Yerevan va naxichevan xonligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	41.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Yerevan va naxichevan xonligi

Sotib olish

Yerevan va naxichevan xonligi
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. YEREVAN XONLIGINING VUJUDGA KELISHI
II BOB. DAVLAT TUZILISHI, MADANIYATI, IQTISODIYOTI VA
ETNIK TARKIBI
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islomʻ
Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta’kidlashi
ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
Ushbu kurs ishida biz Yerevan xonligining paydo bo lish tarixi va uning
ʻ
rivojlanishidagi dolzarb masalalarni ko rib chiqamiz.
ʻ
Kurs ishining maqsadi. Bu kurs ishining asosiy maqsadi XVI asr o‘rtalari
XIX asrning o‘rtalarida Kavkazdagi siyosiy iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarni
holisona yo‘l bilan yoritib berishdan iboratdir.
Tadqiqot obyekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot obyekti XVI asrning
o‘rtalaridan to XIX asrning o‘rtalariga qadar nashr etilgan ilmiy adabiyotlar shu
davrga oid bo‘lgan ilmiy izlanishlarni o‘rganishdan iborat.
Davriy xronologik chegaralari. Kurs ishining xronologik chegarasi XVI -
XIX asrlarni qamrab olgan bo'lib asosiy urg'u Erevan va Naxichevan
xonliklarining shu davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixiga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro'yxatidan iborat.
2

I BOB. YEREVAN XONLIGINI VUJUDGA KELISHI
Nodirshohning o ldirilishi bilan 1747-yil 19-iyuldan dan 20-iyulga o tarʻ ʻ
kechasi Ozarbayjonda katta tartibsizliklar yuzaga keldi va har tomondan taxtga
da volar berila boshlandi. Ushbu kurashda Nodirshohning jiyani Aliqulu xon
ʼ
vaqtincha Adilshoh nomi bilan hokimiyatga keltirildi. Biroq, yangi shoh mustaqil
xonliklarning paydo bo lishiga to sqinlik qila olmadi. Mustaqil bo lishga intilib,
ʻ ʻ ʻ
ozarbayjon xonlari taxtga da vogarlarga qarshi kurash sharoitida o zlarining kichik
ʼ ʻ
feodal davlatlarini yaratdilar.
Tabriz hokimi Amiraslan xon Afshar qo mondonlaridan biri Mirmehdi
ʻ
xonni Iravandagi markaziy hukumatga qarshi qo zg olonni bostirish uchun
ʻ ʻ
qo shinlari bilan Iravanga yubordi. Ammo Mirmehdi xon Iravan ahli bilan rozi
ʻ
bo lib, ularga qo shildi va qo zg olonni boshqarishni boshladi. Mirmehdi xon,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mugan xon Xasanali xon, kurdlar va afsharlar o z kuchlarini birlashtirdilar va
ʻ
30.000 yaqin qo shin bilan Amiraslan xonga qarshi chiqdilar. Birlashgan kuchlar
ʻ
Urmiya shahriga hujum qildi, bu yerda joylashgan barcha xon boyliklarini tortib
olishdi va shaharni o zaro bo lishishdi. Ushbu voqeadan ko p vaqt o tmay,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Adilshohni (Aliqulu xon) ag darib, hokimiyatga kelgan Ibrohim Mirzo Amiraslan
ʻ
xon mag lubiyatga uchradi va o ldirildi. Shunday qilib, 1747-yilda Nodirshoh
ʻ ʻ
Afsharning o ldirilishidan so ng Mirmehdi xon Afshar mustaqil Iravan xonligining
ʻ ʻ
poydevorini qo ydi.
ʻ Mir Mehdi xon o z xonligi hududini kengaytirish siyosatini ʻ
olib bordi. Shu maqsadda 1748-yilda Urmiya xonligiga hujum qildi. Urmiya
hukmdori Fatali xon Afshar mag lubiyatga uchradi va o z xonligining ba zi
ʻ ʻ ʼ
hududlarini Mehdi xonga berishga majbur bo ldi.
ʻ
Biroq, 1749-yilning yozida Iravan xonligining o zi yana bir Ozarbayjon
ʻ
xonligi Qorabog xonligiga hujum qildi. Qorabog lik Panahali xon 4000 ta qo shin
ʻ ʻ ʻ
bilan Iravan xonligi chegaralarini kesib o tdi va Uchkilsa atrofidagi yerlarga yurdi.
ʻ
Iravan xonligida ozchilik bo lgan xorijiy armanlar ushbu voqealardan o z
ʻ ʻ
pozitsiyalarini mustahkamlash uchun foydalanganlar. Ular “o zlarini
ʻ
musulmonlardan himoya qilish” uchun Kaxetiya podshosi Irakliy II ga murojaat
3

qilishdi. Irakliy II qo shinlarini yig ib, ularni Panaxali xonga qarshi yubordi.ʻ ʻ
Jangda qattiq mag lub bo lgan Panahali xon chekinadi.
ʻ ʻ
Armanlarning xiyonati Iravan xonining e tiboridan chetda qolmadi.
ʼ
Mirmehdi xon Kartli-Kaxeti saroyi bilan yashirin aloqada bo lgan armanlarni
ʻ
jazolashga qaror qildi. Uning harakati Kartli-Kaxeti saroyini g azablantirdi.
ʻ
Armanlarning murojaatidan foydalangan holda Tsar Teymuraz Iravanning ichki
ishlariga aralashish uchun bahona qidirib, 2549 kishilik qo shin bilan 1749-yil
ʻ
sentyabr oyida Iravanga yo l oldi. Qarshilik qila olmagan Mirmehdi xon
ʻ
armanlarni qo lga olishni to xtatdi va Teymuraz bilan yarashdi. 22-noyabrda chor
ʻ ʻ
qo shinlari xonlikdan chiqib, orqaga qaytishdi.
ʻ
Mirmehdi xon kuchining zaiflashuvidan foydalangan holda, Fatali xon
Afshar Iroqni egallashga qaror qildi. 1751-yilda Ozod Xon boshchiligida u
Iravanga 30000 qo shin yubordi. Ushbu qo shinlarning oldingi chizig i Iravan
ʻ ʻ ʻ
qal asini qurshab oldi. Gruziya podshohi Iravanni himoya qilish uchun shahar
ʼ
tomon yo l oldi. Jangda Irakliy II qo shinlari yo q qilindi. Shunday qilib,
ʻ ʻ ʻ
Mirmehdi xon ag darilib o ldirildi va uning o rniga Xalil xon O zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ 1752-
yilda Iravan hokimi etib tayinlandi. Xalil xon hukmronligi
davrida dog istonliklar
ʻ tomonidan Iravan xonligi ham kuchli hujumga
uchradi. 1754-1755-yillarda Avar xon Nusal xon boshchiligida Dog iston
ʻ
qo shinlari Kartli-Kaxeti hududiga yurish qildilar va u yerdan Iravan xonligi
ʻ
hududiga hujum qildilar. Ushbu hujum paytida Goycha, Darachichek, Kirxbulag
va Abaran tumanlari qishloqlariga jiddiy zarar etkazildi. Dog iston qo shinlarining
ʻ ʻ
ushbu halokatli yurishi Xalil xonning xalq orasidagi obro sini sezilarli darajada
ʻ
pasaytirdi. 1755-yilda xalq orasida katta obro ga ega bo lgan Hasanali xan Gajar
ʻ ʻ
boshchiligida qo zg olon ko tarildi. Qo zg olon natijasida Xalil xon hokimiyatdan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chetlashtirildi va uning o rniga Hasanali xan Gajar tayinlandi. Iravan zodagonlari
ʻ
knyaz Bagrationaning G ulomali xon bilan Iravan xonligida tuzgan bitimini
ʻ
shubhasiz qadrlashdi va bu ishda Irakliy II qo li bor deb taxmin qilishdi. Shuning
ʻ
uchun ular yangi xonga ishonishmadi. Otasining dafn marosimida
qatnashayotganda, G ulomali xon mahalliy zodagonlardan biri Usmi aka
ʻ
4

tarafdorlari bilan qo zg olon ko tarib, Iravan qal asini egallab oldi. Biroq,ʻ ʻ ʻ ʼ
qo zg olon marhum Husaynali Xonning sobiq tarafdorlari yordamida bostirildi.
ʻ ʻ
G ulomali xonning sakkiz oylik hukmronligi Iravan xonligining eng munozarali
ʻ
davrlaridan biri edi. Uning hukmronligi davrida Usmonlilar davlati va rus kuchlari
o rtasida xonlikda o z mavqeini mustahkamlash uchun yashirin kurash bor edi.
ʻ ʻ
G ulomali xonning juda yosh va tajribasiz davlatidan foydalanib, bu ikki davlat
ʻ
Iravan hukmdori ustidan g alaba qozonishga harakat qilishdi. Agar Husaynali xon
ʻ
ikki tomon o rtasida betaraf pozitsiyani egallagan bo lsa, G ulomali xon
ʻ ʻ ʻ
hukmronligi davrida Iravan xonligi Usmonli davlatiga yaqinlashdi. Xonning
yoshligi va tajribasizligini inobatga olib, ba zi Usmonli pasholari, u Iravanni bosib
ʼ
olishidan qo rqib, Irakliy II bilan yaqin aloqada bo lgan.
ʻ ʻ Otasining vafoti
munosabati bilan hamdardlik bildirgan Axalsig, Arzirum, Kars va Bayazid
pashalar vakillari G ulomali xon bilan muzokaralar olib borish imkoniyatidan
ʻ
foydalanishdi.G ulomali xon, Childir gubernatori Salmon Poshoga xat yozib,
ʻ
Usmonlilar bilan birdamligini va Ozarbayjon voqealari haqida qimmatli
ma lumotlarni yuborgan. Xatlardan ko rinib turibdiki, Usmonli sultoni G ulomali
ʼ ʻ ʻ
Xonni uni g alaba qozonish uchun baylerbeyi lavozimiga tayinlagan va shu bilan
ʻ
birga Usmonli pashoslariga zarur paytda unga har tomonlama yordam ko rsatishni
ʻ
buyurgan. Usmoniylar bilan yaqin aloqalar tufayli G ulomali xon Irakliy II bilan
ʻ
tuzilgan shartnomaning shartlariga rioya qilmadi.Iravan xonligiga qarshi agressiya
oson emasligini anglagan Irakliy II birinchi bo lib diplomatik vositalarga murojaat
ʻ
qildi. Biroq, bu jiddiy natija bermaganini ko rib, Rossiya va Gruziya podshosi
ʻ
Iravan xoniga qarshi fitna boshladilar. Shunday qilib, 1784-yil yozida G ulomali
ʻ
xon o ldirildi va xon o ldirildi.Kars qo riqchisi Mustafo Poshoning so zlariga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko ra:
ʻ „Iravon xonning Usmonli davlati bilan yaqinlashishi natijasida haqiqiy
tahdid yuz berganda, G ulomali xon bu mintaqada ruslar va ularning ittifoqchisi
ʻ
bo lgan Gruziya podshohlarining fitnalari natijasida halok bo ldi“.
ʻ ʻ
Muhammadxon hukmronligi davri
Suiqasddan so ng darhol Iravan aholisining ko pchiligi G ulomali Xonning
ʻ ʻ ʻ
12 yoshli akasi Muhammad Xonni hokim qilib sayladilar. Muhammad xon eng
5

uzoq vaqt Iravan taxtida o tirgan hakamlardan biri edi. Yoshligi tufayliʻ
Muhammad Xon o z hukmronligining dastlabki yillarida onasiga va unga sodiq
ʻ
bo lgan zodagonlarga suyangan va Kartli-Kaxeti qirolligiga tovon to lashga
ʻ ʻ
majbur bo lgan. Iravan taxtining egasi bo lgan Muhammad Xon birinchi kundan
ʻ ʻ
boshlab unga qarshi bo lgan kuchlar tomonidan bosimga duch kelgan. G ulomali
ʻ ʻ
xonning vafotidan so ng Iravan aholisi ikki guruhga bo lingan. Birinchi guruh
ʻ ʻ
Muhammad xon tarafdorlari edi. Bu guruh Ahmad Xon tomonidan qo llab-
ʻ
quvvatlangan. Ikkinchi muxolif kuchni sulton Ahmad Sulton boshqargan 1
. Ahmad
Sulton anchadan beri Iravan taxtini egallash uchun imkoniyat qidirgan edi. Irakliy
II Mirza Gurgenga podshohning Iravan xonligi hukmdori bo lishiga yordam
ʻ
berishi to g risida Ahmad Sultonga xabar berishni buyurdi. xabar matni
ʻ ʻ
quyidagicha “Iravan Ahmadxonning hukmronligi ostida bo lib, u Irakliga
ʻ
qaraganda ko proq Iravon xoniga ko proq qizlarga uylangan. U butun xonlikni
ʻ ʻ
Iravan qal asiga egalik qilgan jiyani Agaxuseyn bilan birga boshqargan. Ahmad
ʼ
Xonning tashabbusi bilan ular endi Irakliy IIga soliq to lamaydilar”.1786-
ʻ
yil fevralda uning ukasi Shahbaz Xonning o g illari o ldirildi.
ʻ ʻ ʻ Vazir Agaxuseyn
Muhammad Xonni o ldirmoqchi bo lsa ham, uni 1786-yil iyun oyida Irakliy II
ʻ ʻ
o ldirdi. Shunday qilib, Muhammad xon bu xavfdan qochgan bo lsa-da, Iravan
ʻ ʻ
xonligi yana Irakliy II ga o lpon to lashga majbur bo ldi.1785-yil sentyabrda
ʻ ʻ ʻ
Usmonli sultonining tashabbusi bilan Avar hukmdori Umma xon 11000 kishilik
qo shin bilan Kartli-Kaxetiyaga hujum qildi.
ʻ Signaghi qal asi va Kumush uyni ʼ
egallab olgan, ko plab atrofdagi qishloqlarni talon-toroj qilgan Dog iston
ʻ ʻ
qo shinlari Sulaymon posho bilan Axalsixaga yo l olishdi va qishni shu yerda
ʻ ʻ
o tkazishdi. Ularga Usmonli sultonidan ko plab liboslar va sovg alar berilgan.
ʻ ʻ ʻ
Dog istonliklarning Kartli-Kaxetiyaga hujumi Iravan xonligiga ham ta sir
ʻ ʼ
ko rsatdi. Mahalliy aholining bir qismi Iravan qal asiga panoh topdi, qolgan qismi
ʻ ʼ
esa Kars pashalikka ko chib o tishni boshladi. Bu Axalsix hukmdori bilan Iravan
ʻ ʻ
xonining o rtasida adovatni keltirib chiqardi. Axalsix hukmdori Sulaymon Posho
ʻ
Dog iston armiyasiga tayanib, Muhammad Xonga bosim o tkaza boshladi. U
ʻ ʻ
1
https://uz.zahn-info-portal.de/wiki/Erivan_Khanate
6

Iravan hokimiga tahdid qildi va muhojirlarga tegishli mol-mulkni unga
qaytarilishini talab qildi. Muhammad xon uning iltimosini qabul qilmadi va barcha
qochqinlarni va ularning mulkini o z himoyasiga oldi. Dog iston qo shinlariningʻ ʻ ʻ
yurishi xonlik uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishini anglagan Muhammad xon
Umma xon va Sulaymon posho bilan bog lanib, Ahalsikiga o z qarindoshlarini xat
ʻ ʻ
va qimmatbaho sovg alar bilan yuboradi. Irovan hukmdorining bu chora-tadbirlari
ʻ
biroz muvaffaqiyatli bo ldi va xonlikni qattiq vayronagarchilikdan qutqardi. Qish
ʻ
uchun Axalsixda dam olgan Umma xon 1786-yil 25-aprelda 7000 kishilik qo shin
ʻ
bilan Arpa daryosidan o tib, Iravan xonligi hududiga kirdi. Umma xon armiyasi
ʻ
Iravan hududida to xtamadi. Dog iston qo shinlari Abarandan o tib, Goycha
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko lini kesib o tib, Ganja tomon harakatlanishdi. maqsadi Gajar qo shinlarining
ʻ ʻ ʻ
Janubiy Kavkazga, shu jumladan Ozarbayjonning shimoliga kirishiga yo l
ʻ
qo ymaslik va katta harbiy va strategik ahamiyatga ega bo lgan Iravan xonligini
ʻ ʻ
egallash edi. Sisianov Iravan yurishini muvaffaqiyatli bajarish uchun markazdan
yana 4 polk va 100 ming rubl kumushni talab qildi. Ushbu kuchlar bilan u nafaqat
Iravanni, balki Naxchivan va Shushani ham egallab olishga va ushbu kampaniyada
Kur-Araz bo ylab istilo rejasining bir qismini bajarishga va da berdi. Xuddi shu
ʻ ʼ
harbiy tayyorgarlikni Iravan xonligi haqida Gajarlar ham olib borganlar. Gajar
hukmron doiralari Iravan xonligiga ega bo lgach, ular osongina Gruziyaga
ʻ
qo shinlar jalb qilishlari, ruslarni u yerdan haydab chiqarishlari va Janubiy
ʻ
Kavkazni egallab olishlari uchun qulay muhit yaratishlari mumkin deb o ylashgan.
ʻ
Shu maqsadda 20.000 askar zudlik bilan tayyorlandi. Fatali Shoh armiya
rahbarligini uning o g li va valiahd shahzoda Abbos Mirzoga ishonib topshirgan.
ʻ ʻ
Rossiyaning Janubiy Kavkazdagi faolligiga befarq bo la olmagan Gajarlar rus
ʻ
qo shinlaridan mintaqani tark etishni talab qildi. Tabiiyki, Rossiya Eronning
ʻ
talabini bajara olmadi. Shunday qilib, 1804-yil 10-iyunda Gajarlar va Rossiya
o rtasida diplomatik aloqalar uzildi va birinchi Rossiya-Eron urushi boshlandi.
ʻ 15-
iyun kuni rus qo shinlari Gyumrida kuchayib, Uchkilsa shahriga qarab yo l
ʻ ʻ
olishdi. 2-iyul kuni ertalab Uchkilsan va Gamarlini katta qiyinchilik bilan bosib
olgan rus qo shinlari Iravan qal asini qamal qildilar. Iravan qal asini 7000 jangchi
ʻ ʼ ʼ
7

va 60 artilleriya qo riqchisi himoya qilgan. Iravan garnizoni qurshovniʻ
kuchsizlantirish uchun istehkomdan chiqib, rus qo shinlariga bir necha yo nalishda
ʻ ʻ
hujum qildi. Iravanning qurshovida bo lgan odamlarning bunday hujumlari
ʻ
natijasida 13 rus zobiti va 173 askar halok bo ldi. Gajar qo shinlari birinchi marta
ʻ ʻ
qurshovning 15-kunida Iravanga etib kelishgan va rus qo shinlari va himoyachilari
ʻ
o rtasidagi sakkiz soatlik jangda ruslar 3 ofitserni, 120 askarni yo qotib, 6 ofitser
ʻ ʻ
va 200 askarni yarador qilishgan.1804-yil 20-iyun kuni erta tongda Abbos
Mirzoning qo mondonligi ostida 12000 kishilik Shah qo shini rus qo shinlariga
ʻ ʻ ʻ
qarshi qat iyatli hujum boshladi. Uchbirlik cherkovi uchun kurash boshlandi. Besh
ʼ
kunlik jang natijasida rus armiyasi juda yomon ahvolda edi. Rus artilleriyasidan
qo rqib, shoh qo shini to satdan va kutilmagan hujum taktikasini tanlab, rus
ʻ ʻ ʻ
armiyasini oziq-ovqat va suvsiz qoldirdi. Ular hujum qilib, o zlari bilan bir nechta
ʻ
polkning chodirlarini, yuk mashinalarini va oziq-ovqat aravalarini olib ketishdi.
Uchlik cherkovini qo lga kiritolmasligiga amin bo lgan P.D. Sisianov 26-iyun kuni
ʻ ʻ
jo nab, Iravan shahriga ko chib o tdi. Cherkov uchun kurash rus armiyasiga juda
ʻ ʻ ʻ
qimmatga tushdi. Ushbu jangda ulardan 51 kishi halok bo ldi, 104 kishi yaralandi
ʻ
va ko plab rus askarlari va ofitserlari shoh qo shini tomonidan asirga olindi.
ʻ ʻ
Muxammad xon va uning ukasi Kalbali xon rus qo shinlarining Iravan qal asiga
ʻ ʼ
yaqinlashayotganini eshitib, qattiq xavotirlanib, Abbos Mirzo bilan muzokara
boshladilar. Ular vositachilik qilish uchun rais Mirza Shafiyga murojaat qilishdi.
Xonlar Abbos Mirzoga shahzodaning qo shiniga qarshilik ko rsatganliklari va
ʻ ʻ
xonlikni rus qo shinidan himoya qilgani uchun kechirim so rab, sovg a
ʻ ʻ ʻ
yuboradilar. Muhammad Xon ustidan g alaba qozona olmagan P.D. Sisianov
ʻ
vaziyatdan chiqish yo lini topish uchun harbiy kengashni chaqirishga majbur
ʻ
bo ldi. 1804-yil 31-avgustda yetti kishilik harbiy kengash chaqirildi. Bu yerda
ʻ
ikkita masala muhokama qilindi - hujumni davom ettirish yoki orqaga chekinish.
Ovoz berish natijasida ikki kishi kurashni davom ettirishni taklif qilishdi va besh
kishi chekinishdi. Shunday qilib, chekinish buyurildi. O sha yilning 1-sentyabrida
ʻ
Sisianov oxirgi marta Muhammad Xondan Iroqon qal asini topshirishni talab qildi.
ʼ
Ertasi kuni Muhammad xon uning murojaatini yana rad etdi. Shundan keyingina,
8

3-sentyabr kuni rus qo shinlarining chiqarilishi buyurildi. Rus armiyasi Iravanʻ
xonligini tark etgandan keyin Abbos Mirzo Iravan qal asiga keldi. Iravan qal asini
ʼ ʼ
ziyorat qilganidan so ng, u Muhammad xon va uning qarindoshlarini ertasi kuni
ʻ
ziyofat uyushtirish uchun o zi qurshab olgan Soyudlu qishlog iga taklif qildi. Bir
ʻ ʻ
oz ikkilanib bo lgach, Muhammad Xon ziyofatda bo lishga qaror qildi.
ʻ ʻ
Ovqatlanish marosimida qatnashgan shoh uni Iravan hokimi qilib tayinladi.
Rossiya va Gajar (Eron) o rtasidagi urushdan keyin Iravan hukmdori Gajar
ʻ
davlatiga yaqinlashdi, ammo bu hukumatga ko p ishonmadi. Mustaqil siyosat
ʻ
yuritish niyatini anglagan Shoh hukumati Iravandagi hukumatni o zgartirdi va
ʻ
uning vakili Mehdigulu xan Gajarini hokim etib tayinladi.
Husayngulixon hukmronlik davri
qamalidan olib tashlash edi. Ammo Gudovich general-mayor Portnyagin
boshchiligidagi harbiy otryadni Xusayngulu xonni ta qib qilish uchun yubordi va
ʼ
uning rejasini amalga oshirishga xalaqit berdi. Ushbu g alabadan keyin Gudovich
ʻ
qal ani
ʼ ruslarga topshirishni bir necha bor Iravan boshlig ining ukasi Hasanxonga ʻ
taklif qildi, ammo har safar rad qildi. Gudovichning takliflariga javoban Hasan
Xon qal aning mudofaasini yanada kuchaytirdi. 25-noyabrda
ʼ Shoh
hukumati Angliya bilan yangi shartnoma imzoladi. Kelishuvga binoan, Gajarlar bu
mamlakatdan moddiy va harbiy yordam olgan holda, shuningdek, britaniyalik
mutaxassislar yordamida o z qo shinlarini qayta tashkil qila boshladilar. Shundan
ʻ ʻ
so ng, Shah hukumati bilan muzokaralar olib borish uchun
ʻ Tehronga ketgan bosh
qo mondon A.P. Tormosovni
ʻ 1817-yil 31-iyuldan 3-avgustgacha Shoh qabul qildi.
Biroq, bu masala bo yicha tomonlar o rtasida kelishuvga erishilmadi. 1823 va
ʻ ʻ
1825-yillarda chegaralarni demarkatsiya qilish choralari ham o z samarasini
ʻ
bermadi. Bundan tashqari, 1826-yil bahorida ikki rus piyoda polklari hujum qilib,
Mirak qishlog ini egallab olishdi va u yerda harbiy istehkom chizig ini qurishni
ʻ ʻ
boshladilar. Ushbu voqea tomonlar o rtasidagi munosabatlarni yanada
ʻ
keskinlashtirdi 2
. Rossiya knyaz Menshikov boshchiligidagi maxsus delegatsiyani
ikki mamlakat o rtasidagi er nizosini hal qilish uchun Gajar saroyiga yubordi.
ʻ
2
https://uz.wikipedia.org/wiki/Iravan_xonligi
9

Ammo Menshikovning vazifasi hech qanday natija bermadi. Shunday qilib, 1826-
yil 19-iyulda Ikkinchi Rossiya-G ajar urushi boshlandi.ʻ 1826-yil 16-iyulda Sardar
Xuseyngulu xonning otliq qo shinlari va bir guruh gajar askarlari rus qo shinlariga
ʻ ʻ
Iroqdan hujum qilishdi. Xusayngulu Xon boshchiligidagi 5000 kishilik Iravan
armiyasi Mirak qishlog ida rus qo riqchilar postiga hujum qildi. To satdan qilingan
ʻ ʻ ʻ
hujum shahzoda Sevarsamidzeni umidsiz holatga keltirdi. U o z qo l ostidagilar
ʻ ʻ
bilan Gyumriga chekinishga majbur bo ldi.
ʻ Uning ukasi Hasan xonning qo shinlari ʻ
Shorayelga kirishdi. Rossiya qo shinlari egallab olgan Baliqchay, Sadagachay,
ʻ
Garaksilsa va boshqa nazorat punktlari vayron qilingan. Hasan Xon qo shinlari
ʻ
Gyumri yo lini nazoratga olishdi. Shunday qilib, qisqa vaqt ichida Pambak va
ʻ
Shorayel rus qo shinlaridan ozod qilindi.
ʻ Mirzo Adigozal aka shunday deb yozadi:
“Shahzoda Savirza Mirza (Seversamidze) Pambak va Shorayelni tark etganidan
so ng, Husayn xon va Hasan xon Iravandan kelib, Rossiya hukumatining tomini
ʻ
buzib, uni yoqib yuborishdi. Ammo Xusayngulu xon bu g alabani tugata olmadi.
ʻ
Shunday qilib, Iravan hokimi Goycha atrofida turib, Abbos Mirzoni kutdi. Agar
knyaz Ganjani qaytarib olgan bo lsa, Xusayngulu xonning qo shini unga
ʻ ʻ
qo shilib,
ʻ Tbilisi yurishi kerak edi. Goycha atrofida Shah qo shinini kutish xonning ʻ
jiddiy xatosi edi. Boshqa tomondan, alohida Iravan qo shinlari o rtasida Rossiya
ʻ ʻ
nazorat punktlarini qamal qilish o rtasida aloqa yo q edi. Bundan foydalanib, rus
ʻ ʻ
to dalari jiddiy yo qotishlarga qaramay birlashishga muvaffaq bo lishdi. Urushning
ʻ ʻ ʻ
dastlabki kunlarida Gajar armiyasi rus jangchilarining kuchli bosimi
ostida Shimoliy Ozarbayjonning ichki qismiga etib borgan bo lsa ham,
ʻ
Shimkirdagacha chekinishga majbur bo ldi. 1827-yil boshiga kelib Rossiya
ʻ
armiyasi Shimoliy Ozarbayjonning deyarli barcha viloyatlarida ustunlikni qo lga
ʻ
kiritdi. 1827-yil aprel oyining boshida Paskevichning buyrug iga binoan general-
ʻ
adyutant KX Benkendorf boshchiligidagi rus qo shinlari oldingi otryadi, arman
ʻ
arxiepiskopi Nerses hamrohligida Borchalidan Iravanga ko chib o tdilar. Shunday
ʻ ʻ
qilib, rus qo shinlari Iravan xonligiga navbatdagi keng ko lamli yurishni
ʻ ʻ
boshladilar.13-aprel kuni qarshilik ko rsatmagan rus armiyasi Uchbirlik
ʻ
cherkoviga etib keldi. Biroq, oldingi yurishlar singari, Rossiya armiyasida oziq-
10

ovqat etishmovchiligi boshlandi. 1827-yil 16-aprel kuni ertalab K.X. Benkendorf 5
polk va 4 ta to p bilan Sardarobod qal asi tomon yo l oldi. Sardarobod qal asidanʻ ʼ ʻ ʼ
10 verst uzoqlikda joylashgan Hasan xon 1000 kishidan iborat otliq qo shin bilan
ʻ
rus frontiga hujum qildi. Jang natijasida xon qo shini mag lubiyatga uchradi va
ʻ ʻ
qal aga chekinadi. Ushbu jangda Iravan Iravandan 100 kishi halok bo ldi va
ʼ ʻ
yarador qilindi, Ismoil xon va Xuseyn akaning jiyani ruslar tomonidan asirga
olindi. U Hasan Xon qo shinini mag lubiyatga uchratgan bo lsa ham, rus qo shini
ʻ ʻ ʻ ʻ
qal ani qamal qilish paytida orqaga chekindi.Ochlik muammosini vaqtincha hal
ʼ
qilgan general − adyutant K. X. Benkendorf otryadi yana Iravan qal asiga hujum
ʼ
qilishga qaror qildi. Qal ani qurshatmoqchi bo lgan rus armiyasi turli guruhlarga
ʼ ʻ
bo lingan va 24-aprelda Zangi daryosidan o tib, janubi-sharq tomon yura
ʻ ʻ
boshlagan. Rus qo shinlarining olg a siljishini ko rib Xuseyngulu xan qal aning
ʻ ʻ ʻ ʼ
janubiy va sharqiy darvozalaridagi bog larni qo riqlash uchun ikkita piyoda va
ʻ ʻ
otliq qo shin yubordi. Jang natijasida Iravan armiyasi bog lardan chekinishga
ʻ ʻ
majbur bo ldi. Mag lub qilingan piyoda askarlar Iravan qal asiga, otliqlar esa
ʻ ʻ ʼ
Naxchivan orqali orqaga chekinishdi. Shaharning sharqiy qismini himoya qilish
uchun askarlar etishmadi. Zangi daryosi tomon bozor, masjid va mulk mavjud edi.
27-aprel kuni shaharning bu qismi rus qo shinlari tomonidan bosib olindi. Shunday
ʻ
qilib, o sha kuni ruslar tomonidan Iravan qal asi atrofida o rnatilgan qamal halqasi
ʻ ʼ ʻ
yopildi. Hasanxonning Sardarobod qal asiga hujumi hech qanday natija bermadi.
ʼ
1827-yil 12-mayda general Paskevich boshchiligidagi
qo shinlar
ʻ arman va gruzin qo shinlari hamrohligida Iravan tomon harakatlana ʻ
boshladilar. Paskevichdan so ng, 17-may kuni imperator
ʻ Nikolay I roziligi bilan
tashkil etilgan birinchi arman otliq qo shinlari Iravan xonligi hududiga ko chib
ʻ ʻ
o tdi. Iravan chegaralarida ularning soni 1000 ga yetdi.
ʻ 8-iyun kuni Uchkilsa
shahridan Iravan qal asiga qarab yo l olgan Paskevich Benkendorfning Iravan
ʼ ʻ
qal asiga yetib borganida muzokaralar olib borayotganligini eshitdi. Bu holatda
ʼ
general Paskevich Naxchivanga yurishga qaror qildi va o z qo shinlarini Garnichay
ʻ ʻ
qirg og iga, Iravandan 25 verstda to pladi. Biroq, u Naxchivanga yurishdan oldin,
ʻ ʻ ʻ
Iravan qal asining qurshovini kuchaytirish choralarini unutmagan. Benkendorf
ʼ
11

o rniga general-leytenant Krasovskiy Iravan qamalining boshlig i etib tayinlandi.ʻ ʻ
Paskevich Krasovskiy otryadini Iravan atrofiga joylashtirdi va unga zarur
ko rsatmalar berdi. Havoning haddan tashqari issiqligi, askarlar orasida dahshatli
ʻ
kasallikning tarqalishi va avgustda kelishi kutilayotgan qamal artilleriyasi Rossiya
armiyasining ahvolini yomonlashtira boshladi. Vaziyat to g risida Paskevichga
ʻ ʻ
ma lumot bergan Krasovskiy, uchlik safiga qaytish uchun ruxsat olganidan keyin,
ʼ
21-yarim tunda o z guruhi bilan birga jo nadi. Ibron xonining yordamiga shoshilib,
ʻ ʻ
Abbos Mirzo Gajar qo shinlarini bir joyga to pladi va 17-avgustda Ushag jangida
ʻ ʻ
u rus qo shinlariga og ir zarba berdi. Gajar temirchilari birdan
ʻ ʻ rus
askarlarini asirga olishdi va ertalab soat 7 dan kechki 4gacha davom etgan qonli
jang Uchkilsa shahrining 2-verstida yakunlandi. Urushdan qochgan Krasovskiy
Uchkilsa monastiriga panoh topdi. Buni bilib, Paskevich o z qo shinlarini
ʻ ʻ
Krasovskiyga yordam berish uchun yubordi. 1827-yil 20-avgustda Paskevich
knyaz Eristov boshchiligidagi Qorabog da otryad tuzdi va Iravanga yurish qildi.
ʻ
Abbos Mirzo Gajar Sardaroboddan 15 verstda joylashgan Garagala qal asiga,
ʼ
so ngra Makuga qaytib ketdi. U orqaga chekingach, Xusayngulu xon qal ani
ʻ ʼ
akasiga topshirdi va oilasi bilan Makuga qochdi. Rossiya armiyasining asosiy
kuchlari Uchmuazzinga 5-sentyabrda etib kelishdi. 1827-yil 29-avgustda Uchkilsa
shahrida rus qo shinlari to planishdi va bu safar Sardarobod qal asini nishonga
ʻ ʻ ʼ
olishdi. General Paskevich, qal ada katta oziq-ovqat borligini bilar edi va kelajakda
ʼ
rus qo shinlarining yurishini ta minlash uchun uni egallash kerak edi
ʻ ʼ 3
. 11-
sentyabrda general Paskevich birlashgan kuchlar bilan Sardarobod tomon yurdi va
ertasi kuni istehkomga yaqinlashdi. Sardarobod qal asining garnizoni 14 ulgurji
ʼ
savdo va 1500 kishilik guruhdan iborat edi. Qal aga Hasan xonning nabirasi Fatali
ʼ
xon boshchilik qilgan. 16-sentyabrda, zamonning eng kuchli qurollaridan biri
bo lgan qamal to plari Sardarobodga keltirilganda vaziyat keskin o zgargan. 18-
ʻ ʻ ʻ
sentyabrda artilleriya qal ani portlatishni boshladi. O sha kuni qal aga 500 ta o q
ʼ ʻ ʼ ʻ
otildi. Bomba portlashi natijasida qal aning kvadrat minorasi vayron bo lgan.
ʼ ʻ
Doimiy otishma ostida bo lgan himoyachilar 19-sentyabr kuni soat 17.00 da taslim
ʻ
3
https://uz.wikipedia.org/wiki/Iravan_xonligi
12

bo lishga majbur bo lishdi. Paskevich bilan muzokaralarga ko ra, himoyachilargaʻ ʻ ʻ
taslim bo lish uchun 24 soat vaqt berilgan. Shu bilan birga, qal ani portlatish
ʻ ʼ
kuchaygan. 19-sentabr oqshomida Iravan garnizoni qorong ida fortni tark etdi.
ʻ
Shunday qilib, Sardarobod qal asi rus qo shinlari tomonidan egallab olindi. 23-
ʼ ʻ
sentyabr kuni Paskevich kuchlari Iravan qal asining 2-verstiga
ʼ kelib to xtashdi. ʻ
1827-yil 24-sentyabrda rus qo shinlari tomonidan Iravani yana qamal qilish
ʻ
boshlandi. Paskevich o sha kuni Muganlitapaning o ng tomoniga batareyalar
ʻ ʻ
o rnatdi va tun bo yi qal a ichiga artilleriya otdi.
ʻ ʻ ʼ Shahar 2 kun davomida
tanaffuslarsiz artilleriya o qi ostida edi. Og ir artilleriya otashiga bardosh
ʻ ʻ
bermaydigan minoralar qulab tushdi. Himoyachilarni suv qal asidan mahrum qilish
ʼ
uchun Paskevich, qal a devorlari ostidagi zovurlarni tosh bilan to ldirishni buyurdi.
ʼ ʻ
Shu bilan birga, Paskevich Hasan Xandan qal ani topshirishni talab qiladi. Ammo
ʼ
Hasan xan Gajar bu murojaatni e tiborsiz qoldirdi, aksincha minoralarni ta mirlab,
ʼ ʼ
yangi jangga tayyorlandi. Qal aning garnizoni rus qo shinlariga qattiq zarba berdi.
ʼ ʻ
Biroq, rus qamal korpusi to plarni shaharga yaqinlashtirdi. Keyingi taslim bo lish
ʻ ʻ
to g risida ijobiy javob olmagan Paskevichning buyrug iga binoan, Iravan
ʻ ʻ ʻ
qal asiga 1000 dan ortiq o q otildi. Shahar alangalanib ketdi. Artilleriya otishmasi
ʼ ʻ
bilan podpolkovnik Gurko va Shepelev otryadi qal aning janubi-sharqiy minorasini
ʼ
egallab olishdi. Shuningdek, armanlarning xiyonati natijasida shaharning g arbiy
ʻ
tomonidagi Tepebashi deb nomlangan mahallani egallashga tayyorgarlik
ko rayotgan ruslar Zangi daryosidan o tib, u yerda batareya qurishdi. To g ri, 6
ʻ ʻ ʻ ʻ
kunlik qamaldan so ng, qal aning devorlari vayron qilindi va 6 nafar qo riqchi
ʻ ʼ ʻ
polklari shaharga kirishga muvaffaq bo lishdi. Qal adagi masjidlardan biriga 200
ʻ ʼ
ga yaqin ayan bilan qaytgan Hasan xan Qajar qarshilik ko rsatishda davom etdi.
ʻ
Kechga yaqin Iravan qal asi bosqinchilar qo liga tushdi. Hasan xan Gajar bilan bir
ʼ ʻ
qatorda g olib bo lgan Subhangulu xon, G asim xon, Marandli Jafargulu xon,
ʻ ʻ ʻ
Tabrizli Alimardan xon, Aharli Aslan xon, Fathali xon va boshqalar qo lga olindi.
ʻ
Hasan xan Gajarning qimmatbaho qilichi ham ruslarning qo liga tushdi. Iravanni
ʻ
ishg ol qilganidan so ng, Xusayngulu xon Makudan Gajar Shohning saroyiga
ʻ ʻ
ketdi. 1828-yilda Gajar hukumati Xusayngulu xonni Xurosonga yubordi va uni
13

gubernator etib tayinladi. Xurosonda hukumatga qarshi norozilik namoyishlarini
bostirgan Xusayngulu xon bu yerda tartibni saqlab turishga muvaffaq bo ldi.ʻ
U 1831-yilda vafot etgan. Iravani ishg ol etgandan so ng, chor qo shinlari hujum
ʻ ʻ ʻ
qilib, Janubiy Ozarbayjon hududiga kirishdi. Rossiya armiyasining olg a siljishi,
ʻ
shuningdek, qarshilik kuchlarining etishmasligi Gajar hukumatini tinchlik
o rnatishga majbur qildi. Shunday qilib, 1828-yil 10-fevralda Tabriz shahri
ʻ
yaqinidagi Turkmanchay nomli joyda Eron va Rossiya o rtasida tinchlik
ʻ
shartnomasi imzolandi. Shartnomaning boshqa shartlari bilan bir qatorda, Iravan
va Naxchivan xonliklari ham Rossiya imperiyasiga birlashtirildi. Turkmanchay
tinchlik bitimidan so ng, Hasan Xon asirlarni almashish natijasida ozod qilindi va
ʻ
Gajar hukumatiga topshirildi. Turkmanchay shartnomasi (1828-yil 20-mart)
ratifikatsiya qilingan kunning ertasi kuni Nikolay I „Armaniston viloyati“ ni
tashkil etish to g risidagi farmonni imzoladi.Farmonda aytilishicha:
ʻ ʻ “Eron bilan
tuzilgan kelishuvga binoan Eron tomonidan Rossiyaga qo shib olingan Iravan va
ʻ
Naxchivan“ Armaniston viloyati” deb nomlanadi va bizning sarlavhamizga
kiritiladi. Oliy Senat ushbu viloyatning tuzilishi va boshqaruvi to g risida zarur
ʻ ʻ
qarorlarni qabul qiladi.”
14

II BOB. DAVLAT TUZILISHI, MADANIYATI, IQTISODIYOTI VA
ETNIK TARKIBI
Boshqaruv. Oliy hokimiyat xonga yoki boshliqqa tegishli edi. Quvvat meros
bo lib o tdi va otadan o g ilga o tdi va hokazo. o tkazildi. Barcha qonunʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tizimlari xon qo lida bo lgan va barcha ichki va
ʻ ʻ
tashqi ishlar uning roziligi bilan amalga oshirilgan. Divan xon yuqori martabali
amaldorlardan iborat edi. Uchrashuvda davlat ahamiyatiga molik muhim masalalar
muhokama qilindi. U urush, tinchlik, soliq yig ish va og ir jinoyatlarga
ʻ ʻ
bag ishlangan edi.
ʻ Divanning boshlig i divan hisoblanar edi. Xondan keyingi ʻ
ikkinchi eng muhim shaxs Vazir bo lgan. Vazir davlat xizmatining boshlig i va
ʻ ʻ
xonning eng yaqin maslahatchisi bo lgan. Divanning barcha mablag larini, davlat
ʻ ʻ
xazinasini va boshqalarni olish. pullar to g risidagi hisobot vazirga tushdi. Xon
ʻ ʻ
saroyida, vazirdan tashqari, bosh qo mondon moliya ishlari bilan shug ullanar,
ʻ ʻ
buter xonning shaxsiy xonadonini boshqarar, molxona xazinachisi omborlarni
boshqarar, omborxona xodimi omborxonani boshqarar, vitse-prezident iqtisodiy va
ma muriy ishlar bilan shug ullanar edi. Qishloqlarni boshqarish - qishloqda katta
ʼ ʻ
va boshqa kichik vazifalar mavjud edi. Xonning o zi harbiylarni boshqargan.
ʻ
Ma muriy hududiy bo linishi. Ma muriy-hududiy tuzilishi jihatidan Iravan
ʼ ʻ ʼ
viloyati bir-biridan daryolar va ariqlar bilan ajratilgan, qishloqlar esa qishloqlarga
bo lingan. Ushbu ma muriy-hududiy tuzilma Safaviylardan meros bo lib, rus
ʻ ʼ ʻ
istilosiga qadar va biroz keyinroq davom etgan. Garchi Iravan viloyati siyosiy
vaziyatga qarab hududni o zgartirgan bo lsa-da, tumanlarning nomlari umuman
ʻ ʻ
o zgarishsiz qoldi.
ʻ
Iravan xonligining tumanlari quyidagilar: Kirxbuloq tumani; Sharur tumani;
Zangibasar tumani; Surnali tumani; Garnibasar tumani; Darakand-Parchenis
tumani; Vedibasar tumani; Goycha tumani; Saadli tumani; Talin tumani; Seyidli-
Agsaqqalli; Sardarobod tumani; Korpubasar tumani yoki Talin tumani; Abaran
tumani; Darachichek tumani. Ushbu tumanlarda 831 qishloq ro yxatga olingan.
ʻ
Armiya. Iravan hukmdorlari armiyasi shaxsiy qorovullardan, oddiy
qo shinlar, amnistiya va elbeyalar va bealar bo linmalari hisoblangan askarlardan
ʻ ʻ
15

iborat edi. Sudyalarning shaxsiy tansoqchilari xizmatkorlar bo lgan. Ular engʻ
mukammal guruh va xonning shaxsiy qo riqchilari edilar. Ushbu yordam
ʻ
miltiqchilar deb nomlangan. Ularning rahbarini miltiq ustasi deb atashgan. Qullar
barcha soliq va soliqlardan ozod qilingan, ularning maoshlari va o q-dorilari xon
ʻ
saroyi tomonidan to langan va qullar ko pincha yaxshi xizmat uchun
ʻ ʻ
mukofotlanganlar. Iravan xonligi harbiy harakatlar paytida 3600-5000 askar
yuborishi mumkin. Xon hukumatining asosiy tayanchi armiya edi. Armiyaning
asosiy qismi tinch fuqarolar edi va amnistiya va etnik guruhlardan iborat edi.
Madaniyati
Iravan shahri tarixning turli davrlarida Sosoniylar, Arab xalifaligi, Sajidlar,
Shaddadis, Seljuklar, Eldenizlar, Elxanidlar, Teymuridlar, Garagoyunlu,
Aggoyunlu, Safaviylar, Afshorlar, Gajars sulolalari tarkibiga kirgan. Markaz
sifatida Iravanning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi Chukursaad beylerbeyi va Iravan
xonligi davrlariga to g ri keladi.
ʻ ʻ O rta asrlarga oid tarixiy manbalarda shahar ʻ
Ravan va Iravan sifatida tilga olingan. Iravan shahri asosan Safaviylar davrida
rivojlanib o sgan. Iravan Chukursaad beylerbeyining markaziga aylandi va
ʻ
beylerbeyining markaziy rolini o ynadi. Safaviy-Usmoniy chegarasi, Chukursaad
ʻ
knyazligi ma lum urushlar paytida bosib olingan va keyin qaytib kelgan.
ʼ
Arxitektura. Garchi biz gaplashayotgan Iravan viloyati me moriy
ʼ
yodgorliklarining aksariyati saqlanib qolmagan bo lsa-da, manbalarda ushbu san at
ʻ ʼ
turi haqida juda ko p ma lumot topish mumkin. Ushbu ma lumotlarga ko ra,
ʻ ʼ ʼ ʻ
mintaqa karvonsaroylar, qal alar, masjidlar, binolar va boshqa me moriy
ʼ ʼ
obidalarga boy edi, ammo bu yodgorliklar o ziga xosligi va me moriy uslubi bilan
ʻ ʼ
ajralib turardi 4
. Iravan viloyatining me moriy yodgorliklari o sha davrda bu
ʼ ʻ
hududda bir qator chiroyli binolar yaratgan me mor-quruvchilar borligini
ʼ
isbotlaydilar.
Masjidlar. Palata sakkizta katta masjidni, ikkitasi qal ada va oltitasini
ʼ
shaharda ro yxatdan o tkazdi.
ʻ ʻ 1764-yilda Husaynali xon tomonidan qurilgan
“Moviy masjid” o zining ulug vorligi bilan mashhur edi. Masjid gumbazi ko k
ʻ ʻ ʻ
4
Irevan Şeheri Nazim Mustafa Baki -2020 230 bet
16

rangda bezatilganligi sababli shunday nomlangan. Shaharning g arbiy qismidaʻ
joylashgan masjid Ganjadagi Shah Abbos masjidi uslubida qurilgan. 1828-yildagi
bosqindan keyin Yerixandagi Zalikxon masjidi, Navro zali aya masjidi, Sartib Xon
ʻ
masjidi, Husaynali Xon masjidi, Hoji Imomverdi masjidi, Hoji Jafar Bey masjidi
tirik qoldi. Qadimgi Iravandagi Zalixon yoki shahar masjidi (qurilish sanasi
noma lum) va Navro zali xon masjidi (1687) Moviy masjidga o xshash va
ʼ ʻ ʻ
kichikroq edi. Qolgan uchta masjid XVII-XVIII asrlarda qurilgan. Zalikxon
masjidi hozirgi Iravan mehmonxonasi yonida joylashgan edi. Ikkinchi Jahon
urushidan keyin masjidning maqsadi o zgartirildi. Hozirgi kunda ushbu binoda
ʻ
Rassomlar uyining ko rgazma zali joylashgan. Qal a masjidlaridan biri
ʻ ʼ 1725-
yilda Usmonli hukmdori Rajab posho tomonidan qurilgan. Ushbu me moriy
ʼ
jihatdan diqqatga sazovor masjid ruslar istilosidan keyin rus pravoslav cherkoviga
aylantirildi. Iravandagi yana bir masjid Xusayngulu Xon davrida qurilgan va Gajar
shahzodasi sharafiga Abbos Mirzo masjidi deb nomlangan. Bosqindan keyin
masjid ruslar tomonidan qurol saqlanadigan joyga aylantirildi.
Qal alar. Iravan qal asi Farxad posho tomonidan
ʼ ʼ 1583-yilda Zangi daryosi
bo yida, Chukursaad viloyati
ʻ Usmonli imperiyasining vaqtincha qismi bo lganida ʻ
qurilgan. Kengligi 790 m va 850 m bo lgan Iravan qal asining devorlari tosh va
ʻ ʼ
xom g ishtdan ikki yoki uch tomonli devorlarga ega edi. 17 minoradan iborat ichki
ʻ
devor kengroq va uzunroq edi. Bir oz pastroq va torroq bo lgan tashqi devor,
ʻ
birinchisidan 15-20 parcha narida, unga parallel ravishda qurilgan edi. Ushbu
devorda 60 tagacha to p. Qal aning janubiy, shimoliy va sharqiy qismlari chuqur
ʻ ʼ
va keng ariq bilan o ralgan edi. Umuman olganda, Iravan qal asida 50 dan ortiq
ʻ ʼ
minoralar va 3 ta kuchli temir darvozalar bo lgan. Garnizonlar soni har xil
ʻ
davrlarda 2000-5000 va urushlar paytida 7000 ga etdi. Sardarobod qal asi
ʼ
Iravanning ikkinchi yirik qal asi edi. U 1810-yilda Xusayngulu Xonning
ʼ
buyrug iga binoan qurilgan va
ʻ 1815-yilda qurilishi yakunlangan. Sardarobod
qal asi Arazning chap qirg og ida, to rtburchaklar tekislikda qurilgan. Doira 4
ʼ ʻ ʻ ʻ
verstli va uch tomondan minora g ishtdan qurilgan bu qal a er-xotin devor bilan
ʻ ʼ
o ralgan edi. Minoralarning oltitasi tashqi tomondan, 4 tasi ichki devorda
ʻ
17

joylashgan edi. Qal aning janubiy tomonida bitta devor bor edi. Sardarobod qal asiʼ ʼ
xandaq bilan o ralgan.
ʻ Qal ada xon saroyi va 700 uy bor edi. Uning tarkibida 22 ta ʼ
artilleriya va 3000 kishilik garnizon bor edi.
Karvonsaroylar va hammomlar. Iravandagi eng me moriy ahamiyatga ega
ʼ
binolardan biri karvonsaroylar edi. Karvonsaroylar deyarli xuddi shu tarzda
qurilgan. Ular shaharning ikki qavatida qurilgan. Karvonsaroyning balandligi 8
futdan oshmagan va bino bo ylab yotgan xonalardan iborat edi. Xonalar derazasiz
ʻ
edi. Kunduzgi yorug lik faqat eshikka tushdi. Har bir xonaning oldida binoning old
ʻ
tomoniga ochiladigan kichkina koridor bor edi, gumbazsimon qoplamali, kengligi
8 fut va ichkarisi 4-5 fut edi. Ushbu xonalarga qo shimcha ravishda ikkala xonadan
ʻ
ham bir xil balandlikda koridor chiqardi. Xonalar ortida butun binoni o rab turgan
ʻ
yo lak shaklida qurilgan yo lak bor edi. Yuqorida, har ikki tomonda, omborlarga
ʻ ʻ
ulashgan devorga ulkan balkon bor edi, hovlining o rtasida diametri 20-30 va
ʻ
balandligi 6-8 fut bo lgan olti burchakli basseyn mavjud bo lib, uni ichimlik suvi
ʻ ʻ
ta minlab turardi. Karvonsaroyning tomi tekis edi. Kirish yo lakdan edi.
ʼ ʻ
Yo lakning ikkala tomonida oddiy oziq-ovqat sotadigan do konlar bor edi. Ushbu
ʻ ʻ
do konlar katta yog och eshiklar bilan yopilgan.
ʻ ʻ Rossiya istilosidan keyin
Iravanda 8 ta karvonsaroy ro yxatga olingan. Vannalar mahalliy aholi uchun ham,
ʻ
shaharga kelgan xorijiy mehmonlar uchun ham dam olish maskani bo lgan.
ʻ
Hammomlar to rtburchaklar xonalardan iborat bo lib, ularda bir necha katta zallari
ʻ ʻ
sharsimon gumbaz bilan o ralgan va o rtalarida suv o lchagichli gumbaz bor edi.
ʻ ʻ ʻ
Bu erga suv maxsus qurilgan suv omborlaridan tortib olingan suv quvuri orqali
etkazib berildi. Yon xonadan issiq suv tortildi. Yog och o rniga suv maxsus
ʻ ʻ
quritilgan toza suv bilan isitiladi.
Iravan shahrida mavjud bo lgan hammomlar quyidagicha bo lgan: Shahar
ʻ ʻ
kvartalida - Shayx-ul islom hammomi; Zalikxon hammomi;Mehdiyning
hammomi;Hajibeyim hammomi;Tepebashi mahallasida - Shayx-ul islom
hammomi;Hagi Ali hammomi;Gafar yoki Hoji Fatali hammomi;Karim aka
hammom;Hasanali hammom.
18

Xon saroyi. Xon saroyi yoki Sardar saroyi 1510-yilda Amirguna xon Gajar
tomonidan qurilgan. Xuseynali xon mavjud xon saroyini qayta qurdi va obod qildi.
Shu maqsadda u Xoylu Ahmadxonning bosh me mori Mirza Jafarini Iravangaʼ
taklif qildi. Xon saroyi qal aning shimoli-g arbiy qismida, Zangi daryosi yonida
ʼ ʻ
qurilgan. Saroy ko p xonalarga ega bo lgan kvadrat bino edi. U uchta alohida
ʻ ʻ
qismdan iborat edi. Sudyaning xotinlari uchun garem xonalari, qabulxona,
xizmatchilar uchun joy va garnizon omborlari mavjud edi. Uchinchi qismi xonning
qarorgohi edi. Xon saroyini obodonlashtirgan „Shushaband“ va „Yozgi
pavilon“ nomli oynali salon 1791-yilda Muhammadxon tomonidan qurilgan.
„Shushaband“ deb nomlangan oyna zali kutish yoki qabul qilish xonasi deb
hisoblangan. Zamin marmardan yasalgan bo lib, devorlar, ship va kornişlar
ʻ
yorug likni aks ettiruvchi turli xil rangli, ko zni qamashtiruvchi oynalar bilan
ʻ ʻ
bezatilgan.
Fan, ta lim va adabiyot. Iravan xonligi hududida ta lim asosan diniy arboblar
ʼ ʼ
tomonidan olib borilgan. Har bir masjidda katta yoki kichik madrasa bor edi. Quyi
sinf o qituvchilarini
ʻ „o qituvchilar“, yuqori sinf o qituvchilarini „voizlar“ deb ʻ ʻ
nomlashdi. Madrasalardagi sinflardan tashqari, talabalar yashaydigan kichik
xonalar ham mavjud edi. Ba zi masjidlarda taniqli mujtahidlar dars berishgan va
ʼ
ularni tinglash uchun mamlakatning turli burchaklaridan tinglovchilar kelgan.
Iravan xonligi qulashi arafasida yolg iz Iravanda 200 talaba tahsil olayotgan edi.
ʻ
O qituvchilar barcha fanlarni uchta asosiy yo nalishga ajratdilar:
ʻ ʻ Al-
Arabiyat, Sharva va Al-Hakim. Birinchi yo nalish arab tili, tarix va Qur on
ʻ ʼ
qiroatining qoidalarini o z ichiga oldi. Ikkinchi yo nalish „Qur on“ tafsirini,
ʻ ʻ ʼ
voqealarni o rganish va diniy qonun asoslarini o rganishni o z ichiga oldi.
ʻ ʻ ʻ
Uchinchi yo nalish
ʻ mantiq, matematika, geometriya va astronomiya, tibbiyot va
nazariy falsafani o rganishni o z ichiga oldi. Ikkala maktabda ham, madrasalarda
ʻ ʻ
ham xattotlik san atiga alohida e tibor berildi. Maktab va madrasalardan tashqari,
ʼ ʼ
Iravan xonligi hududida individual ta lim turi mavjud edi. Xon yoki sardorlarning
ʼ
farzandlari, zodagonlar va savdogarlar o z uylarida alohida o qituvchilar
ʻ ʻ
tomonidan tarbiyalangan. Sevgi mavzusi bilan bir qatorda, shoirlar zamonning
19

shikoyatini aks ettirgan ijtimoiy va siyosiy masalalarga ham to xtaldilar. Iravanʻ
viloyati shoirlari orasida shoir Mammadsoyu (1800-1884), Almammadi (1800-
1868) va Oydin (1825-1915) bor. Bu shoirlar she rlarini xalq tushunadigan tilda
ʼ
yozganlar. Iravanda Ashug maktablari alohida ahamiyatga ega edi. Goycha ashug
maktabining taniqli aşıqlari Ashiq Allahverdi, uning shogirdi Ashiq Ali (1800-
1911), uning shogirdlari Ashiq Alasgari, Ashig Maxarrami, Ashiq Azizi va Ashiq
Musa. Gyumri ashug maktabining ustoz ashulalarini Ashug Tujcari, Ashig
Beymurazi va Shirakli Hasan namoyish etishlari mumkin. Iravan aşıqlar
maktabining ko zga ko ringan namoyondalaridan biri Basarkecharli Ashug Musa
ʻ ʻ
haqida gapirish mumkin.
Tasviriy san at. Iravandagi tasviriy san at qabr toshlariga turli xil yozuvlar
ʼ ʼ
va rasmlar bilan o zini namoyon qiladi. Qabrning ustiga to g ri joylashtirilgan bu
ʻ ʻ ʻ
toshlarga marhumning tug ilgan va o lganligini ko rsatuvchi yozuvlar, turli xil
ʻ ʻ ʻ
rasmlar va naqshlar qo yilgan edi. Ivan Chopinning ta kidlashicha, 30-yillarning
ʻ ʼ
boshlarida u Goychadagi ozarbayjon turklariga tegishli bo lgan qabristonda turli
ʻ
xil tasvirlarga ega bo lgan qabrlarni ko rgan
ʻ ʻ 5
. Unga ko ra, qabr toshidagi ot, qilich ʻ
va qurol askarning ramzi, yovvoyi cho chqa, kiyik, yovvoyi echki ovi, qo y va
ʻ ʻ
echkilarni boqish edi. Iravan rassomchilik san atining eng ko zga ko ringan vakili
ʼ ʻ ʻ
bu Mirza Gadim Iravani. Mirza Gadim Iravani tomonidan yaratilgan ba zi rasmlar
ʼ
„Iravan Sardar“ saroyiga bag ishlangan. U XIX asrning 50-yillarida Sardar
ʻ
saroyida syujet kompozitsiyalarini tikladi, saroyning Mirror zaliga bir qator
portretlarni - „Fatali shoh“, „Abbos Mirzo“, „Xusayngulu xon“, „Sarkarda“ va
boshqalarni chizdi. tortdi. Uning 100 dan ortiq rasmlari bor edi. Ularning yigirma
beshtasi hozir Boku, Tbilisi va Sankt-Peterburgdagi san at muzeyida saqlanmoqda.
ʼ
Iqtisodiyoti
Qishloq xo jaligi va chorvachilik. Iravan xonligi mahsulotlari
ʻ
orasida bug doy
ʻ va arpa ishlab chiqarish asosiy o rinni egalladi. Don etishtirish ʻ
Iravan, Kirxbulag, Sardarobod, Shorayel, Pambak atrofidagi hududlarda asosiy
o rinni egalladi. Ekinlar asosan bahor va kuzda bo lgan. Xusayngulu xon Gajar
ʻ ʻ
5
Irevan Şeheri Nazim Mustafa Baki -2020 235 bet
20

davrida Iravan xonligida har yili 34 185 halvar bug doy va 11,500 halva arpaʻ
ishlab chiqarilgan. Zangibasar va Sharur tumanlari, ayniqsa, guruch etishtirish
jihatidan ajralib turardi. Har yili 18,400 ta halvar paddies ishlab chiqarildi.
Zangibasar, Sardarobod va Surmali tumanlarida paxta etishtirish rivojlangan. Har
yili o rtacha 2100 rupiy paxta ishlab chiqariladi. Tamaki asosan mahalliy talabni
ʻ
qondirish uchun ishlab chiqarilgan. Zig ir tog larda va sesame issiq mintaqalarda
ʻ ʻ
ishlab chiqarilgan. Ikkala o simlikning yog i oziq-ovqat va yoqilg i sifatida
ʻ ʻ ʻ
ishlatilgan. Xusayngulu Xon davrida har yili Iravanda o rtacha 12 ta halvar zig ir
ʻ ʻ
urug i va 24 ta halvar sesame urug lari ishlab chiqarilgan. Iravan shahrida va
ʻ ʻ
shahar atrofidagi qishloqlar va tumanlarda turli xil poliz mahsulotlari va
sabzavotlar etishtirildi. 1782-yil martda Bayaziddan Isoq Poshoning iltimosiga
binoan Bayaziddan 2 abbas qiymatidagi 7000 dinor qiymatidagi qora tarvuz, ko k
ʻ
tarvuz, bodring, kovak, reyhan, baqlajon va boshqalar. urug lar yuborilgan. XVIII
ʻ
asrning ikkinchi yarmida Iravan xonligida chorvachilik bilan shug ullanadigan
ʻ
aholining bir qismi bozorda sotish uchun sariyog , pishloq va boshqa sut
ʼ
mahsulotlarini ishlab chiqargan. Qo ychilik chorvachilikning boshqa tarmoqlariga
ʻ
qaraganda ancha rivojlangan edi. Chorvachilik asosan yaylov-qish va qisman
ko chmanchi chorvachilikka bo lingan. Xonlikning oz sonli aholisi doimiy yashash
ʻ ʻ
joyiga ega bo lmagan va faqat ko chmanchi chorvachilik bilan shug ullangan.
ʻ ʻ ʻ
Girxbuloq, Goycha, Abaran, Darachichek, Garnibasar, Vedibasar, Talin, Surmali,
Darakand-Parchenis tumanlarida chorvachilik uchun ko proq mos keladigan
ʻ
yaylovlar mavjud edi.
Hunarmandchilik va savdo. Hunarmandchilik san atning turli sohalarini
ʼ
qamrab oldi. To quvchilik va kulolchilik, an anaviy hunarmandchilik rivojlangan.
ʻ ʼ
Ular orasida gilam ishlab chiqarish alohida ajralib turardi. Xonlikda kulolchilik
mahsulotlari mahalliy xom ashyolarga asoslangan edi.
To quv bilan bog liq san at turlaridan biri bu bo yash edi. Bu soha
ʻ ʻ ʼ ʻ
to qimachilik uchun iplar, paxta va jun matolarni bo yashda muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ ʻ
Bo yashda qizil qo ng izdan olingan qizil bo yoq va turli bo yoq o simliklarining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tabiiy bo yoqlari ishlatilgan. Jamiyatlarga tegishli qishloqlar o sha jamoaga a zo
ʻ ʻ ʼ
21

bo lgan fuqarolarga tegishli edi. Mulk - Xususiy mulk bo lgan erlar erkin savdoʻ ʻ
qilinishi mumkin edi. Erlar avloddan-avlodga meros bo lib o tdi. Uy egalari uyni
ʻ ʻ
parvarish qilishlari shart emas edi.
Soliqlar. Iravan xonligida soliqlarning miqdori va miqdori ham turlicha edi.
Ushbu soliqlar asosan mahsulotlarga va qisman pullarga undirilgan. Dehqonlar
toifalari asosan subyektlar, dehqonlar va odamlardan iborat edi. Soliqlar
quyidagicha: Bahra (maljahat) - yerdan foydalanish evaziga ekinlardan olinadigan
asosiy soliq edi. Xazina erlari hosilining har 10 qismidan 3,5 qismi xonga, qolgan
qismi esa dehqonlarga tegishli edi. Er egalaridan olingan hosilning 1,5 foizi er
egasiga, ikki qismi xazinaga, qolgan qismi esa kultivatorga tushdi. Cho pboshi -
ʻ
chorvadorlar o z hayvonlarini davlat yaylovlarida boqayotganlari uchun bu soliqni
ʻ
to laganlar. Bu mahsulot tomonidan to langan. Yuqoridagilardan tashqari xonlik
ʻ ʻ
aholisi o tlatish, tutun chiqarish va otliqlarning (arpa, egar yuvish) harajatlari
ʻ
uchun pul to lagan. Xonning amaldorlari deyarli soliqlardan ozod qilingan.
ʻ
Etnik tarkibi
1441-yilda Garagoyunlu hukmdori Yoxanshoh hukmronligi davrida, arman
katolikosati Kilikiyadan Uchuksa monastiriga Chukursadning Vagarshabad
qishlog ida joylashgan Uchkilsa monastiriga ko chirilgandan so ng, turli joylardan
ʻ ʻ ʻ
kelgan oz sonli armanlar asta-sekin xonlikda joylashdilar. Urushlarda tez-tez
qatnashib turadigan Garagoyunlu, Aggoyunlu va Safaviy hukmdorlari Uchkilsa
katoliklariga Eron va janubiy Anadolida xristian aholisi ustidan o z hokimiyatini
ʻ
yanada kuchaytirish va isyon xavfini oldini olish uchun yordam bergan. XVII
asrning fransuz sayohatchisi Shardinning so zlariga ko ra, “..Iravan qal asi sakkiz
ʻ ʻ ʼ
yuzga yaqin uydan iborat. U erda faqat sof qonli qizil boshoqlar
yashaydi”. Yervand Shahaziz o zining „Qadimgi Iravan“ kitobida, Iravan aholisiga
ʻ
murojaat qilib, fransuz sayohatchisi Chardinning 1673-yilda Iravan qal asida
ʼ
yashagan aholi to g risidagi ma lumotlari haqida yozadi:
ʻ ʻ ʼ „аrmanlarning Iravanda
faqat do konlari bo lgan...“
ʻ ʻ Missioner Monye shunday yozadi: “Uylardan ko ra ʻ
ko proq bog lar va uzumzorlar bilan o ralgan shahar ikki tomonlama qasr devorlari
ʻ ʻ ʻ
bilan o ralgan. ¼ Aholisi arman.“ Iravan xonligidagi aholining milliy tarkibi
ʻ
22

to g risidagi ma ruzasida Paskevich bu yerda 10000 ozarbayjon va 3000 armanʻ ʻ ʼ
oilalari istiqomat qilganini ta kidladi.
ʼ Amerika Qo shma Shtatlaridan ʻ kelgan
professor Kastin Makkartining ta kidlashicha,
ʼ 1828-yildagi Rossiya istilosidan
oldin Iravan xonligi aholisining 80 foizi ozarbayjon turklari bo lgan. Ivan
ʻ
Chopinning yozishicha, 1828-1832 yillarga qadar Iravan xonligida aholining
mutlaq ko p qismi musulmonlar, ya ni ozarbayjon turklari edi. Uning hisob-
ʻ ʼ
kitoblariga ko ra, Iravan viloyatida 81 749
ʻ musulmon va 25 151 arman bor edi. U
musulmon deganida, Shopin ozarbayjon turklari va musulmon kurdlarini nazarda
tutgan edi. Shunday qilib, 1829-1832-yillarda o tkazilgan palatalarni ro yxatga
ʻ ʻ
olishni tahlil qilish natijasida, Russo-Gajar urushlariga qadar Iravan xonligining
aholisi 134.646 kishini tashkil etgan degan xulosaga kelish mumkin. Ularning
99.609 nafari ozarbayjon turklari, 19.878 nafari armanlar, 14.902 nafari kurdlar va
257 nafari rimliklar bo lgan. Umuman olganda, 1828-1830 yillarda Turkmanchay
ʻ
shartnomasi (1828) bo yicha Ozarbayjonda 40,000 Eron armanlari va Edirne
ʻ
tinchlik shartnomasi (1829) bo yicha 84.000 turk armanlari joylashtirildi va
ʻ
ularning aksariyati Yelizavetpol va Iravan viloyatlarining eng yaxshi yerlariga
joylashdilar. Aynan shu davrdan boshlab Ozarbayjonning g arbiy yerlarida
ʻ
armanlarning joylashtirilishi qirg inlar, qirg in va yaqin kelajakda mahalliy
ʻ ʻ
ozarbayjon turklarining deportatsiya qilinishini anglatadi.
23

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Ozarbayjon xonliklaridan biri, Nodirshoh Afshor va Afshor
Nafardan keyin Chuxursad beylerbeyi asosida shakllangan va 1747-1828-
yillarda mavjud bo lgan tarixiy feodal davlat.ʻ XVIII – asrning o rtalarida Iravan ʻ
xonligiga Mirmehdi xon tomonidan asos solingan. Iravan
xonligi Qorabog ,
ʻ Naxichevan va Maku xonliklari, Usmonli imperiyasi bilan,
Borchali va Gazax sultonlari bilan chegaradosh edilar. Markazi Iravan (Yerevan)
shahri edi.
Mirmehdi xondan keyin Xuseynali xon hukmronligi davrida Iravan xonligi
mustahkamlandi. Xuseynali xonning o g li Muhammad xan Gajar davrlari Iravan
ʻ ʻ
xonligida eng uzoq xon davri hisoblanadi. Muhammad xon 21 yil davomida Iravan
taxtiga o tirdi.
ʻ
Muhammad xondan keyin Xusaynngulu xon Gajar hokimiyatga keldi. Uning
boshqaruvi davrida Iravan Rossiya imperiyasining vayronagarchilik yurishlariga
duchor bo lgan. Xusaynngulu xonning hukmronligi Iravan xonligi madaniyati
ʻ
cho qqisiga chiqqan davr edi. Iravandagi Goy masjid va Sardarobod tumanidagi
ʻ
shu nomdagi qal a Xuseynngulu xonning buyrug i bilan qurilgan.
ʼ ʻ
XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Iravanda ozarbayjon nomlari bilan o nlab
ʻ
ko chalar bo lgan. Ushbu ko chalar qadimgi Yerevanda mashhur bo lgan: Shariat,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Karvansaray, Gala, Sulton, Cholmekchi, Naxchivan, Bozor, Dashli, Pasha xon,
Gariblar o chog i, Deyirmanli, Masjid, Mehnat bozori, Tepebashi, Qabriston, Naib,
ʻ ʻ
Mir Jafar, Rustam xon, Imomra, Korbulag, aka, Ketan, Dukanli, Sallaxlar va
boshqalar.
Bog lar erlari Iravan va uning atrofida
ʻ 1473 bog bor edi, shundan 772 tasi shahar ʻ
ichida edi. Sardar bog i, Dalma, Abbosdarasi, Abuxayat, Keshagli, Gizilg ala,
ʻ ʻ
Dere bog i, Savzikari, Xosrovobod, Soyudlu, Gul vodiysi, Kankan, Kerpixhana
ʻ
bog lari nomlari Yerevandan juda uzoqda tarqalgan. Yerevan bog larining ba zi
ʻ ʻ ʼ
mahsulotlari quritilgan shaklda Yevropaga eksport qilindi.
24

Iravandagi 15 ga yaqin masjid va ikkita arman cherkovining nomlari tarixiy
adabiyotda qayd etilgan. Moviy masjid (yoki Huseynali xon), Gala masjidi (Sardar
yoki Abbos Mirzo), Shah Abbos, Tepebashi, Zal xon (yoki shahar), Sartib xon,
Hoji Novruzali aka, Demirbulag, Hoji Jafar aka, Rajab posho, Muhammad Sartib
xon, Hoji Inam masjidlarining minoralari uzoqdan Yerevanning musulmon shahar
bo lganligini ko rsatar edi. Armanistonda Sovet hokimiyati o rnatilgandan so ngʻ ʻ ʻ ʻ
masjidlar birin-ketin yo q qilindi. Moviy masjid, Janubiy Kavkazdagi eng katta
ʻ
masjid, Iravanda tarix muzeyiga ega edi va Zal Xon masjidi rassomlarning
ko rgazma zaliga aylandi. Faqat Demirbulag masjidi
ʻ 1988-yilgacha o z maqsadiga ʻ
erishdi va hozirda masjid yer yuzidan o chirildi va uning o rniga baland qavatli
ʻ ʻ
bino qurildi. Shaharda mavjud bo lgan Pogos-Petros va Katogke cherkovlari,
ʻ
masjidlar bilan bir qatorda shaharga armanlarning kirib kelishini ta minlash uchun
ʼ
xristian missionerlari hisobiga qurilgan.
1827-yil 6-oktabrda Iravan xonligi ruslar tomonidan ishg ol qilindi va bu
ʻ
ishg ol
ʻ 1828-yil 10-fevralda Turkmanchay tinchlik shartnomasi bilan
mustahkamlandi. Ushbu shartnomaning 15-moddasiga binoan, Gajarlar
va Usmonli imperiyasi hududida yashovchi arman aholisi Janubiy Kavkazga, shu
joylarga ko chirilgan.
ʻ
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI
1. Jahon tarixi II qism Shuhrat Ergashev 367-bet
2. Irevan Şeheri Nazim Mustafa Baki -2020 230-235-bet
3. www.virtualkarabakh.az
4. www.wikipedia.com
5. http://hayasanews.com/evrei-v-arm/#sthash.PLa1cZRT.dpuf
6. http://shabat.am/article/14690/14690.html
7. http://m.apa.az/az/news/410075
26

Yerevan va naxichevan xonligi

Sotib olish