Yer bozori va iqtisodiy renta - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	98.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

159 Sotish

Yer bozori va iqtisodiy renta

Sotib olish

Mavzu: Yer bozori va iqtisodiy renta
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I.BOB.AGRAR MUNOSABATLARNING IQTISODIY
MAZMUNI VA AHAMIYATI……………………………………………….…4
1.1.Agrobiznes faoliyati tahlili…………………………………………………....16
1.2..O’zbekistonda yer bozori va yerdan foydalanish holati tahlili……………….21
II.BOB. RENTA MUNOSABATLARI…………………………………………24
2.1.Renta munosabatlari va uning shakllanishi…………………………………...24
2.2.Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni………………………………….32
XULOSA ………………………………………………………………………...36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….…38
2

Kirish
Тabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunning 4-moddasidagi ekologik
prinsiplardan biri «Тabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, mintaqalararo va
xalqaro manfaatlarni uyg’unlashtirish»dir. Chunki tabiatda sodir bo’layotgan
jarayonlar va hodisalar, jamiyatdagidan farqli, na ma’muriy va na tabiiy chegarani
biladi. Qirg’izistonda Sirdaryo irmoqlarining radioaktiv moddalar bilan
ifloslanishi, so’zsiz, O’zbekiston va Qozog’iston respublikalarida atrof - muhitga
o’zining salbiy ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chernobil yoki Orol dengizi ekologik
fojialari nafaqat Sharqiy Yevropa yoki Markaziy Osiyo, balki butun Yer
kurrasidagi insonlarning «yashash huquqi»ning zaruriy elementlaridan biri bo’lgan
ekologik xavfsiz muhit holatiga salbiy ta’sir etmoqda. Shuning uchun ham
Prezident I. A. Karimov BMТning 48, 50, 55-sessiyalarida so’zlagan ma’ruzalarida
Orol muammosini xalqaro miqyosda hal qilishni taklif etdi va uning salbiy
oqibatlarini nafaqat O’zbekiston, balki butun dunyo hamjamiyati uchun tahdid
solayotgan dolzarb global masala qilib ko’rsatdi. Atrof-muhitni xalqaro muhofaza
qilish deb insonlarning ekologik xavfsiz muhiti va davlatlarning barqaror me’yorda
rivojlanishini ta’min lovchi xalqaro huquq prinsiplari, normalari va munosabatlari
yig’indisiga aytiladi. Mustaqillik buyuk – ne’mat. U bizga juda katta
imkoniyatlarga keng yo`l ochdi. Endilikda O`zbekiston o`zining keng dasturlarini
ishlab chiqib, namoyish jarayonlarini boshlab yubordi. Ko`p tomonlama erkinlik
va imkoniyatlar amalga oshirildi. Undan tashqari mustaqillik tufayli ko`p
imkoniyatlar ortida haqqoniylik, xolislik va adolatlilik tamoyillariga asoslangan
holda ish olib borish zarur bo`ldi. Nafaqat ichki va tashqi aloqalar balki
tariximizga bo`lgan munosabat ham o`zgardi. Jumladan, Birinchi Prezidentimiz
I.A Karimov ta’kidlaganidek “O`z tarixini bilmagan, kechagi kunini unutgan
millatning kelajagi yo`q” 1
– degan so`zlarida ham mustaqillik ne qadar unumli va
kerakli ekanligini bilsak bo`ladi.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishida davlatimiz hayotiga oid bo`lgan
partiyalar va ularni tuzumi, sog`lom avlod uchun harakat va ularning harakati
1
I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008 . 43-b.
3

hamda yurtimiz siyosiy hayotidagi o`rni boshqa jarayonlar haqida yoritilishi
haqida ma’lumot beriladi. Bundan tashqari Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib
rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali
barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishish milliy iqtisodiyotimiz
raqobatbardoshligini oshirish va xalq farovonligini ta’minlashning muhim
shartlaridan hisoblanadi. Ushbu maqsadlarga erishish uchun esa eng avvalo,
iqtisodiyotning real sektorini jadal rivojlantirish zarur. Iqtisodiyotning real
sektorini rivojlantirish zarurati avvalo, ishlab chiqarishni modernizasiyalash va
diversifikasiyalash jarayonlarining keng miqyosda amalga oshirilishini ifodalaydi.
Bizga ma’lumki iqtisodiyotning real sektori deganda, iqtisodiyotning bevosita
moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan
sohasi bo’lib, u o’z ichiga sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa,
xizmat ko’rsatish va boshqa tarmoqlarni qamrab oladi. Tabiatda sodir bo’layotgan
jarayonlar va hodisalar, jamiyatdagidan farqli, na ma’muriy va na tabiiy chegarani
biladi. Qirg’izistonda Sirdaryo irmoqlarining radioaktiv moddalar bilan
ifloslanishi, so’zsiz, O’zbekiston va Qozog’iston respublikalarida atrof - muhitga
o’zining salbiy ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chernobil yoki Orol dengizi ekologik
fojialari nafaqat Sharqiy Yevropa yoki Markaziy Osiyo, balki butun Yer
kurrasidagi insonlarning «yashash huquqi»ning zaruriy elementlaridan biri bo’lgan
ekologik xavfsiz hudud ekanligi haqida ma’lumotlar berilishi dolzarbligini
belgilaydi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu kurs ishining maqsadi
O’zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
qo’mitasi va O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi, Davlat tomonidan tabiatni
va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonun va qarorlar tarixi
hamda sog`lom avlod asoslari, O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va
sog’lomlashtirish rivojlanish tarixi, aholining sog’lom turmish tarzi qo’lab-
quvatlash jismoniy faoligini oshirish va sog’lomlashtirish bo’yicha qonunlar va
farmoyishlar haqidagi ahamiyatini o`rganilgan adabiyotlar va ilmiy ishlar asosida
yoritib berish va xolislik va haqqoniylik asosida, adolatli va haqqoniy tarzda
4

yoritib berish va tahlil qilishdir . Bundan tashqari ushbu kurs ishi bilan
tanishuvchilarga qiyinchilik tug`dirmasligi uchun kerakli ilmiy va badiiy ishlarni
aniq va soda ravon tilda yetkazishdan iborat. Asosiy maqsadlaridan yana biri
berilayotgan kitoblarni soda tushunarli tilda yetkazishdan iborat.
Mazkur ishning vazifalaridan biri ilmiylik, xolislik, haqqoniylik, adolatlilik
va tarixiy haqiqatni buzmagan holda bayon etish, turli davrlarda turlicha yuritilgan
siyosat va uning borish jarayonlarini tanitishda zamon ruhini to`la his ettira
olishdan, ushbu kurs ishi bilan tanishayotgan kishida savol tug`ilmasligi uchun
barcha ma’lumotlarni aniq va ravon yoritib bera olishdan iborat.
Mavzuning obyekti va predmeti: O`zbekistonning mustaqillik yillarida
O’zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
qo’mitasi va O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi, Davlat tomonidan tabiatni
va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonun va qarorlar tarixi
hamda sog`lom avlod asoslari, O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va
sog’lomlashtirish rivojlanish tarixi, aholining sog’lom turmish tarzi qo’lab-
quvatlash jismoniy faoligini oshirish va sog’lomlashtirish bo’yicha ahamiyatini
yoritishda turli davrda o`rganilgan va tadqiq etilgan ilmiy ishlar, ommabop
nashrlar, ijtimoiy tarmoqlardagi maqolalar va adabiyotlarni o`rganish tashkil etadi .
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Mazkur mavzuni juda ko`plab olimlar
o`rgangan. Masalan, Q.Usmonov 2
, R, Shamsutdinov 3
, R.Murtazayeva 4
,
Bobojonova 5
, X. Yunusova 6
, S.G`aybullayeva 7
, R.Ubaydullayeva 8
, L.Levitin 9
2
Q. Usmonov. O`zbekiston tarixi (1917-1991-y.y). – T., 2017.
3
R. Shamsutdinov. O`zbekiston tarixi. – T.: O`zbekiston, 2017.
4
R.H.Murtazayeva. O`zbekiston tarixi umumiy tahriri ostida. – Toshkent ., 2005. – B.41.
5
Bobojonova D. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (70-80-yillar misolida). Qo’llanma. – Toshkent.:
Sharq, 1999. – B. 51.
6
Yunusova X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). -
Toshkent: Abu matbuot-konsalt , 2009. – B.25.
7
O‘zbekiston tarixi. – Toshkent.: Mehnat, 2001. – B.45.
8
O‘zbekiston tarixi. – Toshkent.: Mehnat, 2001. – B.37.
9
Levitin L. O‘zbekiston tub burilish pallasida. – Toshkent.: O‘zbekiston, 2005. – B. 29 .
5

Akramov 10
, Jalilova 11
, G`ulomov 12
, Nig`matov 13
, Rafiqov 14
, To`xtayev 15
kabi
olimlar o`z asarlari orqali o`rganib tadqiq etishgan. Mazkur olimlar O’zbekiston
Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo’mitasi va
O’zbekiston ekologik partiyasining tarixi, Davlat tomonidan tabiatni va atrof-
muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonun va qarorlar tarixi hamda
sog`lom avlod asoslari, O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va
sog’lomlashtirish rivojlanish tarixi, aholining sog’lom turmish tarzi qo’lab-
quvatlash jismoniy faoligini oshirish va sog’lomlashtirish bo’yicha qonunlar va
farmoyishlar haqidagi ahamiyatini o`rganilgan adabiyotlar va ilmiy ishlar asosida
yoritib berish va xolislik va haqqoniylik asosida, adolatli va haqqoniy tarzda
yoritib berish va tahlil qilishdir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to`rtta
paragraf hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
10
Akramov M., Rafikov A.A., Proshloye, nastoyasheye i budusheye Aralskogo morya, T., 1990
11
Djalilova L.A. Jismoniy tarbiya va olimpiya harakati tarixi. Darslik. T: "Vori-nashriyoti", 2017.
12
G ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990ʻ
13
Nig matov A.N., O zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004
ʻ ʻ
14
Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997
15
To xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish, T., 1994
ʻ
6

I.BOB.AGRAR MUNOSABATLARNING IQTISODIY MAZMUNI VA
AHAMIYATI
1.1.Agrobiznes faoliyati tahlili.
Ma‘lumki, agrar sohadagi ishlab chiqarish ko’pincha yer bilan bog’liq bo’ladi.
Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish hamda o’zlashtirish bilan
bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.
Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotning muhim sohasi bo‘lib, unda insoniyat
hayoti uchun eng zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari va aholi
uchun iste’mol buyumlari tayyorlovchi sanoat tarmoqlariga xomashyo
ishlab chiqariladi. Shuning uchun ham mamlakatimizda bu sohani rivojlantirishga
har doim alohida e’tibor berib kelinmoqda. «201 8 -yilda
qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlami va tarkibiy o‘zgarishlarni
yanada chuqurlashtirish bo‘yicha tizimli ishlar davom ettirildi» 1
deb
ta’kidlaydi mamlakatimiz Prezidenti. Agrar soha oldida turgan
vazifalami bajarish uchun agrar sohani va ular bilan bog‘liq bo‘lgan
sanoat tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish va infratuzilma sohalarini xorijiy
davlatlar tajribasi asosida har tomonlama rivojlantirish zarurdir.
Boshqa sohalar kabi qishloq xo‘jaligida ham kishilar o‘rtasida iqtisodiy
aloqa va munosabatlar sodir bo‘ladi.
Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari shundan
iboratki, bu yerda iqtisodiy qonunlar bilan tabiiy qonunlar bevosita bog’lanib
ketadi, chunki agrar sohadagi ishlab chiqarish tirik mavjudotlar – yer, o’simlik,
chorva mollari bilan bevosita bog’liqdir. Bu yerda yer - mehnat ashyosi (predmeti)
va asosiy ishlab chiqarish vositasi, xo’jalik yuritish ob‘ekti bo’lib, u eskirmaydi,
yeyilmaydi, unga munosabat yaxshi bo’lsa, uning unumdorligi yaxshi bo’ladi.
7

Uzoq yillar davomida tabiiy o’zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida
o’simlik “oziqlanishi” mumkin bo’lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning
tabiiy unumdorligi deyiladi.
Agrar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta‘siri natijasida, ya‘ni tuproq
tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun‘iy yo’l bilan (masalan, yerni
organik va kimyoviy o’g’itlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy
asoslangan sug’orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini
joriy qilish hamda shu kabi yo’llar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy
unumdorlikni tashkil qiladi.
Qishloq xo’jaligida foydalanadigan barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy,
shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lish mumkin. Hozirgi paytda qishloq ho’jaligida
xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida bo’lib,
ulardan ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlaridan foydalanish
asosida olib boriladi.
Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish vositalar (traktorlar,
mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor
chorva hamda ish hayvonlari) kapital tarkibini tashkil qiladi. Aylanma kapitalga
quyidagilar kiradi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug’lik fondlari,
kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish
vositalari – invertarlar, yoqilg’i va moylash materiallaridan iborat bo’ladi. Kapital
doiraviy aylanib turadi, ya‘ni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar
shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vaqti uzoq davom etadi va ish vaqti kunlar
bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumliyligi bilan
xususiyatlidir.Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan qisqa vaqtda
foydalaniladi.Aholini nisbatan zichligi, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning
cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinadi, unga davlat
mulki saqlanib qoldi.
Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma‘lum yer uchastkasiga tarixan
tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik
8

huquqini tan olinishini bildiradi. Yerga egalik kishi deganda avvalo yerga bo’lgan
mulkchilik va uni iqtisodiy jihatdan realizatsiya qilish ko’zda tutiladi. Yerga
egalikni yeri bo’lgan mulkdor yoki davlat amalga oshiradi.
Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda
undan foydalanishni bildiradi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda ham to’rt omil – yer, kapital, tadbirkorlik
qobiliyati, ishchi kuchi qatnashadi.Bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi
sifatida ishtirok etadi.Bu omillarni barchasini harakatga keltirish ishchi kuchi
omiliga bevosita bog’liqdir.Kapital foyda yoki foiz, yer esa renta yaratadi degan
tushunchalar – xato fikr-mulohazalardir, uni barchasini jonli mehnat egasi bo’lgan
ishchi kuchi yaratadi.Aytish mumkinki, ishchi kuchi - moddiy vositalarni harakat
keltiruvchi ishlab chiqarishning ustuvor omilidir.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu
hol qishloq xo‘jaligida mavjud bo’lgan mehnat vositalaridan, ya’ni kombayn, turli
ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga bevosita ta’sir o‘tkazadi.
Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning ma’lum
muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan,
seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, g‘alla o‘rish kombaynlari, paxta terish
mashinalari esa yiliga 20-30 kun yig‘im-terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning
uchun ham qishloq xo‘jaligida mehnatning kapital va energiya bilan qurollanish
darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori
bo‘lishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq.
Bulardan tashqari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining
mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablag’laming sarfi bir me’yorda
bolmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma mablag’lar
tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida aylanma
mablag’laming ko’pgina qismi (urug’lik, yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab
chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz faslida esa tugallanmagan ishlab
chiqarish, texnikaning butlash qismlari, nefit mahsulotlari va shu kabilaming
hissasi ortib boradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida
9

sanab o‘tilgan xususiyatlami hisobga olib, ishni tashkil qilish uning
samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda
aholining nisbatan zichligi va qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlaming
cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga
davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib,
oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda.
2015-yilda qishloq xo’jaligi tarmog’ida muhim ijobiy natijalar qo’lga kiritildi.
Chunki ko’pgina qishloq xo‘jaligi mahsuloti turlarini ishlab chiqarish bo’yicha
o’sishga erishildi .
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari asosiy turlarining ishlab chiqarishning o‘sishi 2

Ko'rsatkichl
ar O'lcho
v
birligi 2003 2012 2013 2014 2015 2015-
yilda
2003-
yilga
nisbatan,
%
kartoshka ming
tonna 834,4 2056,
1 2250,
4 2452,
4 2696,
7 323,2
poliz
mahsulotlari ming
tonna 3301,
4 7766,
5 8518,
4 9286,
7 1012
8 306,8
poliz
ekinlari ming
tonna 587,3 1418,
4 1558,
3 1696,
1 1853,
1 315,5
10

meva va
rezavorlar ming
tonna 765,8 2052,
6 2261,
1 2490,
6 2746,
2 358,6
uzum ming
tonna 401,5 1204,
6 1322,
1 1441,
2 1579 393,3
go'sht ming
tonna 936,7 1403,
7 1787,
8 1906,
3 2033,
5 217,1
sut ming
tonna 4031,
1 7310,
9 7885,
5 8431,
6 9028,
2 224
tuxum mln.
Dona 1632,
4 3873,
7 4388,
1 4950 5526 338,5
Jadvaldan ko’rinadiki, 2015-yilda 2003-yilga nisbatan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari tarkibida kartoshka (323,2%), poliz mahsulotlari
(306,8%), uzum (393,3%), tuxum (338,5%), go‘sht (217,1%) darajada
o‘sgan.
O‘zbekistonda amalga oshirilgan agrar islohotlami amalga oshirish,
tarkibiy o‘zgarishlami yanada chuqurlashtirish, yer va suv
resurslaridan samarali foydalanish natijasida murakkab ob-havo sharoitiga
qaramasdan, fermer va dehqonlarimizning fidokorona mehnati
va omilkorligi tufayli 2016-yilda mo‘l hosil yetishtirildi -8,3 million tonnadan
ziyod g‘ alla, 3 million tonnadan ortiq paxta 21 mln. tonna meva va sabzavot
yetishtirildi. 3
O‘zbekistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo‘lganligi sababli
yerga bo‘lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari
alohida ajratib tahlil qilinishi lozim. Yerga egalik jismoniy va huquqiy
11

shaxslarning ma’lum yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki
qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi.
Yerga egalik deganda avvalo yerga bo‘lgan mulkchilik huquqi va
uni iqtisodiy jihatdan realizatsiya qilish ko‘zda tutiladi. yerga egalikni yeri bo‘lgan
mulkdor (bizda davlat) amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi yer kodeksida
ta’kidlanganidek, «Yer uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va
muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin» 4
.
Yerdan foydalanish huquqi - bu o‘rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda
undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi shart emas.
Yer rentasi - yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya
qilish)ning shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko’rinishlari mavjud.
Masalan, uch shaklida bo’lgan barshina (ishlab berish), obrok berish (natura soliq)
va pul solig’i shakllaridan feodal rentalaridan iboratdir. Hozirgi vaqtda renta
quyidagi turlarga bo’lingandir:
1. Absolyut yer rentasi;
2. Differentsial (tabaqalashgan) renta I va II;
3. Monopol renta;
4. Qazilma boyliklar rentasi;
5. Qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan renta.
Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik - tadbirkorlar o’rtasida
qayta taqsimlanmaydigan qo’shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-
sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga
kelishining sabablaridan biri samarali xo’jalik yuritish uchun yaroqli bo’lgan
yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab bo’lmasligida o’z ifodasini topadi.
Ikkinchi sababi – yerga boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob‘ekti yoki xo’jalik
yuritish ob‘ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi. Uchinchi sababi
esa, ko’p mamlakatlarda qishloq xo’jaligidagi kapital uzviy (organik) tuzilishi,
ya‘ni doimiy va o’zgaruvchi kapital o’rtasidagi nisbatning pastligi hisoblanadi.
12

Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan farqlar natijasida vujudga
keladigan qo’shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda
u differentsial renta deb ataladi. Yerning miqdori va uning sifati (tabiiy
unumdorligi) cheklanganligi sababli, yaxshi, o’rtacha va yomon yerlardan
foydalaniladi, renta hosil qilinadi.
Yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon sharoiti qishloq xo’jalik
tovarlariga narx shakllantirishni tartibga soluvchi ijtimoiy normal sharoit
hisoblanadi. Natijasida o’rtacha yoki yaxshi yerlarda xo’jalik yurituvchi ishlab
chiqaruvchilar qo’shimcha mahsulot va binobarin foyda oladilar. Demak,
differentsial renta hosil bo’lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan yerning sifati
(unumdorligi)dagi farqlardir. Uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan
yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xo’jalik yuritishdir.
Differentsial renta o’zining kelib chiqish sharoitlariga qarab differentsial renta I va
differentsial renta II ga bo’linadi.
Differentsial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan. Sanoat
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yakin joylashgan serunum yer
uchastkalarida vujudga keladi. Differentsial renta I ning hosil bo’lishini misol
yordamida ko’rsatish mumkin.
Differensial renta I ning hosil bo‘lishi
yer
uchastk
asi ijtimoi
y
ishlab
chiqari
sh
xarajatl
ari o'rta
-cha
foy
da
(so'
m) Ijti-
moi
y
qiy
mat
(so'
m) yalpi
mahsu
lot
(tonna
) mahsulotn
ing
individual
qiymati(s
o'm) ijtimoiy
qiymat-
bozor
narxi(so
'm) yalpi
sotilgan
mahsulot(s
o'm) differen
sial
renta
I(so'm)
13

(so'm)
A 8000 200
0 1000
0 20 500 500 10000 0
B 8000 200
0 1000
0 25 400 500 12500 2500
V 8000 200
0 1000
0 30 333 500 15000 5000
Keltirilgan misoldan ko’rinadiki, uch xil yer uchastkalaridan olingan mahsulotning
ijtimoiy qiymati bir xil, ya‘ni 10000 so’mni tashkil qiladi. Yalpi hosildorlik A-
uchastkasida 20 tonna, B va V uchastkalarida 25 va 30 tonnani tashkil qiladi. Har
bir uchastkadan turlicha hosil olinganligi tufayli ularda yeetkazilgan
mahsulotlarning individual qiymati ham turlicha bo’lib chiqadi.Ya‘ni, A-
uchastkasida har bir mahsulot birligining qiymati 500 so’m bo’lsa, B-uchastkasida
400 so’m, V-uchastkada esa 333 so’mni tashkil qiladi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlari sifati yomon uchastkada yetishtirilgan mahsulot
narxida sotiladi (misolda 500 so’m). Natijada yomon yer uchastkasi (A) o’zining
yakka ishlab chiqarish xarajatlari 8000 ming so’m qoplaydi va 200 so’m foyda
oladi, lekin differentsial renta I hosil bo’lmaydi. O’rtacha (B) va yaxshi (V) yer
uchastkalarida esa yomon yer uchastkasi (A)ga nisbatan 2500 va 5000 so’m
miqdorda qo’shimcha daromad olinadi. Bu olingan qo’shimcha daromad yerning
tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan differentsial renta I ni tashkil qiladi.
Differensial renta II xo‘jaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning hosildorligini
oshirish uchun qo‘shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq xo‘jaligida
kimyoviy o‘g‘itlarni qo‘llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq
xo‘jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog‘liq holda
14

vujudga keladi.
Differentsial renta II ning hosil bo’lishi
Ishlab
chiqaris
h davri Ishlab
chiqarish
xarajatlari yalpi
mahsulot(tonna) 1 tonna
mahsulotning
individual
qiymati(so'm
) 1 tonna
mahsulotning
ijtimoiy
qiymati(so'm) sotilgan
mahsulot
summasi(so'm)
birinchi
yil 10000 20 500 500 10000
ikkinchi
yil 15000 40 375 500 20000
Misolimizda yerga qo‘shimcha 5 ming so‘m xarajat qilish natijasida qo‘shimcha
20 tonna mahsulot olinsa, u holda birinchi yilga nisbatan qo‘shimcha olingan 10
ming so‘m daromad differensial renta II ni tashkil etadi. Bunday intensiv
rivojlanish qishloq xo‘jaligida bosh yo‘l hisoblanadi. Chunki qishloq xo‘jaligini
intensiv rivojlantirmay turib, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni va jamiyat
a’zolarining o‘sib borayotgan talabini qondirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham
qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish uchun alohida e’tibor beriladi.
Buning uchun qishloq xo‘jaligini agrar sanoatlashgan asosga qo‘yish,
intensivlashtirishni tezkorlik bilan amalga oshirish choralari ishlab chiqilishi
lozim. Keyingi yillarda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligini zamonaviy texnika
bilan ta’minlash uzluksiz o‘smoqda. Qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish
uchun ajratilgan kapital mablag‘lar ham ortmoqda.
Agar hamma joyda bir xil xarajat qilinib, hosildorlik bir xil oshirilsa edi, unda hech
qanday differensial renta II bo‘lmas edi. Gap shundaki, yer birligiga sarflangan bu
15

xarajatlar turli hududlarda, viloyatlarda, xo‘jaliklarda turlicha darajada amalga
oshiriladi va natijada hosildorlik ham turlicha oshadi. Qishloq xo‘jalik
mahsulotining ijtimoiy qiymati bilan yakka tartibdagi qiymati o‘rtasidagi tafovut
xo‘jaliklaming ustama qo‘shimcha mahsulotini tashkil qiladi. Ya’ni, differensial
rentaning har ikkala ko‘rinishini (renta I va II ni) o‘z ichiga oladi. Differensial
renta I va II mahsulotning muayyan ijtimoiy qiymati bilan hudud bo‘yicha yoki
alohida olingan xo‘jalikning individual qiymati o‘rtasidagi tafovutdan iboratdir.
Shu hosil qilingan daromadlar davlat bilan xo‘jalik
o‘rtasida taqsimlanadi. Uning davlatga to‘langan qismi yer rentasi ko‘rinishini
oladi (chunki bizda yer davlat mulkidir). Differensial renta I yuqorida qarab
chiqilganidek, xo‘jaliklar faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tabiiy sharoitda vujudga
keladi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligi korxonalarida hosil qilingan bu
xildagi renta yer davlat mulki bo‘lganligi sababli uning manfaatlari yo‘lida
sarf qilish maqsadida markazlashtirilgan davlat fondida (byudjetida) to‘planishi
lozim. Bu hoi o‘rta va yaxshi unumli yerda joylashgan xo‘jaliklaming iqtisodiy
manfaatdorligiga putur etkazmaydi, balki boshqa xo‘jaliklar bilan ozmi-ko‘pmi
iqtisodiy sharoitlami tenglashtirish imkonini beradi. Markazlashtirilgan davlat
fondiga o‘tgan bu mablag‘lar (differensial renta I) ni mamlakat oldida turgan
vazifalami bajarish, xususan yangi yerlami o‘zlashtirish va yer unumdorligini
yuksaltirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlami amalga oshirish uchun yo‘naltirilishi
mumkin bo‘ladi.
Differensial renta II yerdan intensiv foydalanish, ya’ni uning iqtisodiy
unumdorligini oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bu xildagi rentaning
asosiy qismi xo‘jaliklaming o‘zlarida qoldirilishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Uning
faqat bir qismi davlat fondiga jalb qilinishi mumkin, chunki davlat ma’lum
darajada bu rentani hosil qilishda o‘z hissasini qo‘shadi, ya’ni transport yo‘llari
qurilishiga, irrigatsiya-melioratsiya ishlarini amalga oshirish uchun kapital
mablag‘lar sarflaydi, texnikalar, kadrlar, mineral o‘g‘itlar yetkazib beradi. Shunday
qilib, differensial renta I va differensial renta II yer egasi bo‘lgan davlat bilan
xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida taqsimlanadi.
16

Absolyut renta. Yerga xususiyat mulkchilik bilan bir qatorda boshqa mulkchilik
shakllari ham mavjud. Masalan, davlat mulki, vaqf (machit, cherkov) mulklari va
boshqalar. Yerga bo’lgan bu mulkchilik monopoliyasi ijaraga beriladigan barcha
yer uchastkalarining sifatidan qat‘iy nazar, yer egalariga absolyut renta deb atalgan
rentani olishga imkon beradi.
Yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijarga beradilar va
ulardan yerdan foydalanganlik uchun to’lovlar oladilar. Mana shu to’lov absolyut
yer rentasi deb nom olgan.Agar yer ijaraga berilganda shu yerda turli xil
inshootlar, binolar qo’rilgan bo’lsa, ularning ijara haqi alohida hisoblanadi.
Agrar munosabatlarni o’rganishda qo’yidagi savollar kelib chiqadi:
- nima uchun qishloq xo’jalik ishchilari yaratadigan qo’shimcha mahsulot jamiyat
miqyosida barcha mulk egalari o’rtasida qayta taqsimlanadi?
- nima uchun qishloq xo’jaligida olinadigan daromad o’rtacha foydadan yuqori
bo’ladi? Bu xodisaning sababi nimada?
Ko’pgina mamlakatlarda va O’zbekiston Respublikasida ham qishloq xo’jaligi
kapitalning uzviy tuzilishi (c : v) sanoatdagidan pastdir. Shuning uchun qishloq
xo’jaligida yaratilgan tovarlarning bozor qiymati ishlab chiqarishning ijtimoiy
qiymatidagi qo’shimcha qiymat (m) miqdori jamiyatda ishlangan o’rtacha
foydadan ortiq bo’ladi.Qishloq xo’jalik tovarlarining bozor narxi bilan ijtimoiy
ishlab chiqarish narxi o’rtasidagi tafovut absolyut renta manbai bo’lib xizmat
qiladi.
Monopol renta – bu tabiiy sharoit bilan bevosita bog’liq.Ya‘ni noyob
qishloqxo’jalik mahsulotlari (uzumning alohida navlarni, tsitrus ekinlari, choy va
boshqalar) yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday tovarlar monopol narxlar
bilan sotiladi.Bunday tovarlarni individual qiymatidan monopol narxdar yuqori
bo’ldai, yer egalariga monopol renta olish imkoniyatini beradi.
Undirma sanoatdagi renta.Foydagi qazilmaqonlari joylashuvi jihatidan ham,
konning boyligi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Huddi qishloq xo’jaligidagi
17

singari, o’rta va yaxshi konlaridan korxonalar qo’shimcha foyda oladilar, u ham
differentsial rentaga aylanadi.
Ijara haqi.Renta munosabatlarining qarab chiqishda rentaning ijara haqidan farqiga
e‘tiborni qaratish zarur. Agar ijaraga beriladigan yerga oldin bino, inshoot va shu
kabilar qurish bilan bog’liq ravishda kapital qo’yilmalar sarflanmagan bo’lsa, ijara
haqi va renta miqdori bir-biriga to’g’ri keladi. Aks holda, ijara haqi yer rentasidan
farq qiladi. Ijara haqi qo’yidagilardan iborat: yerdan foydalanganlik uchun
to’langan renta (R), yerga ilgari sarflangan kapital uchun foiz (F), yer uchastkasini
ijaraga berguncha qadar unga qurilgan inshootlar amortizatsiyasi (A). Buni
formulada qo’yidagicha yozish mumkin:
IX = R+ F+ A (1)
Ma‘lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yer faqat ijara ob‘ekti emas, balki oldi-
sotdi ob‘ekti hamdir. Yer ham qishloq xo’jalik mahsuloti yetishtirish va tabiiy
qazilma boyliklar qazib olish uchun, har xil ishlab chiqarish va turar joy binolari,
inshootlar, yo’llar, aeroportlar qurish uchun sotib olinadi. Bunday hollarda yerning
narxinima bilan belgilanadi?
Ma‘lumki, yer inson mehnati mahsuli bo’lmaganligi sababli almashuv qiymatga
ega emas. Shunga ko’ra, nazariyotchilar yer va boshqa tabiat in‘omlari narxini
irratsional narxlar deb aytaydilar. Yer uchastkasining egasi uni sotishdan olingan
summani bankka qo’yilganda, u keltiradigan foiz tarzidagi daromad shu yer
uchastkasidan olinadigan rentadan kam bo’lmagan taqdirdagina yerni
sotadi.Boshqacha aytganda, yerning narxi kapitallashtirilgan rentadir.Boshqa
sharoitlar teng bo’lganda, xuddi shu renta miqdori yer narxini belgilaydi. U renta
miqdoriga to’g’ri va ssuda foizi normasiga teskari mutanosibdir. Shunday qilib,
yerning narxi ikkita miqdorga bog’liq:
1) yer uchastkasi egasi olish mumkin bo’lgan yer rentasi miqdoriga;
18

2) ssuda foizi me‘yoriga.
SHundan kelib chiqib, yerning narxi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
Yeb = R × 100% (2).
F’
Bunda: Yeb – yerning bahosi, narxi; R – renta; F’- ssuda foizi me‘yori.
Misol keltiramiz: R – 15 ming dollar, F’- 5% bo’lsa, bunda yerning narxi Yeb –
300 ming dollarga teng bo’ladi. Yerning egasi faqat shu narxdagina yerini sotish
mumkin, chunki muayyan miqdordagi kapitaldan olinadigan foiz unga bankdan
shunday yillik daromad olishga imkon beradiki, u rentaga teng bo’ladi.
Renta miqdori o’sib, ssuda foizi me‘yori passayib borgan taqdirda yerning narxi
o’sib boradi.Yer narxini aniqlashning bu usuli nazariy ahamiyatga ega. Amalda yer
narxi, yer uchastkasiga talab va taklifga ta‘sir ko’rsatuvchi ko’plab omillarga
bog’liq. Jumladan, yerga narxning o’sishini, unga noqishloq xo’jalik maqsadlari
uchun foydalanishga talabning o’sishi bilan tushuntirilishi mumkin. Inflyatsiya va
asosan giperinflyatsiya sharoitida yer narxining o’sishiga olib keladi. Qishloq
xo’jalik sohalaridagi tadbirkorlik faoliyati agrobiznes deyiladi.Agrobiznes
tushunchasiga bevosita qishloq xo’jaligi sohasiga kirmaydigan, iroq u bilan
bevosita bo’lgan faoliyat bilan shug’ullanuvchi biznes turlari ham kiritiladi.Bu
qishloq xo’jaligiga texnikaviy ta‘mirlash xizmat kursatish, uni mahsulotlarini qayta
ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berish bilan bog’liq bo’lgan tadbirkorlik
faoliyatidir.Agrobiznes agrosanoat integratsiyasi natijasida vujudga kelgan
agrosanoat majmuasining barcha bo’g’inlarini qamrab oladi.Agrobiznes
faoliyatining maqsadi – iste‘mol bozorini yetarli miqdorda sifatli qishloq xo’jalik
mahsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan uzluksiz ta‘minlash orqali foyda
19

ko’rishdan iborat. Agrobiznesning asosiy shakli va bo’g’ini fermer va dehqon
xo’jaliklaridir. chunki bu xo’jaliklar bevosita qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab
chiqaradi. Fermer va dehqon xo’jaliklar o’z yerida yoki ijaraga olingan yerd ish
yuritib, unda mulk egasi va ishlab chiqaruvchi fermerning o’zi va oila a‘zolari
hisoblanib, ayrim hollarda yollanma mehnatdan foydalanishlari ham mumkin.
Fermer xo’jaligining afzalligi shundan iboratki, unda mulk va mehnat bevosita
qo’shiladi, bu esa ishlab chiqarishni yuqori samaradorligini ta‘minlaydi va ular
bozor kon‘yuktura (holati)siga tez moslashaoladilar. Unda iqtisodiy manfaat va
pirovard natija uchun mas‘uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi.
Qishloq xo’jaligini fermerlashtirish agrar islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Qishloq xo’jaligida zarar ko’rib ishlash natijasida og’ir ahvolga tushib qolgan
davlat xo’jaliklarining tarkibi fermer xo’jaliklaridan iborat shirkatlar uyushmasiga
aylntirish, mavjud davlat va jamoa xo’jaliklari tarkibida ular resurslari hisobidan
fermer xo’jaliklari tashkil etish hamda dehqonlarning mol-mulklari negizida
dehqon xo’jaliklarini tarkib toptirish yo’li bilan hozirgi uyushgan va mulkka ega
bo’lgan fermer va dehqon xo’jaliklari rivojlantirilmoqda. Fermer xo’jaliklarining
barcha tashkiliy shakllarining umumiy tomoni shundaki, ular ijaraga olingan davlat
yerida faoliyat ko’rsatadi.
Fermer va dehqon xo’jaliklarini tashkil qilish, rivojlantirish va ular faoliyatini
tartibga solish O’zbekiston Respublikasining “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi
(1998), “Dehqon xo’jaligi to’hrisida”gi (1998), “Qishloq xo’jaligi kooperativi
(shirkat xo’jaligi) to’g’risidagi” (1998) Qonunlarga hamda qishloq xo’jaligi
islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilagn boshqa huquqiy bitimlarga va hukumat
qarorlariga asoslanadi. Bu qonuniy hujjatlarda fermerlarga ajratilgan yerlarni
meros qilib qoldirish sharti bilan uzoq muddatli (50 yil) ijaraga olish huquqi
mustahkamlab qo’yildi.
20

Yer uchastkalariga, bino va inshootlarga bo'lgan huquqlar hamda ular bilan bog'liq
bitimlarni davlat ro'yhatidan o'tkazish va ma'lumotnomalar 5

2019-yil yanvar oyi
№
Hudud Yer uchastkalari Yak
ka
tartib
dagi
uy-
joyla
r
soni Xususiylas
htirilgan
kvartiralar
soni Turar
joy
bo'lm
agan
bino
va
insho
otlar
soni Ipoteka
shartnom
alari Ijara
shartno
malari
soni Ma'lumot
nomalar
soni
Yer
uchast
kalari
soni Umu
miy
may
doni,
ga Yer
uchastk
alariga
bo'lgan
huquqla
r Bino
va
insho
otlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1
. Qoraqalp
og'iston
R. 3678 1010 4481 418 712 0 31
3 225 7537
2
. Andijon
vil. 4805 696 4445 535 305 0 22
5 184 2577
21

3
. Buxoro
vil. 589 546 1751 400 190 47 11
6 133 1579
4
. Jizzax
vil. 1385 798 1196 442 141 0 11
2 14 924
5
. Qashqada
ryo vil. 1218 123 1048 527 305 0 33
0 25 988
6
. Navoiy
vil. 11675 3172 12921 2322 1653 47 10
96 581 13605
7
. Namanga
n vil. 694 128 1431 316 252 0 10
8 32 1343
8
. Samarqa
nd vil. 2715 871 2898 883 591 25 30
0 176 1965
9
. Sirdaryo
vil. 1697 1075 1588 311 106 12 63 18 835
1
0
. surxonda
ryo vil. 737 768 3207 317 235 12 18
1 203 1689
1 Toshkent 2862 1106 4593 1184 798 0 24 381 2272
22

1
. vil. 5
1
2
. Farg'ona
vil. 3009 412 3715 1037 455 79 20
8 183 3567
1
3
. Xorazm
vil. 3753 493 3158 378 311 33 22
1 78 2161
1
4
. Toshkent
vil. 22 1,1 2505 4148 647 8 41
9 459 1762
Jami: 38839 1119
8 48937 13218 6701 263 39
37 2692 42804
Fermer xo’jaliklarini rivojlantirishni rag’batlantirish uchun ham huquqiy, ham
tashkiliy shart-sharoitlar yaratildi.Buning natijasida 2007 yilda respublikada fermer
xo’jaliklarini soni 185492ta bo’lgan bo’lsa, 2009 yilda 220, 1taga
yetdi.Qashqadaryo viloyatda 33447tani tashkil qildi. Fermer xo’jaliklarini qishloq
xo’jalik foydalanishidagi yerlar maydoni 4881,9 ming gektardan ko’proqni tashkil
qilib, bir xo’jalik ixtiyoridagi yer maydoni 26,3 gektarga, har bir kishiga 3,49
gektarni tashkil etadi.
Respublika miqyosida 2007-2015 yillar davrida sho’ralangan maydonlar
to’g’risida MA’LUMOT 6

23

Ҳудудлар номи Шўрланмаган
майдонлар Фарқи,
+/- Жами шўрланган
майдонлар Фарқи,
+/-
2007 йил 2015 йил 2007 йил 2015 йил
Қорақалпоғистон
Республикаси 107,1 125,5 18,4 396,9 383,1 -13,8
Андижон 251,6 258,3 6,7 13,9 7,6 -6,3
Бухоро 28,9 38,6 9,7 246,0 236,3 -9,7
Жиззах 53,2 67,2 14,0 246,3 233,2 -13,1
Қашқадарё 264,4 284,4 20,0 241,4 230,5 -10,9
Навоий 14,4 22,5 8,1 112,9 100,5 -12,4
Наманган 256,5 258,9 2,4 26,0 23,4 -2,6
Самарқанд 368,2 374,9 6,7 9,9 4,6 -5,3
Сурхондарё 210,4 227,0 16,6 115,3 98,7 -16,6
Сирдарё 8,2 7,1 -1,1 284,0 280,7 -3,3
Тошкент 377,0 387,7 10,7 13,2 10,7 -2,5
24

Фарғона 187,4 237,5 50,1 172,3 125,2 -47,1
Хоразм 0,0 276,5 265,4 -11,1
Жами 2 127,2 2 289,6 162,3 2 154,7 2 000,0 -154,7
O ‘ zbekistonda agrar islohotlar qishloq xo ‘ jaligi ishlab chiqarishining
samaradorligini oshirish , mulkchilik munosabatlari va shakllarini tubdan isloh
qilish , fermer xo ‘ jaliklarini rivojlantirish va mustahkamlash , qishloqlarni obod
etish asosida qishloq aholisining daromadlari va turmush darajasini yuksaltirish
vazifalarining amalga oshirilishini ko ‘ zda tutadi .
Mamlakatimizda ilk mustaqillik yillaridan boshlab yurtboshimiz boshchiligida
fermer xo‘jaliklarim qo'llab-quvvatlashga hamda fermerlik harakatini
rivojlantirishga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratildi.
Qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlami isloh qilishning huquqiy asoslarini
yaratish maqsadida mustaqillikning dastlabki yillarida qabul qilingan qator qonun
hujjatlari qishloqda yangi huquqiy munosabatlami joriy etish hamda fermerlikni
rivojlantirish imkonini yaratdi.
Qishloq xo‘jaligida bozor islohotlarini amalga oshirishni ikki bosqichga
bo‘lishimiz mumkin.
Birinchi bosqich 1991-2000-yillami o‘z ichiga olib, ushbu davrda past rentabelli,
aholiga o‘z imkoniyatlarini namoyon etish uchun sharoit yaratib bermagan shirkat
xo‘jaliklarini tugatib, bunda fermer xo‘jaliklarini tashkil etish yo‘li tanlandi hamda
quyidagi asosiy chora- tadbirlar amalga oshirildi:
25

- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1991-yil 29-noyabrdagi PF-295-sonli
Farmoniga asosan qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarini shakllantirish, dehqon
(fermer) xo‘jaliklarini yanada rivojlantirish va fuqarolami tadbirkorlik faoliyatiga
jalb etish uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratib berildi;
- 1998-yil 30-aprelda qabul qilinsan yer kodeksi bilan fuqarolarga fermer xo‘jaligi
yuritish uchun yerlami ijaraga berishning huquqiy asoslari belgilab berildi;
- 2004-yil 26-avgustda yangi tahrirda qabul qilingan “Fermer xo‘jaligi
to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq fermer xo‘jaliklarining huquqiy maqomi,
faoliyatining tashkil etilishi hamda ulaming huquq va majburiyatlari to‘liq belgilab
berildi;
- Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-iyuldagi 300-sonli qaroriga ko‘ra faoliyat
ko‘rsatayotgan dehqon (fermer) xo‘jaliklari boshliqlari attestatsiyadan o‘tkazilib,
ushbu xo‘jaliklar fermer xo‘jaliklari sifatida qayta ro‘yxatdan o‘tkazildi.
Islohotlarning ikkinchi bosqichi 2001-2012-yillami o‘z ichiga olib, ushbu davrda
fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi sohasidagi asosiy harakatlantimvchi kuchga
aylandi hamda ushbu davrda quyidagi asosiy ishlar amalga oshirildi:
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 24-martdagi PF-3226-sonli
Farmoniga asosan zarar bilan ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz shirkatlar
negizida fermer xo‘jaliklari tashkil etildi,fermer xo‘jaliklariga yer maydonlari
tanlov asosida ellik yilgacha meros qilib qoldirish huquqi bilan ijaraga berildi;
- Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-sentyabrdagi 383-sonli qarori bilan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilar bilan tayyorlov, ta’minot va xizmat
ko‘rsatish tashkilotlari o‘rtasida shartnomalar tuzish, ulami ro‘yxatdan o‘tkazish,
bajarish va bajarilishini monitoring qilish tartiblari belgilandi;
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 5-noyabrdagi PQ-725-sonli
Qaroriga muvofiq hosildorligi past bo‘lgan yerlarda davlat ehtiyojlari uchun
26

qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtimvchi fermer xo‘jaliklarini davlat byudjeti
hisobidan moliyaviy qoilabquwatlash uchun maqsadli mablag‘lar ajratildi;
- barcha qishloq xo‘jaligi yer maydonlari to‘liq inventarizatsiya qilinib, fermer
xo‘jaliklarining faoliyatini tanqidiy baholash asosida ulaming yer maydonlari
optimallashtirildi.
2017-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, mamlakatimizda 160 ming 300 dan ortiq fermer
xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda 7
.
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi 2015-yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining 17,2
foizini yetishtirib berdi, iqtisodiyot tarmoqlarida band boigan aholining 27,6 foizi
qishloq xo‘jaligi hissasiga to‘g‘ri keldi (jadval).
27

II.BOB. RENTA MUNOSABATLARI
2.1.Renta munosabatlari va uning shakllanishi
Agrar munosabatlarning asosini renta munosabatlari tashkil qiladi. Renta
nazariyasi hozirgacha to’liq yoritib berilmagan nazariyalardan hisoblanadi.
Iqtisodchilar o’rtasida uning mohiyatini tushuntirish bo’yicha turlicha yondoshuv
va qarashlar mavjud bo’lib, ularning ayrimlari noaniqligicha qolmoqda. Shu
sababga ko’ra rentani miqdoriy aniqlash va uning mohiyatini tushuntirish bo’yicha
asosiy va ko’pincha bir–biriga qarama–qarshi bo’lgan nazariyalarga duch kelamiz.
Renta nazariyasi dastlab fiziokratlar maktabining asoschilari F.Kene va
A.Tyurgolarning ilmiy asarlarida kwrib chiqilgan. Ular rentaning vujudga kelish
sababini tabiat, erning qandaydir sirli kuchi, tabiat ehsoni, erning qo’shimcha
mahsulot yarata olish qobiliyati natijasi orqali izohlaganlar. Ular qishloq xo’jalik
mahsulotlarini yaratishda, jumladan, sof va qo’shimcha mahsulot yaratishda tabiat
rolini ko’rsatishga harakat qilganlar.
Keyinchalik renta nazariyasining asoslari klassik iqtisodchilar U.Petti, J.Anderson,
A.Smit va D.Rikardolar tadqiqotlarida turli darajada takomillashtirilgan. Jumladan,
Anderson differentsial renta to’g`risidagi qarashlarni ilgari surgan, biroq rentaning
tovar qiymatining bir qismi ekanligini tushuntirib berolmagan. Rikardo esa,
fiziokratlardan farqli o’laroq, rentaga mahsulot ijtimoiy va individual qiymatlari
o’rtasidagi farq sifatida qarab, renta nazariyasini qiymatning mehnat nazariyasi,
qiymat qonuni bilan bog`lagan.
Renta nazariyasini rivojlantirishda rus iqtisodchilaridan N.G.Chernishevskiy va
28

N.I.Ziberlar salmoqli hissa qo’shganlar.
Hozirgi vaqtda Rossiyada «Iqtisodiyot nazariyasi» bo’yicha chop etilgan qator
o’quv qo’llanma va darsliklarda ham yer rentasi munosabatlari keng bayon
etilmoqda.
D.D.Moskvin tahriri ostida tayyorlangan darslikda yozilishicha, resurslarning turli-
tumanligi natijasida ulardan foydalanish chog`ida renta daromadlarining turli
ko’rinishlari paydo bo’ladi, jumladan: qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarishda vujudga keluvchi yer rentasi; foydali qazilmalarni qazib olish chog`ida
vujudga keluvchi renta; o’rmon resurslaridan foydalanishda hosil bo’luvchi renta;
qurilish uchastkalaridan olinuvchi renta va h.k. Barcha turdagi tabiiy resurslar yer
bilan uzviy bog`liq bo’lganligi sababli ulardan foydalanishda rentaning vujudga
kelishi uchun bir-biriga o’xshash shart-sharoitlar mavjud bwladi. Qishloq xo’jalik
ekinlaridan foydalanishning iqtisodiy shart-sharoitlariga nisbatan ishlab chiqilgan
renta munosabatlarini tahlil qilish uslubiyoti rentaning barcha turlariga tegishli
bwladi, shunga ko’ra ularni er rentasiga kiritish to’g`ri bo’ladi. Haydaladigan yer,
qurilish uchastkasi, ruda koni, baliq ovi, wrmon va boshqalardan to’lanishidan
qat`iy nazar, renta ko’rinishidagi mazkur pul summasi yer rentasi deb ataladi.
Yer rentasi er egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya qilish)ning
shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko’rinishlari mavjud. Masalan, uch
shakldagi: barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig`i
shakllaridagi feodal rentalari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda turli
mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab
quyidagi turlarga ajratiladi: absolyut er rentasi, differentsial (tabaqalashgan) renta I
va II, monopol renta, qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan
renta.Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar o’rtasida
qayta taqsimlanmaydigan qo’shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-
sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga
kelishining sabablaridan biri samarali xo’jalik yuritish uchun yaroqli bo’lgan
yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab bo’lmasligida o’z ifodasini topadi.
Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob`ekti yoki
29

xo’jalik yuritish ob`ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi.
Uchinchi sababi esa, ko’p mamlakatlarda qishloq xo’jaligidagi kapital uzviy
(organik) tuzilishi, ya`ni doimiy va o’zgaruvchi kapital o’rtasidagi nisbatning
pastligi hisoblanadi.
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga
keladigan qo’shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda
u differentsial renta deb ataladi.
Qishloq xwjaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi –erning miqdori va sifatini
tabiatning wzi cheklab qwygan, uni inson kwpaytirishga qodir emas.
Shuning uchun qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi unumdor er
uchastkalarida to’plash mumkin emas. Agar ishlab chiqarilgan mahsulot to’lovga
qodir talab bilan ta`minlangan bo’lsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi
jihatidan yomon sharoit qishloq xo’jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga
soluvchi ijtimoiy normal sharoit hisoblanadi. Natijada o’rtacha yoki yaxshi
yerlarda xo’jalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar qo’shimcha mahsulot va
binobarin foyda oladilar.
Bu foyda qisqa muddatli emas, balki ozmi-ko’pmi doimiy xususiyatga ega. Barcha
erlar mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan egallab olinganligi sababli, bu
ishlab chiqaruvchilar erga xo’jalik ob`ekti sifatidagi monopoliya vujudga keladi.
Bu hol differentsial rentaning vujudga kelishiga shart-sharoit yaratadi.
Shunday qilib, differentsial renta hosil bo’lishining tabiiy sharti miqdori
cheklangan yerning sifati (unumdorligi) dagi farqlardir, uning ijtimoiy-iqtisodiy
sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda
mustaqil xo’jalik yuritishdir.
Differentsial renta o’zining kelib chiqish sharoitlarga qarab differentsial renta I va
differentsial renta II ga bwlinadi.
Differentsial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog`liq bo’lgan, sanoat
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joylashgan serunum er
uchastkalarida vujudga keladi. Chunki bunday er uchastkalarida sarf-xarajatlar
darajasi unumdorligi past, bozorlardan, shaharlardan va markaziy yo’llardan uzoq
30

joylashgan er uchastkalari mahsulot birligiga to’g`ri keladigan xarajatga nisbatan
kam bo’ladi.
Yer rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya qilish)ning
shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko‘rinishlari mavjud. Masalan, uch
shakldagi: barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig‘i
shakllaridagi feodal rentalari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda turli
mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab
quyidagi turlarga ajratiladi: absolyut yer rentasi, differensial (tabaqalashgan)
renta I va II, monopol renta, qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan
olinadigan renta.Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik
tadbirkorlar o‘rtasida qayta taqsimlanmaydigan qo‘shimcha sof daromadning
vujudga kelishi shart-sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday
holat vujudga kelishining sabablaridan biri samarali xo‘jalik yuritish uchun yaroqli
bo‘lgan yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab bo‘lmasligida o‘z ifodasini
topadi. Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob’ekti yoki
xo‘jalik yuritish ob’ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi.
Uchinchi sababi esa, ko‘p mamlakatlarda qishloq xo‘jaligidagi kapital uzviy
(organik) tuzilishi, ya’ni doimiy va o‘zgaruvchi kapital o‘rtasidagi nisbatning
pastligi hisoblanadi. Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi
farqlar natijasida vujudga keladigan qo‘shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi
renta shaklini oladi hamda u differensial renta deb ataladi. Qishloq xo‘jaligida eng
muhim ishlab chiqarish vositasi – yerning miqdori va sifatini tabiatning o‘zi
cheklab qo‘ygan, uni inson ko‘paytirishga qodir emas. Shuning uchun qishloq
xo‘jalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi unumdor yer uchastkalarida to‘plash
mumkin emas. Agar ishlab chiqarilgan mahsulot to‘lovga qodir talab bilan
ta’minlangan bo‘lsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi jihatidan yomon
sharoit qishloq xo‘jalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy
normal sharoit hisoblanadi. Natijada o‘rtacha yoki yaxshi yerlarda xo‘jalik
yurituvchi ishlab chiqaruvchilar qo‘shimcha mahsulot va binobarin foyda oladilar.
31

2.2.Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni.
Demak, differensial renta hosil bo‘lishining tabiiy sharti miqdori cheklangan
yerning sifati (unumdorligi) dagi farqlardir, uning ijtimoiy-iqtisodiy sababi esa
foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil
xo‘jalik yuritishdir. Differensial renta o‘zining kelib chiqish sharoitlarga qarab
differensial renta I va differensial renta II ga bo‘linadi.
Differensial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog‘liq bo‘lgan, sanoat
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo‘llariga yaqin joylashgan serunum yer
uchastkalarida vujudga keladi.
Qishloq xo'jaligida o'tkazilayotgan iqtisodiy islohot1arning yangi bosqichida
mulkchilikning ijara shakllarini, shartnomaviy munosabatlarga asoslangan хо 'jalik
yuritish tizimini rivojlantirish, qishloq xo'jaligi mahsulot1ari ishlab chiqaruvchilari
manfaatlari ustuvorligini ta'minlash v а xizmat ko'rsatuvchi tashkilot1ar faoliyatini
ana shu maqsadga qaratish, turli tashkiliy-huquqiy shakldagi xo'jalik yuritish
sub'ektlari saqlab qolingan holda fermer хо 'jaliklarini rivojlantirish muhim
yo'nalish etib belgilandi. Shirkat, fermer va dehqon хо 'jaliklariga ishlab
chiqarishfaoliyatida yanada keng erkinlik berildi, bir vaqtning o'zida yer-suv
resurslaridan unumli foydalanish va shartnoma shartlarini bajarishda tomonlarning
javobgarligi va mas'uliyati oshirildi.
32

Farmonda ko'zda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishdan bosh maqsad
islohotlarni yanada jadallashtirish, mavjud tabiiy, iqtisodiy, tashkiliy va mehnat
resurslari salohiyatidan samarali foydalanish, pirovard natijada aholi turmush
farovonligini oshirishga qaratilgan. Farmonda shirkat, fermer va dehqon
хо 'jaliklarining teng huquqligini saqlab qolgan fermer хо 'jaliklarini
ustuvorrivojlantirishga alohida urg'u berildi.
Absolyut renta - qishloq xo’jaligida yerga bo’lgan xususiy mulkchilik
monopoliyasi natijasida vujudga kelib, hamma turdagi:yaxshi, o’rtacha va yomon
yerlardan olinadigan renta.
Ma'lumki, yerga bo’lgan monopol egalik natijasida eng sifati past yerlar ham bepul
ijaraga berilmaydi. Yer uchastkalarining sifati qanday bo’lishidan qat'iy nazar, yer
mulk bo’lganligi uchun uning egalari absolyut renta oladi. Absolyut yer rentasi eng
unumdor, o’rtacha unumdor va unumdorligi past bo’lgan yerlardan ham
olinadi. Barcha uchastkalardan olinadigan renta miqdori teng bo’ladi. Sifatli
yerlardan undiriladigan absolyut renta, umuman olganda, renta miqdoridan kam
bo’ladi. Shuningdek, yer tanqisligi sharoitida uning mulk bo’lishi va band etilishi
undan olinadigan mahsulotlarga talabning ortib borishi natijasida absolyut renta
olish imkoni tug’iladi. Talab oshgan sayin yomon, hatto, eng o’ta yomon yerlardan
ham foydalaniladi. Sifatsiz yerlardan olingan mahsulot narxi sarflangan xarajatni
qoplashi kerak. Chunki uning tarkibida tadbirkorning normal foydasi va renta
ham bo’ladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot qimmatga tushsa-da, bozor shu
mahsulotni ko’taradi. Negaki, u bozor ehtiyojini qondiradi. Sifati past yerdan
olingan mahsulotning odatdagidan yuqori narxda sotilishi absolyut rentani hosil
qiladi, binobarin, yer egasi uni o’ziga o’zlashtiradi. Bunday yer uchastkalarining
egalari absolyut renta bilan bir qatorda differensial renta ham oladilar.
33

Qishloq хо 'jalik korxonalarida soliq tizimi takomillashtirilib, 1999 yil 1 yanvardan
boshlab, uning mavjud bir nechta turlari o'rniga yagona yer solig'i joriy etildi. В u
tadbir MDH davlatlari ichida birinchi bo'lib qo'llanila boshlanganligi va hozirgacha
amaldaligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Agrar islohotlarning uchinchi bosqichi 2000 yildan boshlandi. В u bosqich:
qishloqxo'jaligida tovar ishlab chiqaruvchilar haq- huquqlarini himoya qilish
ustuvorligi;
tovar ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy erkinligini yanada kengaytirish va davlat
buyurtmasi bo'yicha yetishtirilayotgan mahsulotlarga baho belgilashda dunyo
bozori narxlariga mos keluvchi tizimni shakllantirish; shirkat хо 'jaliklarini, birinchi
navbatda past rentabelli v а zarar ko'rib ishlayotgan korxonalarni fermer
хо 'jaliklariga aylantirish asosida qayta tashkil etish mexanizmi joriy etilishi;
qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarga xizmat ko'rsatuvchi
zamonaviy infratuzilma tizimining barpo etilishi bilan xarakterlanadi.
Xizmat ko'rsatish sohalari ob'ektlarini bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida tashkil
etish boshlandi. Ular birinchi navbatda yangi fermer xo'jaliklari tuzilayotgan
hududlarda barpo etilmoqda. Shunday qilib, qishloq хо 'jaligi o'tish davrining
Murakkab bosqichlarida o'z oldiga qo'yilgan vazifalarni bajara oldi. Q'zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 martdagi "Qishloq хо 'jaligida islohotlarni
chuqurlashtirishning eng muhim yo'nalishlari to’g’risida"gi Farmoni qishloq
xo'jaligida tarixiy ahamiyatga ega hujjat bo'lib, tarmoq rivojlanishida yangi
bosqichni boshlab berdi.
Farmon ayrim idora v а vazirliklarning shirkat hamda fermer xo'jaliklari erkin
faoliyatiga to'g'anoq bo’lib kelgan buyruqbozlik v а taqsimot funksiyalariga chek
qo'ydi. Ushbu hujjat qishloq хо 'jaligida mana shunday kamchilliklarni bartaraf
etish yo'llarini hamda yaqin kelajakda agrar sohani rivojlantirishdagi ustuvor
yo'nalishdagi vazifalarni aniq belgilab berdi.
34

Agrosanoat birlashmalari v а kombinatlari agrobiznesning yana bir turlaridir.
Agrosanoat birlashmalari bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi v а unga bog'liq
ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullanuvchi bir necha хо 'jalik hamda
korxonalarni birlashtiradi. Masalan, bog'dorchilik v а uzumchilik bilan
shug'ullanuvchi хо 'jaliklar, ular mahsulotni qayta ishlovchi sex v а zavodlar,
yetkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib
agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birl а shm а ishtirokchilari ishlab chiqarish,
xo'jalik v а moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga, ularning umumiy
mulki ham tarkib topib boradi. Agrosanoat kombinatlari qishloq хо 'jalik
mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash v а iste'molchiga yetkazib berishgacha
barcha texnologik jarayonga xizmat qiluvchi хо 'jalik v а korxonalarning ma'lum bir
hududida birlashuvidir. Agrobiznes turiga ko'ngilli v а paychilik mablag'lari asosida
tashkil qilingan turli xil uyushma v а ittifoqlarni ham kiritish mumkin. Qishloq
хо 'jaligida davlat korxonalari, jamoa хо 'jaliklari v а shirkatlari, turli xil mulkchilik
asosida tashkil qilingan ko'shma korxonalar ham agrobiznes turlari sifatida faoliyat
ko'rsatadi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning xususiyatlari O’zbekistonda
amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo’nalishlaridan biri - bu bozor
munosabatlariga asoslangan agrar ishlab chiqarishni rivojlantirishning huquqiy,
iqtisodiy va tashkiliy negizini shakllantirish, mulkiy munosabatlarni
takomillashtirish, faol tarkibiy o’zgartirishlarni amalga oshirishdir. Bu esa
qishloqxo’jalik ishlab chiqarishning barqaror o’sish sur'atlarini ta'minlashga,
qishloqda kuchli ijtimoiy siyosat olib borishga, mamlakat aholisining oziq-ovqat
mahsulotlariga, sanoatning esa xom ashyoga bo’lgan ehtiyojini to’laroqqondirishga
katta imkoniyatlar yaratib beradi.
Mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlash va iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishda agrar sektor muhim rol o’ynaydi. YaIM tarkibida qishloq
xo’jaligining ulushi 25 %ni tashkil etdi. Agrar sektor oxirgi yillar davomida
barqaror sur’atlarda rivojlanib kelmoqda. Barcha mulk shakllarida yaratilgan
qishloq xo’jaligi mahsulotlarning umumiy hajmi 5395,5 mlrd so’mni tashkil etdi.
35

O’tgan yilning shu davriga nisbatan 6,2 % o’sish taminlandi.
Oxirgi besh yilda ilk marotaba paxtadan eng ko'p 3,5 mln tonna hosil yetishtirildi.
Bunga qulay ob-havo sharoitlari, ekin maydonlarining ko'payishi, agrotexnik
tadbirlarning o'z vaqtida amalga oshirilishi, hosildorlikning oshganligi hamda
fermer хо 'jaliklarida paxta yetishtirishning ortganligi natijasida erishildi. Joriy
yilda o'tgan yilga nisbatan don mahsulotlari 532,1 ming t., kartoshka 28,5 ming t.,
sabzavotlar 181,4 ming t., poliz mahsulotlari 42,8 ming t., mevalar 97,6 ming t.,
uzum 52,5 ming tonnaga ko'paydi. Chorvachilikda ham o'sish tendensiyasi
kuzatilmoqda. Ko'rinib turibdiki, qishloq хо 'jaligi mamlakatimiz iqtisodiyotining
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Unda insoniyat hayoti uchun eng zarur bo'lgan
oziq-ovqat mahsulotlari v а sanoat tarmoqlari uchun хо m ashyo ishlab chiqariladi.
Aholi uchun zarur bo'lgan tovarlar bozorini to'ldirish uchun qishloq xo'jaligi
tarmoqlarini rivojlantirish darkor. Boshqa sohalar kabi qishloq хо 'jaligida ham
takror ishlab chiqarish jarayonida kishilar o'rtasida muayyan iqtisodiy
aloqa v а munosabatlar sodir bo'ladi. Agrar sektorda iqtisodiy faoliyat jarayonida
yuz beradigan barcha munosabatlar eng asosiy omil bo'lgan yer bilan bog'liq,
shuning uchun ham yerga egalik qilish, tasarruf etish v а undan unumli
foydalanish bilan bog'liq bo'lgan munosabatlar agrar munosabatlari deyiladi. Bu
munosabatlar ob'ekti yer, sub'ekti esa yer egalari , хо 'jalik yurituvchi va mehnat
qiluvchilar hisoblanadi. Agrar munosabatlarining xususiyatlari, birinchi navbatda,
yerga bo'lgan mulkchilik bilan bog'liqdir. Bizning mamlakatimizda yer davlat
mulki bo’lib, u uzoq muddatga foydalanishga berilmoqda. Yer maxsus resurs. U
boshqa omillardan tubdan farq qiladi. Tengi yo'q ishlab chiqarish vositasi ekanligi
tufayli uni boshqa biror narsa bilan almashtirib bo'lmaydi. Yer miqdori
cheklangan, shuning uchun yer taklifi noelastik hisoblanadi. Yerni xohlagan
sharoitda takror ishlab chiqarish mumkin emas. Yerning yana bir muhim
36

xususiyati uning ko'chmasligidir. Yer uchastkalarini bozorga, iste'molchilarga yoki
suv manbalariga yaqin bo'lishini qanchalik xohlamaylik uni ko'chira olmaymiz.
Yer foydalanish jarayonida yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha agar undan to'g'ri
foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
Hozirgi paytda turli mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish sabablari va shart-
sharoitlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi:
• Differensial renta - yer uchastkalarining unumdorligidagi va joylashgan joyidagi
farqlar natijasida vujudga keladigan qo'shimcha sof daromad.
Differensial (lotincha so'zdan olingan bo’lib, tabaqalashgan, farq degan ma'noni
anglatadi) renta o'rta va yaxshi yer uchastkalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarga
sarflangan xarajatlar bilan, уо m о n yer uchastkalarida yetishtirilgan mahsulot uchun
qilingan xarajatlar o'rtasidagi farq sifatida namoyon bo'ladi. Qishloq хо 'jalik
mahsulotlarining bahosi ana shu unumdorligi past yerlarda etkazilgan
mahsulotlarga qilingan xarajatlar asosida shakllanadi. Sababi, unumdor yerlar
cheklangan. Aholining talabini qondirish uchun уо m о n yer uchastkalaridan ham
foydalanishga to'g'ri keladi. Differensial renta faqat yer uchastkalarining
unumdorligini turlichaligi tufayligina emas, balki ularning iste'molchilarga
uzoq-yaqin joylashishi tufayli ham kelib chiqadi. Уо mon yerlardan differensial
renta olinmaydi. Differensial renta o'zining kelib chiqish sharoitlarga qarab
differensial renta I va differensial renta II ga bo'linadi. Yerning tabiiy unumdorligi
va iste'molchilarga nisbatan joylanishiga (sanoat markazlariga, bozorlarga va aloqa
yo'llariga uzoq-yaqinligi) ko'ra farq natijasida hosil bo'lgan differensial
renta, differensial renta I deb ataladi.
Yerga egallik qilish - tarixan tarkib topgan an'analar yoki
37

qonuniy asosda belgilangan tartibda yerga egalik huquqining tan
olinishini bildiradi.
Yerdan foydalanish huquqi - bu o'rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda undan
foydalanishni bildiradi.
Renta munosabatlari - qishloq xo'jaligida vujudga keltirilgan qo'shimcha sof
daromadning yer egalari va undan foydalanuvchilar o'rtasida taqsimlanishi va
o'zlashtirilishi jarayonida vujudga keladigan munosabatlar.
Yer rentasi - yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirishning
shaklidir. Differensial renta - yer uchastkalarining unumdorligidagi va
joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga keladigan qo'shimcha sof daromad.
Differensial renta I – yerning tabiiy unumdorligi va iste'molchilarga nisbatan
joylashuviga ko'ra farq natijasida hosil bo'lgan differensial renta.
Differensial renta П - yerga qo'shimcha kapital sarf1ab olingan daromaddagi farq.
Absolyut renta - qishloq xo'jaligida yerga bo'lgan xususiy mulkchilik monopoliyasi
natijasida vujudga kelib, hamma turdagi: yaxshi, o'rtacha va yomon yerlardan
olinadigan renta. Monopol renta - alohida tabiiy iqlim sharoitiga ega bo'lgan,
noyob qishloq хо 'jalik mahsulotlari yetishtiriladigan yerlardan olinadigan renta.
Undirma sanoatda renta – foydali qazilma konlarining joylashuvi va konlarning
boyligidagi farqlar natijasida vujudga keladi.
Ijara munosabatlari - mulkdan haq to'lash sharti bilan ma'lum muddat foydalanish
yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar.
38

Ijara haqi - yerdan foydalanish huquqini olishning bozor bahosi bo’lib, yerga talab
va taklifga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi.
Agrosanoat integratsiyasi - qishloq хо 'jaligi bilan unga xizmat qiluvchi va
mahsulotni iste'molchiga yetkazib beruvchi tutash tarmoqlar o'rtasida ishlab
chiqarish aloqalarining rivojlanishi hamda ularning uzviy birikish jarayonidir.
Agrosanoat majmuasi - qishloq хо 'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni
tayyorlash, qayta ish1ash, saqlash va tayyor mahsulotni iste'molchilarga yetkazib
berish bilan bog'liq tarmoqlar yig'indisidir.
Bozor infratuzilmasi - barcha xo'jalik sub'ektlari o'rtasida sodir bo'ladigan bozor
munosabatlarining shakllanishida bevosita ishtirok etuvchi, ularni
muvofiqlashtiruvchi, maqsadli yo'naltiruvchi va ishlab chiqarishdan iste'mol
qilishgacha bo'lgan jarayonlarning uzluksizligini ta'minlashga qaratilgan
muassasalarni o'z ichiga oluvchi butun bir yaxlit majmuadir.
39

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, qishloq хо 'jaligi ishlab chiqarishida
ham to'rt omil - yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati v а ishchi kuchi
qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok
etadi.Qishloq xo'jaligida o'tkazilayotgan iqtisodiy islohot1arning yangi bosqichida
mulkchilikning ijara shakllarini, shartnomaviy munosabatlarga asoslangan
хо 'jalik yuritish tizimini rivojlantirish, qishloq xo'jaligi mahsulot1ari ishlab
chiqaruvchilari manfaatlari ustuvorligini ta'minlash v а xizmat ko'rsatuvchi
tashkilot1ar faoliyatini ana shu maqsadga qaratish, turli tashkiliy-huquqiy
shakldagi xo'jalik yuritish sub'ektlari saqlab qolingan holda fermer хо 'jaliklarini
rivojlantirish muhimbyo'nalish etib belgilandi. Shirkat, fermer va dehqon
хо 'jaliklariga ishlab chiqarish faoliyatida yanada keng erkinlik berildi, bir vaqtning
o'zida yer- suv resurslaridan unumli foydalanish va shartnoma shartlarini
bajarishda tomonlarning javobgarligi va mas'uliyati oshirildi. Farmonda ko'zda
tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishdan bosh maqsad islohotlarni yanada
jadallashtirish, mavjud tabiiy, iqtisodiy, tashkiliy va mehnat resurslari
salohiyatidan samarali foydalanish, pirovard natijada aholi turmush farovonligini
oshirishga qaratilgan. Farmonda shirkat, fermer va dehqon хо 'jaliklarining teng
huquqligini saqlab qolgan fermer хо 'jaliklarini ustuvor rivojlantirishga alohida
urg'u berildi. O'zbekistonda "yer - davlat mulki, umummilliy boylik..." bo'lganligi
sababli yerga bo'lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish
masalalari alohida ajratib tahlil qilinishi lozim. O'zbekiston Respublikasining Yer
Kodeksida "Er uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy v а muddatli
40

egalik qilish hamda foydalanish uchun berilishi mumkin" , - deb ko'rsatilgan.
Demak, yerdan foydalanuvchi yer egasi bo'lishi shart emas. Yerga egallik jismoniy
v а huquqiy shaxslarning ma'lum yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan an'analar
yoki qonuniy asosda belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi.
Yerga egalik deganda, avvalo, yerga bo'lgan mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy
jihatdan realizatsiya qilish ko'zda tutiladi. Yerga egalikni yerga bo'lgan mulkdor
(bizda davlat) amalga oshiradi. Yerdan foydalanish huquqi - bu o'rnatilgan urf-
odat1ar yoki qonuniy tartibda undan foydalanishni bildiradi. Real хо 'jalik hayotida
yerga egalik qilish v а yerdan foydalanishni ko'pincha har xil jismoniy
va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer
хо 'jaliklari amalga oshiradi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1.O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston, 2019.-60 b.
2.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Tashqiiqtisodiyfaoliyatto'g'risida. 1991 yil 14
iyun`. -T.:
“Adolat”, 2004.
3.O'zbekiston Respublikasi Yer kodeksi. 1998 yil 5 may. -T.: “Adolat”, 2004.
4.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Qishloqxo'jaligikooperativlari (shirkatlari)
to'g'risida. 1998
yil 5 may. -T.: “Adolat”, 2004.
5.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Fermer xo'jaligito'g'risida. 1998 yil 5 may. -T.:
“Adolat”,
2004.
5.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Dehqonxo'jaligito'g'risida. 1998 yil 5 may. -T.:
“Adolat”,
2004.
6.O'zbekiston Respublikasiqonuni.
Aktsiyadorlikjamiyatlarivaaktsiyadorlarninghuquqlarinihimoyaqilishto'g'risida.
1996 yil 6 aprel`.
-T.: “Adolat”, 2003.
7.O'zbekiston Respublikasiqonuni.
Qimmatliqog'ozlarbozoriningamalqilishito'g'risida. 1996 yil
25 aprel`. -T.: “Adolat”, 2003.
8.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Erkiniqtisodiyhududlarto'g'risida. 1996 yil 25
aprel`. -T.:
42

“Adolat”, 2003.
9.O'zbekiston Respublikasiqonuni.
O'zbekistonRespublikasiningdavlatmustaqilligiasoslarito'g'risida. 1991 yil 31
avgust. -T.:
“O'zbekiston”, 1991.
Raqobatto'g'risida(06.01.2012y.)gi 10.O'zbekiston RespublikasiningQonuni.
O'zbekistonRespublikasiqonunhujjatlarito'plami, 2012 y., 1-son.
11.O'zbekiston RespublikasiningFuqarolikkodeksi T.: ADOLAT, 2011.
“Xususiykorxonalarto'g'risida”giO'zbekistonRespublikasiningQonuni.
Qonunvaqarorlar. – T.:
O'zbekiston, 2004, №3.
Korruptsiya to'g'risida.O'zbekistonRespublikasiningQonuni.
O'zbekistonRespublikasiqonunhujjatlarito'plami. 2017 yil 3 yanvar`.
O'zbekistonRespublikasiPrezidentiFarmonlari, qarorlari
15.“Faol tadbirkorlikvainnovatsiong'oyalarvatexnologiyalarniqo'llab-
quvvatlashyili”
davlatdasturi. 2018 yil.
16.O'zbekiston RespublikasiPrezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi
“Navoiyviloyatidaerkinindustrialiqtisodiy zona tashkiletishto'g'risida”giFarmoni
2008 yil 2-
fevral. Xalqso'zi. 2008 yil 3-fevral.
17. O'zbekistonRespublikasiiPrezidentining “Sog'lom ona va bola yili”
davlatdasturito'g'risidagi 2487-sonli Qarori. 2016 yil. 9 fevral.
O'zbekistonRespublikasiPrezidentining 2016 yil 28 dekabrdagi
"Keksalarvanogironlarnidavlattomonidan qo'llab-
quvvatlashtiziminiyanadatakomillashtirishbo'yichaqo'shimchachora-
tadbirlarto'g'risida"gi PQ-2705-sonli
qarori.
19.O'zbekiston RespublikasiPrezidentining 2016 yil 28 dekabrdagi
"O'zbekistonfaxriylarniijtimoiyqo'llab-quvvatlash "Nuroniy"
43

jamg'armasifaoliyatiniyanadatakomillashtirishchora-tadbirlarito'g'risida"gi PF-
4906-sonli Farmoni.
20.O'zbekiston RespublikasiPrezidentining
“O'zbekistonRespublikasiniyanadarivojlantirishbo'yichaHarakatlarstrategiyasito'g'r
isida” PF-4947-sonli Farmoni.
44

yer bozori va iqtisodiy renta

Sotib olish