Yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	43.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash

Sotib olish

“SIFAT MENEJMENTI “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: YETKAZIB BERUVCHILAR BILAN ALOQALARNI
YAXSHILASH

Bajardi:
Tekshirdi:

MUNDARIJA

KIRISH .......................................................................................................3
1-BOB. YETKAZIB BERUVCHILARNI TANLASH VA
BAHOLASH
......................................................................................................................5
1.1-§. Yetkazib beruvchilarni tanlash mezonlari (sifat, narx, yetkazib
berish muddati, ishonchlilik, innovatsiya va boshqalar)..............................5
1.2-.§ Yetkazib beruvchilarni baholash tizimi va ko'rsatkichlari (masalan,
sifat ko'rsatkichlari, yetkazib berish muddatlariga rioya qilish, narxlarning
barqarorligi)................................................................................................10
2-BOB. YETKAZIB BERUVCHILAR BILAN SAMARALI
HAMKORLIKNI O'RNATISH ..............................................................21
2.2-§. Ochiq va shaffof aloqa kanallarini yaratish...................................22
2.3-§. Doimiy aloqa va fikr almashish.....................................................34
3-BOB. YETKAZIB BERUVCHILAR BILAN MUNOSABATLARNI
YAXSHILASH VA
RIVOJLANTIRISH ................................................37
3.1-§.Yetkazib beruvchilarni qo'llab-quvvatlash dasturlari......................43
3.2-§. Yetkazib beruvchilar bilan hamkorlikni yaxshilash bo'yicha takliflar
va tavsiyalar...............................................................................................
XULOSA ...................................................................................................54
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................7
2

Kirish
Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi ko‘p jihatdan yetkazib
beruvchilar bilan o‘rnatilgan samarali aloqalarga bog‘liq. Yetkazib
beruvchilar korxonaning asosiy xomashyo, materiallar va xizmatlar bilan
ta’minlovchi strategik hamkorlari hisoblanadi. Bu aloqalar korxonaning
ishlab chiqarish jarayonlarini uzluksiz davom ettirishini ta’minlash,
xarajatlarni optimallashtirish va mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab
turishda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, yetkazib beruvchilar bilan
hamkorlikni rivojlantirish va uni doimiy ravishda yaxshilash har qanday
tashkilotning ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda raqobatbardosh bozor sharoitlarida korxonalarning
yetkazib beruvchilar bilan ishlash usullari ham o‘zgarib bormoqda. Yangi
texnologiyalar, global savdo tarmoqlari va elektron tijorat imkoniyatlari
korxonalarga yetkazib beruvchilar bilan yanada yaqin hamkorlik o‘rnatish
uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda. Shu bilan birga, bu o‘zgarishlar
korxonalardan yetkazib beruvchilarni boshqarish tizimini yanada samarali
va moslashuvchan qilishni talab etadi.
Yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarni yaxshilash jarayonida bir
qancha muhim tamoyillar va amaliyotlar mavjud. Ularning eng
asosiylaridan biri bu o‘zaro manfaatdorlikka asoslangan uzoq muddatli
hamkorlikni yo‘lga qo‘yishdir. Faqat narx bo‘yicha emas, balki sifat,
yetkazib berish muddatlari va xizmat ko‘rsatish darajasi bo‘yicha ham aniq
kelishuvlar tuzish orqali taraflar o‘zaro manfaatli shart-sharoitlarni
yaratishlari mumkin.
3

Shuningdek, yetkazib beruvchilar bilan muloqotning shaffofligi va
ochiqligini ta'minlash ham samarali aloqalarni rivojlantirishning muhim
omillaridan biridir. Bu jarayon turli vositalar, jumladan, muntazam
uchrashuvlar, elektron aloqa tizimlari va ta'minot zanjiri monitoringi orqali
amalga oshiriladi. Bu nafaqat ish jarayonlarini soddalashtiradi, balki
tomonlar o‘rtasida ishonch muhitini mustahkamlaydi.
Yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash faqat korxona
manfaatlari uchun emas, balki butun ta'minot zanjirining samaradorligini
oshirish uchun ham muhimdir. Bu jarayonda birgalikda innovatsiyalarni
joriy etish, jarayonlarni avtomatlashtirish va yangi texnologiyalarni tatbiq
etish orqali barcha tomonlar foyda ko‘rishi mumkin. Shu bilan birga,
ekologik va ijtimoiy mas'uliyatni hisobga olgan holda ishlash, ta'minot
zanjirining barqarorligini ta'minlash ham muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash
zamonaviy korxonalarning muvaffaqiyat strategiyasida markaziy o‘rin
tutadi. Ushbu jarayon nafaqat operatsion samaradorlikni oshirish, balki
bozor sharoitlariga tezkor javob berish, mijozlar talablarini qondirish va
uzoq muddatli rivojlanishni ta'minlash uchun ham asosiy omil hisoblanadi.
Shu sababli, yetkazib beruvchilar bilan samarali va innovatsion aloqalarni
rivojlantirish har bir korxonaning strategik ustuvor yo‘nalishlaridan biri
bo‘lishi kerak.
4

1-BOB. YETKAZIB BERUVCHILARNI TANLASH VA
BAHOLASH
1.1 Yetkazib beruvchilarni tanlash mezonlari (sifat, narx, yetkazib
berish muddati, ishonchlilik, innovatsiya va boshqalar)
«Ishlab-chiqarish yoki xarid qilish» masalasi yechilgandan, va korxona
qaysi xom ashyo va qaysi mahsulotlarni xarid qilish zarur ekanligi belgilab
olganidan so‘ng, yetkazib beruvchini tanlash masalasini hal qilishga
kirishiladi. Bu ishning asosiy bosqichlarini sanab o‘tamiz va tavsiflaymiz.
Potensial yetkazib beruvchilarni izlash.
Bunda quyidagi uslublar qo‘llanilishi mumkin:
● tender e’lon qilinishi;
● reklama ma’lumotlarini: firma kataloglarini; ommaviy axborot
vositalari-dagi e’lonlarni va boshqalarni, o‘rganib chiqish;
● ko‘rgazma va yarmarkalarga tashrif buyurish;
● potensial yetkazib beruvchilar bilan aloqada bo‘lish.
Sanab o‘tilgan tadbirlar natijasida potensial yetkazib beruvchilar
ro‘yxati shakllanadi, va u doimo yangilanib turiladi.
Potensial yetkazib beruvchilarning tahlili.
Potensial yetkazib beruvchilarning tuzilgan ro‘yxati, talablarga mos
keladigan yetkazib beruvchilarni tanlash imkoniyatini beradigan maxsus
mezonlar asosida tah-lil qilinadi. Bunday mezonlar soni bir necha
5

o‘ntagacha bo‘lishi mumkin. Ammo ko‘p-gina hollarda yetkazilayotgan
mahsulotning narxi va sifati bilan, hamda yetkazib be-ruvchining
ishonchliligi (bunda yetkazib beruvchining mahsulotni yetkazish muddati,
assortimenti, butligi, sifati va miqdori bo‘yicha olgan majburiyatlarini
bajarish tushuniladi) bilan cheklanadilar.
Yetkazib beruvchini tanlashda e’tibor berilayotgan boshqa mezonlarga
quyidagi-lar kiradi:
● yetkazib beruvchini iste’molchidan yiroqda joylashishi;
● joriy va tezkor buyurtmalarni bajarish muddatlari;
● zaxira quvvatlari mavjudligi;
● yetkazib beruvchida sifat boshqaruvini tashkil etilishi;
● yetkazilayotgan uskunalarning butun xizmat muddati davomida
ehtiyot qismlari-ni yetkazib berish qobiliyati;
● yetkazib beruvchining moliyaviy ahvoli va boshqalar.
Potensial yetkazib beruvchilarni tahlili natijasida aniq yetkazib
beruvchilar ro‘yxati shakllanadi, va ular bilan shartnoma munosabatlarini
o‘rnatish bo‘yicha ish olib boriladi.
Yetkazib beruvchilar bilan olib borilgan ish natijalarini baholash.
Imzolangan shartnomalar bo‘yicha ish natijalari yetkazib beruvchini
tanlashga katta ta’sir ko‘rsatadi. Buning uchun maxsus baholar shkalasi
ishlab chiqiladi, u yet-kazib beruvchini reytingini hisoblash imkonini
beradi.
Reytingni hisoblashdan oldin xarid qilinayotgan mehnat buyumlarini
farqla-nishini (differensiatsiya) amalga oshirish lozim.
6

Xarid qilinayotgan tovarlar, xom ashyo va butlovchi mahsulotlar,
odatda, ishlab-chiqarish nuqtai-nazaridan bir xil qimmatga ega emas.
Masalan, urug‘ning yo‘qligi qishloq xo‘ja-ligidagi ishlab-chiqarish
jarayonini to‘xtab qolishiga olib keladi (xuddi savdoda ayrim tovarlarning
tanqisligi – savdo korxonasi daromadining ka-mayishiga olib kelgani
kabi), xuddi shunday o‘g‘it, yoqilg‘i va ehtiyot qismlarning o‘z vaqtida
yetkazilmasligi ham yig‘im-terim mavsumini ancha orqaga surishi yoki
yetish-tirilayotgan mahsulotni umuman nobud bo‘lishiga olib kelishi
mumkin. Mehnat buyumlarining ushbu kategoriyasida yetkazib beruvchi
tanlashning asosiy mezoni yetka-zishlarning ishonchliligi hisoblanadi.
Yetkazib beruvchining reytingini hisoblashga misol keltiramiz (4.1.-
jadval). Faraz qilaylik, korxona A mahsulotni xarid qilishi lozim, va uni
tanqisligiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Demak, yetkazib beruvchini tanlashda
birinchi navbatda yetkazish-ning ishonchliligi mezoni e’tiborga olinadi.
Boshqa mezonlarning ahamiyati esa, ta’minot bo‘limi xodimlari
tomonidan ekspert yo‘li bilan aniqlanadi (4.1.-jad-val).
Agarda xarid qilinayotgan mehnat buyumlari ishlab-chiqarish yoki
savdo jarayoni nuqtai-nazaridan ahamiyatsiz bo‘lsa, u holda yetkazib
beruvchilarni tanlashda asosiy mezon bo‘lib sotib olish va tashish
xarajatlari xizmat qiladi.
Reytingni jami ifodasi, mezon bahosi va ahamiyatlilik darajasini
ko‘paytma-lari summasidan kelib chiqadi. Har bir yetkazib beruvchi uchun
reyting hisoblanib eng yaxshi yetkazib beruvchi aniqlanadi.
Noma’lum yetkazib beruvchilar bilan xo‘jalik aloqalari o‘rnatib,
korxona ma’-lum tavakkalchilikga yo‘l qo‘yadi. Agarda yetkazib beruvchi
o‘z majburiyatlarini bajara olmasa, iste’molchi ishlab-chiqarishida
7

uzilishlar yoki moliyaviy yo‘qotishlar bo‘li-shi mumkin. Ko‘rilgan
zararlarni qoplash esa, odatda, ma’lum qiyinchiliklarga duch keladi.
Shunday ekan korxonalar noma’qul bo‘lgan yetkazib beruvchilarni
aniqlashning turli usullarini izlaydilar, masalan chet el firmalari yetkazib
beruvchilar to‘g‘ri-sida ma’lumot yig‘uvchi maxsus firmalarga murojaat
etadilar, ular esa norasmiy manbalardan ham foydalanadilar.
1-jadval.
Yetkazib beruvchining reytingini hisoblash
Yetkazib beruvchini
tanlashning mezoni Mezonning
ahamiyat-
lilik
darajasi Berilgan
yetkazib
beruvchida
mezonni
baholash (10
ballik shkala
bo‘yicha) Mezon bahosini uning
axamiyat-lilik darajasiga
ko‘paytmasi
1.Yetkazib berishning
ishonchliligi 0,30 7 2,1
2.Narx 0,25 6 1,5
3.Mahsulot sifati 0,15 8 1,2
4.To‘lov shartlari 0,15 4 0,6
5.Rejadan tashqari
yetkazishlar imkoni 0,10 7 0,7
6.Yetkazib beruvchining
moliyaviy ahvoli 0,05 4 0,2
Jami: 1,00
6,3
Bu ma’lumotlar yetkazib beruvchining moliyaviy ahvoli to‘g‘risida
quyidagi ax-borotlarni berishlari mumkin:
● yetkazib beruvchi likvidligining qarz majburiyatlariga nisbati
to‘g‘risida;
● sotuvlar hajmini debitor qarzlarga nisbati to‘g‘risida;
● sof foydaning sotuvlar hajmiga nisbati to‘g‘risida;
8

● naqd pul xarakati to‘g‘risida;
● zaxiralar aylanmasi va boshqalar to‘g‘risida;
O‘zbekistondagi korxonalar, hozirgi kunda, yetkazib beruvchi tanlashda
asosan o‘z axborotlaridan foydalanadilar. Ko‘p yetkazib beruvchilar bilan
ish olib boradigan korxonada yaxshi ma’lum bo‘lgan, obro‘ qozongan
yetkazib beruvchilar ro‘yxati mavjud. Bunday yetkazib beruvchilar bilan
tuziladigan shartnomalar tezda imzolanib ishlay boshlaydi. Agarda
notanish yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuziladigan bo‘lsa, u holda
shartnoma tasdiqlanishi va to‘lov amalga oshirilishi, moliyaviy
xavfsizlikni ta’minlovchi chora-tadbirlar bilan, mukammallashadi. Qishloq
xo‘jaligiga to‘xtala-digan bo‘lsak hozirgi kunda bu ish umuman yo‘lga
qo‘yilmagan, va barcha xo‘jaliklar mavjud yetkazib beruvchidan (u odatda
bitta) foyda-lanadilar xolos.
Yetkazib beruvchi tanlash bo‘yicha misol keltiraylik.
Tasavvur qilamiz, bir xil mahsulot ishlab-chiqaruvchi, ikkita xo‘jalik
xo‘jali-gi mavjud (A va V). Ularning mahsulotlarini sifati ham bir xilda.
Har ikkala xo‘-jalik ham yaxshi tanish va ishonchli. A xo‘jalikning
kamchiligi shuki u iste’molchi-dan V.ga nisbatan 200 km yiroqroqda
joylashgan (A xo‘jalikgacha 500 km, V xo‘jalik-gacha 300 km). Ammo, A
xo‘jalik o‘z mahsulotini avtomobillar yordamida ortish-tushi-rish mumkin
bo‘lgan qadoqlarda jo‘natadi. V xo‘jalikning mahsulotini esa qo‘lda tu-
shirish lozim. 500 kmga yukni tashish uchun har kilometriga 50 so‘m
sarflanadi. 300 km.ga yukni tashish esa qimmatroq bo‘lib har kilometriga
70 so‘mga teng.
9

A xo‘jalikning mahsulotini tushirish vaqti – 30 daqiqa, V xo‘jalikning
mahsu-lotini tushirish vaqti – 10 soat. Har bir ishchining tushirish uchun
stavkasi soatiga 600 so‘mni tashkil etadi.
Agarda faqat tashish xarajatlarini e’tiborga oladigan bo‘lsak V
xo‘jalikni tanlash lozim. Ammo ortish-tushirish ishlarini ham hisoblab A
xo‘jalikni tanlash ma’qul ekanligini ko‘ramiz. (jadval)
2-jadval.
Mahsulotni yetkazib berish bilan bog‘liq xarajatlarni hisoblash.
Ko‘rsatkic
h nomi A xo‘jalik V xo‘jalik
Transport
xarajatlari 50so‘m/
km*500km=25000
so‘m 70so‘m/
km*300km=21000
so‘m
Tushirish
xarajatlari 600so‘m/
soat*0,5soat=300
so‘m 600so‘m/
soat*10soat=6000
so‘m
Jami
xarajatlar
: 25300 so‘m 27000 so‘m
Shunday qilib, barcha shart-sharoitlar bir xil bo‘lganda V xo‘jalikdan
ko‘ra A xo‘jalikdan xarid qilish ma’qul, chunki bu har bir yetkazib
berishda 1700 so‘m tejash imkonini beradi.
1.2 Yetkazib beruvchilarni baholash tizimi va ko'rsatkichlari
(masalan, sifat ko'rsatkichlari, yetkazib berish muddatlariga rioya
qilish, narxlarning barqarorligi)
10

«Aniq muddatga» yetkazish tizimi, logistik tizimning biror-bir
bo‘g‘inida qan-daydir mahsulotga o‘tkir ehtiyoj paydo bo‘lmasa unga hech
qanday mahsulot kirib bor-masligiga asos-langan. Masalan: o‘g‘itlarni
aynan sepiladigan vaqtiga yetkazish yoki yem-xashakni aynan chorva
iste’mol qiladigan vaqtga yetkazish.
Bu tizimning mohiyati shundaki, uning har bir bo‘g‘inidagi talab
zanjirning so‘ngi bo‘g‘ini talabi bilan aniqlanadi. Agarda zanjir oxirida
talab paydo bo‘lmasa mahsulot ishlab-chiqarilmaydi va yig‘ilmaydi.
Bundagi mahsulot xarakati xuddi daryoga o‘xshaydi. Talab daryoning
pastki nuqtasidan oqimga qarshi uzatiladi, unga javoban moddiy oqim
qaytariladi. Talab kamaysa oqim tezligi pasayadi, va aksincha. rasm
Bu tizimga qarama-qarshi bo‘lib talabni kutgan holda mahsulotlarni
omborlar-da yig‘ish tizimi chiqadi. (rasm).
Rasm. Bozor talabini qondirishning ikki varianti.
a) «aniq muddatga» tizimi bo‘yicha yetkazish sxemasi

b) moddiy resurslar bilan ta’minlashning oddiy sxemasi

Ushbu tizimning odatdagi ta’minotdan prinsipial farqi 4.4-rasmda
ko‘rsatilgan.

rasm. Oddiy ta’minot bilan «aniq muddatga» tizimi bo‘yicha ta’minot
sxemalarining taqqoslama tavsifi.
Shunday qilib, «aniq muddatga» yetkazish tizimi – bu ehtiyot qismlar
yoki tovar-larni, ishlab-chiqarish uchun ishlatiladigan joyga yoki savdo
11

korxonasida sotish vaq-tiga, talab qilingan miqdorda va kerak bo‘lgan
vaqtda, ishlab-chiqarish va yetkazib be-rish tizimidir.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, iste’molchida sifat nazorati yo‘q. Demak,
bu ishni yetkazib beruvchi o‘z zimmasiga olishi lozim. Bunday
sharoitlarda yetkaziladigan par-tiyada sifatsiz mahsulot bo‘lishi mumkin
emas.
Yetkazib beruvchi va xaridor orasidagi, «aniq muddatga» tizimini
qo‘llash imko-nini beruvchi munosabatlar uzoq muddatli xo‘jalik aloqalari
va shartnomalar asosi-da barpo etiladi. Shundagina barcha masalalar
bo‘yicha ikkala tomonni ham qoniqti-radigan yechimlarni topish mumkin.
«Aniq muddatga» tizimi yetkazib beruvchilarni, oddiy ta’minot
sharoitidagiga nisbatan, kamroq zaxira bilan ishlashini ko‘zda tutadi.
Demak, logistik jarayonning barcha ishtirokchilariga qo‘yilgan talab
yanada kuchayadi, shu jumladan transportchi-larga ham. Shuning uchun
ham oddiy sharoitda tashuvchi tanlayotganda asosiy e’tibor tashish narxiga
qaratilsa, «aniq muddatga» tizimida tashuvchini belgilangan mud-datga
yetkazib bera olish kafolatiga e’tibor beriladi.
«Aniq muddatga» tizimini qo‘llash ishlab-chiqarish va tovar zaxiralarini
kes-kin kamaytirishga imkon yaratib, ombor quvvatlari va xodimlariga
bo‘lgan talabni kamaytiradi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotishda bu
tizim quyidagi sxema-larning biri bo‘yicha amalga oshadi:
● Chakana savdo korxonasi ombori – do‘kon
● Ulgurji savdo korxonasi ombori – do‘kon
● Xo‘jalik xo‘jaligi – do‘kon
«Aniq muddatga» tizimini qo‘llash juda ham mashaqqatli ishdir. Uni
qo‘llash-dan oldin, «aniq muddatga» tizimi uslubi bo‘yicha ishlash eng
12

katta samara berishi mumkin bo‘lgan ahamiyatli pozitsiyalarni aniqlash
maqsadida, yetkazib berilayotgan to-var yoki ishlab-chiqarish resurslari
assortimentini differensiatsiyalash kerak. Differensiatsiya quroli sifatida
turli tahlil usullarini qo‘llash mumkin.
«Aniq muddatga» tizimini qo‘llashdan olinadigan asosiy samarani
quyidagicha ifodalasak bo‘ladi:
yetkazib berishlarning texnologik zanjiridagi bir qator operatsiyalar
chiqa-rib tashlanadi;
joriy zaxiralar kamayadi, chunki mehnat buyumlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri
sexga yoki do‘konga borib tushadi;
yaxshi ma’lum bo‘lgan yetkazib beruvchilar va tashuvchilar bilan uzoq
muddatli munosabatlar o‘rnatilishi hisobiga yetkazib berishlarning
ishonchliligi oshadi, bu esa sug‘urta xarajatlari kamayishiga olib keladi;
yaqin masofada joylashgan yoki omborlari mavjud yetkazib beruvchilar
bilan ishlash natijasida yo‘l xarajatlari ham kamayadi;
mahsuloti sertifikatlangan yetkazib beruvchilar bilan ishlash natijasida,
mahsulot sifati ham oshadi;
«aniq muddatga» tizimini qo‘llashdan ikki tomonlama manfaat
ko‘zlanadi, bu esa yetkazishlar ishonchliligining oshishiga olib keladi.
«Aniq muddatga» tizimini qo‘llash oldida turgan ayrim muammolarga
ham to‘xtalib o‘tish lozim.
Iste’molchining sifatga bo‘lgan talablari, yetkazib beruvchi xarajatlari-
ning oshishiga olib kelishi mumkin.
Iste’molchining yiroqligi, kichik partiyalarni tez-tez tashib turilishi
yetka-zib beruvchi uchun foydasiz bo‘lishi mumkin.
Yetkazish muddatlari jadvali, «aniq muddatga» tizimida mahsulotlar
ularga ehtiyoj paydo bo‘lgandagina olib kelinadi, yetkazib beruvchi uchun
13

esa yagona bir jad-val bo‘yicha (belgilangan vaqt va hajmda) yetkazish
qulayroq.
Yetkazishlar hajmi va davriyligi. Yetkazib beruvchi va iste’molchi
uchun ushbu ikkita parametr bir-biridan farqli o‘lchamlarda foydali
bo‘lishi mumkin.
Mavzu yakunida «aniq muddatga» tizimini loyihalash va kiritish
jarayonida yechilishi lozim bo‘lgan ayrim masalalarni sanab o‘tamiz.
Yetkazib beruvchilar bilan munosabatlar sohasida:
● yaqin joylashgan yetkazib beruvchilarni izlash;
● uzoq muddatli xo‘jalik aloqalariga o‘tish;
● tekshirilgan yetkazib beruvchilar bilan shartnoma munosabatlarini
uzayti-rish (prolongatsiya);
● yetkazib beruvchilarni «aniq muddatga» tizimini qo‘llashga
qiziqtirish va ularning yetkazib beruvchilariga ham bu tizimni
yoyish;
● uzoq muddatli rejalashtirish va xaridlar kafolati hisobiga yetkazib
beruvchi-lar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash;
● yiroqdagi yetkazib beruvchilarni uyushtirish (to‘plash);
● xarid narxlarini har ikkala tomonga ham qulay darajaga olib kelish;
● qog‘ozsiz axborot almashinuvini tashkil etish;
● yetkazib beruvchi kuchi va vositalari yordamida markazlashgan
yetkazishni tashkil etish;
● moddiy oqimlar bilan ishlashda texnologik kartalardan foydalanish.
Yetkazishlar hajmi bo‘yicha:
14

● ishlab-chiqarish tezligi bilan kelishilgan xaridlar tezligini quvvatlash
(savdo korxonasi uchun sotish tezligi);
● kichik hajmlardagi tez-tez yetkazishlarni ta’minlash;
● shartnoma umumiy hajmi o‘zgarmasdan, har bir yetkazish hajmining
o‘zgarishi bilan ishlash;
● yetkazib beruvchilar talab qilinayotgan miqdorda mahsulotni
qadoqlashga tayyorgarligi uchun ularni mukofotlash.
Yetkazilayotgan mahsulot sifati sohasida:
● sifat uchun javobgar bo‘lgan ishlab-chiqaruvchi va iste’molchi
xodimlarining o‘zaro aloqada bo‘lishi.
Ortish sohasida:
● yuklar kelishini aniq jadvalini tuzish va unga rioya qilish;
● doimiy, tekshirilgan tashuvchilardan foydalanish;
● omborga qo‘yish va tashishni o‘z ichiga oladigan majmuaviy
logistik xizmat ko‘rsatishga uzoq muddatli shartnomalar tuzish.
Tez amal qilish uslubi
Tez amal qilish uslubi «aniq muddatga» tizimining rivojlanishi
natijasida paydo bo‘lgan. Bu uslub – chakana savdo korxonalariga va
taqsimot markazlariga mah-sulot yetkazib berishlarni rejalashtirish va
tartibga solish uslublarini o‘z ichiga oladi. Uning asosida esa, savdo
korxonasi, uning yetkazib beruvchisi va transport o‘r-tasidagi logistik
o‘zaro aloqa yotadi. Uslub mazmuni uning nomida aks ettirilgan: bozorda
paydo bo‘lgan talabga qarab logistik tizimning tez amal qilishi (rasm).

15

Rasm. Bozor talabiga qarab amal qiluvchi logistik tizim
Agarda yetkazib beruvchi ishlab-chiqarish korxonasi bo‘lsa, u operativ
tarzda o‘z ishlab-chiqarishini, yangi mahsulot chiqarish maqsadida,
qaytadan tashkil etishi lo-zim. Yetkazib beruvchi bozordagi real talab
xaqidagi axborotni tezda olish imkoniya-tiga ega bo‘lishi kerak.
Ishlab-chiqaruvchi korxonadan savdo korxonasiga biror-bir mahsulot,
o‘sha mah-sulotga real ehtiyoj paydo bo‘lishi extimoli yuqori
bo‘lgandagina yetkazib beriladi. Buyurtmani topshirish va mahsulotni
yetkazish hech qanday tutilishsiz amalga oshishi kerak. Masalan, qishloq
xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonani oladigan bo‘lsak, u o‘z
ishlab-chiqarishini tezda bir mahsulotdan ikkinchi mahsulotga o‘tkaza olsa
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Tez amal qilish uslubi uchta texnologiya va biznesning yangi
konsepsiyasini qo‘llashga asoslangan:
Birinchi texnologiya: mahsulot shtrix kodlarini avtomatik ravishda
aniqlash. Xozirgi vaqtda nima sotilayotgani to‘g‘risida aniq ma’lumotni
tez yig‘ishga imkon beradi.
Ikkinchi texnologiya: ma’lumotlarning elektron almashinuvi. Bu
nafaqat in-ternet, balki korxonalarga hujjatlangan ma’lumotlar bilan
operativ almashish im-konini beruvchi boshqa standartlar majmuasi
hamdir.
Uchinchi texnologiya: yuk birliklarini (masalan, tashish konteynerlarini)
avto-matik aniqlanishi.
Biznesning yangi konsepsiyasi, bu tovar xarakatida ishtirok etuvchi
tashkilot-lar orasidagi hamkorlik tuyg‘usidir. Ishtirokchilarning o‘zaro
kelishuvi nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Masalan, 80-yillarning oxirida
AQSH.da 90% tovarlarda shtrix kod mavjud edi. Ammo tez amal qilish
16

texnologiyasi bilan atigi bir necha yuzta xam-korlar o‘zaro bog‘langan
edilar xolos. Joriy etishning sekinligiga texnologiya yangi-ligi emas, balki
ishtirokchilar (chakana savdogarlar, distribyutorlar, ishlab-chiqa-ruvchilar)
orasidagi bir-biriga bo‘lgan ishonchsizlik tuyg‘usi sabab. Tarixan shunday
bo‘lganki har bir tashkilot ko‘proq foyda olishni, va bu ishni boshqa
tashkilot foy-dasi hisobiga amalga oshirishni ko‘zlaydi. Ushbu raqiblik
munosabatlarini yengish, texnik-texnologik masalalarni yechishdan ham
murakkabroqdir.
17

2-BOB. YETKAZIB BERUVCHILAR BILAN SAMARALI
HAMKORLIKNI O'RNATISH
Yangi joylarga turlar tashkil qilish qarorini qabul qilishdan oldin
turistik firmalar marketing izlanishlarini olib borishlari lozim. Mijozlar
ehtiyojlari, qiziqishlarini, talab tendensiyasini aniqlash zarur. Bu
iste’molchi talablarini nisbatan to’liqroq qondiradigan turpaketni
shakllantirishga yordam beradi. Bu izlanishlar yana turlarni to’g’ri
rejalashtirishni to’g’ri olib borish va xizmatlar yetkazib beruvchilar bilan
shartnoma kompaniyalarini olib borishga yordam beradi.
Tayyorgarlik ishlari yangi yo’nalish, yangi dastur bo’yicha yoki yangi
mamlakatga birinchi turistlar jo’natilishidan ikki yil oldin va undan
ko’proq ham oldin boshlanadi.
Xizmatlar yetkazib beruvchi hamkorlar bilan munosabatlar shartnoma
ko’rinishida rasmiylashtiriladi. Har bir faoliyat yilida shartnoma
kompaniyalari o’tkazilib, unda shartnomalar imzolanadi. Shartnoma
kompaniyasi oldidan quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oluvchi shartnoma
rejasi tuziladi:
● hamkor nomi;
● shartnomaning asosiy predmeti;
● shartnomaning amal qilish muddati;
● shartnomalarni tuzish muddatlari;
● alohida maiumotlar.
18

Bu reja real tasvirga - sayohat jarayonida xizmatlar bilan ta’minlash
bo’yicha turistik firma xodimlarining faoliyat sxemasini tuzishga imkon
beradi. Shartnoma rejasi tarkibi sayohat ko’rinishi va ko’rsatiladigan
xizmatlarga bog’liq. Bir necha tur ko’rinishlari bo’lsa, dastlab har bir tur
bo’yicha kichik rejalar tuziladi, keyin shartnomalar tuzish muddatlari yoki
geografik prinsiplar bo’yicha hamkorlar guruhlanadigan umumiy reja
tuziladi. Shartnoma rejasini tuzishdan oldin taxminiy hamkorlarni aniq
tasavvur qila olishimiz, shuningdek muzokaralar chog’ida shartnoma
tuzishga ham tayyor bo’lishimiz lozim.
Turistik firmalar shartnoma kompaniyasini istiqbolini ishlab chiqishda
turistik-mehmonxona yo’nalishidagi ma’lumot spravochniklaridan keng
foydalanadilar. Xalqaro turistik tashkilotlar tomonidan chop etiladigan
turistik agentliklar, mehmonxona-restoran biznesi spravochniklari
turistlarga ko’rsatiladigan dam olish va sayohatni tashkil qilish,
joylashtirish va mehmonxona xizmatlari to’g’risdagi ma’lumotlarni o’z
ichiga oladi. Shuningdek, muntazam ravishda chop etiladigan milliy,
mahalliy va korporativ spravochniklar ham xuddi shunday ma’lumotlarni
o’z ichiga oladi. Yo’l ko’rsatkichlar, yo’nalishlar, tarixiy obektlar
spravochniklari, mahalliy sanalar kalendarlari, ya’ni xizmat ko’rsatish
dasturlari va turlarni tuzishda foydalanadigan hamma narsalar
turoperatorlar yangi yo’nalishini ishlab chiqishda va shartnoma rejasini
tuzishda qo’llanadigan adabiyotlar hisoblanadi.
Xizmat yetkazib beruvchilar bilan shartnoma imzolashdan avval
muzokaralar olib boriladi. Ularni shunday o’tkazish kerakki, natijada,
kutilgan, zarur bo’lgan, yaxshi, sifatli, kerakli miqdordagi va kutilgan
narxlardagi turmahsulotga ega bo’laylik.
19

Hamkorlar bilan muzokaralarga batafsil tayyorgarlik ko’rish kerak.
Quyidagilarni tahlil qilishimiz lozim:
1. Muzokara sharoitlari - hamkordan sizga aynan nima kerak? Qanday
hajmda? Qaysi davrga? Hamkordan siz qo’shimcha ravishda nimani
xohlaysiz? Undagi, bozordagi mahsulot va xizmatlar narxi darajasi
qanday? Talablar ajratiladimi yoki yo’q?
Masalan, avvaldan buyurtma qilingan yoki tasdiqlangan mavjud grafik
bo’yicha yil davomida, har hafta, muntazam ravishda 4 kunga keladigan
turistlar guruhini (30 kishi) joylashtirish lozim. Joylashtirish, transport,
sport va ko’ngil ochish xizmatlari zarur bo’ladi. Narx o’rtacha bozor
narxidan ulgurji sotib olishga beriladigan 10% chegirma olib
tashlanganiga teng bo’lishi kerak. Turistik klass uchun xizmat ko’rsatish
va joylashtirish darajasi ajratilmaydi. Turistlar guruhi tarkibi o’rta sinf
kategoriyasi turistlari.
2. Mumkin bo’lgan qarorlarni amalga oshirish yo’llari - Kim nimani
va qaysi muddatlarda bajarayotganini aniq bilish zarur. Qanday qilib qaror
qilishning bir bosqichi boshqasiga o’tadi? Shartnoma tuzish vositalari
qanday tayyorgarlik bosqichida turibdi? Shartnoma loyihasi va
turistlarning kelish grafiklarini kim tayyorlaydi? Qo’shimcha xizmatlar
bo’yicha masalalar qanday kelishiladi? Ularni shartnomaga darhol
qo’shish kerakmi yoki yo’qmi? Shartlar shartnoma matniga qo’shiladi,
muzokaralar davomida esa ular yo qoldiriladi yoki olib tashlanadi.
3. Muzokaralar bo’yicha sizning hamkoringiz «Portreti» - hamkor
maqsadlari sizning maqsadlaringizdan qanchalik farq qiladi? Hamkor
strategiyasi qanday parametrlarga (muddatlar, xizmat ko’rsatish darajasi,
xizmatlar to’plami) asoslanadi?
20

Ushbu tavsiyanomalarni qo’llab turib, muzokaralar boshlanishidan
avval uni olib borish rejasini tuzib olish lozim. Bu sizning zaif
tomonlaringizni aniqlash va qo’shimcha yechimlarni topishga yordam
beradi. Muzokaralarni olib borish rejasi sizga hamkorlar munosabatini
oldindan bilish imkonini beradi va oldindan alternativ taklif va qarorlar
tayyorlashga yordam beradi.
Istalgan muzokaralarda nafaqat strategik yondashuv, balki psixologik
tayyorgarlik ham zarur bo’ladi. Siz muzokaralarga tayyorlandingiz va
natijada, turistlarga xizmat ko’rsatishda xizmat yetkazib beruvchilar bilan
shartnoma tuzildi. Strategik reja tayyor. Ammo siz psixologik tomondan
bunga tayyormisiz? Ko’pincha, muzokaralar noto’g’ri murojaat oqibatida
buziladi. Buning oldini olish maqsadida mutaxassislar muzokaralarni olib
borish va muloqot uyushtirishrda psixologik qoidalarini ishlab chiqdilar.
Turoperatorlar o’rtasidagi shartnomalar . Mehmonxonalar,
avialiniyalar va boshqa xizmatlar yetkazib beruvchilar bilan muzokaralar
jarayonida boriladigan joy, guruhlardagi turistlar soni va ularning kelish
sanalari belgilanganidan keyin shartnoma va bitimlarni imzolash bosqichi
keladi.
Shartnoma tomonlarining majburiyati va mas’uliyatlarini tartibga
solish uchun zarur. Xususan mehmonxonalarda sotilmagan joylar,
samolyotda bo’sh joylar qolganda yoki charter aviareyslar bekor
qilinganda har bir holat uchun jarima, sanksiyalarni ko’zda tutish uchun
zarur bo’ladi.
Turoperatorning to’g’ri tashkil qilingan shartnoma ishi uning turli
xizmatlar yetkazib beruvchilar faoliyatiga bog’liq bo’lmaslikka yordam
beradi. Yirik turoperatorlar, odatda, mehmonxonalar bilan,
arzonlashtirilgan narxlarda ma’lum joylar soniga yoki mehmonxonaning
21

to’liq bandligini ta’minlash uchun uzoq muddatli shartnoma tuzadilar.
Bunda turoperator uchun xavf ham mavjud - barcha turlari sotilmagan
hollarda bo’sh joylar uchun o’z hisobidan pul to’lashga majbur.
Uncha katta bo’lmagan yoki maxsuslashgan turoperatorlar ahamiyatli,
mustaqil, inklyuziv turlarni sota turib, mehmonxonalar bilan erkin sotish
haqida bitimga ega bo’lishi mumkin va bunda mehmonxonalar
turistlarning maksimal soni uchun joylashtirishni kafolatlashga rozi
bo’ladilar. Bunday bitimlar uncha katta bo’lmagan turistik dasturlar uchun
foydali bo’lishi mumkin, ammo ular sezilarli kamchilikka ega, chunki
mehmonxonalar egalari ba’zida ma’lum sanada mehmonxonani yopish
huquqini o’zlarida saqlab qoladilar.
Turizmda shartnomaviy o’zaro munosabatlar xalqaro va milliy
foqarolik huquq me’yorlari bilan tartibga solinadi.
Xalqaro darajada bunday munosabatlar quyidagi asosiy hujjatlar bilan
tartibga solinadi:
● turistik agentliklar uyushmalarining Butunjahon Federatsiyasi Bosh
assambleyasi tomonidan 1970 yil 22 oktabrda sayohatlar uchun
shartnoma bo’yicha Xalqaro konvensiyasi;
● Yevropa xavfsizlik va hamkorlik davlatlarining 1994 yil Venadagi
uchrashuvida qabul qilingan Turistlar shartnomalari va ularni
almashtirish bo’yicha Nizomi;
● 1929 yil 12 oktabrda qabul qilingan, 1955 yil va 1975 yillarda
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan xalqaro havo tashuvlarining
asosiy qoidalarini unifikatsiya qilish to’g’risidagi bitim (Varshava
konvensiyasi);
22

● 1967yil Bryusselda qabul qilingan yo’lovchilar va yuklarning
xalqaro avtomobil tashuvlari bo’yicha Jeneva konvensiyasi;
● 1996 yil 29 oktabrda MDH davlatlari - qatnashchilari
Parlamentlararo assambleyasi tomonidan qabul qilingan "MDH
davlatlari - qatnashchilarining turizm sohasidagi hamkorliklarining
asosiy prinsiplari haqida" va boshqalar.
Turizm sohasidagi shartnoma munosabatlari milliy darajada quyidagi
me’yoriy-huquqiy aktlar orqali tartibga solinadi:
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 02.09.2002 y. 310-
sonli "O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizm va mehmonxona
biznesini rivojlantirishning chora-tadbirlari to’g’risida"gi Qarori;
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.06.2002 y PF-3099-sonli
"O’zbekiston Respublikasida naqd xorijiy valyutalar muomalasini tartibga
solish to’g’risida"gi Farmoni;
Markaziy bank boshqaruvining 10.05.2002 y. 504-1-sonli "Yo’l
cheklarini berish va undan foydalanish tartibi to’g’risidagi Nizomiga
o’zgartirishlar kiritish haqida"gi Qarori (AV 21.05.2002 y. ro’yxatga
olingan 1115-1 -son);
Markaziy bank boshqaruvining 10.05.2002 y. 505-1-sonli "
Ayirboshlash punkti haqidagi Nizomga o’zgartirishlar kiritish
to’g’risida"gi Qarori (AV 21.05.2002 y. ro’yxatga olingan 1114-1-son);
Turistik xizmatlarni sertifikatsiyalash tartibi (O’zbekiston Respublikasi
sertifikatsiyalash milliy standartlari) (O’zdavstandart tomonidan
tasdiqlangan, AVda 18.03.2000y. ro’yxatga olingan 911-son);
Turistik guruhlarni xorijga yuborishning vaqtinchalik tartibi (AVda
07.03.2000 y. 908-son bilan ro’yxatga olingan, O’zbekturizm tomonidan
23

04.02.2000 y. 22G’217-P-son bilan. TIV, MXX, IIV tomonidan
10.02.2000 y., DCHKKtomonidan 09.02.2000 y tasdiqlangan);
O’zbekiston Respublikasining 20.08.1999y. 830-1-sonli «Turizm
to’g’risida»gi Qonuni;
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 15.04.1999y. PF-2286-sonli
"O’zbekistonda 2005 yilgacha davrda turizmni rivojlantirish davlat dasturi
to’g’risida"gi Qonuni;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 08.08.1998 y. 346-
sonli "Turistik tashkilotlar faoliyatini tashkil qilishni takomillashtirish
to’g’risida"gi Qarori;
O’zbekiston Respublikasida mehmonxona xizmatlarini ko’rsatish
qoidalari (AVda 12.01.1998 y. ro’yxatga olingan 389-son, Kommunal
xizmat ko’rsatish Vazirligi tomonidan 22.12.1997y tasdiqlangan);
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 20.10.1992 y. 484-
sonli "O’zbekturizm" Milliy kompaniyasi faoliyatini tashkil qilish
masalalari to’g’risida"gi Qarori.
Reseptiv turoperatorga xizmatlar yeikazib beruvchilar bilan
shartnoma . Xizmatlar yetkazib beruvchilar bilan shartnomalar turistlarga
xizmat ko’rsatish va hamkorlar bilan o’zaro munosabatlar masalalari
kiritilgan uslubiy shartnomalar asosida tuziladi.
Tur yo’nalishida turistlarga xizmat ko’rsatish bo’yicha xizmatlar
yetkazib beruvchi hamkorlar bilan bo’ladigan barcha o’zaro munosabatlar
yozma shartnomalar tuzish orqali rasmiylashtiriladi. Ular oldi-sotdi
shartnomasining uslubiy shakliga, yoki komissiya shartnomasiga, yoxud
ayirboshlash shartnomasi (turistik guruhlarning valyutasiz ayirboshlanishi)
shaklida bo’lishi mumkin.
24

Xizmatlar yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarning asosiy mazmuni
uslubiy shartnoma mazmuniga o’xshashdir: shartnoma predmeti, asosiy
shartlar, xizmatlar yetkazib beruvchilarning huquq va majburiyatlari,
turoperatorning huquq va majburiyatlari, tomonlar javobgarliklari, fors-
major holatlari, hamkorlarning huquqiy manzillari va rekvizitlari.
Shartnoma tomonlar orasida tegishli shaklda, barcha mavjud shartlar
bo’yicha kelishuvga erishilgan holda tuziladi. Mavjud shartlar deganda
qonunchilik tomonidan tan olingan yoki shu faoliyat uchun zarur bo’lgan
shartnoma predmeti to’g’risidagi shartlar, shuningdek, tomonlardan
birining arizasi bo’yicha kelishuvga erishish lozim bo’lgan shartlar
tushuniladi. Shunday qilib, tomonlar o’z xohishlariga ko’ra shartnoma
shartlarini o’rnatish huquqiga egalar, chunki har bir holatning turistlarga
xizmat ko’rsatish xususiyatlari va kelishiladigan tomonlarning o’zaro
munosabatlariga bog’liq bo’lgan o’ziga xosligi mavjuddir. Bunga faqat
tegishli shartlar mazmuni qonunchilik tomonidan ta’qiqlangan hollargina
kirmasligi mumkin.
Mehmonxona xo’jaligi va ovqatlantirish tashkilotlar bilan shartnoma
tuzish.
Xalqaro mehmonxona xizmatlari bilan turoperatorlar va turagentlar
o’zaro munosabatlarini tartibga soladigan bitim va hujjatlar bizga ma’lum
va keng qo’llanilib kelinmoqda. Ulardan bittasi - 1970 yilda Xalqaro
mehmonxonalar uyushmasi va Turistik agentliklar uyushmalarining
Butunjahon Federatsiyasi rahbarligida ishlab chiqilgan mehmonxona
konvensiyasidir. Konvensiya shartnoma tuzadigan tomonlar
majburiyatlarini, uning amal qilish sohalarini, mehmonxona shartnomalari
turlarini, ularni tuzishning alohida va umumiy qoidalarini, komissionlar
darajasi va to’lovlar tartibini, shuningdek, shartnomalarni bekor qilish
25

shartlarini aniqlaydi. 1979 yil Mehmonxona konvensiyasiga qator
o’zgarishlar kiritildi va u "Xalqaro mehmonxona konvensiyasi" nomini
oladi, 1993 yildan boshlab mehmonxonalar va turagentliklar
munosabatlari kodeksiga aylandi va mehmonxona shartnomalarini
tuzishda foydalanilmoqda.
Kodeks mehmonxona korxonalariga kategoriyasi va mehmonxona
joylashuvi, shuningdek, ko’rsatiladigan xizmatlar sifati bo’yicha aniq
ma’lumotlar berish majburiyatini yuklaydi. Unda turagent o’z mijozlariga
komissiya shartnomalari bo’yicha belgilangan narxlardan baland hamda
belgilash huquqiga ega emasligi qayd etiladi. Bu mehmonxonalar bilan
xuddi shu shartlar asosida ishlaydigan turoperatorlarga ham tegishlidir.
Bunda na turagent, na turoperator va na mehmonxona shartnomada
kelishilgan narxlarni oshkor qilishga haqli emas.
Turistik biznes va mehmonxona korxonalarining o’zaro
munosabatlarini tartibga soladigan hujjatlar Xalqaro mehmonxonalar
uyushmasi Kengashi (02.11.81 y.) tomonidan ma’qullangan Xalqaro
mehmonxona qoidalari va 1989 y. BTTning regional komissiyalari
tomonidan ma’qullangan klassifikatsion standartlar asosidagi
Mehmonxona klassifikatsiyalari kriteriylarining hududlararo
uyg’unlashuvi hujjati hisoblanadi.
Bu hujjatlar tavsiya harakteriga ega bo’lsada va majburiy
hisoblanmasada, ular tarkibida turizmda mehmonxona biznesi va agentlik-
operatorlik biznesi orasidagi o’zaro munosabatlarining xalqaro
amaliyotiga mustahkam kirib olgan ko’plab nizomlar mavjudir.
O’zbekiston hududida turlar tashkil qilishda va mahalliy mehmonxona
korxonalari bilan o’zaro munosabatlarda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 22.11.97 y. 389-sonli Qarori bilan tasdiqlangan
26

O’zbekiston Respublikasida mehmonxona xizmatlarini ko’rsatish
Qoidalaridan ham foydalanish lozim.
Mehmonxona xizmatlarini ko’rsatuvchi korxonalar bilan o’zaro
munosabatlar asosan quyidagi bitimlar bilan aniqlanadi:
- 30-80% bandlikni ta’minlash kafolati bilan joylar kvotasi haqida
shartnoma . Bunday shartnoma bo’yicha turistik firma mehmonxonadan
shartnomada kelishilgan davr mobaynida turistlar bilan to’ldirishi lozim
bo’lgan belgilangan miqdorda joylarni oladi. Bunda u ajratilgan joylar
kvotasining 30-80% miqdorida to’lov amalga oshirishni kafolatlaydi,
hatto, bu joylardan foydalanilmasa ham. Firma kvotaning qolgan qismini
belgilangan muddatlarda bekor qilish huquqiga ega. Firma bu shartnoma
bo’yicha mehmonxona joylariga odatdagi tariflarga nisbatan past narxlami
oladi.
- Bandlikni ta’minlash kafolatisiz joylar kvotasi haqida shartnoma .
Bu shartnoma bo’yicha firma unga ajratilgan joylar kvotasini to’ldirishga
hech qanday kafolat bermaydi. Firma mehmonxona bilan odatdagi tariflar
bo’yicha hisob-kitob qiladi.
- To’liq to’lovlarni amalga oshirish bilan joylarni qat’iy sotib olish
haqida shartnoma. Bunday shartnoma bo’yicha firma mehmonxonaga
ajratilgan joylar kvotasi bo’yicha, ularning to’lish-to’lmasligidan qat’iy
nazar, to’lovlar to’liq amalga oshirilishini kafolatlaydi. Bunday
sharoitlarda firma mehmonxonaga joylashtirish narxlarini odatdagi
narxlarga nisbatan tushirish uchun savdolashadi.
- Joriy bron qilish haqida shartnoma. Bu turistik firmalar uchun
nisbatan odatiy shartnoma hisoblanadi, ayniqsa, individual turizm bilan
shug’ullanadiganlar uchun. Shartnoma bo’yicha firma mehmonxonadan
hech qanday joylar kvotasini olmaydi. Mijozlar murojaat qilganlarida u
27

mehmonxonaga bron qilish uchun talabnoma yuboradi va undan
tasdiqlanganligi to’g’risida ma’lumot olganidan keyingina mehmonxona
xizmatlarini sotishni amalga oshiradi. Bunday shartnomalarda odatdagi
mehmonxona tariflari amal qiladi.
Istalgan variantda ham quyidagi shartlarni ko’zda tutish (kelishib
olish) kerak:
● nomerlar narxi va bron qilish;
● nomerlar turlari va ularning zarur miqdori;
● xizmat ko’rsatish (mavsum) davomiyligi;
● bo’sh davrlar;
● turistlarning ketish grafiklari;
● bir marta xizmat ko’rsatish davomiyligi va muddatlari;
● ko’rsatiladigan xizmatlar to’plami;
● ovqatlantirishni tashkil qilish shakli va miqdorini mehmonxona
restoranida ovqatlantirish variantlari;
● turistlarga ovqatlantirish xizmatini ko’rsatish vaqti;
● dam olishda maxsus qulayliklar (masalan, nogironlar, faxriylar
uchun vah.k.);
● personallar gapirishi kerak bo’lgan tillar;
● turistlar kelishini tasdiqlash muddatlari (bron qilish);
● jarima sanksiyalarini e’lon qilmasdan kelishlarni bekor qilish
muddatlari;
● bekor qilish o’lchami va muddatlari bo’yicha jarima sanksiyalari;
● ko’p miqdordagi kelishlar va doimiy bandlik uchun chegirmalar;
● miqdor jihatdan kam kelish, kelishlarning uzilishi, mehmonlarni
joylashtirishdan bosh tortish uchun moddiy javobgarliklar;
28

● boshqa spesifik masalalar (masalan, mehmonxonada sauna,
bilyarddan foydalanish nomer narxiga kiradimi yoki yo’q,
basseynning ish vaqti va boshqalar).
Bundan tashqari, xizmatlar yetkazib beruvchi hamkor berayotgan
kafolatlarga ham e’tibor berish lozim. Xizmatlar yetkazib beruvchilar bilan
munosabatlarda (shartnomada) narxlarning teskari oshishi imkonsizligi
haqidagi shartni (narxlarni faqat sotilmagan xizmatlargagina oshirish
mumkin) ko’rib chiqish kerak va bu shartning bajarilishi mexaniznmi
ishlab chiqish lozim.
Ovqatlantirish korxonasi bilan shartnoma. Bunday shartnomalar
alohida ovqatlantirish korxonalari bilan to’ziladi, agar ovqatlantirish
turistlarni joylashtirish vositalaridan tashqarida amalga oshirilsa va
mehmonxona korxonalari bilan shartnomalarga kiritimagan bo’lsa. Bu
yo’nalishli, tematik turlarda bo’lishi mumkin.
Bunday shartnomalarda quyidagilar aks ettirilishi lozim:
● bir vaqtning o’zida xizmat ko’rsatiladigan turistlar soni;
● buyurtmalarning o’lchami va muntazamligi;
● ovqatlantirish ko’rinishi (shved stoli, xizmat ko’rsatish va);
● taomnomalarning taxminiy variantlari;
● turli ovqatlantirish ratsionlariga taxminiy narxlar;
● ko’p sonli mijozlar yoki mijozlar bilan doimiy ta’minlanganlik
uchun chegirmalar;
● ovqatlantirish uchun buyurtmalar berish muddatlari;
● jarima sanksiyalarisiz buyurtmalarni bekor qilishning oxirgi
muddatlari;
29

● u yoki bu tomon aybi bilan ovqatlantirishdagi uzilishlar uchun
muddatlari belgilangan moddiy javobgarlik.
Avtotransport korxonalari va aviakompaniya bilan shartnomalar.
Turistlarni avtotransport yordamida tashishni tashkil qilishning o’zaro
Xalqaro munosabatlari 1982 yil 26 mayda Dublinda qabul qilingan
avtobuslarda yo’lovchilarni nomuntazam Xalqaro tashuvlari to’g’risidagi
Yevropa bitimi bilan tartibga solinadi. Ushbu Bitimga muvofiq
nomuntazam Xalqaro yo’lovchilar tashishni tashkil qilishda Sharqiy va
G’arbiy Yevropa mamlakatlarida avtobus bortida bo’lishi lozim bo’lgan
maxsus nazorat hujjatidan (yo’l varaqalari) foydalaniladi.
Avtotransport korxonalari bilan o’zaro shartnoma munosabatlari
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi ("Tashuvlar" bobi); tegishli
idoralar buyruqlari bilan tasdiqlangan avtobuslarda yo’lovchilarni tashish
xavfsizligini ta’minlash haqidagi Nizom va avtomobil transporti nizomi
bilan tartibga solinadigan transport vositalarini ekipaji (haydovchisi) bilan
ijaraga olish shartnomasi asosida o’rnatiladi.
Transport vositalarini ekipaji bilan ijaraga olish shartnomasi bo’yicha
ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga (turfirmaga) transport vositasini
vaqtinchalik foydalanishga, haq to’lash asosida beradi va avtoransport
vositasini boshqarish va undan texnik foydalanish bo’yicha xizmat
ko’rsatadi.
Avtobus haydovchilari tomonlarning shartnomada keltirilgan tartib va
qoidalariga hamda odatdagi amaliyot talablariga javob berishlari lozim.
Chunki ular ijaraga beruvchi tomon xodimlari hisoblanadilar va
avtoransport kompaniyasining avtotransport vositasini boshqarish hamda
undan texnik foydalanish bilan bog’liq ko’rsatmalariga, shuningdek,
30

turfirmaning avtobusdan tijorat maqsadida foydalanishiga tegishli
ko’rsatmalariga bo’ysunadilar. Agar transport vositalarini ekipaji bilan
ijaraga olish shartnomasida boshqacha nazarda tutilmagan bo’lsa, sug’urta
qilish qonun yoki shartnoma kuchga kirishi uchun zarur deb topilgan
hollarda transport vositasini sug’urta qilish majburiyati va ularga yoki
uchinchi shaxslarga avtobusdan foydalanish bilan bog’liq yetkazilgan
zarar mas’uliyati ijaraga beruvchi zimmasiga yuklatiladi.
Agar avtobusning ekipaji bilan ijaraga olish shartnomasida boshqacha
nazarda tutilmagan bo’lsa, turfirma avtobusdan foydalanish bilan bog’liq,
foydalanish jarayonida zarur bo’ladigan yoqilg’i va boshqa materiallar
uchun harajatlarni, yig’imlar (to’xtash joyi, yo’l uchun) bo’yicha
harajatlarni o’z zimmasiga oladi. Bundan tashqari avtotransport korxonasi
bilan shartnomada quyidagilarni kelishib olish zarur: turistlarga xizmat
ko’rsatish uchun ajratiladigan avtotransport vositalarining markasini;
narxlar va tariflarni; avtotransport grafigi va ishlash muddatlarini;
avtotransportdan foydalaniladigan yo’nalishlari; avtotransport ajratish
uchun talabnoma berish muddatlarini; jarima sanksiyalarisiz
talabnomalarni bekor qilish muddatlari; turistlarga xizmat ko’rsatish uchun
avtotransport berilishidagi uzilishlar uchun ATK javobgarligi;
avtotransportdan foydalanishdagi uzilishlar uchun turistik firma
javobgarligi; turistlar kech qolganda avtotransportning maksimal kutish
muddatlari; avtotransport kech qolganda (berilmaganda) turistlarning
maksimal kutish muddatlari; xizmat ko’rsatishda avtotransport vositasidan
foydalanishda ekskursovodlar, gidlar, turistlarning huquq va
majburiyatlari; chegirmalar va imtiyozlar (imkoni mavjud variantlari).
Xalqaro vamamlakatimiz turizmida avtobus turlarida turistlar
xavfsizligini va xizmat ko’rsatish standartlarini ta’minlash bo’yicha chora-
31

tadbirlar ko’rilmoqda. Ko’p davlatlarda turistlar va ekskursantlarni
avtobuslarda tashishni litsenziyalash amaliyotga kiritilgan.
Yevropa transport komissiyasi qarori bilan haydovchi joyi bilan
birgalikda 9 va undan ortiq joyga ega bo’lgan barcha avtobuslarni maxsus
nazorat pribori - taxograf bilan ta’minlash talabi kiritilgan. Bu,
samolyotdagi "qoraquti" analogi, qurilma yo’nalishda haydovchi va
avtobus harakatini nazorat qiladi va barcha ma’lumotlarni
taxogrammalarga yozib boradi. Turistik avtobusda taxograf mavjudligi
bilan ham avtotransport korxonasi bilan tuziladigan shartnomaga kiritiladi.
Yevropa yo’nalishlarini tashkil qilishda mazkur band, shuningdek, yo’l
varaqalari mavjudligi ham shartnomada kelishilib olinishi lozim.
Aviakompaniyalar bilan shartnomalar. Barcha aviatashuvlar
qoidalari mamlakatimizda xalqaro bitimlar bilan tartibga solinadi va
ulardan biri "Xalqaro havo tashuvlariga tegishli ba’zi qoidalarni
unifikatsiyalash to’g’risidagi" 1929 y. Varshava konvensiyasi bo’lib, 1959
y. o’zgartirishlar kiritilgan holda qabul qilingan (Gamburg qoidalari).
Aviatashuvchilar bilan o’zaro shartnoma munosabatlari O’zbekiston
Respublikasi Fuqarolik Kodeksi ("Tashuvlar" bobi) asosida amalga
oshiriladi.
Aviakompaniyalar bilan shartnomalar uch ko’rinishda bo’lishi
mumkin: a) muntazam aviareyslardagi joylar kvotasi bo’yicha
shartnomalar; b) agentlik bitimlari; v) charter (samolyotni ijaraga olish).
Joylar kvotasi qattiq yoki yumshoq bo’lishi mumkin. Bu ham
shartnoma shartlariga, ham maxsus imtiyoz va chegirmalarga ta’sir qiladi.
Joylarning qattiq kvotasida joylar sotilmasligi uchun barcha javobgarlik,
joylar sotilmasligining sabablaridan qat’iy nazar, turistik firma zimmasiga
tushadi. Moliyaviy yo’qotishlar turfirma hisobiga bo’ladi. Joylarning
32

yumshoq kvotasida turfirma uchun, turistik yo’llanmalar sotilmaganligi
sababli, joylar kvotasini yoki uning bir qismini bekor qilish mumkin
bo’lgan muddatlar belgilanadi. Bu muddatlar qolgan joylarni
aviakompaniyaning o’zi yoki uning boshqa agentlari orqali sotishni ko’zda
tutadi. Muntazam aviareyslardagi joylar kvotasi bo’yicha
aviakompaniyalar bilan shartnomalar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
● boriladigan joy belgilangan, turlarning "borish" va "kelish"
yo’nalishlarida amal qilish grafigi;
● har bir guruhdagi turistlar soni (joylar kvotasi);
● talabnomalar berish va aviachiptalar sotib olish muddatlari;
● chiptalarga buyurtmalarni jarima ushlab qolinmaydigan holda bekor
qilish (yumshoq blok);
● sotib olinadigan chiptalarga tariflar turlari, imtiyozli tariflar berish
shartlari;
● joylar kvotasiga chegirmalar va imtiyozlar;
● sotib olingan, ammo ishlatilmagan chiptalarni qaytarish muddatlari
va tartibi, qaytarish muddatlaridan kelib chiqadigan moddiy
javobgarlik (yumshoq blok).
Temir yo’l va ekskursiya xizmati ko’rsatuvchi firmalar bilan
shartnoma tuzish.
Maxsuslashtirilgan turistik poyezdlarni ijaraga olish shartnomasi.
Shunday qotib qolgan mulohaza mavjud, har bir temir yo’l safari, ayniqsa,
uzoq davom etadigani, zerikarli va noxushdir. Ammo ko’pgina xorijiy
mamlakatlar amaliyoti poyezdlarda safarlar bir punktdan boshqasiga
majbur qilinmagan holda ko’chish va qiziqarli sayohat bo’lishi
mumkinligini ko’rsatmoqda. Bu haqiqatni maxsuslashtirilgan temir yo’l
33

turlarini taklif etadigan xorijiy turfirma va operatorlar allaqachon tushunib
yetishgan. Ularni olib borish tipologiyasini g’arb mutaxassislari
mukammallashtirilgan darajaga olib bordilar.
Standart temir yo’l turlarini shart ravishda uch mustaqil kategoriyalarga
ajratish mumkin: bir kunlik, uncha uzoq davom etmaydigan (2-3 sutka),
ko’p kunlik (5 kun va undan ortiq).
Maxsus turistik-ekskursion poyezdni ijaraga olish shartnomasiga
quyidagilar kiradi:
● barcha to’xtash punktlari ko’rsatilgan safar yo’nalishi;
● vagonlar va vagon-restoranlarning ijara qiymati;
● yo’nalishdagi har bir punktdagi to’xtash davomiyligi va sanalari;
● ko’rsatilgan sayohat muddatlari;
● vagonlar va ulardagi joylar miqdori, vagonlar ijarasi qiymati;
● vagon-restoranlar soni;
● kishi boshiga choyshablar almashtirilishi miqdori;
● yo’nalish masofasi (kilometraj) va yo’l haqi qiymati;
● sayohatni bekor qilish muddatlari (yo’lga chiqilishidan kamida 20
sutka aval);
● poyezdda ko’rsatiladigan xizmatlar (choy, choy mahsulotlari,
kupega
nonushta olib kelish va hokazo).
2.2 Ochiq va shaffof aloqa kanallarini yaratish
Yetkazib beruvchilar bilan ochiq va shaffof aloqa kanallarini yaratish
zamonaviy biznesda muvaffaqiyatga erishish uchun juda muhimdir. Ochiq
34

va shaffof aloqa kompaniyaning yetkazib beruvchilari bilan samarali va
ishonchli hamkorlikni ta'minlaydi, bu esa tashkilotning operatsion
samaradorligini oshiradi, xarajatlarni kamaytiradi va bozorga tez
moslashish imkonini yaratadi. Quyida bu mavzu bo'yicha muhim jihatlar
keltirilgan:
Ishonchni Mustahkamlash ochiq va shaffof aloqa kanallari yetkazib
beruvchilar bilan ishonchni oshiradi. O'zaro ma'lumotlar almashish,
muammolarni aniqlash va ularni tezda hal qilish kompaniya va yetkazib
beruvchilar o'rtasida ishonchli va do'stona munosabatlarni rivojlantiradi.
Bu esa kelajakdagi hamkorlikni mustahkamlaydi va yuzaga keladigan
muammolarni osonlik bilan hal qilish imkoniyatini yaratadi. Ma'lumotlarni
O'zaro Almashish ochiq aloqa kanallari yordamida kompaniyalar va
yetkazib beruvchilar o'rtasida zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar tez va
samarali tarzda almashiladi. Masalan, yetkazib berish muddatlari,
mahsulot sifati, narxlar o'zgarishlari yoki yangi mahsulotlar haqida o'z
vaqtida xabardor qilish muhimdir. Ma'lumotlar aniq va to'g'ri berilganda,
ikki tomonlama hamkorlik muvaffaqiyatli bo'ladi. Muammolarni Erta
Aniqlash va Hal Etish ochiq va shaffof aloqalar orqali yuzaga keladigan
muammolarni vaqtida aniqlash mumkin. Agar muammolar yoki
kechikishlar bo'lsa, ular to'g'risida ma'lumotlar o'z vaqtida almashiladi,
shuning uchun yechimlar tezda ko'rib chiqilishi mumkin. Bu holat biznes
jarayonlarida uzilishlar va kelishmovchiliklarni oldini olishga yordam
beradi. Tezkor Qarorlar Qabul Qilish ochiq aloqa kanallari tashkilotga va
uning yetkazib beruvchilariga tezkor qarorlar qabul qilish imkoniyatini
beradi. Masalan, narx o'zgarishlari, yangi talablar yoki texnologik
35

o'zgarishlar to'g'risida ma'lumot olish orqali kompaniya tezda moslashish
imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu, o'z navbatida, raqobatbardoshlikni oshiradi.
Kengaytirilgan Hamkorlik va Innovatsiyalar o chiq va shaffof aloqa
yetkazib beruvchilarni kompaniyaning innovatsion tashabbuslariga jalb
qilish imkonini yaratadi. Masalan, yangi mahsulotlar yaratish yoki ishlab
chiqarish jarayonlarini optimallashtirish bo'yicha fikrlar almashish uchun
ochiq muloqot muhimdir. Yaxshi aloqa kanallari orqali kompaniya va
yetkazib beruvchilar birgalikda yangi texnologiyalar yoki mahsulotlar
bo'yicha innovatsiyalarni ishlab chiqishlari mumkin. Kutilgan Sifat va
Yetkazib Berish Talablariga Muvofiqlik o chiq aloqa yordamida
kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida aniq kutuvlar va talablar
belgilanadi. Mahsulot sifati, yetkazib berish vaqti va boshqa shartlar
to'g'risida o'zaro kelishuvlar qilinadi. Bu jarayon har ikki tomonning xato
va tushunmovchiliklar yuzaga kelishini oldini olishga yordam beradi va
sifatni ta'minlashni osonlashtiradi . Xatoliklarni Oldini Olish a gar
kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida ochiq va shaffof aloqa bo'lsa,
xatoliklar yoki noaniqliklar kamroq bo'ladi. Shartnomalar, etkazib berish
shartlari yoki mahsulot xususiyatlari to'g'risida aniq tushuncha bo'lishi,
kelishmovchiliklar va noto'g'ri qarorlarni kamaytiradi. Bu esa operatsion
samaradorlikni oshiradi. Uzoq Muddatli Hamkorlikni Ta'minlash o chiq va
shaffof aloqa orqali kompaniyalar yetkazib beruvchilar bilan uzoq
muddatli va barqaror hamkorlikni rivojlantiradi. Yetkazib beruvchilar
o'zlarining ehtiyojlarini, qiyinchiliklarini va imkoniyatlarini erkin tarzda
ifoda etishlari mumkin, va bu kompaniyaning javoblari ularni
qoniqtiradigan darajada bo'ladi. Bunday munosabatlar uzoq muddatli
muvaffaqiyatni ta'minlashga yordam beradi. Texnologik Vositalar va
36

Platformalar o chiq va shaffof aloqalarni amalga oshirish uchun zamonaviy
texnologik vositalardan, masalan, ERP (Enterprise Resource Planning)
tizimlari, bulutli platformalar, mobil ilovalar yoki boshqa korporativ
kommunikatsiya vositalaridan foydalanish mumkin. Bu platformalar
yordamida ma'lumotlar osonlik bilan almashiladi va real vaqtda xabarlar
uzatiladi. Shuningdek, analitik vositalar orqali hamkorlik jarayonlarini
yaxshilash mumkin. Axborot Xavfsizligi va Maxfiylik a lohada
shaffoflikni ta'minlash bilan birga, ma'lumotlarning xavfsizligini
ta'minlash ham muhimdir. Yetkazib beruvchilar bilan barcha zaruriy
ma'lumotlar almashilganda, maxfiylikka rioya qilish va ma'lumotlarni
xavfsiz saqlashga alohida e'tibor qaratish kerak. Bu, o'z navbatida,
ishonchni oshiradi va potentsial xavf-xatarlarni kamaytiradi.
2.3 Doimiy aloqa va fikr almashish
Yetkazib beruvchilar bilan doimiy aloqa va fikr almashish zamonaviy
biznesda muvaffaqiyatli hamkorlikning asosiy omillaridan biridir. Bu
aloqa tizimi kompaniyaning ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish, sifatni ta'minlash, muammolarni tezda hal qilish va
bozorga moslashishni osonlashtirishga yordam beradi. Yetkazib
beruvchilar bilan doimiy aloqa va fikr almashishning ahamiyati
quyidagilarda aks etadi: Muammolarni Tezda Hal Qilish doimiy aloqa va
fikr almashish yetkazib beruvchilar bilan yuzaga kelgan muammolarni tez
va samarali hal qilish imkonini yaratadi. Masalan, mahsulot sifati bilan
bog'liq muammolar yoki kechikishlar yuzaga kelsa, kompaniya va
yetkazib beruvchi o'rtasida shoshilinch ravishda muammoni aniqlash va
yechimlar ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu jarayon, uzoq
muddatda biznesning samaradorligini oshiradi va ishlab chiqarish
jarayonlarida uzilishlarning oldini oladi. Sifatni Yaxshilash doimiy fikr
37

almashish orqali kompaniya yetkazib beruvchilarga mahsulot yoki xizmat
sifatini yaxshilash bo'yicha takliflar va muhokamalarni taqdim etadi. Shu
tarzda, yetkazib beruvchilar o'z mahsulotlarini yoki xizmati sifatini
yaxshilash bo'yicha muntazam ravishda yangiliklar va ko'rsatmalar
olishadi. O'z navbatida, kompaniya sifatni yuqori darajada saqlab, mijozlar
ehtiyojlariga moslashishni davom ettiradi.Inovatsiyalarni Qo'llab-
Quvvatlash yetkazib beruvchilar bilan doimiy aloqalar innovatsion
g'oyalarni birgalikda ishlab chiqishga imkon beradi. Kompaniya va
yetkazib beruvchilar birgalikda yangi mahsulotlar yoki texnologiyalarni
ishlab chiqishda hamkorlik qilishlari mumkin. Doimiy fikr almashish
orqali yangi yechimlar va innovatsiyalarni amalga oshirish, bozorga yangi
mahsulotlarni chiqarishda yoki ishlab chiqarish jarayonlarini
takomillashtirishda yordam beradi. Loyihalarga Qarshi Moslashish
zamonaviy biznesda bozor talablarining o'zgarishi tez-tez ro'y beradi.
Yetkazib beruvchilar bilan doimiy aloqa bu o'zgarishlarga tezda javob
berishga imkon beradi. Mijozlarning yangi ehtiyojlarini qondirish yoki
yangi texnologiyalarni joriy etishda, yetkazib beruvchilar bilan o'zaro
muloqot yordamida strategik rejalashtirish va yangilanishlarni amalga
oshirish osonlashadi. Xarajatlarni Boshqarish etkazib beruvchilar bilan
doimiy aloqalar xarajatlarni boshqarish va tejashda ham muhim rol
o'ynaydi. Kompaniya yetkazib beruvchilarga o'z ehtiyojlari, narxlar va
yetkazib berish shartlari haqida doimiy ravishda xabar berib turishi, bu esa
o'z navbatida eng yaxshi shartlarni olish, chegirmalar va boshqa iqtisodiy
imkoniyatlarni yaratadi. Boshqa tomondan, yetkazib beruvchilar ham o'z
mahsulotlari yoki xizmatlari haqida kompaniyaga tez-tez ma'lumot taqdim
etishadi, bu xarajatlarni nazorat qilishda yordam beradi. Yetkazib
Beruvchilarni Boshqarish va Motivatsiya doimiy aloqa va fikr almashish
38

kompaniyaning yetkazib beruvchilarni boshqarish va motivatsiya
qilishdagi samaradorligini oshiradi. Yetkazib beruvchilar kompaniyaning
ehtiyojlari va kutgan talablariga javob berish uchun o'z ishlarini
yaxshilashga intiladi. Bu orqali kompaniya hamkorlariga yaxshi shartlar
yaratib, ularni samarali ishlashga undaydi, bu esa kelajakdagi hamkorlikni
yanada mustahkamlashga yordam beradi. Doimiy Monitoring va
Yangilanishlar yetkazib beruvchilar bilan doimiy aloqa kompaniyaning
barcha jarayonlarni, shu jumladan, yetkazib beruvchilarning faoliyatini va
ish samaradorligini monitoring qilish imkonini beradi. Fikr almashish
jarayonida, kompaniya va yetkazib beruvchilar o'z faoliyatlarida qanday
yaxshilanishlar kiritish mumkinligi haqida ma'lumot olishadi. Bu, ayniqsa,
yetkazib berish muddatlari, mahsulot sifatini yaxshilash va xizmat
ko'rsatish sohalarida foydalidir. Kelajakdagi Hamkorlikni Mustahkamlash
doimiy aloqalar nafaqat mavjud ehtiyojlarni qondirishga yordam beradi,
balki kelajakda yuzaga keladigan imkoniyatlarni aniqlashda ham
foydalidir. Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasidagi ochiq va
muntazam muloqot, kelajakdagi strategik hamkorliklar va loyihalar uchun
yangi imkoniyatlar yaratadi. Bu orqali kompaniya o'zining biznes
jarayonlarini yaxshilash va raqobatbardoshligini oshirish imkoniga ega
bo'ladi. Xatoliklarni Kamaytirish doimiy aloqa orqali xatoliklar va
tushunmovchiliklar kamayadi. Mahsulotlar, xizmatlar yoki boshqa shartlar
to'g'risida yetkazib beruvchilarga muntazam ravishda xabar berish va fikr
almashish xatoliklarni oldini olishga yordam beradi. Shuningdek, har ikki
tomonning kutgan talablariga mos keladigan yechimlar ishlab chiqish
orqali, kelishmovchiliklar va qoniqarsizliklar kamayadi. Mijozlarga
Yaxshi Xizmat Ko'rsatish yetkazib beruvchilar bilan doimiy aloqalar
kompaniyaga mijozlarga yuqori sifatli va o'z vaqtida xizmat ko'rsatishni
39

ta'minlash imkoniyatini yaratadi. Kompaniya mijozlarining talablarini
yaxshiroq tushunib, yetkazib beruvchilar bilan o'zaro fikr almashish orqali
mijozlarga eng yaxshi mahsulotlar va xizmatlarni taqdim etishga erishadi.
3-BOB. YETKAZIB BERUVCHILAR BILAN MUNOSABATLARNI
YAXSHILASH VA RIVOJLANTIRISH

Yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarni yaxshilash va rivojlantirish
zamonaviy biznesda muvaffaqiyatli ishlashning muhim jihatlaridan biridir.
Yetkazib beruvchilar kompaniyaning ishlab chiqarish jarayonlarida muhim
rol o'ynaydi va ular bilan yaxshi munosabatlar o'rnatish kompaniyaning
sifat, samaradorlik, raqobatbardoshlik va barqaror o'sishiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi. Quyida bu mavzu bo'yicha ba'zi asosiy jihatlar keltirilgan:
O'zaro Ishonchni Mustahkamlash
Yetkazib beruvchilar bilan mustahkam va ishonchli munosabatlarni
o'rnatish kompaniyaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta'minlashga
yordam beradi. O'zaro ishonchni mustahkamlash uchun kompaniyalar
o'zgaruvchan shart-sharoitlarga moslashishda yetkazib beruvchilarni
qo'llab-quvvatlashi va ularning ehtiyojlarini inobatga olishi kerak. Yaxshi
munosabatlar kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida o'zaro
ishonchni yaratadi, bu esa har ikki tomonning samarali ishlashiga imkon
yaratadi.
Aniq va Ochiq Aloqalar
Yetkazib beruvchilar bilan yaxshi munosabatlar o'rnatish uchun aniq va
ochiq muloqot zarur. Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida o'zaro
aloqalar davomida har bir tomon o'z talablarini, ehtiyojlarini va kutgan
40

natijalarini aniq ifodalashi kerak. Doimiy aloqalar orqali kompaniya
yetkazib beruvchilarni yangi talablar, o'zgarishlar va bozordagi yangiliklar
haqida xabardor qilishi, shu bilan birga, yetkazib beruvchilar ham o'z
takliflarini va muammolarini bildirishlari mumkin. Bu aloqalar
muvaffaqiyatli hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi.
Muvaffaqiyatli Hamkorlikni Yaratish
Yetkazib beruvchilar bilan doimiy va samarali hamkorlikni yaratish
kompaniyaning mahsulot va xizmat sifatini oshirishga yordam beradi.
Kompaniya va yetkazib beruvchilar birgalikda yangi mahsulotlar yoki
xizmatlarni yaratish, ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish va
innovatsiyalarni joriy etishda hamkorlik qilishi mumkin. Muvaffaqiyatli
hamkorlik nafaqat qisqa muddatda, balki uzoq muddatda ham ikkala
tomon uchun foydali bo'ladi.
Qiyinchiliklar va Muammolarni Birgalikda Hal Qilish
Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilash
uchun qiyinchiliklar va muammolarni birgalikda hal qilish zarur. Yetkazib
beruvchilar bilan samarali hamkorlik, muammolarni tezda aniqlash va
ularni hal qilishni osonlashtiradi. Agar yetkazib beruvchilar o'zaro
muloqotda bo'lsa, kompaniya va ular birgalikda yechimlarni topishga
harakat qilishadi. Bu jarayon ishlab chiqarishdagi uzilishlarni kamaytiradi
va kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasidagi ishonchni yanada
mustahkamlaydi.
Motivatsiya va Rag'batlantirish
Yetkazib beruvchilarni rag'batlantirish va motivatsiya qilish yaxshi
munosabatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Kompaniya va yetkazib
41

beruvchilar o'rtasida ilg'or ish faoliyatini rivojlantirish uchun
rag'batlantiruvchi tizimlarni yaratish mumkin. Masalan, yaxshi ishlagan
yoki yuqori sifatli mahsulotlarni taqdim etgan yetkazib beruvchilarga
mukofotlar yoki imtiyozlar berish, ularning samarali ishlashini
rag'batlantiradi. Motivatsiya va rag'batlantirish, o'z navbatida,
kompaniyaning o'zgaruvchan ehtiyojlariga tez moslashishini ta'minlaydi.
Uzoq Muddatli Hamkorlikni Rivojlantirish
Yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli hamkorlikni rivojlantirish
kompaniya uchun barqaror va ishonchli ta'minot zanjirini yaratishga
yordam beradi. Bu hamkorlik, bir tomondan, yetkazib beruvchilarni uzoq
muddatli yutuqlar va o'sish uchun rag'batlantirsa, boshqa tomondan,
kompaniya uchun samarali va izchil ta'minotning asosini tashkil etadi.
Uzoq muddatli munosabatlar yaratish orqali kompaniya yetkazib
beruvchilar bilan o'zaro kelishuvlar, shartnomalar va sharoitlar asosida
o'zgarishlarga tayyor bo'lishi mumkin.
Texnologiya va Yangi Yechimlarni Integratsiya Qilish
Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida yaxshi munosabatlar o'rnatish
uchun yangi texnologiyalar va yechimlarni birgalikda integratsiya qilish
muhimdir. Innovatsiyalar va texnologik yangilanishlar biznesning
samaradorligini oshiradi. Yetkazib beruvchilar bilan yaxshi
munosabatlarni rivojlantirishda avtomatizatsiya, ma'lumotlar almashish
tizimlari va boshqa ilg'or texnologiyalar yordamida ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirish va sifatni oshirish mumkin.
O'zaro Fikr Almashish va Takliflar
42

Yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarni rivojlantirishda o'zaro fikr
almashish muhim o'rin tutadi. Kompaniya va yetkazib beruvchilar
o'rtasidagi o'zaro fikr almashish, mahsulotlar va xizmatlar sifati, ishlab
chiqarish jarayonlari va bozor talablariga moslashishda foydalidir. Bu fikr
almashish jarayonida yangi g'oyalar, takliflar va yechimlar rivojlanadi, bu
esa hamkorlikni yanada kuchaytiradi.
Sifatni Yaxshilash va Standartlarni Belgilash
Yetkazib beruvchilar bilan yaxshi munosabatlar o'rnatish kompaniyaga
mahsulotlar yoki xizmatlar sifatini yaxshilashda yordam beradi. Sifatni
boshqarish tizimlarini joriy etish va yetkazib beruvchilarni sifatni nazorat
qilishda faol ishtirok etishga chaqirish muhimdir. Yetkazib beruvchilar
bilan aniq belgilangan standartlar va sifat talablari yordamida mahsulotlar
yuqori sifatda va o'z vaqtida taqdim etilishi mumkin.
Muvaffaqiyatni Baham Ko'rish
Yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarni yaxshilashda muvaffaqiyatlarni
birgalikda nishonlash muhimdir. Kompaniya va yetkazib beruvchilar
o'rtasidagi muvaffaqiyatlarni baham ko'rish, birgalikda o'sishni
ta'minlaydi. Bu orqali ular o'z faoliyatlarini yanada takomillashtiradi va
kelajakdagi o'sish uchun imkoniyatlar yaratadi.

3.2Yetkazib beruvchilarni qo'llab-quvvatlash dasturlari
Yetkazib beruvchilarni qo'llab-quvvatlash dasturlari (supplier support
programs) zamonaviy biznesda kompaniya va uning yetkazib beruvchilari
o'rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash, ta'minot zanjirining
samaradorligini oshirish va o'zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirishda
43

muhim rol o'ynaydi. Ushbu dasturlar yetkazib beruvchilarning ishlash
sharoitlarini yaxshilash, ularni rag'batlantirish va biznes jarayonlarini
optimallashtirishga yordam beradi. Quyida yetkazib beruvchilarni qo'llab-
quvvatlash dasturlari haqida batafsil ma'lumot keltirilgan:
Moliyaviy Qo'llab-quvvatlash
Yetkazib beruvchilarni qo'llab-quvvatlash dasturlarining bir turi moliyaviy
yordamni o'z ichiga oladi. Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasidagi
munosabatlarni mustahkamlash uchun quyidagi moliyaviy yordam turlari
mavjud:
● To'lov shartlari : Yetkazib beruvchilarga to'lovlarni o'z vaqtida
amalga oshirish uchun qulay shartlar taklif qilish. Bu, masalan,
kredit shartlari, muddatli to'lovlar yoki ilg'or to'lovlarni o'z ichiga
olishi mumkin.
● Moliya yordamining belgilanishi : Katta loyihalarni amalga
oshirishda yetkazib beruvchilarga boshlang'ich kapitalni yoki qisqa
muddatli qarzlarni taqdim etish.
● Chegirmalar va bonuslar : To'lovlarni o'z vaqtida amalga oshirgan
yoki yuqori sifatli mahsulotlarni yetkazgan yetkazib beruvchilarga
chegirmalar va bonuslar berish.
Texnik va Operatsion Yordam
Yetkazib beruvchilarni qo'llab-quvvatlash dasturlarining bir qismi sifatida
kompaniyalar texnik va operatsion yordam ko'rsatishi mumkin. Bu yordam
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
44

● Texnik maslahatlar va treninglar : Yetkazib beruvchilarni yangi
texnologiyalar va ishlab chiqarish usullariga oid treninglar bilan
ta'minlash. Bu orqali ular mahsulot sifatini oshirish yoki ishlab
chiqarish jarayonlarini optimallashtirishda yordam oladi.
● Inventarizatsiya va resurslarni boshqarish : Yetkazib
beruvchilarga tovarlar va materiallar inventarizatsiyasini
boshqarishda yordam berish, shu jumladan, eng yaxshi amaliyotlarni
o'rgatish va resurslarni samarali taqsimlash.
● Sifat nazorati va monitoring : Yetkazib beruvchilarning
mahsulotlarini doimiy ravishda nazorat qilish va sifatni oshirish
uchun qo'llab-quvvatlash.
Innovatsion Hamkorlik
Kompaniyalar va yetkazib beruvchilar o'rtasidagi hamkorlikni
rivojlantirish uchun innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash dasturlarini
yaratish mumkin:
● Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish : Yetkazib beruvchilar bilan
birgalikda yangi mahsulotlar yoki xizmatlar ishlab chiqish.
Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida yangi g'oyalar va
texnologiyalarni ishlab chiqish uchun qo'llab-quvvatlash.
● Innovatsion jarayonlarni joriy etish : Yetkazib beruvchilarga yangi
ishlab chiqarish texnologiyalarini va metodlarini joriy etishda
yordam berish. Bu innovatsion yechimlar va samaradorlikni
oshiradi.
Treninglar va Ta'lim
45

Yetkazib beruvchilarni qo'llab-quvvatlash dasturlariga ularni ta'lim va
malaka oshirish imkoniyatlarini yaratish kiradi:
● Sifatni oshirish uchun treninglar : Yetkazib beruvchilarga
mahsulot sifatini yaxshilash va yangi sifat standartlariga rioya qilish
bo'yicha treninglar taqdim etish.
● Boshqaruv va menejment bo'yicha ta'lim : Yetkazib beruvchilarga
samarali menejment va operatsiyalarni boshqarish uchun zarur
bo'lgan boshqaruv ko'nikmalarini rivojlantirish bo'yicha kurslar.
● Ijtimoiy mas'uliyat bo'yicha treninglar : Yetkazib beruvchilarga
ijtimoiy mas'uliyat va ekologik barqarorlikni ta'minlash bo'yicha
treninglar o'tkazish.
Loyihalarni Qo'llab-quvvatlash va Tashkiliy Yordam
Kompaniyalar yetkazib beruvchilarga o'z loyihalarini amalga oshirishda
tashkilotlar tomonidan qo'llab-quvvatlashni taqdim etishlari mumkin:
● Loyihalarga sarmoya kiritish : Katta loyihalarni amalga oshirish
uchun yetkazib beruvchilarga investitsiya yoki yordam ko'rsatish.
Bu, masalan, yangi ishlab chiqarish uskunalarini xarid qilish yoki
operatsion xarajatlarni kamaytirish uchun moliyaviy yordam berish.
● Raqobatbardoshlikni oshirish : Yetkazib beruvchilarga
raqobatbardoshligini oshirish uchun tavsiyalar va qo'llab-quvvatlash.
Bu o'z ichiga bozorni tahlil qilish, yangi mijozlarni jalb qilish va
innovatsiyalarni rivojlantirishni oladi.
O'zaro Aksiyadorlik va Foizli Hamkorlik
46

Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida o'zaro aksiyadorlik va foizli
hamkorlikni joriy etish orqali uzoq muddatli manfaatlarni ta'minlash
mumkin:
● Aksiyadorlik dasturlari : Yetkazib beruvchilarni kompaniyaning
aksiyadori qilish orqali ular bilan yanada yaqin hamkorlik o'rnatish.
Bu o'zaro manfaatlarni oshiradi va kompaniya va yetkazib beruvchi
o'rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi.
● Foizli shartlar : Yetkazib beruvchilarga kompaniya bilan uzoq
muddatli shartnomalar asosida foyda olish imkoniyatlarini berish,
masalan, bozordagi o'zgarishlarga mos ravishda narxlar va shartlarni
belgilash.
Sifat va Barqarorlikka Yo'naltirilgan Qo'llab-quvvatlash
Sifat va barqarorlikni oshirish uchun qo'llab-quvvatlash dasturlari:
● Barqarorlik bo'yicha qo'llab-quvvatlash : Yetkazib beruvchilarni
ekologik barqarorlik va ijtimoiy mas'uliyatni ta'minlashda yordam
berish. Bu resurslardan samarali foydalanishni, chiqindilarni
kamaytirishni va atrof-muhitni muhofaza qilishni o'z ichiga oladi.
● Sifatni boshqarish tizimlari : Yetkazib beruvchilarga ISO, Six
Sigma yoki boshqa sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish va ularni
qo'llab-quvvatlash.
Mijozlar bilan Bog'lanish va Bozorni O'rganish
Yetkazib beruvchilarga bozorni tahlil qilish va yangi mijozlar topishda
yordam berish:
47

● Marketing va bozor tadqiqotlari : Yetkazib beruvchilarga yangi
bozorlarni kashf qilish va mijozlar ehtiyojlarini yaxshiroq tushunish
uchun qo'llab-quvvatlash.
● Yangi mijozlar jalb qilish : Kompaniya va yetkazib beruvchilar
birgalikda yangi mijozlar bilan bog'lanish va yangi bozorlar uchun
mahsulotlarni taklif qilish.
Hamkorlikni Rivojlantirish
Kompaniya va yetkazib beruvchilar o'rtasida uzoq muddatli va samarali
hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan dasturlar:
● Strategik hamkorlik : Kompaniya va yetkazib beruvchilarni uzoq
muddatli, strategik hamkorlikka jalb qilish. Bu, o'z navbatida,
resurslarni samarali taqsimlash va yangi imkoniyatlarni kashf
qilishga yordam beradi.
● Ko'proq mas'uliyatni olish : Yetkazib beruvchilarga ishlab
chiqarish jarayonlarida ko'proq mas'uliyat yuklash, shu bilan birga,
ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilash va samaradorlikni oshirish.
3.2 Yetkazib beruvchilar bilan hamkorlikni yaxshilash bo'yicha
takliflar va tavsiyalar
Yetkazib beruvchilar bilan hamkorlikni yaxshilash bo'yicha takliflar
va tavsiyalar zamonaviy biznesda kompaniyaning raqobatbardoshligini
oshirish va ta'minot zanjirining samaradorligini yaxshilash uchun muhim
rol o'ynaydi. Yetkazib beruvchilar kompaniyaning ta'minot zanjirining
ajralmas qismi bo'lib, ularning ishonchliligi va samaradorligi butun ishlab
chiqarish jarayonining muvaffaqiyatiga ta'sir ko'rsatadi. Quyida yetkazib
48

beruvchilar bilan hamkorlikni yaxshilashga yordam beradigan bir qator
takliflar va tavsiyalarni keltiraman:
Ochiq va samarali kommunikatsiya kanallarini yaratish
Yetkazib beruvchilar bilan samarali hamkorlikni o'rnatish uchun ochiq va
shaffof kommunikatsiya zarur. Kompaniya va yetkazib beruvchilar
o'rtasidagi aloqa doimiy va aniq bo'lishi kerak. Bu quyidagi usullarni o'z
ichiga oladi:
● Muntazam uchrashuvlar va maslahatlashuvlar : Yetkazib
beruvchilar bilan muntazam ravishda uchrashuvlar tashkil etish va
fikr almashish. Bu, muammolarni vaqtida aniqlash va yechimlar
topishga yordam beradi.
● Ochiq muloqot tizimlari : Elektron pochta, telefon,
videokonferensiyalar va boshqa raqamli vositalar orqali tezkor va
samarali muloqot kanallarini yaratish.
● Aloqani soddalashtirish : Qarorlar qabul qilish jarayonlarini
soddalashtirish va ma'lumot almashish jarayonlarini tezlashtirish.
Shartnoma va shartlarni aniq belgilash
Yetkazib beruvchilar bilan hamkorlikda kelishuv shartlarini aniq va
tushunarli belgilash muhim. Shartnomada quyidagilarni ko'rsatish zarur:
● Kutilgan natijalar va majburiyatlar : Yetkazib beruvchilar uchun
aniqlangan sifat standartlari, vaqt cheklovlari va narxlar.
● Sifat nazorati : Yetkazib beruvchi mahsulotlari yoki xizmatlarining
sifatini nazorat qilishning aniq metodologiyasi.
49

● To'lov shartlari : To'lov muddatlari, chegirmalar va bonuslar haqida
to'liq ma'lumotlar berish.
Sifatni yaxshilash va monitoring tizimlari
Yetkazib beruvchilar bilan hamkorlikni yanada yaxshilash uchun sifat
nazorati tizimlarini joriy etish zarur. Bu orqali:
● Sifat nazorati va monitoring : Yetkazib beruvchilarning
mahsulotlarining sifatini doimiy ravishda nazorat qilish. Buning
uchun kompaniya o'zining ichki tekshiruv va monitoring tizimlarini
yaratishi lozim.
● O'zaro sifat bo'yicha fikr almashish : Yetkazib beruvchilar bilan
sifatni yaxshilash bo'yicha fikr almashish va yaxshilash bo'yicha
qo'shimcha chora-tadbirlarni ishlab chiqish.
● Muvaffaqiyatlarni baholash : Yetkazib beruvchilarni
muvaffaqiyatlaridan xabardor qilish va ularga to'g'ri rag'batlantirish
tizimini joriy etish.
Uzoq muddatli hamkorlik va ishonchni rivojlantirish
Yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli va mustahkam hamkorlikni
o'rnatish:
● Doimiy aloqalarni rivojlantirish : Yetkazib beruvchilarni
kompaniyaning uzoq muddatli sheriklari sifatida qabul qilish va ular
bilan o'zaro ishonchni mustahkamlash.
50

● Innovatsiyalarni birgalikda qo'llash : Bozorning ehtiyojlarini
qondirish uchun yangi texnologiyalar va mahsulotlarni ishlab
chiqish.
● Muammolarni birgalikda hal qilish : Yetkazib beruvchilarga
muammolarni hal qilishda hamkorlik qilish, masalan, logistika yoki
ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklarni birgalikda yechish.
Samarali to'lov tizimini yaratish
To'lov tizimi yetkazib beruvchilar bilan aloqalarning asosiy elementlaridan
biridir:
● O'z vaqtida to'lovlar : Yetkazib beruvchilar bilan kelishilgan
muddatlarda to'lovlarni amalga oshirish, bu esa ular bilan ishonchli
va barqaror aloqalar o'rnatishga yordam beradi.
● To'lov shartlarining moslashuvchanligi : Yetkazib beruvchilarga
qiyin davrlar uchun moslashuvchan to'lov shartlari taqdim etish. Bu
o'zaro hamkorlikni rivojlantirish uchun zarur.
Qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish
Yetkazib beruvchilarni rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlash ular bilan
hamkorlikni yanada mustahkamlashga yordam beradi:
● Mukofotlar va bonuslar : Yetkazib beruvchilarni o'z vaqtida va
sifatli xizmat ko'rsatganliklari uchun mukofotlash, masalan,
chegirmalar, bonuslar yoki boshqa rag'batlantiruvchi tizimlar.
● Texnik yordam va treninglar : Yetkazib beruvchilarga texnik
yordam va malaka oshirish kurslarini taklif etish. Bu ularning
51

samaradorligini oshiradi va mahsulotlar yoki xizmatlarning sifatini
yaxshilashga yordam beradi.
Kengaytirilgan hamkorlik va o'zaro o'rganish
Yetkazib beruvchilar bilan o'zaro o'rganish va tajriba almashish biznesning
rivojlanishiga yordam beradi:
● Birinchi navbatdagi ehtiyojlarni tushunish : Yetkazib
beruvchilarga kompaniyaning ehtiyojlarini yaxshiroq tushunishga
yordam berish. Bu, masalan, talablar, sifat standartlari va ishlab
chiqarish qobiliyatini yanada aniqlashni o'z ichiga oladi.
● Yangi bozorlarni kashf qilish : Yetkazib beruvchilar bilan
birgalikda yangi bozorlarni o'rganish va kengaytirish.
● Tajribani almashish : Yetkazib beruvchilar bilan samarali ishlash
va o'zaro o'rganish orqali yangi imkoniyatlar yaratish.
Qiyinchiliklarni birgalikda hal qilish
Yetkazib beruvchilar bilan yuzaga keladigan qiyinchiliklarni hal qilish
uchun:
● O'zaro yordam : Kompaniya va yetkazib beruvchilar bir-birlariga
yordam berishlari kerak, ayniqsa, moliyaviy yoki operatsion
qiyinchiliklar yuzaga kelganda.
● Birinchi navbatdagi masalalarni hal qilish : Muammolarni
aniqlash va ular ustida birgalikda ishlash, masalan, yetkazib berish
kechikishlari yoki mahsulot sifati bilan bog'liq muammolarni hal
qilish.
52

Strategik hamkorlik va uzoq muddatli o'sish
Yetkazib beruvchilar bilan strategik hamkorlik o'rnatish kompaniyaning
rivojlanishini ta'minlash uchun muhim:
● Uzoq muddatli maqsadlarni belgilash : Yetkazib beruvchilar bilan
umumiy strategik maqsadlarni belgilash va bu maqsadlarga erishish
yo'lida birgalikda harakat qilish.
● Birgalikda rivojlanish : Yetkazib beruvchilar bilan o'zaro
hamkorlikni rivojlantirish, mahsulot va xizmatlarni doimiy ravishda
yangilash va yaxshilash.
53

XULOSA
Yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash – bu zamonaviy
biznesning asosiy elementlaridan biridir. Samarali hamkorlik ta'minot
zanjirining barqarorligi, mahsulot sifatining oshishi va raqobatbardoshlikni
mustahkamlashga xizmat qiladi. Yetkazib beruvchilar bilan ochiq va
shaffof kommunikatsiya, o'zaro ishonch va uzoq muddatli hamkorlikni
rivojlantirish biznesning muvaffaqiyatiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi.
Bunda, aniq va moslashtirilgan shartnomalar, sifat nazorati tizimlarini
joriy etish, o'zaro fikr almashish va innovatsiyalarni qo'llash, hamda
rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlash dasturlari muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, yetkazib beruvchilarni rag'batlantirish, moliyaviy qo'llab-
quvvatlash, texnik yordam va o'zaro o'rganish jarayonlari hamkorlikni
mustahkamlashga yordam beradi.
Uzoq muddatli hamkorlikni rivojlantirish va muammolarni birgalikda hal
qilish orqali kompaniya va uning yetkazib beruvchilari o'rtasidagi
ishonchni oshirib, o'zaro manfaatlar asosida muvaffaqiyatli hamkorlik
yaratish mumkin. Natijada, bu jarayonlar biznesning samaradorligini
oshirib, bozor o'zgarishlariga tez moslashishga yordam beradi.
Shunday qilib, yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash nafaqat
kompaniyaning ichki jarayonlarini optimallashtirishga, balki uning bozor
pozitsiyasini mustahkamlashga ham xizmat qiladi.
54

Yetkazib beruvchilar bilan samarali aloqalarni yo‘lga qo‘yish va ularni
doimiy ravishda yaxshilab borish har qanday korxonaning muvaffaqiyatli
faoliyati uchun asosiy omil hisoblanadi. Ushbu jarayon nafaqat
korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish samaradorligini
oshiradi, balki uning raqobatbardoshligini mustahkamlashda ham muhim
rol o‘ynaydi.
Birinchidan, yetkazib beruvchilar bilan mustahkam hamkorlik aloqalari
o‘zaro ishonch va manfaatdorlikka asoslangan bo‘lishi kerak. Bunda ikki
tomonlama shaffoflik va ochiqlik tamoyillari muhim ahamiyat kasb etadi.
Uzoq muddatli va barqaror hamkorlikni ta'minlash uchun korxona va
yetkazib beruvchilar o‘rtasida muntazam muloqotni yo‘lga qo‘yish zarur.
Ikkinchidan, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish yetkazib
beruvchilar bilan aloqalarni samarali boshqarishda katta ahamiyatga ega.
Masalan, elektron tijorat platformalari, ta'minot zanjirini boshqarish
tizimlari va avtomatlashtirilgan monitoring vositalari orqali jarayonlarni
tezkor va samarali boshqarish imkoniyati yaratiladi. Bu esa yetkazib berish
jarayonlarining aniqligi va vaqtida amalga oshirilishini ta'minlaydi.
Uchinchidan, yetkazib beruvchilarni tanlash va ular bilan shartnoma
tuzishda sifat va qiymat muvozanatini ta'minlash muhim. Faqat narx
omiliga emas, balki mahsulot yoki xizmat sifatiga, yetkazib berish muddati
va xavfsizligiga ham e'tibor qaratish zarur. Bu yondashuv korxonaning
ishlab chiqarish jarayonida sifatli xomashyo va komponentlardan
foydalanishini kafolatlaydi.
Shuningdek, yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash jarayonida
ular bilan qo‘shma loyihalarni amalga oshirish va innovatsion yechimlarni
55

joriy etish ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu yondashuv orqali ikki
tomon ham o‘z faoliyatini optimallashtirib, yangi imkoniyatlarni
o‘rganishi mumkin. Masalan, qo‘shma tadqiqot va ishlab chiqish loyihalari
orqali yangi mahsulotlar yaratish va raqobatda ustunlikka erishish
mumkin.
Bundan tashqari, yetkazib beruvchilarni rag‘batlantirish tizimini joriy
etish orqali ularning motivatsiyasini oshirish mumkin. Rag‘batlantirish
sifatli mahsulot yetkazib berish, xizmat ko‘rsatish standartlariga rioya
qilish va uzoq muddatli hamkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilishi
lozim.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, yetkazib beruvchilar bilan barqaror
munosabatlar korxonaga o‘z ta'minot zanjirini optimallashtirish,
xarajatlarni kamaytirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida korxonaning mijozlar oldidagi
ishonchliligini va bozorga taklif qilinayotgan mahsulot yoki xizmat sifatini
oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash
nafaqat operatsion darajada, balki strategik darajada ham katta ahamiyatga
ega. Ushbu jarayon muvaffaqiyatli amalga oshirilsa, korxona nafaqat
sifatli resurslarga ega bo‘ladi, balki o‘z mijozlariga yuqori darajadagi
xizmat va mahsulotlarni taqdim etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu
sababli, yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni samarali boshqarish va
doimiy ravishda yaxshilash korxonaning uzoq muddatli barqaror
rivojlanishi uchun asosiy shartlardan biri hisoblanadi.
56

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy
qo’llanma, T.,2006.
2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994.
3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998.
4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»-
Toshkent,1998 y.
5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998.
6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000
7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M.,
«PRIOR», 2001.
8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992.
9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000.
10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.
●
57

Yetkazib beruvchilar bilan aloqalarni yaxshilash

Sotib olish