Yarimoʻtkazgichli tranzistorlar - Физика - Образовательные программы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	119.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Образовательные программы
Предмет	Физика

Продавец

Umidjon Omonov

Дата регистрации 30 Апрель 2025

0 Продаж

Yarimoʻtkazgichli tranzistorlar

Купить

Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda namoyishʻ ʻ
tajribalarini qo llash.
ʻ

MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................. 3
I BOB. FIZIKADAN LABORATORIYA ISHLARI VA NAMOYISH
TAJRIBALARI UZVIYLIGINI O’RGANISH ………………………………… 6
1.1§. Namoyish tajribalari orqali o qitishda o quvchilar dunyoqarashiniʻ ʻ
rivojlantirish yo llari..................................................................................................
ʻ 6
1.2§. Fizika o qitishda tajribalarning o rni va
ʻ ʻ
ahamiyati..........................................11
1.3§. Fizika o qitishda namoyish tajribalarining
ʻ
ahamiyati.....................................16
II BOB. NAMOYISH TAJRIBALARI TEXNIKASI VA METODIKASI……
19
2.1§. Namoyish tajribalarini tanlash va o’quvchilarni tajribani o’zlashtirishga
tayyorlash................................................................................................................
19
2.2 §. Yarimo tkazgichli tranzistorlar haqida umumiy
ʻ
ma’lumotlar……………….27
2.3§. Yarimo’tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda namoyish tajribalarini
ʻ
qo llash....................................................................................................................31
ʻ
XULOSA................................................................................................................36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.........................................
ʻ
38

KIRISH
Mamlakatimizda ta’limga e’tibor yildan – yilga ortmoqda. O’g’il-qizlarning
zamonaviy bilim olishi, yuksak ma’naviyatli bo‘lib ulg‘ayishi uchun zarur sharoit
yaratish borasidagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Keyingi yillarda ko`plab
yangi, zamonaviy kasb – hunar kollejlari, akademik litseylar qurilib ishga
tushirildi, eskilari esa rekonstruktsiya qilindi. Ularning moddiy – texnika bazasi
zamonaviy qurilma va asbob – uskunalar, axborot vositalari bilan jihozlandi. 1-
Prezidentimiz I.A. Karimov so’zlari bilan aytganda, “hozirgi axborot,
kommunikatsiya, kompyuter texnologiyalari asrida, internet kundan-kunga
hayotimizning barcha jabhalariga tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir
paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb
etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va
ustuvor bo’lib borayotgani haqida gapirib o’tirishga hojat yo’q”. Davlat ta’lim
standartlari talabalariga javob beradigan kadrlar tayyorlash uchun yangi texnika
vositalaridan foydalanish lozim bo`ladi. O`qitiladigan fanlar saviyasi kadrlar
saviyasiga juda kata ta’sir etadi. Darhaqiqat, Respublikamiz prezidenti I.A.
Karimov ta’kidlaganlaridek, fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini
yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning
qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat…
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 19.03.2021 yildagi «Fizika
sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida» gi PQ-5032-son qaror bilan 2021−2023 yillarda Fizika
fanlari bo’yicha ta’lim sifatini oshirish va fizika sohasidagi ilmiy tadqiqotlarning
natijadorligini ta’minlash bo’yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi.
Quyidagilar uning asosiy vazifalari etib belgilandi: maktablarda fizika fanini
o‘qitish sifatini oshirish, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarini takomillashtirish;
fizika fani bo‘yicha kadrlarni, xususan, qishloq joylardagi maktablarning
o‘qituvchilarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini
rivojlantirish; ta’lim jarayoniga axborot – kommunikatsiya texnologiyalarni keng
joriy qilish; yangi va ta’lim bozorida talab yuqori bo‘lgan mutaxassisliklar

bo‘yicha kadrlar tayyorlashni yo‘lga qo‘yish orqali yoshlarning fizika ta’limi bilan
qamrab olish darajasini oshirish va hokazo.
Fizika fanini tajribalarsiz tasavvur qilish qiyin. Fizika qonunlari empirik
tarzda tasdiqlangan faktlarga asoslanadi. Barcha fizik qonuniyatlar tajribalar
asosida yaratiladi, kuzatishlar natijasida faktlar to'planadi. Keyin tajriba va
kontseptsiyalarni ishlab chiqiladi bu raqamlar ko'rinishidagi sifat xususiyatlarini
ishlab chiqishga imkon beradi. Binobarin, eksperimentsiz fizikani oqilona o'qitish
mumkin emas. Fizikani faqatgina og'zaki o'qitish fanni rasmiyatchilik va mexanik
o'rganishga olib keladi. O'qituvchi qonuniyatni bolalarga yaxshiroq tushuntirishi
uchun o'quvchining o'zi tajribani ko'rishi va uni o'zi bajarishi, o'qituvchining
qo'lidagi asbobni ko'rishi va uni o'z qo'lida ushlab turishi kerak. Ko'rgazmali
eksperiment o'quv jarayonining tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, o'qituvchi
tomonidan maxsus asboblar yordamida ko'rgazmali stolda fizik hodisalar namoyish
etiladi. Bu esa o'quvchilarga tajribani ko'rishga va qonuniyatni yaxshiroq
tushunishga imkon beradi.
Namoyish tajribalarini auditoriyadagi barcha ta’limoluvchilar uchun
o’qituvchi ko’rsatadi. Fizikani o’qitishda namoyish tajribalar o’z mazmuniga va
vazifasiga ko’ra turli xil vazifalarni bajarishi mumkin. Ular nazariyaning
boshlang’ich dalili rolini bajarishi, gipotezalarning oddiy modellarini ifodalashi,
nazariy xulosalarni eksperimental tekshirish uchun xizmat qilishi yoki fizikaning
xalq xo’jaligining turli sohalarida amalda qo’llanilishini namoyish etishi mumkin.
Masalan, elektromagni induksiya hodisasining ochilishida Faradey tajribalari
boshlang’ich dalil vazifasini bajaradi. Shuningdek bu tajribalarni tushuntirish
jarayonida, Maksvell uyurmali elektr maydoni haqidagi gipotezani berdi.
Kursh ishining dolzarbligi: Zamonaviy elektronika sohasi jahon fani va
texnikasida salmoqli o’rinni egallaydi. Ular asosida ishlab chiqarilayottan asboblar
va qurilmalar miqdori tez ko’payib, ularning turli soxalarga tatbiqi kengayib
bormoqda. 1948 yilda amerika olimlari J. Bardin, V.Bratteyn va V. Shokli nuqtaviy
tranzistorlarni yaratdi. V. Shoklining p-n otishi nazariyasi yarimo’tkazgichlar
elektornikasi rivojining yangi bosqichini boshlab berdi. 50- yillarda ikki qutbli

tranzistorlarning xar xillari, tristorlar, katta quvvatli to’girlagich diodlar,
fotodiodlar, fototranzistorlar, fotoelementlar, tunelli diodlar va boshqa dastlabki
elektronika elementlari yaratila boshlandi.
Fizika-tabiat hodisalarini tajriba yo’li bilan o’rganadigan eksperimental
fandir. Ma’lumki, fizikaviy eksperimentning ilmiy va o’quv turlari mavjud. Hali
o’rganilmagan fizik jarayon, hodisa va qonunlar ilmiy tajribalar yordamida
o’rganiladi (ochiladi). Hozirgacha aniq bo’lgan, nazariy va tajribaviy yo’l bilan
asoslangan (isbotlangan), fizik jarayonlar, hodisalar va qonunlar fizika fanining
tegishli o’quv dasturlari bo’yicha ta’limning turli bo’g’inlarida, turli
mashg’ulotlarda o’qitilmoqda.
Namoyish tajribalarini auditoriyadagi barcha ta’limoluvchilar uchun
o’qituvchi ko’rsatadi. Fizikani o’qitishda namoyish tajribalar o’z mazmuniga va
vazifasiga ko’ra turli xil vazifalarni bajarishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi: Bizga ma’lumki, xozirda zamonaviy elektronika
elementlarini beshinchi avlod elektronikasi sanoatining asosiy xom’ashyosi
xisoblanadi. Bu avlod elektronikasining asosiy elektronika elementlarini o’zining
ma’lum bir xossasiga ega bo’lgan yarim o’tkazgichlar ular orasida esa tranzistorlar
tashkil etadi.
Namoyish tajribalarini auditoriyadagi barcha ta’limoluvchilar uchun
o’qituvchi ko’rsatadi. Fizikani o’qitishda namoyish tajribalar o’z mazmuniga va
vazifasiga ko’ra turli xil vazifalarni bajarishi mumkin. Fizikadan laboratoriya
ishlari va namoyish tajribalari uzviyligini o’rganish. Namoyish tajribalari orqali
o qitishda o quvchilar dunyoqarashini rivojlantirish yo llari bilan tanishish. Fizikaʻ ʻ ʻ
o qitishda tajribalarning o rni va ahamiyati haqida umumiy ma lumotlar bilan
ʻ ʻ ʼ
tanishish. Fizika o qitishda namoyish tajribalarining ahamiyati va namoyish
ʻ
tajribalarini tanlash va o’quvchilarni tajribani o’zlashtirishga tayyorlash terisida
fikrlarni bayon etish. Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda namoyish
ʻ ʻ
tajribalarini qo llash to g risida fikr yuritish.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining vazifalari:

- Fizika ta’limi jarayonida namoyish tajribalarni ko’rsatish va laboratoriya
ishlarini bajarishning samaradorlik darajasini aniqlash;
- Namoyish tajribalarni ko’rsatish va laboratoriya ishlarini bajarishning
xususiyatlarini o’rganish va tahlil qilish.
- Mavzuga oid ilmiy-metodik, pedagogik-psixologik adabiyotlar, me’yoriy
hujjatlarni o’rganish, darslik, dasturlarni tahlil qilish va xulosalarni
umumlashtirish;
- yarimo’tkazgichli tranzistorlar haqida umumiy ma’lumotlar berish;
Fizika o’qituvchisining o’quvchilar o’quv – biluv faoliyatini faollashtirish
borasida namoyish tajribalarni ko’rsatish va laboratoriya ishlarini bajarish ham
hozirgi kunda dolzarb ahamiyatga ega.
Kurs ishining tuzilishi: ushbu kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 6 ta
paragrflardan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.ʻ

I BOB. FIZIKADAN LABORATORIYA ISHLARI VA NAMOYISH
TAJRIBALARI UZVIYLIGINI O’RGANISH
1.1§. Namoyish tajribalari orqali o qitishda o quvchilar dunyoqarashiniʻ ʻ
rivojlantirish yo llari
ʻ
Ta'lim jarayoni sifati ta'lim standartlari, ta'lim dasturlari, ta'lim jarayoniga jalb
qilingan professor-o'qituvchilar ilmiy salohiyati, ta'lim oluvchilar salohiyati, ta'lim
berish jarayoni texnik vositalari, ta'lim texnologiyalari, ta'lim jarayonini
boshqarishning sifat darajasi kabi omillar bilan ta'minlanadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29
dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida "kelgusi yilda fizika va chet tillarini
o'rganishni ustuvor yo'nalish etib belgilashni taklif etaman. Shu maqsadda kelgusi
yilda ta'limning barcha bo'g'inlarida ushbu fanlarni o'qitish sifatini tubdan oshirish,
ixtisoslashgan maktablar ochish, malakali pedagoglarni jalb etish kabi tizimli ishlar
amalga oshiriladi" deb aytilgan. Bunga javoban biz pedagoglar fizika o'qitishni
yangi sifat darajasiga chiqarishimiz kerak. Shu nuqtai nazardan respublikamizda
ta'lim sohasida olib borilayotgan ishlar umumiy o'rta ta'lim maktablarida fizika
o'qitish metodlarini yanada takomillashtirishni taqazo qilmoqda. Fizika o'qitishdagi
muhim metodlardan biri eksperimental metodlar bo'lib, bunda namoyishli tajriba,
laboratoriya ishlari va boshqalarni qo'yishni takomillashtirish zaruriyati borligini
ko'rsatadi. Chunki amalda laboraratoriya ishlari va namoyishli tajriba samarali
tashkil etilmaydi.
Fizika o'qitishda eksperimental metodi o'zining yuqori darajali ko'rgazmaliligi
bilan pedagogik jihatdan eng yaxshi samara beradigan metod hisoblanadi.
O'quvchilar o'rganilayotgan fikaviy hodisalar, tushunchalar, qonuniyatlarning juda
qo'pchilik qismini namoyish texnikasi va metodikasiga javob beruvchi puxta ishlab
chiqilgan tajribalar sistemasisiz yaxshi o'zlashtira olmaydi. Bu narsa amalda
pedagog va psixolog olimlar tomonidan mukammal o'rganilgan bo'lib, eshitish,
yozish, ko'rish va bajarish orqali uzoq vaqt bilimlarni yodda saqlash mumkin
ekanligi isbotlangan.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida fizik tajribalarni quyidagi turlarga bo'linadi:

o'qituvchining namoyish tajribasi;
laboratoriya ishlari;
frontal tajribalar;
fizikaviy praktikum ishlari;
eksperimental tajribalar;
sinfdan tashqari tajribalar va boshqalar.
Umumiy o'rta ta'limning fizika eksperimentining bu hamma turlari
o'quvchilarning bilish faoliyatidagi onglilik, qo'rgazmalilik, faollik prinsiplarini va
fizikaga qiziqishlarini oshishiga yordam beradi. Albatta tajribalarning hamma
turlari bilan hal qilinadigan umumiy masalalardan tashqari, har bir tur tajriba o'z
maqsadiga ko'ra o'ziga xos texnikasi va o'tkazish metodikasiga ega.
Umumiy o'rta ta'lim maktablari 8-sinfi Fizika darsligida "Elektr zaryad"
mavzusini tushuntirishda hozirda amalda qo'llanilib kelinayotgan elektr bo'limidan
"Elektrometrik kuchaytirgich yordamida elektrostatikaning asosiy tajribalarini
bajarish" nomli laboratoriya ishidan o'quvchilarga berilayotgan bilimlarni yanada
chuqurroq o'zlashtirishlari uchun qo'shimcha namoyish tajribasi sifatida
foydalanish mumkin.
Tajribaning maqsadlari: ikki ishqalanish tayoqchasini bir biriga ta'sir
etkazganda zaryadlarning ajralishini tekshirish; ishqalanish tayoqchasi ishqalash
folgasi bilan ishqalanganda zaryadlar ajralishini tekshirish; ishqalanish
tayoqchalari har xil ishqalash folgalar bilan ishqalangandan keyin zaryadlangan
tayoqlarning qutblarini aniqlash.
Tajribaning qisqacha nazariyasi. Zaryadlar ikki materialni bir-biriga
ishqalaganda yoki ta'sir etkazganda hosil bo'lishi mumkin. Tajribalarga ko'ra
materiallarning biri musbat ikkinchisi manfiy zaryadga ega bo'ladi. Bundan
tashqari hosil bo'lgan zaryadlarning miqdori bir-biriga teng bo'ladi. Agar
materiallarda hosil bo'lgan zaryadlarni bir vaqtda o'lchasak ular bir-birini
kompencatsiyalaydi. Material zaryadining ishorasi bir materialning o'ziga bog'liq
emas, ya'ni ikkinchi materialning xossalariga ham bog'liq. Ikki material bir-biriga
ishqalanganda zaryadlarning hosil bo'lishini aniqlash uchun elektrometrik

kuchaytirgichdan foydalaniladi. Bu qurilma juda katta kirish qarshiligiga (1013
Om) va juda kichik chiqish qarshiligiga (1 Om) ega bo'lgan asbob hisoblanadi.
Kuchaytirgichning kirishi 2 ta sig'imiy ulash yo'li bilan va zaryadlarni to'plash
uchun Faradey shashkasidan foydalanib asbob yordamida juda kam miqdordagi
zaryadlarni o'lchash imkonini beradi. SHunday qilib tekizish va ishqalash yo'li
bilan hosil qilingan zaryadlar yuqori aniqlik bilan topilishi mumkin
Namoyish tajribalar yangi o'quv materialini o'zlashtirishda muhum rol
o'ynashi bilan bar qatorda, ular o'quvchilarda eksperimental ko'nikma va malakalar
hosil qilishda katta ahamiyatga ega. Namoyish tajribalarni idrok qilish va anglash
jarayonida o'quvchilar fizikaviy hodisalarni kuzatish, o'lchash natijalarini ishlash,
turli fizikaviy asboblardan foydalanish va boshqalarni o'rganadilar. Bularning
hammasi o'quvchilarni frontal tajribalar, laboratoriya ishlari, tajriba vazifalar yoki
fizikadan praktikum ishlari tarzida amalga oshiriladigan mustaqil tajribalarga
tayyorlaydi.
O'quv materialini takrorlashda namoyish tajribalarning o'rni juda katta. Takror
o'tkazilgan tajribalar o'quvchilarga avval o'rganilga materialni xotiralarida
yaqqolroq tiklash, fizikaviy hodisalar va qonuniyatlar mohiyatini chuqurroq bilib
olish, o'rganilayotgan ob'ektlarning avval e'tibordan chetda qolgan hususiyatlarini
payqab olish imkonini beradi.
Istalgan namoyishli tajribaning pedagogik samadorligiga ya'ni uni o'quvchilar
to'la idrok qilishlari va anglashlariga faqat ma'lum namoyishli tajribalar ko'rsatish
metodikasidagina erishish mumkin. O'quv materialini darsda bayon qilish bilan
namoyish tajribasi o'rtasidagi bog'lanish dastlabki uslubiy talablardan bir
hisoblanadi. Bunday bog'lanishni amalga oshirish uchun namoyishli tajribalar
qisqa muddatli bo'lishi kerak. Xuddi shuning uchun ham namoyishli tajribalarning
ko'pchiligi sifat jihatidan ko'riladi (ularni mashg'ulotlarda o'tkazish uchun miqdor
jihatdan ko'riladigan tajribalarni qo'yilishiga nisbtan ancha kam vaqt talab
qilinadi). Namoyishli tajriblar qisqa muddatli bo'lishiga qaramay ular nihoyatda
ishonchli va tushunarli bo'lishi lozim. Namoyish tajribalarning bu muhim sifatlari
asosan ularni qo'yish texnikasiga bog'liq.

Namoyish texnikasi namoyish tajribalarini o'tkazish uslubi bilan chambarchas
bog'liqdir. Namoyish texnikasi deganda xavfsizlik texnikasiga rioya qilinganda
namoyishli tajribaning eng katta samarasini va uning o'quvchilar tomonidan
bevosita idrok qilinishini ta'minlovchi shart-sharoitlar tushuniladi.
1.2§. Fizikani o’qitishda tajribalarning o’rni va ahamiyati
Fizika fanini tajribalarsiz tasavvur qilish qiyin. Fizika qonunlari empirik
tarzda tasdiqlangan faktlarga asoslanadi. Barcha fizik qonuniyatlar tajribalar
asosida yaratiladi, kuzatishlar natijasida faktlar to'planadi. Keyin tajriba va
kontseptsiyalarni ishlab chiqiladi bu raqamlar ko'rinishidagi sifat xususiyatlarini
ishlab chiqishga imkon beradi. Binobarin, eksperimentsiz fizikani oqilona o'qitish
mumkin emas. Fizikani faqatgina og'zaki o'qitish fanni rasmiyatchilik va mexanik
o'rganishga olib keladi. O'qituvchi qonuniyatni bolalarga yaxshiroq tushuntirishi
uchun o'quvchining o'zi tajribani ko'rishi va uni o'zi bajarishi, o'qituvchining
qo'lidagi asbobni ko'rishi va uni o'z qo'lida ushlab turishi kerak. Ko'rgazmali
eksperiment o'quv jarayonining tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, o'qituvchi
tomonidan maxsus asboblar yordamida ko'rgazmali stolda fizik hodisalar namoyish
etiladi. Bu esa o'quvchilarga tajribani ko'rishga va qonuniyatni yaxshiroq
tushunishga imkon beradi.
Ko'rgazmali eksperimentning afzalliklari quyidagilardan iborat:
- o'quvchilar fizika fanidan eksperimental bilim usuli bilan, fizik tadqiqotlarda
eksperimentning roli bilan tanishadilar (natijada ularda ilmiy dunyoqarash
shakllanadi);
- o'quvchilarda ba'zi eksperimental ko'nikmalar shakllanadi: hodisalarni
kuzatish, gipotezalarni ilgari surish, eksperimentni rejalashtirish, natijalarni tahlil
qilish, miqdorlar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatish, xulosa chiqarish va hokazo.
Ko'rgazmali eksperiment aniqlik vositasi bo'lib, o'quvchilar tomonidan o'quv
materialini idrok etish, uni tushunish va esda saqlashni tashkil etishga yordam
beradi; talabalarning politexnikaviy tayyorgarligini amalga oshirish imkonini
beradi; fizikani o'rganishga qiziqishning ortishiga va o'quv motivatsiyasini
yaratishga yordam beradi. Ammo o'qituvchi ko'rgazmali eksperiment o'tkazganda,

talabalar o'qituvchi tomonidan olib borilgan tajribani faqat passiv ravishda
kuzatadilar, o'zlari esa o'z qo'llari bilan hech narsa qilmaydi. Shuning uchun fizika
fanidan talabalarning mustaqil eksperimentini o'tkazish zarur. Bunga talabalarning
laboratoriya fizik eksperimentini o'tkazishida, jihozlarni o'zlari yig'ishida, fizik
kattaliklarni
o'ichashida, tajribalar o'tkazishida yaxshi natijalarga erishiladi. Laboratoriya
mashg'ulotlari talabalarda katta qiziqish uyg'otadi, bu tabiiydir, chunki talabaning
atrofdagi dunyoni bilishi uning shaxsiy tajribasi va his-tuyg'ulari asosida amalga
oshiriladi.
Laboratoriya mashg'ulotlarining fizikadagi ahamiyati shundan iboratki,
o'quvchilarda eksperimentning bilishdagi roli va o'rni haqida tasavvur hosil bo'ladi.
Talabalar eksperimentlar o'tkazishda aqliy va amaliy ko'nikmalarni o'z ichiga olgan
eksperimental ko'nikmalar shakllanadi. Birinchi guruh quyidagi malakalarni o'z
ichiga oladi: eksperiment maqsadini aniqlash, gipotezalarni ilgari surish,
asboblarni tanlash, tajribani rejalashtirish, xatolarni hisoblash, natijalarni tahlil
qilish va bajarilgan ishlar bo'yicha hisobot berish. Ikkinchi guruh quyidagi
ko'nikmalarni o'z ichiga oladi: eksperimental qurilmani yig'ish, kuzatish, o'lchash,
tajriba. Bundan tashqari, laboratoriya tajribasining ahamiyati shundaki, u
bajarilganda o'quvchilarda asboblar bilan ishlashda aniqlik kabi muhim shaxsiy
fazilatlar shakllanadi; ish joyida, tajriba vaqtida tuzilgan yozuvlarda tozalik va
tartibga rioya qilish, tashkilotchilik, natija olishda qat'iyatlilik rivojlanadi. Ularda
aqliy va jismoniy mehnatning ma'lum madaniyati shakllanadi.
Frontal laboratoriya ishi sinfdagi barcha talabalar bir vaqtning o'zida bir xil
asbob-uskunalar yordamida bir xil turdagi eksperimentlarni bajaradigan amaliy ish
turidir. Shunga ko'ra, sinfda frontal laboratoriya ishlari uchun 15-20 asboblar
to'plami bo'lishi kerak. Frontal laboratoriya ishlarining nomlari o'quv rejasida
beriladi. Ularning ko'plari bor, ular fizika kursining deyarli har bir mavzusi uchun
taqdim etilgan. Oqituvchi ishni bajarishdan oldin o'quvchilarning ishni ongli
ravishda bajarishga tayyorligini aniqlaydi, ular bilan birgalikda uning maqsadini
aniqlaydi va ishning borishini, asboblar bilan ishlash qoidalarini, o'lchash

xatolarini hisoblash usullarini muhokama qiladi. Frontal laboratoriya ishlari
mazmunan unchalik murakkab emas, xronologik jihatdan o'rganilayotgan material
bilan chambarchas bog'liq bo'lib, qoida tariqasida bir dars uchun mo'ljallangan.
Laboratoriya ishlarining tavsiflarini fizika bo'yicha maktab darsliklarida topish
mumkin.
Eksperimental tajriba darsi fizika kursining turli mavzularidan olingan
bilimlarni takrorlash, chuqurlashtirish, kengaytirish va umumlashtirish maqsadida
olib boriladi; murakkabroq jihozlardan, murakkabroq eksperimentdan foydalanish
orqali o'quvchilarda eksperimental ko'nikmalarni rivojlantirish va
takomillashtirish; eksperiment bilan bog'liq muammolarni hal qilishda ularning
mustaqilligini shakllantirish imkonini beradi.
Fizikadagi qiziqarli tajribalar nafaqat turli jarayonlarni tasvirlashi, balki
bolalarning faolligi va ulardagi o'rganish istagini rag'batlantirishi mumkin. Misol
uchun Inertsiya mavjudligining qiziqarli tasdig'i oddiy avtobusning harakatidir.
Avtobus tinch turgan holatidan birdan harakatga kelsa uning ichidagi yo'lovchi
orqaga harakatlanadi. Harakatlanib ketayotgan avtobus to'satdan to'xtaganda esa
uning ichidagi yo'lovchilar oldinga harakatlanishi bu har ikkala holatda ham
inertsiyaning namoyon bo'lishidir. Ya'ni inertsiya tufayli yo'lovchilar o'z tinchli va
harakatdagi holatini saqlashga intilmoqdalar.
Jismlarni Yerga tortadigan tortishish kuchini tananing og'irligidan farqlash
kerak. Og'irlik tushunchasi kundalik hayotda keng qo'llaniladi. Jismning og'irligi -
bu jismning Yerga tortilishi tufayli tayanch yoki osmaga ko'rsatadigan ta'sir
kuchidir. Tana tayanch yoki suspenziyaga nisbatan harakatsiz deb taxmin qilinadi.
Tana Yerga nisbatan o'rnatilgan gorizontal stolda yotsin. Yer yoki boshqa sayyora
uning yuzasiga yaqin bo'lgan barcha jismlarga ta'sir qiladigan kuch tortishish
deyiladi. Gravitatsiya tana vazniga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Endi siz
uchun nima uchun kattaroq massaga ega bo'lgan jism og'irroq ekanligi aniq, chunki
Yer uni ko'proq kuch bilan tortadi. Gravitatsiya tanaga vertikal pastga qarab
harakat qiladi. Nazariyani tekshirish uchun quyidagi tajribalardan foydalanish
mumkin: 10 sm diametrli metalldan tayyorlangan diskni oling. Bir qog'oz varag'ini

uning o'lchamiga qarab kesib oling. Bir qo'lingizda qog'oz diskni oling va boshqa
qo'lingizda metalldan tayyorlangan disk bo'lsin. Ularni bir xil balandlikdan erkin
tushishiga imkon bering. Nima uchun metall disk qog'ozga qaraganda tezroq
tushadi? Qog'oz diskini metallga qo'ying va ularni erkin tushishiga ruxsat bering.
Nima uchun bu holatda ular bir vaqtning o'zida tushadi?
Javob: Har bir diskda ikkita kuch ta'sir qiladi: tortishish kuchi va havo
qarshiligi kuchi. Harakatning boshida bu kuchlarning natijasi pastga qarab, ko'proq
metall disk uchun yo'naltiriladi, shuning uchun u katta tezlashuv bilan harakat
qiladi. Ammo tezlik ortishi bilan havo qarshilik kuchi kuchayadi va tortishish
kuchiga teng bo'ladi. Natijada, ikkala disk ham bir xilda harakatlanadi, lekin metall
disk katta tezlikda harakatlanadi. (Shunga o'xshash holat parashyutchi erkin parvoz
holatida bo'lganda sodir bo'ladi: samolyotdan sakrab, u nisbatan past tezlikka ega
va keyin taxminan 50 m / s ga tezlashadi, bu ikki kuch muvozanatlanadi va u
doimiy tezlikda yiqiladi. Ikkinchi holda, havo qarshiligi faqat metall diskni engib
o'tadi va tortishish kuchi jismlarga ularning massasidan qat'i nazar, teng
tezlanishlarni beradi.
Bir xil o'lchamdagi va og'irlikdagi ikkita qog'oz varag'ini oling. Bir varaqni
g'ijimlang. Bir vaqtning o'zida varaqlarni bir xil balandlikdan qo'yib yuboring.
Qaysi varaq yerga tezroq tushadi?
Javob: G'ijimlangan qog'oz tezroq tushadi, chunki unga havo qarshiligi
kamroq ta'sir qiladi.
Fizikani fan sifatida belgilashda nazariy va amaliy qismlarning
kombinatsiyasi bizga ma'lum. Bu jarayonda nihoyatda muhim hisoblanadi.
Fizikani o'qitish jarayonida o'qituvchi o'z o'quvchilariga ushbu qismlarning o'zaro
bog'liqligini imkon qadar to'liq ko'rsatishi o'qitish samaradorligini oshirishga
imkoniyat yaratadi. Zero, o'quvchilar bu munosabatni his qilganlarida, ular
atrofida, kundalik hayotda, tabiatda sodir bo'layotgan ko'plab jarayonlarga to'g'ri
nazariy tushuntirish bera oladilar. Bunda o'qituvchi talabalarga amaliy
mashg'ulotlarning qanday shakllarini taklif qilishi mumkin? Albatta, talabalar
yangi materialni tushuntirishda yoki darslarni takrorlashda sinfda o'qituvchi

tomonidan o'tkaziladigan eksperimentlar namoyishini kuzatishadi, frontal
mashg'ulot jarayonida dars davomida o'quvchilarning o'zlari tomonidan sinfda
o'tkaziladigan tajribalarni taklif qilishlari mumkin. Bu jarayonlar o'qituvchining
bevosita rahbarligida bajariladigan laboratoriya ishlaridir.
Bundan tashqari o'quvchilarga quyidagilarni taklif qilishimiz mumkin:
1) tajriba darsi davomida talabalarning o'zlari tomonidan sinfda o'tkaziladigan
tajribalar;
2) javob tariqasida talabalar tomonidan o'tkaziladigan ko'rgazmali tajribalar;
3) o'quvchilar tomonidan maktabdan tashqarida o'qituvchining uy vazifasi
bo'yicha o'tkaziladigan tajribalar;
4) o'qituvchining maxsus topshirig'i bo'yicha uyda o'quvchilar tomonidan
tabiat, texnika va hayotning qisqa va uzoq muddatli hodisalarini kuzatish.
1.3 §. Fizika o’qitishda namoyish tajribalarining ahamiyati.
Namoyish tajribalarini auditoriyadagi barcha ta’limoluvchilar uchun
o’qituvchi ko’rsatadi. Fizikani o’qitishda namoyish tajribalar o’z mazmuniga va
vazifasiga ko’ra turli xil vazifalarni bajarishi mumkin. Ular nazariyaning
boshlang’ich dalili rolini bajarishi, gipotezalarning oddiy modellarini ifodalashi,
nazariy xulosalarni eksperimental tekshirish uchun xizmat qilishi yoki fizikaning
xalq xo’jaligining turli sohalarida amalda qo’llanilishini namoyish etishi mumkin.
Masalan, elektromagni induksiya hodisasining ochilishida Faradey tajribalari
boshlang’ich dalil vazifasini bajaradi. Shuningdek bu tajribalarni tushuntirish
jarayonida, Maksvell uyurmali elektr maydoni haqidagi gipotezani berdi.
Umuman fizikadan demonstratsiya deganda darsxonadagi barcha
tinglovchilar kuzatadigan, o’qituvchi tomonidan kuzatiladigan fizik hodisalar
tushuniladi. Demonstratsiyalarni bir-biridan farq qiladigan ikkita guruhga bo’lish
mumkin: demonstratsoion tajribalar va demonstratsion ko’rgazmali qo’llanmalar
(modellar, diapozitivlar, kinofilmlar, grafiklar va hokazo).
Namoyish tajribaning kamchiligi shundan iboratki, ta’lim oluvchilar
ko’pincha (patok ma’ruzalarida) tajribani uzoqdan turib kuzatadilar, asboblar bilan
o’zlari mustaqil ishlamaydilar. Shunung uchun ular eksperimentga oid amaliy

malakalarni olmaydilar. Lekin shunga qaramasdan namoyish tajribalar
o’quvchilarning bilim va bilish qobiliyatining shakllanishida hal qiluvchi rol
o’ynaydi. Metodik nuqtai nazardan qaralganda, tinglovchilarga ma’ruzadan fizika
hodisalarining mazmuni namoyish tajribalar bilan tushuntirilganda, tajribasiz
tushuntirilgandagiga nisbatan ma’ruzaning mazmuni tushunarli bo’ladi.
Namoyish tajriba iloji boricha soda bo’lishi kerak. Biroq shuni nazarda tutish
kerakki, u yoki bu tajribaning murakkabligi yoki soddaligi nisbiy tushunchalardir.
Xususan, yaqin vaqtlargacha o’zgaruvchan tok zanjiridagi fazalar nisbatlarini,
elektromagnit to’lqinlar interferensiyasini, fotoeffekt qonunlarini va shunga
o’xshashlarni namoyish qilish juda murakkab hisoblanar va o’rta maktabda ular
namoyish qilinmas edi. Maktab elektron ossillografi, elektromagnit to’lqinlarning
xossalarini o’rganish uchun mo’ljallangan asboblar majmui, o’zgarmas tok
kuchaytirgichlari va boshqalarning paydo bo’lishi yuqorida aytib o’tilgan,
“murakkab” tajribalarni maktab sharoitlarida bemalol namoyish qilishga imkon
beradi.
Metodist-olimlarning va ilg’or o’qituvchilarning tajribalarni ilmiy
laboratoriyalarda birinchi bo’lib qo’yib o’quv maqsadlariga birinchi moslashtirish
uchun sabot-matonat, sinchkovlik va aniq maqsad sari intilib ishlashlari natijasida
namoyish tajribani soddalashtirishga erishiladi.
Bu moslash tirish jarayonida eksperimental quriolmalar o’qitish jarayonida
muhim bo’lmagan hamma illatlardan “tozalanadi”. O’z-o’zidan ravshankki, faqat
shunday “tozalanish” pedagogik jihatdan oqlanadiki, qurilmaning o’zi prinsipial
sxemaga yaqinlashgan va uning ishlash sifati avvalgisidan pasaymagan bo’lishi
kerak.
Yuqorida ta’kidlanganidek, namoyish tajribalar ko’proq sifat xarakterida
bo’lishi kerak. Agar namoyish tajribalarida miqdoriy hisoblashlar bo’lsa, bunday
tajribalar ko’p vaqtni oladi va bilim oluvchilarning diqqatini bo’ladi. Shu sababli
ular yo frontal laboratoriya ishlariga yoki praktikumga ko’chirilishi maqsadga
muvofiqdir. Demonstratsiya miqdoriy xarakterda bo’lishi talab qilinadigan

kamchilik holarda esa namoyish qurilma elementlarining parametrlari shunday
tanlanishi kerakki, o’lchashlar natijasida butun sonlar hosil bo’lsin.
Namoyish tajribalarida ishlatiladigan asbob-uskunalar va qurilmalar mumkin
qadar soda va talabalarning ko’rishlari uchun qulay bo’lishi, o’quvchilarning
e’tiborini tortadigan ikkinchi darajali asboblar ko’rinmaydigan holatda
joylashtirilishi kerak. Masalan, parallel toklarning o’zaro ta’sirini namiyish
qiladigan qurilmada,
agar o’zgarmas tok manbai sifatida transformator va yarim o’tkazgichli diod
(ko’prik sxemada ulangan) to’g’rilagichdan foydalanilsa, transformatorni
o’quvchilarga ko’rinmaydigan joyga (masalan, namoyish stolining ostiga)
joylashtirish zarur bo’ladi agar qurilma murakkab bo’lsa, unung tuzilish sxemasini
doskaga (yoki vaqtni tejash uchun vatman qog’ozga), qurilmaning joylashuviga
mos keladigan qilib chizilgan bo’lishi kerak.
Namoyish tajribalarning sifati va samaradorligi, namoyish qilinayotgan fizik
hodisalarni o’quvchilar qanday ko’rayotganligi bilan aniqlanadi. Namoyish
qurilmasi, uning tashkiliy qismlari o’quvchilarga yaxshi ko’rinadigan qilib
joylashtirilishi zarur. Agar qurilma vertikal tekislikda (taxtada) yig’ilsa, uning
ko’rgazmaliligi qurilma gorizontal tekislikda yig’ilganiga nisbatan ancha oshadi.
Qurilma qismlarining vertikal tekislikdagi joylashuvi, vatman qog’ozida (yoki
doskada) chizilgan, uning prinsipial sxemasi bilan mos tushishi zarur. Ma’ruza
o’tilayotgan darsxonani yaxshi yoritilganligi ham qurilmaning ko’rgazmalilik
darajasini oshiradi.
Har bir namoyish tajribasi maksimal darajada ishonarli bo’lishi kerak. Buning
uchun tajribani shunday o’tkazish keraki, toki uni o’quvchilar no’to’g’ri talqin
qilishiga imkoniyat qolmasin. Kata tajriba obektlari kuzatuvchilarga bevosita, har
tomonlama ko’rinadigan qilib namoyish qilinishi, kichik obektlar esa ekranga
proeksiyalash orqali namoyish qilinishi kerak. Masalan, elektr yoki magnit
maydoni kuchlanganlik chiziqlarini spektrini ekranga proeksiyalab namiyish
qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi.

Namoyish tajribalar ilojoi boricha qisqa muddatli bo’lishi lozim. Tajriba
nisbatan uzoqroq vaqt davom etadigan hollarda o’quvchilarning tajribaga bo’lgan
qiziqishi tez kamayadi va ma’ruza vaqtidan yutqaziladi.
Tajriba shunday qo’yilishi kerakki, uning natijalari ishonarli bo’lib,
o’quvchilar ikkilanishiga o’rin qolmasin. Ishonchlilikni oshirish uchun tajribada
yuqori sezgirlikli o’lchov asboblaridan va indikatorlardan foydalanish, shuningdek
namoyish qilishning maxsus usullaridan foydalanish kerak.

II-bob. NAMOYISH TAJRIBALARI TEXNIKASI VA METODIKASI.
2.1§. Namoyish tajribalarini tanlash va o’quvchilarni tajribani
o’zlashtirishga tayyorlash.
Namoyish tajribalarini o’qituvchi bajaradi va bir vaqtning o’zida butun sinf
o’quvchilari tomonidan kuzatiladi.
To’g’ri tashkil qilingan o’quv tajribasi shaxsda qo’yilgan maqsadlarga
intilishdagi sobitlikni, aniq ma’lumotlar olishda puxtalikni, ishdagi aniqlikni,
qaralayotgan hodisalarning asosiy sifatlarini va boshqalarni kuzatish hamda ajratib
olish malakasini tarbiyalashda amaliy vosita bo’lib xizmat qiladi.
Tajriba va kuzatishlarni tushuntirish o’quvchilarni tajriba metodining
mohiyati, uning fizikadan ilmiy tadqiqotlardagi roli bilan tanishtirish, shuningdek,
o’quvchilarni ba’zi bir ko’nikmalar bilan qurollantirish uchun katta ahamiyat kasb
etadi. Fizik tajriba asosida hodisalarni o’rganish o’quvchilarning ilmiy
dunyoqarashini shakllantirishga, fizik qonuniyatlarni yanada chuqurroq
o’zlashtirishga yordam beradi, o’quvchilarning fanni o’rganishga bo’lgan
qiziqishini orttiradi.
Namoyish tajriba hodisa qonunlarni o’rganishda o’quvchilarning fikrlashiga
o’qituvchining faol rahbarlik qilishi talab qilingan hollarda zarur bo’ladi.
Tajribani namoyish qilish maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, uning
davomida o’qituvchi o’quvchilarning his-tuyg’ularini boshqaradi va ularda ma’lum
tasavvur va tushunchalarni shakllantiradi. Namoyishli tajribaning o’qituvchi nutqi
bilan qo’shilishi fizik tushunchalarni muvaffaqiyatli shakllantirishning muhim
shartlaridan biridir. O’rta umumta’lim maktab, kasb-hunar kollejlari va akademik
litseylari fizika dasturlarida har bir mavzu bo’yicha namoyishli tajribalar
ko’rsatilgan. Bu tajribalar laboratoriya ishlari bilan birgalikda fizik ta’limning
tajribalar asosi bo’lib xizmat qiladi.
Namoyish tajriba o’tkazishda quyidagilarga asoslanish mumkin: u yoki bu
hodisani kuzatish, ilgari surilgan g’oyani tekshirish, fizik qonuniyatlarni aniqlash
va ulardan kelib chiqadigan natijalarni tekshirish. Muhim fizik tushunchalarni
shakllantiradigan, qonuniyatlarning, fizik g’oya va farazlarni mohiyatini ochib

beradigan natijalar alohida o’rin egallashi kerak. Masalan, Ersted, Faradey va
boshqalaring klassik tajribalari shular jumlasidandir.
Namoyish tajribada tajriba qurilmalarini tanlash va tajribani o’tkazish bu
o’qituvchining ishi, o’quvchilar esa ko’pincha tajriba natijalarini qayd qiluvchi va
qayta ishlovchi kuzatuvchilardir.
O’quvchining fizik qonuniyatlarni qanchalik chuqur o’rganishi o’qituvchining
namoyish tajribasini tanlashiga ham bog’liq. Qabul qilingan metodikaga tayanib,
shunday tajribalarni tanlash kerakki, ularni kuzatish o’quvchilarning o’quv
materialini tushunib olish uchun ahamiyatli bo’lishi kerak. Namoyish tajribalarini
tanlashda shunga intilish kerakki, o’rganilayotgan hamma hodisalar va ularning
muhim qo’llanishlari o’quv materialini tushuntirilayotganda ko’rsatib o’tiladigan
bo’lsin. Biroq bunda har bir darsda o’tkazilishi mumkin bo’lgan namoyishlar soni
me’yorida bo’lishi kerak: namoyishlar juda ko’payib ketib, asosiy bosh masalani
eslab qolishga xalaqit bermasin. Boshqa tomondan, namoyish tajribalarni
kamaytirib yuborib, namoyishlar orasidagi bo’sh vaqtni materialni “quruq” gap
bilan bayon qilish natijasida o’quvchilarning e’tiborini susaytirish ham yaramaydi.
Ba’zida tajribani takrorlab ko’rsatish foydali bo’ladi. Ammo bitta variantdagi
tajribaning o’zini faqat o’quv materialini yanada chuqurroq o’zlashtirishiga
erishish mumkin bo’lgan taqdirdagina takrorlash tavsiya etiladi. Tajriba
variantlaridan shundayini tanlash kerakki, o’rganilayotgan hodisa yoki uning
qo’llanilishi aniq namoyon bo’ladigan bo’lsin.
Ayinqsa, tanlangan tajribalar to’plami oddiy bir tajribalar to’plamidan iborat
bo’lmay bir tajriba avvalgisining mantiqiy davomi va avvalgilariga bog’langan
sistemani tashkil etish muhim ahamiyatga ega. O’quvchilar bu tajribalarning
mantiqiy bog’lanishini sezishlari va tushunishlari kerak.
Tajribani g’oyasi, uning borishi va olingan natijalar o’quvchilar uchun
tushunarli bo’lishi kerak. Shu sababli tajribani namoyish qilish chog’ida uning
g’oyasini yaxshilab tushuntirish lozim, bunda odatda doskaga qurilmani sxemasini
chizib ko’rsatiladi. O’quvchilar tajribaning g’oyasini namoyish qurilmaning
sxemasini tushunib olganlaridan so’ng uni yig’ishga kirishish tavsiya etiladi.

Kuzatishlarning ko’rsatishicha tayyor yig’ilgan qurilmalarda tajriba ko’rsatishining
samaradorligi kam bo’lar ekan va shu sababli o’quvchilar dars paytida odatda,
panelida sxemasi berilgan, montaji esa orqasida “yashiringan” tayyor shitlarda
o’qituvchi namoyish qilgandagi harakatlarini takrorlaydilar.
O’quvchilar namoyish qurilmaning qanday yig’ilishini ko’rishlari kerak,
chunki yig’ish jarayonida ular sxema elementlarini real qurilmada taqqoslab
boradilar, bu esa o’rganilayotgan hodisani chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Bundan tashqari o’quvchi, o’qituvchining namoyish qurilmani yig’ishini kuzatib
tajriba o’tkazishga o’rganishni nazarda tutish kerak. O’quvchilar laboratoriya
ishlarini bajarishda va tajribani namoyish qilish davomida hamda darsda javob
berayotganda o’qituvchining ko’rsatganlarini takrorlaydi.
Namoyish tajribani yig’ib bo’lgandan so’ng o’quvchilarning diqqatini
kuzatilayotgan hodisa sodir bo’layotgan elementga qaratish lozim. Faqat shundan
keyingina tajriba o’tkazishga o’tish kerak. Tajriba o’tkazilgandan keyin uning
natijalarini tushuntirish kerak.
Ma’ruza paytida namoyish qilinadigan namoyish tajribalariga qo’yiladigan
didaktik talablar quyidagilar hisoblanadi:
Ko’rgazmalilik;
Avvalgi bilimlar va tajribalar asosida asbob va qurilmalarning tuzilishi va
ishlash prinsipini ta’minlaydigan soddaligi;
Xavfsizlik ya’ni mehnatni muhofaza qilish qoidalariga mos kelishi;
Ishonchlilik ya’ni tajribani bir necha marta takrorlaganda kutilgan bitta
natijani olishga bo’lgan ishonch;
Takrorlash va tushuntirishning zarurligi;
Vaqt jihatdan chegaralanganlik;
Namoyish tajribalarining zamonaviyligi.
Shu didaktik talablarga rioya qilmaslik namoyish tajribalarning sifati va
pedagogik samaradorligining pasayishiga olib keladi.
Birinchi talab, ya’ni namoyish tajribalarning ko’gazmaliligini ta’minlash
maqsadida quyidagilarga amal qilish zarur:

Demonstratsiya stoli yuqoriroq o’rnatilishi, o’quvchilar diqqatini jalb
qiladigan ortiqcha narsalar undan olib qo’yilishi;
Yetarli o’lchamga ega bo’lgan maxsus o’quv asbob-uskunalardan foydalanish,
o’qu asboblarining shkalasi, ularning strelkasi yoki son-ko’rsatkichlari kata
bo’lishi, asboblarning bir-birini berkitib qo’ymasligi;
Ko’tarib tushiriladigan stolochalardan, shtativlardan, asboblarni vertikal
tekislikda o’rnatish uchun ishlatiladigan turli xil balandlikdagi tagliklardan
foydalanish;
Asboblar tuzilishini, shuningdek, ko’rsatilayotgan fizik hodisani
tushuntirishni yaxshiroq ta’minlash maqsadida hodisani ekranga proyeksiyalashni
qo’llash.
Ikkinchi didaktik talab, ya’ni tajribani sodda bo’lish talabi, fizikani
o’rganishda moslik prinsipiga mos keladi. Eksperimental qurilmalarda
ishlatiladigan asbob-uskunalarning tuzilishi va ishlash prinsipini, ular yordamida
ko’rsatiladigan fizik hodisa va jarayonlar o’quvchilarga tushunarli bo’lishi yoki
ular egallagan bilim, amaliy tayyorgarlik darajasiga mos bo’lishi kerak. Masalan,
elekrtr o’lchash asboblarining ishlash prinsipi asosida elektromagnit o’zaro ta’si
kuchlarining, o’zgaruvchan tok generatorlarining ishlash prinsipi asosida esa
elektromagnit induksiya hodisasining amal qilishi yotadi.
Uchinchi didaktik talabning bajarilishini ta’minlash, ya’ni namoyish
tajribalarni xavfsizligi fizika kabinetida texnika xavfsizligi bo’yicha qoidalarga
rioya qilish bilan ta’minlanadi. Bu yerda elektr tokidan, issiqlikdan, turli xil
mehanik ta’sirlardan o’qituvchi va o’quvchilarning shikastlanmasligi choralarini
ko’rish muhimdir.
To’rtinchi didaktik talab ustida to’xtalamiz. Namoyish tajribalarning ishonchli
bo’lishi deganda, o’qituvchi namoyish qiladigan tajribaning yaxshi chiqishi
tushuniladi. Agar o’qituvchi tajribasi ma’ruza paytida bir marta yaxshi chiqmasa
ham, u talabalar oldida o’z obro’sini yo’qotib qo’yadi. Tajribalarning yaxshi
nchiqmaslik sabablari turli-tumandir. Bulardagi eng asosiylari – oldindan tekshirib
ko’rilmasligi, asbobning buzuqligi, tajribani bajarishda tartibsizlik va h.k.

Yirik pedagog va fizika eksperimentining ustasi aytganidek: “tajribaning
muvaffaqiyati, albatta, birinchi masala bo’lishi kerak. Agar tajriba chiqmasa “tabiat
ovozi” o’rniga o’qituvchining ovozi eshitilsa bunday tajribadan yomon narsa yo’q.
u holda o’ziga yengib bo’lmaydigan ishonchsizlikni, zerikishni va xatto nafratni
vujudga keltiradi”.
Tajribalarni qo’yishda muvaffaqiyatga kafolat beradigan vosita – darsdan
oldin tajribalarni bajarib ko’rish hisoblanadi. O’qituvchi, shu bilan birga, tajribani
ma’ruzaning qaysi vaqtida o’tkazishni, tajriba o’tkazish uchun optimal sharoitni
aniqlashi, tajriba mazmunini tushuntirish va olingan tajriba natijalarini tahlil
qilishni ham oldindan rejalashtirib qo’yishi kerak. Bu yo’nalishda har bir
o’qituvchi L.N. Tolstoy aytgan: “O’qituvchiga qancha qiyin bo’lsa, o’quvchilarga
shuncha yengil bo’ladi va o’qituvchi qancha yengil bo’lsa, o’quvchilarga shuncha
qiyin bo’ladi”. Puxta tayyorlangan va ishonchli o’tkazilgan tajriba ma’ruza
mashg’ulotini o’tkazishda ko’p vaqtni tejab qoladi.
Beshinchi didaktik talab ya’ni tajribalarni takrorlash va tushuntirish zarurligi
talabi shu narsa bilan bog’liqki, namoyish tajribalarini o’quvchilarga faqat bir
marta ko’rsatilishi yetarli emas. O’qituvchi semester oxirida konsultatsiyalar
vaqtida asosan namoyish tajribalarini takrorlab ko’rsatish maqsadga muvofiqdir.
Namoyish tajribalari albatta yaxshi tushuntirish bilan birga olib borilishi kerak,
chunki talabalarning hissiy qabul qilishi (ko’rishi) o’z-o’zidan ularda to’g’ri
tasavvur hosil qilishga kafolat bera olmaydi. Kuzatish jarayonida o’quvchilar
predmet yoki hodisani muhim belgilariga diqqat qila olmasligi mumkin, natijada
fizik hodisa yoki jarayon haqida o’quvchida to’liq aniq bo’lmagan va xatto
noto’g’ri tasavvur hosil bo’lishi mumkin. Qabul qilishi sezgi (kuztish)
organlarining faoliyati bilan chegaralanmaydi. Sezishlarga (ko’rishga) fikrlash
faoliyati ham qo’shilgandagina qabul qilish fzik hodisa yoki jarayon haqida
haqiqiy tasavvurlar hosil bo’ladi.
I.P. Pavlovning birinchi va ikkinchi signallar sistemalari haqidagi talimotini
o’qitishga qo’llash bo’yicha bizga ko’rsatmali va so’zli metodlar orasidagi o’zaro
bog’liqlikni to’g’ri tushuntirish bo’yicha quyidagi xulosani chiqarishga imkon

beradi: atrofdagi narsalarni bevosita qabul qilishga so’z doim yordam beradi,
shuning uchun ko’rgazmali va so’zli metodlarni birgalikda qo’shib
ma’ruza(dars)larni o’qitish zarur.
Oltinchi didaktik talab ma’ruzga belgilab berilgan vatq (80 min) orqali
aniqlanadi. Namoyish tajribasini bajarlish vaqti talabalarning tajribada
ko’rsatiladigan fizik hodisani qabul qilish vaqtida mos kelishi kerak.
Demonstransion tajribaning muhim tomoni – uning o’z vaqtida namoyish
qilinishidir. Tajribani namoyish qilish o’qituvchining hikoyasi (gapi), tushuntirish
jarayoni bilan birga olib borilishi kerak. Ba’zan muammoli vaziyat hosil qilish
uchun, tajriba boshidan namoyon qilinishi mumkin ma’ruzaning oxirida ma’ruz
mazmuniga oid demonstransion tajribalarning barchasini ko’rsatish, ma’ruzaning,
qolaversa demonstransion tajribalarning sifati va samaradorligini pasaytiradi.
Yettinchi didaktik talab, ya’ni namoyish tajribalarning zamonaviyligi
deganda, ularga qo’llaniladigan asbob-uskunalaraning va qurilmalarning
zamonaviyligi hamda tajribaning o’zini zamonaviy usulda namoyish qilish
tushuniladi. Hozirgi kunda strelkali eski elektr o’lchov asboblari o’rnini son
ko’rsatkichki asboblar egallagan. Namoyishlar kompyuter texnikasi va video
proektorlar yordamida virtual ko’rinishda ham bajarilmoqda. Ma’ruzaviy
namoyishlarda mana shunday zamonaviy vositalardan foydalanish ularning estetik
didini va samaradorligini yanada oshiradi.
Namoyish tajribalarini tayyorlash.
Namoyish tajribaning sifati hamma vaqt o’qituvchining eksperimental
mahoratiga va demonstratsiyaga yaxshi tayyorlanganligiga ko’p jjihatdan
bog’lioqdir. Ba’zida darsning bir minut vaqtini oladigan demonstratsiyani
tayyorlash uchun eng tajribali o’qituvchilar soatlab vaqtini sarflaydi. Ma’lumki, A.
S. Popov shunday iqtidorli o’qituvchilardan bo’lib, uning ma’ruzalarida namoyish
tajribalar ko’p qo’yilar edi. Akademik A. M. Shatelen, A. S. Popovning namoyish
tajribaga tayyorlanishi haqida bunday yozgan edi:
“U ma’ruzali moyish tajribalariga alohida ahamiyat berar adi. Bunday
namoyish tajribalarini o’zi loyihalashtirar, ularni amalga oshirish usullarini o’zi

o’ylab topar va ko’pincha, o’zi assistentlari bilan birga auditoriyada namoyish
tajribalarini soatlab o’tirib tayyorlar va ma’ruzadan oldin tayyorgarlik ko’rar edi.
Namoyish tajribalari ajoyib chiqardi va keyin ularni ko’pochiligini boshqa oliy
maktablarning fizika kafedralari o’zlashtirib olishar edi. Ba’zi ma’ruzali tajribalari,
masalan, o’zinduksiyasi katta bo’lgan zanjirlarda tokning sekin o’sishi (Gelmogols
qonuni) ga bag’ishlangan namoyish tajribasi klassik tajriba bo’lib qoldi va bu
tajriba “Popov tajribalari” nomi bilan mashxur bo’ldi”.
O’qituvchi tajribani birinchi marta qo’yayotgani sababli uni sozlashga ko’p
vaqt sarf qilishini ta’kidlab o’tish kerak. Darsda mamaxsus laboratoriya jurnali
yuritish ancha foyda beradi. Bu jurnalga ilgari bir martagina o’tkazilgan tajribani
takror ko’rsatish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar yozib boriladi (sxemasi,
asboblar haqida ma’lumotlar, eng qulay joylashtirish va boshqalar).
Tajribaning, odatda ko’zga tashlanmaydigan va bundan tashqari tajribaning
borishiga, ba’zan esa namoyish natijasiga kuchli ta’sir ko’rsayadigan ayrim
mufassalliklariga diqqat qilish lozim. Bu mufassalliklari tajribaning o’ziga xos
xususiyatlaridirki, uni bilish yoki bilmaslik tajriba muvaffaqiyatiga ta’sir qiladi.
Masalan, ba’zan to’g’ri, xatosiz yig’ilgan generator ishlamaslligi mumkin. Bunda
konturdagi kondensator sig’imini vaqtincha kamaytirish generatsiya paydo bo’lishi
uchun yetarli bo’ladi.
Deyarli har bir namoyishning shunday sirlari mavjudki, ularni labortoriya
jurnaliga yozib borish zarur.
Yosh o’qituvchilar darsga tayyorlanayotganda namoyish tajribani bir necha
marta takrorlab ko’rsatishlari juda foydalidir. Bunday mashq juda foydali
ko’nikmalarga erishishga yordam beradi va darsda tajribaning muvaffaqiyatli
o’tishiga asos bo’ladi.
Bundan tashqari, shunday mashqlar jarayonida eksperiment texnikasi va
metodikasini yanada takomillashtirish g’oyalarining paydao bo’lishiga sabab
bo’ladi va hokazo.
Namoyishlarga jiddiy tayyorgarlik ko’rilgach va u har tomonlama
tekshirilgach, asboblarni belgilanganjoylarga o’rnatish kerak.

Qurilmada ishlatib bo’lingan asboblar va anjomlarni namoyish stolining
peshtaxtalariga qo’yish, katta asboblarni esa stol yoniga joylashtirish kerak.
Bunday qilishning sababi shhundaki, birinchidan, avvaldan yig’ib tayyorlab
qo’yilgan qurilma (ayniqsa, agar u murakkab bo’lsa) yomon o’zlashtiriladi,
o’quvchilar uni qanday yig’ishni ko’rib turganlarida tez o’zlashtirishadi;
ikkinchhidan, stoldagi avvaldan tayyorlab qo’yilgan qurilma o’qituvchi
tushuntirish olib borayotganda o’quvchilarning e’tiborini chalg’itadi. Biroq agar
namoyish qilinayotgan tajriba uzoq vaqt rostlashni talab qiladigan bo’lsa, u holda
tayyorlab qo’yilgan qurilmani qismlarga ajratib qo’yish shart emas.
Namoyish tajribalari o’qituvchining tushuntirishi uchun qo’shimcha emas
balki majburiy shart hisoblanadi. Darsda o’rganiladigan hamma eng muhim qonun-
qoidalarni namoyish tajribalar bilan tushuntirish kerak. Biroq namoyishlar soni
me’yoridan ortiq bo’lmasligi lozim. Ilg’or o’qituvchilar tajribasi shuni
ko’rsatadiki, ularning darslarida odatda, 2-3 ta, kamdan-kam hollarda 4 ta
namoyish qo’yiladi. Bu holda o’qituvchi o’quvchilarni tajribani yaxshi
o’zlashtirishlariga tayyorlashga va tajriba natijalarini yaxshilab tushuntirishga
muvaffaq bo’ladi. Bunday darslarda o’quvchilar me’yoriy zo’riqish va diqqat bilan
ishlaydilar.
2.2 §. Yarimo tkazgichli tranzistorlar haqida umumiy ma’lumotlarʻ
Yarimo tkazgichli asboblar
ʻ — yarimo tkazgichlarda yuz beradigan elektron ʻ
jarayonlar asosida ishlaydigan elektron asboblar. Elektronikada turli signallarni
o zgartirishda, energetikada esa bir turdagi energiyani boshqa turdagi energiyaga
ʻ
aylantirishda qo llaniladi. Vazifasi, ishlash tarzi, materiali, tuzilishi va
ʻ
texnologiyasi, ishlatilish sohasiga qarab tasniflanadi: elektr kattaliklarini ikkinchi
elektr kattaliklariga o zgartiradigan elektr o zgartirgich asboblar (diod, tranzistor,
ʻ ʻ
tiristor va boshqalar); yorug lik signallarini elektr signallariga va aksincha
ʻ
aylantiruvchi optoelektron asboblar (optron, fotorezistor, fotodiod, fototranzistor,
fototiristor, yarimo tkazgichli lazer, yorug lik tarqatuvchi diod va boshqalar);
ʻ ʻ
issiqlik energiyasini elektr energiyasiga va, aksincha, aylantiruvchi termoelektr
asboblar (termoelement, termoelektr generator, quyosh batareyasi, termistor va

boshqalar); magnitoelektr asboblar; pyezoelektr va tenzometrik asboblar (asosiy
sinf) va h. k. Integral sxemalar (elektr o zgartiruvchi va optoelektronli bo lishiʻ ʻ
mumkin) ayrim sinfga kiradi. Yarimo tkazgichli asboblar yarimo tkazgich
ʻ ʻ
materialga qarab, germaniyli, kremniyli va h.k. bo lishi mumkin. Tuzilishi va
ʻ
texnologik alomatiga ko ra, Yarimo tkazgichli asboblar nuqtali va yassi xillarga,
ʻ ʻ
ishlatilish sohasiga qarab, yuqori chastotali, yuqori voltli, impulsli va boshqalarga
ajraladi.
Tranzistor (inglizcha: transfer — ko chirmoq va rezistor) — elektr
ʻ
tebranishlarni kuchaytirish, generatsiyalash (hosil qilish) va o zgartirish uchun
ʻ
mo ljallangan 3 elektrodli yarimo tkazgich asbob hamda mikroelektronika
ʻ ʻ
qurilmalarining asosiy elementi.
Tranzistorlar tuzilishi, ishlash prinsipi va parametrlariga ko ra 2 ta sinfga
ʻ
ajratiladi — bipolyar va maydoniy (unipolyar) tranzistorlar.
Bipolyar tranzistor - uch elektrodli yarimo'tkazgichli qurilma, tranzistorlar
turlaridan biri. Yarimo'tkazgich strukturasida ikkita p-n birikmasi hosil bo'ladi, ular
orqali zaryad o'tkazish ikki qutbli tashuvchilar - elektronlar va teshiklar tomonidan
amalga oshiriladi. Shuning uchun qurilma maydon (unipolyar) tranzistoridan farqli
o'laroq, "bipolyar" (ingliz tilidan. Bipolyar) deb nomlangan tranzistor.
U elektr tebranishlarini kuchaytirish yoki yaratish uchun elektron qurilmalarda,
shuningdek, kommutatsiya elementida (masalan, TTL davrlarida) foydalaniladi.
Qurilma
Transistorli qurilmaning eng oddiy vizual diagrammasi
Planar bipolyar npn tranzistorining
soddalashtirilgan tasavvurlar diagrammasi.

Bipolyar tranzistor o'zgaruvchan turdagi nopoklik o'tkazuvchanligiga ega
bo'lgan uchta yarimo'tkazgich qatlamidan iborat: emitent ("E", inglizcha E bilan
belgilanadi), tayanch ("B", inglizcha B) va kollektor ("K", inglizcha C).
Qatlamlarning almashinish tartibiga qarab n-p-n (emitter - n-yarimo'tkazgich, asos
- p-yarim o'tkazgich, kollektor - n-yarim o'tkazgich) va p-n-p tranzistorlar
farqlanadi. Supero'tkazuvchilar to'g'rilanmaydigan kontaktlar qatlamlarning har
biriga ulanadi
Supero’tkazuvchilar turlari nuqtai nazaridan emitent va kollektor qatlamlari
farq qilmaydi, ammo ishlab chiqarish jarayonida ular qurilmaning elektr
parametrlarini yaxshilash uchun doping darajasida sezilarli darajada farqlanadi.
Kollektor qatlami engil doping bilan qoplangan, bu esa ruxsat etilgan kollektor
kuchlanishini oshiradi. Emitent qatlami katta miqdorda qo'llaniladi: emitent
ulanishining teskari kuchlanishining kattaligi juda muhim emas, chunki
tranzistorlar odatda oldinga yo'naltirilgan emitent aloqasi bo'lgan elektron
zanjirlarda ishlaydi. Bundan tashqari, emitent qatlamining og'ir dopingi asosiy
qatlamga ozchilik tashuvchisini yaxshiroq in'ektsiya qilishni ta'minlaydi, bu
umumiy tayanch davrlarida oqim o'tkazish koeffitsientini oshiradi. Asosiy qatlam
engil doping bilan qoplangan, chunki u emitent va kollektor qatlamlari orasida
joylashgan va yuqori elektr qarshiligiga ega bo'lishi kerak.
Maydoniy tranzistor
Maydoniy tranzistor yoki unipolyar tranzistorlarning yaratilishi avstriya-
vengriyalik fizik Yuliy Edgar Lilienfild nomi bilan bog liq. U tokniʻ
boshqarishning yangi yo lini taklif qilgan. U taklif qilgan usulga ko ra, tok uzatish
ʻ ʻ
yo li bo ylab unga ko ndalang elektr maydon qo yiladi. Bu elektr maydon zaryad
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashuvchilarga ta sir qilib, o tkazuvchanlikning yo nalishini o zgartiradi. Ushbu
ʼ ʻ ʻ ʻ
kashfiyot uchun Kanada ( 1925-yil 22-oktabrda ) va Germaniyada ( 1928-yilda )
patent olgan.
1934-yilda nemis fizigi Oskar Xayl ham Buyuk Britaniyada ixtiro qilgan
„kontaktsiz rele“si uchun patent olgan. Maydoniy tranzistorlar sodda elektrostatik
effektga asoslangan va unda kechadigan jarayonlar bipolyar tranzistorlarga

qaraganda oddiy bo lishiga qaramasdan to liq ish holatidagi maydoniyʻ ʻ
tranzistorlarni yasash uchun juda ko p vaqt ketdi.
ʻ
1920-yilda patentlangan va hozirda kompyuter sanoatining asosini tashkil etadigan
birinchi MDS maydoniy tranzistor birinchi bo lib 1960-yilda amerikalik
ʻ
olimlar Kang va Atallaning ishidan so ng yaratilgan bo lib, ular kremniy sirtini
ʻ ʻ
oksidlash orqali uning sirtida dielektrikining kremniy dioksidining juda yupqa
qatlamini hosil qilishni taklif qildilar. Bu qatlam o tkazgich kanalidan metall
ʻ
zatvorni izolyatsiya qilish vazifasini bajarardi. Bunday bunday tuzilishga MOS
strukturasi deyiladi (Metall-oksid-yarim o tkazgich, inglizcha metall-oxide-
ʻ
semiconductor).
XX asrning 90-yillaridan boshlab esa MOS-struktura bipolyar
tranzistorlardan yetakchilikni tortib oldi.
Bipolyar tranzistorlar
Unipolyar tranzistordan farqli o laroq, birinchi bipolyar tranzistor
ʻ
eksperimental tarzda yaratilgan va uning ishlash prinsipi keyinroq tushuntirilgan.
Dunyodagi ilk tranzistor nusxasi
1929-1933- yillarda Leningrad fizika - texnika institutida Oleg
Losev A . F . Ioffe rahbarligi ostida yarimo ʻ tkazgich qurilmalar ustida bir qator
tajribalar o ʻ tkazdi . Uning konstruktiv jihatdan nuqtaviy tranzistorning nusxasi
bo ʻ lgan karborund kristalli ( SiC ) ustida o ʻ tkazgan tajribasi natijasida kerakli
kuchaytirish koeffitsiyentini hosil qilolmadi . Shundan so ʻ ng
yarimo ʻ tkazgichlardagi elektrolyuminessensiya hodisasini o ʻ rgangan Losev 90 ta

turli materiallarni , asosan , kremniyli birikmalarni ko ʻ rib chiqdi va 1939- yilda
o ʻ zining kundaligida uch elektrodli sistema haqida qaydlar qoldirgan . Biroq , 2-
jahon urushining boshlanib qolishi va 1942- yilda injenerning Leningrad qamalida
halok bo ʻ lishi tufayli , uning qilgan ishlari hozir yo ʻ qolib ketgan . Shu sababli,
uning tranzistor yarata olgan yoki olmagani bizga noma lum.ʼ
2.3 §. Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda namoyish
ʻ ʻ
tajribalarini qo llash
ʻ
Tranzistor (inglizcha: transfer — ko chirmoq va rezistor) — elektr
ʻ
tebranishlarni kuchaytirish, generatsiyalash (hosil qilish) va o zgartirish uchun
ʻ
mo ljallangan 3 elektrodli yarimo tkazgich asbob hamda mikroelektronika
ʻ ʻ
qurilmalarining asosiy elementi.
Tranzistorlar tuzilishi, ishlash prinsipi va parametrlariga ko ra 2 ta sinfga
ʻ
ajratiladi — bipolyar va maydoniy (unipolyar) tranzistorlar. Bipolyar
tranzistorlarda ikkala turdagi (p-tipli va n-tipli) o tkazuvchanlikka ega bo lgan
ʻ ʻ
yarimo tkazgichlar ishlatiladi. Bipolyar tranzistor, o zaro yaqin joylashgan p-n
ʻ ʻ
o tish hisobiga ishlaydi va baza-emitter o tishi orqali tokni boshqaradi. Maydonli
ʻ ʻ
tranzistorlarda faqat bir turdagi (n-tipli yoki p-tipli) yarimo tkazgichlar ishlatiladi.
ʻ
Bunday tranzisorlarning bipolyar tranzistorlardan asosiy farqi shundaki, ular
kuchlanishni boshqaradi, tokni emas. Kuchlanishni boshqarish zatvor va istok
orasidagi kuchlanishni o zgartirish orqali amalga oshiriladi.
ʻ
Hozirgi kunda analog texnikalar olamida bipolyar tranzistorlar (BT) (xalqaro
atama — BJT, Bipolar Junction Transistor) asosiy o rinni egallagan. Raqamli
ʻ
texnikalar sohasida esa, aksincha maydoniy tranzistorlar bipolyar tranzistorlarni
siqib chiqargan. O tgan asrning 90-yillarida, hozirgi davrda ham elektronikada
ʻ
keng miqyosda qo llanilayotgan bipolyar-maydoniy tranzistorlarning gibrid
ʻ
ko rinishi — IGBT ishlab chiqildi.
ʻ
1956-yilda tranzistor effektini tadqiq qilgani uchun William Shockley, John
Bardeen va Walter Brattain fizika bo yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlanishgan.
ʻ
1980-yilga kelib, o zining kichik o lchamlari, barqaror ishlashi, iqtisodiy
ʻ ʻ
jihatdan arzonligi hisobiga tranzistorlar elektronika sohasidan elektron lampalarni

siqib chiqardi. Shuningdek, kichik kuchlanish va katta toklarda ishlay olish
qobiliyati tufayli, elektromagnit rele va mexanik uzib-ulagichlarga ehtiyoj
qolmadi.
Elektron sxemalarda tranzistor „VT“ yoki „Q“ harflari bilan hamda
joylashgan o rniga muvofiq indeks bilan belgilanadi. Masalan, VT15. Rus tilidagiʻ
adabiyotlar va hujjatlarda esa XX asrning 70-yillariga qadar „T”, „PP“
(poluprovodnikoviy pribor) yoki „PT“ (poluprovodnikoviy triod) kabi
belgilanishlar ham ishlatilgan.
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda namoyish tajribalarini
ʻ ʻ
o’qituvchi bajaradi va bir vaqtning o’zida butun sinf o’quvchilari tomonidan tajriba
kuzatiladi.
To’g’ri tashkil qilingan o’quv tajribasi shaxsda qo’yilgan maqsadlarga
intilishdagi sobitlikni, aniq ma’lumotlar olishda puxtalikni, ishdagi aniqlikni,
Yarimo’tkazgichli tranzistorlar mavzusini asosiy sifatlarini va boshqalarni kuzatish
hamda ajratib olish malakasini tarbiyalashda amaliy vosita bo’lib xizmat qiladi.
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda tajriba va kuzatishlarni
ʻ ʻ
tushuntirish o’quvchilarni tajriba metodining mohiyati, uning fizikadan ilmiy
tadqiqotlardagi roli bilan tanishtirish, shuningdek, o’quvchilarni ba’zi bir
ko’nikmalar bilan qurollantirish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Fizik tajriba
asosida hodisalarni o’rganish o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
shakllantirishga, fizik qonuniyatlarni yanada chuqurroq o’zlashtirishga yordam
beradi, o’quvchilarning Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o’rganishga
ʻ
bo’lgan qiziqishini orttiradi.
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda tajribani namoyish qilish
ʻ ʻ
maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, uning davomida o’qituvchi
o’quvchilarning his-tuyg’ularini boshqaradi va ularda ma’lum tasavvur va
tushunchalarni shakllantiradi. Namoyishli tajribaning o’qituvchi nutqi bilan
qo’shilishi fizik tushunchalarni muvaffaqiyatli shakllantirishning muhim
shartlaridan biridir. O’rta umumta’lim maktab, kasb-hunar kollejlari va akademik
litseylari fizika dasturlarida har bir mavzu bo’yicha namoyishli tajribalar

ko’rsatilgan. Bu tajribalar laboratoriya ishlari bilan birgalikda fizik ta’limning
tajribalar asosi bo’lib xizmat qiladi. Bular orasida 10-sinf darsligidagi
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda ham namoyishli tajribalardanʻ ʻ
foydalanish mavzuni tushuntirishda muvaffaqiyatli yo l hisoblanadi.
ʻ
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda namoyish tajriba
ʻ ʻ
o’tkazishda quyidagilarga asoslanish mumkin: Yarimo tkazgichli tranzistorlar
ʻ
mavzusini kuzatish, ilgari surilgan g’oyani tekshirish, fizik qonuniyatlarni aniqlash
va ulardan kelib chiqadigan natijalarni tekshirish. Yarimo tkazgichli tranzistorlar
ʻ
mavzusini bo yicha muhim fizik tushunchalarni shakllantiradigan,
ʻ
qonuniyatlarning, yarimo tkazgichlar nima ular qanday asbob hisoblanadi va
ʻ
tranzistorlar nimalar ular qanday ishlaydi degan savollarni mohiyatini ochib
beradigan natijalar alohida o’rin egallashi kerak.
Namoyish tajribada tajriba qurilmalarini tanlash va tajribani o’tkazish bu
o’qituvchining ishi, o’quvchilar esa ko’pincha tajriba natijalarini qayd qiluvchi va
qayta ishlovchi kuzatuvchilardir.
O’quvchining fizik qonuniyatlarni qanchalik chuqur o’rganishi o’qituvchining
namoyish tajribasini tanlashiga ham bog’liq. Qabul qilingan metodikaga tayanib,
shunday tajribalarni tanlash kerakki, ularni kuzatish o’quvchilarning o’quv
materialini tushunib olish uchun ahamiyatli bo’lishi kerak.
Namoyish tajribalarini tanlashda shunga intilish kerakki, o’rganilayotgan
Yarimo’tkazgichli tranzistorlar mavzusi va ularning muhim qo’llanishlari o’quv
materialini tushuntirilayotganda ko’rsatib o’tiladigan bo’lsin. Biroq bunda
Yarimo’tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda o’tkazilishi mumkin bo’lgan
ʻ
namoyishlar soni me’yorida bo’lishi kerak: namoyishlar juda ko’payib ketib,
asosiy bosh masalani eslab qolishga xalaqit bermasin. Boshqa tomondan,
namoyish tajribalarni kamaytirib yuborib, namoyishlar orasidagi bo’sh vaqtni
materialni “quruq” gap bilan bayon qilish natijasida o’quvchilarning e’tiborini
susaytirish ham yaramaydi.
Ba’zida tajribani takrorlab ko’rsatish foydali bo’ladi. Ammo bitta variantdagi
tajribaning o’zini faqat o’quv materialini yanada chuqurroq o’zlashtirishiga

erishish mumkin bo’lgan taqdirdagina takrorlash tavsiya etiladi. Tajriba
variantlaridan shundayini tanlash kerakki, o’rganilayotgan hodisa yoki uning
qo’llanilishi aniq namoyon bo’ladigan bo’lsin.
Ayinqsa, tanlangan tajribalar to’plami oddiy bir tajribalar to’plamidan iborat
bo’lmay bir tajriba avvalgisining mantiqiy davomi va avvalgilariga bog’langan
sistemani tashkil etish muhim ahamiyatga ega. O’quvchilar bu tajribalarning
mantiqiy bog’lanishini sezishlari va tushunishlari kerak.
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda tajribani g’oyasi, uningʻ ʻ
borishi va olingan natijalar o’quvchilar uchun tushunarli bo’lishi kerak. "Tranzistor
— elektr tebranishlarni kuchaytirish, generatsiyalash va o zgartirish uchun
ʻ
mo ljallangan 3 elektrodli yarimo tkazgich asbob hamda mikroelektronika
ʻ ʻ
qurilmalarining asosiy elementi. Tranzistorlar tuzilishi, ishlash prinsipi va
parametrlariga ko ra 2 ta sinfga ajratiladi — bipolyar va maydoniy tranzistorlar".
ʻ
Shu sababli tajribani namoyish qilish chog’ida uning g’oyasini yaxshilab
tushuntirish lozim, bunda odatda doskaga qurilmani sxemasini chizib ko’rsatiladi.
O’quvchilar tajribaning g’oyasini namoyish qurilmaning sxemasini tushunib
olganlaridan so’ng uni yig’ishga kirishish tavsiya etiladi. Kuzatishlarning
ko’rsatishicha tayyor yig’ilgan qurilmalarda tajriba ko’rsatishining samaradorligi
kam bo’lar ekan va shu sababli o’quvchilar dars paytida odatda, panelida sxemasi
berilgan, montaji esa orqasida “yashiringan” tayyor shitlarda o’qituvchi namoyish
qilgandagi harakatlarini takrorlaydilar.
O’quvchilar namoyish qurilmaning qanday yig’ilishini ko’rishlari kerak,
chunki yig’ish jarayonida ular sxema elementlarini real qurilmada taqqoslab
boradilar, bu esa o’rganilayotgan hodisani chuqurroq tushunishga yordam beradi.

Bundan tashqari o’quvchi, o’qituvchining namoyish qurilmani yig’ishini kuzatib
tajriba o’tkazishga o’rganishni nazarda tutish kerak. O’quvchilar laboratoriya
ishlarini bajarishda va tajribani namoyish qilish davomida hamda darsda javob
berayotganda o’qituvchining ko’rsatganlarini takrorlaydi.
Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusi elektr va magnetizm bo liminingʻ ʻ
muhim mavzularidan biri hisoblanadi. Shu sabab uni o quvchilar yaxshi
ʻ
tushunishlari zarur. Bunday mavzularni tushuntirishda quruq gap yoki nazariy
ma lumot va rasmlarni o zi yetarli bo lmaydi. Chunki tajribalar olib boriladigan
ʼ ʻ ʻ
mavzular sirasiga kiradi. Shuning uchun namoyish tajribalaridan foydalanish
anchagina samarali hisoblanadi. O quvchilarning ongida, hayolida tasavvur
ʻ
uyg onadi.
ʻ

XULOSA
Istalgan tajribaning samaradorligi birinchi navbatda maktab fizika
asboblarining sifatiga bog'liq namoyish asboblariga alohida talablar qo'yiladi.
Bularga birinchi navbatda yuqori texnikaviy sifat, qurilmalarning soddaligi,
etarlicha katta o'lcham, chiroyli tashqi ko'rinish kiradi. O'qitishning ko'rgazmali
bo'lishi uchun tajriba asboblarining sxemalarini yig'ishda eng muhim detallari
o'quvchilarga yaxshi ko'rinib turishi kerak. Yuqoridagi kabi barcha mavzularda
namoyish eksperimentlarini tayyorlab, mashg'ulotlarni o'tilishi o'quvchilar
tomonidan mavzularni o'zlashtirish samaradorligi va ularning faolligi hamda fanga
bo'lgan qiziqishlarining yanada ortishiga sabab bo'ladi deb hisoblaymiz.
Tajriba nafaqat o'rgatadi, balki o'quvchini hayratda qoldiradi, u ko'rsatayotgan
hodisani yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Ma'lumki, yakuniy natijaga
qiziqqan odam muvaffaqiyatga erishadi. Shunday qilib, talabani qiziqtirgan holda,
biz bilimga intilishni davom ettiramiz. Fizikani o'qitishda tajribaning roli katta
bo'lib, biz har bir darsda tajribadan foydalanishimiz dars samaradorligi oshiradi.
Men kurs ishimda yarimo’tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishdaʻ
namoyish tajribalarining ahamiyatini, undan foydalanish yo llarini va
ʻ
yarimo’tkazgichli tranzistorlar haqida umumiy ma’lumotlarni yoritib berdim.
Kurs ishim mundarija, kirish, 2 bob, 6 ta paragrflardan va xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib ularda mavzu haqida fikrlar
ʻ ʻ
aniq ravshan qilib aytib o tilgan.
ʻ
Mening kurs ishim "Yarimo tkazgichli tranzistorlar mavzusini o tishda
ʻ ʻ
namoyish tajribalaridan foydalanish" mavzusiga bag ishlanadi. Unda I bob
ʻ
"Fizikadan laboratoriya ishlari va namoyish tajribalari uzviyligini o’rganish",
mavzulari esa "Namoyish tajribalari orqali o qitishda o quvchilar dunyoqarashini
ʻ ʻ
rivojlantirish yo llari", "Fizika o qitishda tajribalarning o rni va ahamiyati",
ʻ ʻ ʻ
"Fizika o qitishda namoyish tajribalarining ahamiyati", II bob "Namoyish
ʻ
tajribalarining texnikasi va ahamiyati", mavzulari esa "Namoyish tajribalarini
tanlash va o’quvchilarni tajribani o’zlashtirishga tayyorlash", “Yarimo’tkazgichli
tranzistorlar haqida umumiy ma’lumotlar” va "Yarimo tkazgichli tranzistorlar
ʻ

mavzusini o tishda namoyish tajribalarini qo llash" deb nomlangan. Ular haqidaʻ ʻ
ma lumotlar fikrlar berib o tildi.
ʼ ʻ
Namoyish texnikasi namoyish tajribalarini o'tkazish uslubi bilan chambarchas
bog'liqdir. Namoyish texnikasi deganda xavfsizlik texnikasiga rioya qilinganda
namoyishli tajribaning eng katta samarasini va uning o'quvchilar tomonidan
bevosita idrok qilinishini ta'minlovchi shart-sharoitlar tushuniladi.
Fizika fanini tajribalarsiz tasavvur qilish qiyin. Fizika qonunlari empirik
tarzda tasdiqlangan faktlarga asoslanadi. Barcha fizik qonuniyatlar tajribalar
asosida yaratiladi, kuzatishlar natijasida faktlar to'planadi. Keyin tajriba va
kontseptsiyalarni ishlab chiqiladi bu raqamlar ko'rinishidagi sifat xususiyatlarini
ishlab chiqishga imkon beradi.
So’nggi yillarda O’zbekistonda elektronika sanoati rivojlana borishi bilan
birgalikda bu soxadagi ilmiy tadqiqot ishlari ham avj olib bormoqda. Shu tufayli
yarimo’tkazgichlar fizikasi va yarimo’tkazgichlar asosida tayyorlanadigan
asboblar, tranzistorlar, qurilmalar va mikrosxemalar hamda mikroelektronika
elementlari bo’yicha yuqori ixtisosli mutaxassislarni yetishtirishga extiyoj katta.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fizika sohasidagi ta’lim sifatini
oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”
qarori, 19.03.2021 yildagi PQ-5032-son
2. Fizika va astranomiya o qitish nazariyasi va metodikasi
ʻ . M.Joʻrayev, B.
Sattorova. Toshkent 2015. 163 b.
3. M. Joʼrayev. Fizika oʼqitishda statistik gʼoyalar. Metodik qoʼllanma. - T.:
“Oʼqituvchi”, 2002.
4. M.Djorayev Fizika oʼqitish metodikasi. Umumiy masalalar. - T.: 2013.
5. 2. Fizikani o'qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish uslubiyati.
O.Q. Quvondiqov. Samarqand-2021
6. 2. Morgolis A.A., Parfenteva N.E., Ivanova L.A. Maktab fizika
eksperimentlaridan praktikum. -T.: O'qituvchi, 1980.
7. Razumovskiy V.G., Bugayev A.I. va boshqalar. O’rta maktabda fizika
o’qitish metodikasi: O’qituchi uchun qo’llanma.
8. Komarova T.S. O'qitish metodikasi. - Moskva: Ma'rifat, 2014. 160 b.
9. Kulagina I.Yu. Yosh psixologiyasi. M., 2012. 192 b.
10. Lixachev B.T. Pedagogika. Ma'ruza kursi: Pedagogika ta'lim muassasalari
talabalari va IPK va FPC tinglovchilari uchun o'quv qo'llanma. M.:
Prometey, Yurayt, 2013. 206 b
11. Mirzaxmedov B., G’ofurov N., Ibragimov B., Sagatova G. Fizika o’qitish
metodikasi. Toshkent, TDPU, 2007.
12. N. Sadriddinov, Z.Jamalova ,,Fizika o’qitish uslubi asoslari’’
Toshkent-,,O’zbekiston’’-2006.

Купить