqa joylarda o‘tkazishdi.
Ko‘rgazmalarda ishtirok etish, ularga katta miqdorda pul ajratgan yapon hukumati
uchun siyosiy ahamiyat kasb etdi. Yaponiyaning Chikagodagi taqdimoti uchun 630
ming yen, 1900-yilda Parijdagi taqdimoti uchun esa 1,3 mln. yen sarflandi.
Keyinchalik, nafaqat markaziy hokimiyat, balki mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish
idoralari va xususiy korxonalar ham xarajatlar uchun pul ajrata boshladi.
Ko‘rgazmalarda ishtirok etish uchun tayyorgarlikni Qishloq xo‘jalik va savdo
vazirligi huzurida maxsus shakllantirilgan bo‘linma olib borgan.
Yapon hukumati xalqaro ko‘rgazmalarga rivojlanishga erishish, yaponlarning
g‘arb madaniyatiga moslashishining yuqori darajasini ko‘rsatish sifatida qaragan.
Buning ustiga, yevropaliklar nigohida Yaponiyani Xitoyga qarshi qo‘yishda, u bilan
“rivojlangan mamlakatlar”ga kabi munosabatda bo‘lish mumkin bo‘lgan zamonaviy
davlat sifatida taqdim etish yo‘lida harakatlar olib borilgan. Shu usul orqali yapon
hukumati G‘arb jamiyatini teng bo‘lmagan shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish
kerakligi haqidagi fikrga yo‘naltirgan.
23

Bunday tashviqot usullarini yapon siyosatining aniq maqsadlariga erishishini
qanchalik yaqinlashtirganidan qat’i nazar, shubhasiz, muvaffaqiyatli deb hisoblasa
bo‘lar edi. Maqsadli yapon tashviqoti Yaponiyaning yevropaliklar tomonidan quyi irq
yashaydigan mustamlakachilik hududi va dunyoviy siyosatning subyektidan ko‘ra
obyekti sifatida hisoblangan Sharq mamlakatlari qatoridan chiqishi uchun psixologik
asos yaratdi. Bunday yangi usulning tashqi siyosatda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi
yapon hukmron qatlamining mamlakatni rivojlantirish ishidagi moslashuvchanligini
va tayyorligini ko‘rsatdi.
4.4. Xalqaro tenglik darajasiga erishish.
Tashqi ishlar vaziri Inoue o‘rniga kelgan Okuma Sigenobu shartnomalarni
qayta ko‘rib chiqish muzokaralarini ikki tomonlama asosda olib borishga qaror qildi,
bu esa o‘z mevasini berdi. Natijada, 1888-yilda Meksika bilan ilk, teng bo‘lgan savdo
kelishuvi imzolandi. Keyinchalik, xuddi shunday kelishuvlar Germaniya, Rossiya va
AQSh bilan imzolandi. Ammo ularda qo‘shma sudlar holati saqlanib qolindi, o‘z
navbatida, bunday sudlar yaponlar tomonidan yomon qabul qilingan (shuning uchun
bu sir saqlanayotgan edi).
Yuqoridagi mamlakatlardan farqli ravishda Buyuk Britaniya Yaponiyaga
bojxona ishlarida yon bosish niyatida emas edi. Inglizlar sir saqlanayotgan bu holatni
muzokaralarda o‘z o‘rnini mustahkamlash maqsadida, Yaponiyada tartibsizliklar
keltirib chiqarish uchun barchaga ma’lum qilishdi. Ular bunga erishishdi:
muzokaralar tashkil etilmadi. Okumaga suiqasd uyushtirildi, u oyog‘ini yoqotdi,
1890-yilning boshida bu ishni Yamagata o‘z qo‘liga oldi, u Buyuk Britaniya bilan
muzokaralarni tezlashtirib yubordi. Tanaffuslar bilan bu muzokaralar 1894-yilgacha
davom etdi va, natijada, ingliz-yapon kelishuvi imzolandi. Shartnoma o‘z ichiga
yangi bojxona tariflarini (shartnoma imzolangan zahotiyoq) va, yaponlar tomonidan
ma’lum qonunlar qabul qilinishi sharti ostida, eksterritoriallik huquqi yo‘q qilinishi
holatlarini oldi; shu sababli ikkinchi shart ijrosi 1899-yilgacha qoldirildi.
Buyuk Britaniya Yaponiya bilan mutlaqo teng bo‘lgan kelishuv imzolashda
yetakchi o‘rinda bo‘lishi, bu uning Yaponiyaga nisbatan yaxshi fikrdaligida emas,
balki u Yaponiyani Xitoyda Rossiya bilan to‘qnashtirmoqchi ekanligida edi. Yapon-
24

Xitoy urushi boshlanishidan ikki hafta oldin imzolangan, 1894-yilgi yapon-ingliz
shartnomasi orqali u Yaponiyaga agressiya uchun to‘liq erkinlik berdi.
O‘sha yilning o‘zida Tashqi ishlar vaziri Mutsu Munemitsu boshqa davlatlar
bilan shartnomalarni qayta tuzishda bir qator muvaffaqiyatga erishdi va konsullik
yurisdiksiyasining bekor qilinishini amalga oshirdi. Bundan farqli ravishda
Yaponiyaning bojxona mustaqilligiga erishishi kechiktirildi: u 1911-yildagina amalga
oshirildi. Aynan shu paytga kelib Yaponiya tarixida teng bo‘lmagan shartnomalar
davri yakunlandi.
25

XULOSA
Yaponiyani rivojlantirish “boy mamlakat – kuchli armiya” shiori ostida
o‘tkazildi, bu harbiy salohiyatni oshirishdan darak edi. O‘sha davrda Yaponiya tashqi
siyosatida harbiy usullar asosiy ahamiyat kasb etgan. Rivojlanish davrida G‘arbning
nafaqat texnik va madaniy yutuqlari, balki mustamlakachilik davridagi xalqaro
sahnada o‘zini tutish qoidalari ham qabul qilinib, o‘zlashtirilgan. O‘sha davrda
dunyoda yetakchi o‘rinda bo‘lish yoki dunyoviy darajadagi buyuk davlat maqomini
olishning yagona yo‘li bu agressiv tashqi siyosat yuritib, o‘z mustamlaka
imperiyasini shakllantirish edi, va, tabiiyki, Yaponiya shu yo‘ldan ketdi. Aytish
joizki, 1894-yilda Xitoy bilan urush davrigacha Yaponiya hali dunyo siyosatining
muhim omili bo‘lmagan, ammo u tezda rivojlanib, mahalliy katta ta’sirga ega bo‘lgan
kuchga aylanayotgan edi.
Yaponiya hukumati yangi davrga kirib kelar ekan, mamlakatning
mustaqilligini, uning davlat sifatidagi ahamiyatini saqlab qolgan holda dunyo
hamjamiyatiga qo‘shilish dolzarb ekanligini anglab yetdi. Bu yo‘lda Yaponiya
mavjud teng bo‘lmagan shartnomalarni bekor qilish va rivojlangan buyuk davlatlar
qatoriga kirishni o‘ziga maqsad qilib oldi. Shubhasiz, yapon hukumati bu yo‘lda
anchagina qiyinchiliklar, to‘siqlarga duch keldi. Ko‘pgina tashqi siyosiy harakatlar
natijasida Yaponiya mustamlaka davlatlar bilan imzolagan teng bo‘lmagan
shartnomalarni o‘z manfaati yo‘lida o‘zgartirishga erishdi va, natijada, o‘zi qudratli
davlat sifatida shakllana boshladi, u o‘z hududida katta strategik ahamiyatni qo‘lga
oldi. Dunyo bo‘ylab o‘tkazilgan madaniy ko‘rgazmalarda yapon madaniyatining
targ‘ib qilinishi uni Xitoyga qarama-qarshi ravishda Sharq ramziga aylantirdi.
Endilikda g‘arb davlatlari Sharqdagi rivojlanayotgan buyuk davlat – Yaponiya haqida
ko‘proq ma’lumotga ega bo‘la boshladi. Keyinchalik, cheklovlar va teng bo‘lmagan
shartnomalar bekor qilinishi Yaponiyani Uzoq Sharqdagi strategik 18
ahamiyat kasb
etgan yetakchi davlatga aylantirdi.
18
Strategik - Strategiyaga oid, strategiya bilan bog liq. harbiy ahamiyatga, urushning umumiy ʻ
maqsadi nuqtai nazaridan ahamiyatga molik bo lgan.
ʻ
26

Yaponiya o‘z tashqi siyosiy yo‘nalishini o‘ziga yaqin bo‘lgan hududlar –
Ryukyu va Formozani bosib olish orqali boshlagan. Xitoy bilan imzolangan 1871-
yilgi shartnomaga rioya qilmay Yaponiya birinchi bo‘lib Ryukyuni egalladi. Keyingi
maqsad Formoza edi. Uning tanlanishining asosiy sababi – Formozaga bosqin Uzoq
Sharqda eng kam darajada strategik ahamiyatga ega bo‘lgan. Formoza hokimiga
Tokyodan qarorgoh taqdim etilgan. Bu hududlarning Yaponiya tomonidan osonlikcha
bosib olinishining sababi – Xitoyning G‘arb davlatlari bosimiga uchrashi va uzoqda
joylashgan hududlaridagi boshqaruvni qo‘ldan boy berishi edi.
Yaponiyaning Koreyaga nisbatan yuritgan siyosati uning ikkiyuzlamachligi
ramzidir. O‘zini Koreyani qo‘llab-quvvatlagandek qilib ko‘rsatgan Yaponiya uni
Xitoydan ajratib olishni o‘ziga maqsad qilgan edi. Koreyani o‘zi uchun ochish
yo‘lidagi ilk qadam 1876-yilgi shartnomaning imzolanishi bo‘ldi. Uning sababi Seul
yaqinida yapon harbiy kemalarining o‘qqa tutilishi edi. Keyinchalik, Yaponiya turli
sabablar orqali shartnomalar yordamida Koreyani o‘z vassaliga aylantirdi.
Rus-yapon manfaatlari Janubiy Saxalinda to‘qnashdi, u yerdagi tabiiy boylik
va hudud uchun bo‘lgan kurash 1872-yilda shartnoma qabul qilinishi bilan to‘xtatildi.
Shartnomaga ko‘ra Janubiy Saxalin Rossiyaga qoldi, buning evaziga Yaponiyaga
Kuril orollari topshirildi.
Teng bo‘lmagan shartnomalarni bekor qilish yo‘lidagi harakatlar 1871-yilda,
AQShga elchilar yuborilishi bilan boshlandi. Bu safar ijobiy oqibatga olib kelmagan
bo‘lsa-da, Yaponiya uchun katta tajriba bo‘ldi. 1894-yilda Yaponiya to‘liq tenglik
darajasiga erishdi, bojxona mustaqilligi esa 1911-yilda amalga oshirildi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
O’zbek tilidagi adabiyotlar:
1 .Shuhrat Ergashev (Jahon tarixi) yangi davr 1800-1918- yillar Toshkent.
(O’ZBEKISTON) 2015-yil
2 . https://uz.wikipedia.org/wiki/Yaponiya_tashqi_siyosati
3.Imomnazarov Qahramon (Mamlakatshunoslik-Yaponiya) Toshkent 2020-yil
4.M. Lafasov, U. Jo’rayev (Jahon tarixi) Toshkent 2005-yil
Rus tilidagi adabiyotlar :
1. Кистанов А.И. Анатомия экономических и политических отношений. М.
1995
2. Тояма С. Мейдзи исин. Крушение феодализма в Японии. M. 1959
3. Файнберг Э.Я. Русско-японские отношения в 1697-1875 гг. М. 1960
4. Кравцевич А. И. Общественное предпринимательство в Японии. М.,
«Наука», 1988
Ingliz tilidagi adabiyotlar:
1. Akira I. After Imperialism. The search for a New Order in the Far East.
Cambridge, Harvard Univ. Press, 1968
2. Hane M. Peasants, Rebels and Outcasts. The Underside of Modern Japan. N.
Y., Pantheon Books, 1982
3. Lewis M. Rioters and Citizens. Mass Protest in Imperial Japan. Berkeley L. A.
Oxford, Univ. of Calif. Press. 1990
4.
28

Sotib olish