Yevropa tadqiqochilari tomonidan o'lkamizning o'rganilishi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	61.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

88 Sotish

Yevropa tadqiqochilari tomonidan o'lkamizning o'rganilishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................2
I BOB. O'LKAMIZ
ETNOGRAFIYASI .................................................................4
1.1 O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki
ma`lumotlar ............ 4
1.2 O'zbek etnografiyasi ..................................................................................14
II BOB. ROSSIYA VA EVROPA TADQIQOTCHILARI TOMONIDAN
O'LKAMIZ ETNOGRAFIYASINING O'RGANILISHI ...................................17
2.1 Evropa Etnografiya tarixi...........................................................................17
2.2 Evropada etnografik tadqiqotlar.................................................................22
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1

KIRISH
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas
kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-
tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “... farzandlarimizni
mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar
etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi
lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
, - deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida talabalarga
etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish
paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim,
ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi
maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Tadqiqotning obyekti . Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari
to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixini tahlil qilish.
Tadqiqotning predmeti. Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari
to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixini tadqiq qilish.
3

I BOB. O'LKAMIZ ETNOGRAFIYASI
1.1 O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma`lumotlar
E tnografiya (etnos xalq, grapxio — yozish ) xalq haqidagi fan bo`lib, u xalqni
o`rganuvchi, ta`riflovchi fan yoki xalqshunoslik fani deb ham yuritiladi. Bu
fanni ayrim vaqtlarda
«etnologiya» (lotin tilida «etnos» — xalq, «logos» — so`z, tushuncha, fikrlash)
deb ham atashgan. Ba`zi olimlar etnografiya bilan etnologiya o`rtasida ma`lum
darajada chegara borligini ta`kidlaydilar. Ba`zi olimlar esa buni inkor etadilar.
Aksincha, bu ikki fan o`rtasida hech qanday chegara yo`q, balki ularning biri
ikkinchisini to`ldiradi, izohlaydi.
Etnografiya dunyo xalqlarining madaniyatini, maishiy hayotini, kelib chiqishi
(etnogenezi)ni joylashishi (etnik geografiyasi)ni va madaniyat tarixini, o`zaro
aloqa va munosabatlarini o`rganuvchi fandir.
Etnografiya tarixiy fanlar, ayniqsa, arxeologiya, antropologiya, geografiya va
tilshunoslik bilan bevosita bog`liqdir. Bundan tashqari, u yozma manbalar,
geografik hujjatlar, moddiy va maishiy materiallardan xam foydalanadi. Mana shu
xususiyatlari bilan etnografiya boshqa tarixiy fanlardan farq qiladi.
Inson aql-zakovati va qo`li bilan yaratilgan hamma narsa madaniyat
etnografiyasidir. Madaniyat ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi. Transport,
arxitektura inshootlari, kiyim-kechak, zeb-ziynat, qurol-yarog`, mehnat qurollari va
shu kabilar moddiy madaniyatni tashkil etadi. Insonning ilmiy faoliyati bilan
yaratilgan san`at, adabiyot, yozma manbalar, fan, falsafa, oilaviy hayot, diniy
marosimlar, diniy e`tiqodlar va shu kabila ma`naviy madaniyatga kiradi.
Etnografiya faqat moddiy madaniyat bilan ma`naviy madaniyat o`rtasidagi
asosiy farqlarnigina o`rganib qolmay, balki ular orasidagi o`xshashlik va umumiy
qonuniyatlarni ham o`rganadi.
Bu qonuniyatlarni tadqiq etish esa insoniyatning umumiy tarixiy taraqqiyoti
qonunlarini bilish imkonini beradi. etnograflar oldida turgan keng va xilma-xil
masalalar etnografiya fanini boshqa yaqin fan sohalari bilan uzviy bog`labgina
4

qolmay, uning o`zini ham bir qator ixtisoslarga bo`lib yubordi. Bular xo`jalik va
texnika tarixi, xalq me`morchiligi va tasviriy san`at, urf-odat va marosimlar,
oilaviy tuzum, kiyim-kechak va uy-ro`zg`or, ijtimoiy va maishiy turmush
ixtisoslari va hokazolar. Lekin, odatda, etnografiya ayrim qit`alar, mamlakatlar
yoki xalqlarga qarab, masalan, Afrika, Avstraliya, Amerika, Evropa, O`rta Osiyo
xalqlarini o`rganish, shuningdek, yanada torroq doirada rus, ukrain, ozarbayjon,
tojik, o`zbek xalqlari va etnografiyaga oid guruhlarni o`rganish bo`yicha
ixtisoslarga bo`linadi. Bunday tor ixtisoschilik asosida etnografiya fani turmush
yo`sinidagi hodisalarni bevosita kuzatish usullariga tayanib, insoniyat tarixining
hamma bosqichlari — eng ibtidoiy shakllaridan to hozirgi zamondagi ko`p qirrali,
yuqori madaniyatli turmush yo`sinlarigacha o`rganadi.
Etnograflarimiz etnografiya fanining hamma sohasida peshqadam bo`lib
bormoqdalar. Ba`zi etnograflarning asarlari faqat fan nuqtai nazaridangina emas,
balki amaliy masalalarni hal qilish jihatidan ham muhim ahamiyatga ega.
etnografik bilimlar xalqlarning g`oyat boy madaniyat merosidan foydalanish
imkoniyatini beradi. etnograflarning markaziy vazifalaridan biri barcha xalqlarga
xos yangi turmush tarzining umumiy xususiyatlarini o`rganishdan iborat. Ijtimoiy
va oilaviy turmushdagi yangi progressiv formalarni tadqiq qilish yosh avlodni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga katta yordam beradi.
O`zbekiston o`z mustaqilligini e`lon qilib, uni mustahkamlayotgan hozirgi
sharoitda uning o`tmish an`analarini, navro`z singari qadimiy bayramlarni
nishonlash jonajon o`lkamiz yangi fuqarosini kamol toptirish imkonini beradi.
Bunday murakkab jarayonni ilmiy jihatdan aniqlash va o`rganish
etnograflarning asosiy vazifalaridan biridir.
Etnograf olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biri — xalqlarning
kelib chiqishini, ular haqidagi etnografiyaga oid ma`lumotlarni to`plash, yig`ish,
umumlashtirish va tadqiq qilish hamda shular asosida ilmiy xulosa chiqarishdan
iboratdir. Masalan, o`zbek xalqining kelib chiqishi va xalq bo`lib shakllanishi juda
xam murakkab jarayonni boshidan kechirgan. Ko`p vaqtlardan beri tadqiqotchilar
5

orasida o`zbek xalqining kelib chiqishi to`g`risida har xil, ayrim hollarda chalkash
fikrlar hukm surib kelmoqda. Ko`plab tadqiqotchilar bu murakkab va chalqash
masalani echib berish ustida ish olib bormoqdalar.
Ma`lumki, «o`zbek» etnik nomining kelib chiqishi Dashti qipchoqda tashkil
topgan Oq o`rda va SHaybon ulusida, ya`ni Sirdaryo,Orol dengizi va Volga
bo`ylari oralig`idagi keng hududda ko`chib yurgan, XIV asrdan boshlab o`zbeklar
deb yuritilgan turk-Mo`g`ul qabilalari bilan bog`liqdir.
Bu qabilalar XV asr davomida nihoyatda zo`r xarbiy-siyosiy kuchga ega
bo`lgan davlat tashkil qilib, XVI asrning boshlaridan Muhammad SHayboniyxon
boshchiligida O`rta Osiyoga, shu jumladan, hozirgi O`zbekiston hududiga bostirib
kiradi va o`rnasha boshlaydi.
Ayrim tadqiqotchilar o`zbek xalqining kelib chiqishi tarixini mazkur istilo
davri bilan bog`lab, o`zbek xalqining shakllanishi XV — XVI asrlardan
boshlanadi, degan mutlaqo noto`g`ri fikr yuritib kelgan edilar. Yirik olimlar,
chunonchi, S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy, YA. G`. G`ulomov, A. Asqarov,
B. Ahmedov, I. Jabborov va boshqalar o`zbek xalqining boshlang`ich yadrosi O`rta
Osiyoda quldorlik davrida yashagan qadimgi so`g`diylar, xorazmiylar, sak
qabilalari va urug`-aymoqchilikni unutgan, keyinroq ko`chmanchilikdan o`troq
dehqonchilikka o`tib sart nomini olgan, turkiy tilda so`zlashuvchi chigil, qorluq,
yag`mo, tuxsi, arg`u kabi qavmlardan iborat ekanligini, o`zbek elatining
shakllanishi asosan XI-XII asrlarda tugaganligini va XVI asr boshlarida paydo
bo`lgan ko`chmanchi SHayboniy o`zbeklarning o`zbek xalqining qadimgi
yadrosiga aralashib ketib, unga faqat o`z nominigina berganligini asosli dalillar
bilan isbotlab berganlar.
Keyinchalik keng miqyosda o`tkazilgan arxeologiyaga oid va antropologiyaga
oid tadqiqotlar, bizgacha etib kelgan yunon, arab, fors va xitoy mualliflarining va
boshqa sayyohlarning juda ham noyob axborotlari o`zbeklarning Farg`ona,
Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo vodiylarida, Xorazm va Toshkent
vohalarida yashagan qadimiy avlod- ajdodlarining etnografiyaga oid qiyofasini
6

to`liq bo`lmasa ham ko`z oldimizga keltirishga imkon beradi.
O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston hududida Rossiya Fanlar
akademiyasining va O`zbekiston Fanlar akdemiyasining tarix va arxeologiya
institutlari tomonidan uyushtdor’lgan ko`p yillik samarali ishlar natijasida
o`zbeklarning avlod-ajdodlari qadimdan o`troq, yirik sug`orish inshootlariga
asoslangach dehqonchilikka, mustaqil, o`ziga xos yuksak madaniyatga ega
bo`lganligi isbot qilindi. Bu holat ba`zi tadqiqotchilarning O`rta Osiyo xalqlari
go`yo tarixiy xalq emas, ularning madaniyati eron va boshqa mamlakatlarning
madaniyatiga tobe, bu go`zal o`lkada uzoq o`tmishda faqat ko`chmanchi, yovvoyi
qabilalar yashagan, degan har xil da`volarni fosh qildi va puchga chiqardi.
Holbuki, irqiy «nazariyani» targ`ib qiluvchi ba`zi olimlarning uzoq ajdodlari
ibtidoiy madaniyatga endi erishgan bir paytda qadimgi Xorazmda CHiriqrabot,
Bobishmulla, qo`yqirilgan qal`a, Tuproqqal`a kabi yodgorliklardan qazib topilgan
ajoyib arxitektura, san`at hamda yozuv durdonalari, Bolalitepa va Panjakentda
kashf etilgan har xil marosimlarni tasvirlovchi rang-barang rasmlar, Varaxshaning
go`zal ganch haykal va bezaklari, butun antik davr ichida qurilgan hashamatli
shahar va qal`alar, dabdabali. sug`orish inshootlari, bepoyon ekinzorlar o`zbek va
boshqa O`rta Osiyo xalqlarining uzoq o`tmishda nihoyatda zo`r iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotga ega ekanligini yaqqol ko`rsatib turibdi.
Uzoq asrlar davomida shakllanib kelgan yuqori darajadagi madaniy zamin
bo`lmagauda , ilk feodalizm davrida, ya`ni IX — XII asrlarda butun O`rta Osiyo,
shu jumladan, O`zbekistonda fan va madaniyat gurkirab o`sib, jahonga Abu Ali
ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad
7

ibn Muso Xorazmiy, Abunasr Forobiy kabi fanning ko`p sohdlarini mukammal
egallagan ulug` siymolarni etkazib berishi mumkin emas edi.
O`rta asrning eng yirik olimlaridan iste`dodli tilshunos Mahmud
Koshg`ariy o`zining
«Devonu lug`atit turk» nomli noyob asarida o`zbek xalqining eng qadimgi turkiy
tilda gapiruvchi ajdodlaridan biri bo`lgan chigil qabilalari Iskandar Zulqarnayn
yurish qilgan davrdayoq ko`p nufuzli etnografiyaga oid guruhlardan hisoblangani
haqida ma`lumot beradi.
XI asrning etuk shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan, o`z
davrining zo`r badiiy asari hisoblangan «Qutadg`u bilig» ning ana shu chigil
qabilalari tili asosida yozilganini va bunday ajoyib asar agar uzoq asrlar
davomida iqtisodiy, madaniy birlik negizida dunyoga kelgan umumiy bir til
bo`lmagan holda paydo bo`la olmasligini ham e`tiborga olsak, u vaqtda o`zbek
xalqining tili nihoyatda uzoq tarixga ega ekanligiga ishonchimiz komil bo`ladi.
Mahmud Koshg`ariy o`z asarida ilk o`rta asrlarda ham turkcha, ham
so`g`diycha so`zlaydigan, ya`ni ikki tilli bo`lgan va faqat turkcha gapiradigan
kishilarning juda ko`pligini, lekin faqat so`g`diycha so`zlaydigan kishilarning
mutlaqo yo`qligini xamda turkiy tillar eski tillarni siqib chiqarganligini aytadi.
Demak, o`zbek xalqi milodimizdan avvaloq muayyan bir hududda o`ziga xos
moddiy va ma`naviy birlik yarata boshlab, asta-sekin til jihatidan xam
umumiylikka erisha boshlaydi. Natijada, yuqorida aytilganidek, XI-XII asrlarga
kelib o`zbek xalqi asosan shakllanadi.
Arxeologiyaga oid va antropologiyaga oid kashfiyotlar natijasida to`plangan
ma`lumotlardan tashqari, o`zbek xalqining avlod-ajdodlari to`g`risidagi ba`zi
paleoetnografik ma`lumotlarni yozma manbalarda ham uchratish mumkin.
Qadimgi xorazmiylar, so`g`diy va saklar yoki massagetlar haqidagi ayrim
ma`lumotlar antik davr mualliflari-miletlik Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian va
Ptolomey asarlarida, qadimiy forsiy yozuvlar va butun o`rta SHarqda
tarqalgan muqaddas kitob — «Avesto» da mavjud.
Milodimizdan oldingi II asrdagi Xitoy elchisi va sayyohi CHjan TSyanning
8

Davan (qadimgi Farg`ona) va Kangyuy (Xorazm) davlatlari haqida qoldirgan ba`zi
ma`lumotlari ham etnografiya jixatidan diqqatga sazovordir. Afsuski, islom dini
tarqalguncha, ya`ni VII — VIII asrlargacha bo`lgan davrni yoritish uchun mahalliy
yozma manbalar yo`q.
Arab istilosi davrida tarixiy asarlar va ularning mualliflari vahshiylarcha yo`q
qilib tashlanganligi haqida Beruniy xabar qiladi. Arab istilosi arafasiga oid bo`lgan
yodgorliklar (Tuproqqal`a, Bolalitepa, Varaxsha, Panjakent) dan topilgan boy,
devorga ishlangan rasmlar, har xil haykal va o`ymakor bezaklar ajoyib san`at
durdonalari bo`libgina qolmay, o`sha davrda yashagan xalqning xo`jalik faoliyati,
etnik tuzilishi, moddiy va maishiy turmushi, urf-odatlarini o`rganishda muhim va
birinchi darajali tarixiy etnografik manba bo`lib xizmat qiladi.
Arab istilosidan keyingi asrga oid etnografik ma`lumotlar mahalliy va arab
yozuvchi-sayyohlarining asarlarida mavjud. IX — XII asr mualliflaridan Ibn
Xurdadbeh al- Balxiy, al-Istaxriy, Ibn Havqal, Mas`uddiy YOqut singari yirik
geograf va sayoxatchilar, mahalliy mualliflardan faylasuf, musiqashunos Abu Nasr
Forobiy, mashhur qomuschi olim Abu Rayhon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn
Sino, etnograf, geograf, tarixchi olim Abu Sa`d Abdulkarim ibn Muhammad
Sam`oniy hamda noma`lum muallif yaratgan «Xudud al-olam» singari asarlarda
O`zbekiston hududidagi o`sha davrda yashagan aholi to`g`risida ba`zi
etnografiyaga oid lavhalar keltirilgan. Ma`lumki, CHingizxon hukmronligi davrida
Mo`g`ullar saltanati misli ko`rilmagan darajada kengayib ketdi. Ular bosib
olgan o`lkalarini vahshiylarcha taladi, shahar va qishloqlarning kulini ko`kka
sovurdi. Qo`l ostidagi o`lkalarda nihoyatda og`ir zulm o`tkazdi. Evropa
monarxlari va Rim papasi dahshatli, jahonni larzaga solgan CHingizxon bilan
savdo, siyosiy va diplomatik munosabatlar o`rnatishga qiziqishdi. Birinchi bo`lib,
«Tatarlar o`lkasiga» ga papa Innokentiy IV 1245 yilda frantsiskalik Ioanna Plano
Karpini boshchiligida monarxlardan iborat elchilarni yuboradi. Xuddi shu maqsad
va shu yo`l bilan 1249—1251 yillarda safar qilgan Plano Karpini vatandoshi
Vil’gel’m Rubruk asarida va venetsiyalik Marko Polo (Rim papasining topshirig`i
bilan kelgan) asarlarida
9

ham (ular Xitoyga O`rta Osiyo orqali o`tishgan) o`lkalar haqida etnografiyaga oid
ma`lumotlar keltirganlar.
Qudratli va keng saltanat tashkil qilgan buyuk sarkarda Amir Temur va uning
taxt vorislari h,ukmronlik qilgan davrda O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston
yirik madaniyat markaziga aylandi va uning boshqa mamlakatlar bilan har
tomonlama aloqalari kuchaydi. Bu davrga oid qiziqarli ba`zi etnografiyaga oid
ma`lumotlarni ispan elchisi ritsar’ Rui Gonzales de Klavixoning asarida, rus
solnomalarida, mahalliy mualliflar Nizomiddin SHomiy, Abdurazzoq Samarqandiy
va boshqalarning asarlarida uchratish "mumkin. Temur davlati hukmronlik qilgan
davr haqida hamda ko`p yurtlarni bosib olib va o`z boshidan kechirganlarini yozib
qoldirgan (buyuk o`zbek shoiri Alisher Navoiyning zamondoshi) yirik davlat
arbobi, andijonlik Zahiriddin Muhammad Boburning «Voqeaiy Boburiy» yoki
«Boburnoma» deb nomlangan asarida etnografiyaga oid ma`lumotlar ham
keltirilgan.
XVI asr boshlarida O`rta Osiyoni bosib olgan ko`chmanchi o`zbeklarning
etnik tarkibi, joylashgan hududi, turmushi va urf-odatlari haqida Mas`ud ibn
Usmon Ko`histoniyning «Tarixi Abulxayrxoniy», Kamoliddin Binoiyning
«SHayboniynoma» va Abdulxayr Fazlulloh Ruzbehonning «Mehmonnomayi
Buxoro» nomli asarlarida etnografiyaga oid qimmatli ma`lumotlar keltirilgan.
O`rta Osiyoda o`zbek xonliklari paydo bo`lganidan keyin markazlashgan rus
davlati bilan ular orasida muntazam ravishda savdo va diplomatik munosabatlar
o`rnatila boshlanadi. XVI asrning faqatgina ikkinchi yarmidayoq O`rta Osiyodan
Rusiyaga 8 marta elchilar yuborilgan bo`lsa, XVII asrda Xiva xonligidan 12
marta, Buxorodan esa 13 marta elchilar jo`natilgan. Bunga javoban rus davlati
ham o`z elchilarini o`zbek xonliklariga yuboradi va ularga diplomatik vazifalardan
tashqari, mazkur o`lkalar to`g`risida har xil ma`lumotlar to`plash ham topshiriladi.
Rus elchilarining, to`plagan ma`lumotlari hozir ham ilmiy jihatdan o`z qimmatini
yo`qotmadi.
Bu sohadagi tashabbusni dastlab 1558 yilda Xitoyga O`rta Osiyo orqali savdo
yo`lini aniqlash maqsadida Moskvaga kelgan Angliya savdo kompaniyasining
10

vakili Antoniy Jenkinson boshlab berdi. U Moskva hukumati yordamida Astraxan’
va Kaspiy dengizi orqali Xiva va Buxoroga boradi. Qishni o`sha erda o`tkazib,
1558 yilda Moskvaga ketayotgan Buxoro va Xiva elchilariga Angliya savdo
kompaniyasi o`z vakili A. Jenkinsonni qo`shib yuboradi. U o`z maqsadiga erisha
olmagan bo`lsada, O`rta Osiyo haqida anchagina ma`lumotlar to`pladi.
Rossiya bilan O`rta Osiyo o`rtasidagi munosabatlar ayniqsa XVIII asrda
Buyuk Pyotr davrida kuchayadi. Rossiya iqtisodiy jihatdan rivojlanib, xom ashyo
manbai va sanoat mahsulotlari sotadigan yangi bozorlarga muhtoj bo`lib qoladi.
SHu munosabat bilan O`rta Osiyoga har xil diplomatik va savdo vakillarini yubora
boshlaydi. Pyotr I O`rta Osiyoni o`z ta`siriga olish maqsadida ikkita ilmiy safar
uyushtirdi. Ilmiy safarning bittasiga qnyaz’ Aleksandr Bekovich-CHerkasskiyni,
ikkinchisiga Ivan Buxgol’tsni boshliq qilib tayinlaydi. Bu ilmiy safarlar
mag`lubiyatga uchragan bo`lsa-da, Pyotr I to umrining oxirigacha o`z maqsadidan
voz kechmadi. Uning buyrug`i bilan 1718 yilda Kaspiy dengizini tekshirish uchun
yangi ilmiy safar tuziladi va 1720 yili Kaspiy dengizining birinchi xaritasi
yaratiladi. Kelasi yili Buxoroga rus elchisi bo`lib kelgan Florio Beneveni Xivaga
ham borib, faqat 1725 yilda Pyotr I o`limidan so`ng Rossiyaga qaytgan va bu
mamlakatlar to`g`risida geografiyaga oid tarixiy hamda etnografiyaga oid
ma`lumotlar olib kelgan.
Ko`hna Xorazm aholisining XVIII asr o`rtalaridagi turmushi to`g`risidagi
etnografiyaga oid muhim ma`lumotlarni 1740—1743 yillarda Dmitriy Gladishev
va Ivan Muravin boshchiligidagi Orol dengizi va Xiva ilmiy safari hdmda 1753
yilda Samara savdogari Daniil Rukavkinning Xivaga qilgan sayoxdti davrida
to`plagan ma`lumotlaridan olish mumkin. 1774 yilda Orenburg cho`llarida
qozoqlar tomonidan asir olingan rus unter-ofitseri Filipp Efremov asirlikdan
qochib, Qo`qon, Marg`ilon, qashqar, YOrkent, Tibet, Hindiston va Angliya orqali
1782 yilda Rossiyaga qaytib keladi va ko`rgan-bilganlarini yozib qoldiradi. 1781
yilda Buxoroga elchi bo`lib kelgan Mendiyor Bekchurin va 1794-1796 yillarda
Buxoroga sayohat qilgan T. Burnashevning hikoyalari ham bor.
11

oid ma`lumotlar xonning taklifi bilan Xorazmga kelgan ko`z shifokori, mayor
Blankennagelning yozib qoldirgan xotiralari ham mavjud.
O`zbek xalq etnografiyasiga oid ma`lumotlar to`plash XIX asrning birinchi
yarmida N.N.Murav’ev, A.F.Negri, N.V.Xanikov G.I.Danilevskiylar olib borgan
kuzatishlar O`rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, o`zbeklarning etnografiyasini
o`rganishdagi dastlabki ilmiy qadamlar bo`ldi.
1819—1820 yillarda Xiva xonligiga sayohat qilgan kapitan N.N.Murav’ev
o`z taassurotlarini asar tarziga keltirib katta ish qildi. N.N.Murav’ev asarining
ba`zi boblarida bevosita o`zbeklarning tabiati, diniy e`tiqodlari, urf-odatlari,
ma`rifati, kiyim-kechagi, uy- ro`zg`ori, urug`-aymog`i kabi etnografiyaga oid sof
ma`lumotlar keltirilgan. Uning aytishicha, Buxoro tomondan kelgan o`zbeklar
asosan to`rt toifadan — qiyot-qo`ng`irot, uyg`ur-nayman, qang`li-qipchoq, po`kis-
mang`itdan iborat; har bitta toifa mustaqil hokim — inoqga ega, ammo ularning
eng kattasi qiyot-qo`ng`irot inoqidir. Uning ko`rsatishicha, Xiva xonligidagi
qabilaviy o`zbeklar ko`chmanchi bo`lgan. Ularning ko`pchiligi qora uylarda
yashaganlar, ammo boy urug`doshlari o`troq sart singari katta paxsa devor bilan
o`ralgan uylarga ega bo`lgan.
1820 yili Buxoroga jo`natilgan A.F.Negri boshchiligidagi diplomatik missiya
qatnashchilaridan e.A.Eversman, X.Pander, P.YAkovlev, Budrin va polkovnik
G.Meyendorflarning kitob va xotiralari nihoyatda boy tarixiy etnografik
ma`lumotga ega, G.Meyendorfning turli tillarda nashr qilingan «Orenburgdan
Buxoroga sayohat» nomli kitobida Buxoro xonligining geografik o`rni, ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, davlat tuzilishi, aholisi va uning mashg`uloti, qishloq xo`jaligi,
sug`orish tizimi, hunarmandchiligi, ichki va tashqi savdo, oila va xotin-qizlarning
turmushi haqida qimmatbaho ma`lumotlar keltirilgan. Bu borada ayniqsa 1833-
1841 yillarda Orenburg gubernatorining maxsus topshirig`iga binoan ishlagan
iste`dodli yozuvchi, fol’klorchi, etnograf, vrach va adabiyotshunos, mashxur
leksikograf V.I.Dallning olib borgan ilmiy ishlari diqqatga sazovordir.
CHet el mualliflaridan biri — fors tilini yaxshi bilgan ingliz sayohatchisi
Aleksandr Boris 1831 —1832 yillarda Buxoroda turib, muhim siyosiy, iqtisodiy,
12

harbiy va etnografiyaga oid materiallar to`playdi. Boris yozib qoldirgan
sayohatnomada o`zbeklar haqida nixshtda qiziqarli ma`lumotlar mavjud.
D840—1850 yillar ichida Qozog`iston va O`rta Osiyo xalqlarining
etnografiyasini ilmiy jihatdan o`rganishda talantli aka-uka Nikolay va YAkov
Xanikovlarning xizmati katta. YAkov Xanikovning 1851 yilda nashr qilingan
«Orol dengizi va Xiva xonligi xaritasiga izohnoma» asarida etnografiyaga alohida
e`tibor berilgan. Uning ishlariga P.P.Semyonov va I.V.Mushketovlar yuksak baho
berdilar.
Etnografiyaga oid muhim ma`lumotlar 1843 yilda Xiva xonligiga diplomatik
missiya a`zolari bilan kelgan polkovnik G.I.Danilevskiy, F.N.Baziner asarlarida
ham keltirilgan.
O`sha davrlarda atoqli sharqshunos olim V.V.Grigor’ev Orenburgda istiqomat
qilgan va u Rossiyada birinchi bo`lib SHarq xalqlari tarixi kursini o`qita boshladi.
Uning 200 dan ortiq ilmiy ishlari orasida o`rta Osi’yo xalqlariga, jumladan,
o`zbeklarga tegishlilari ham mavjud.
1851 yilda Orenburgga kelib sayohat qilgan V.V.Vel’yaminov-Zernov ham
o`zbek xalqiga oid bir qancha qiziqarli tarixiy asarlar yaratgan.
1858 yilda polkovnik N.P.Ignat’ev boshchiligidagi Xiva va Buxoroga
yuborilgan yirik diplomatik missiya ham ancha samarali ish olib borgan.
Turk tillarini yaxshi bilgan mashhur vengr sharqshunos olim Arminiy
Vamberi 1863 yili darvesh libosini kiyib, savdo karvoni bilan Xiva, Buxoro,
Samarqand va boshqa O`rta Osiyo shaharlariga sayohat qiladi. Sayyoh olimning
O`rta Osiyo haqida yozgan asarlarida mahalliy aholi, shu jumladan, o`zbek xalqi
etnografiyasiga oid qiziqarli ma`lumotlar bor. U o`zbek urug`lari haqida gapirib,
birinchi bo`lib «o`zbek» so`zining kelib chiqishi to`g`risida mulohaza yuritadi.
A.Vamberi 32 o`zbek qabilalarining ro`yxatini beradi va ularning kiyim-
kechaklari, taomlari, o`yin va musiqa asboblari, urf-odatlari va diniy marosimlari
to`g`risida hikoya qiladi. Asar muallifi ayrim bo`rttirish, xatolarga yo`l qo`yganligi
uchun uni sharqshunos olimlar, jumladan, V.V.Bartol’d ancha tanqid qilgan
13

1.2 O'zbek etnografiyasi.
O`z ilmiy faoliyatini juda yoshligidan boshlagan va 1920 yilda tashkil
etilgan O`rta Osiyo Davlat universitetiga kelib ishlagan etnograf professor N. G.
Mallitskiy, mashxur olimlar M. S. Andreev, A. A. Semyonov, A. A. Dinaevlar
keyingi yillarda xdm ilmiy ishlarini davom ettirdilar va O`rta Osiyo xalqlari
haqida ko`pgina tarixiy-etnografik asarlar yaratdilar. Ular o`z bilimlarini xalq
xizmatiga bag`ishlagan bo`lsalarda, dastlabki yillarda ularning dunyoqarashi va
metodologiyasida burjua faniga xos ba`zi xatolar ma`lum darajada saqlanib
qoldi. Bu hol o`sha davrda yosh mutaxassislarni tayyorlashda o`z aksini topdi.
eski olimlarning oliy o`quv yurtlarida ta`lim berishi tufayli 20-yillarda, hatto 30-
yillar boshida etnografiya fanining vazifalari haqida mujmal, noaniq
tushunchalar ma`lum darajada tarqalgan bo`lib, tadqiqotchilarning diqqat
markazida deyarli o`tmishga oid^ masalalarni o`rganish turgan edi. Avvalgidek,
turar joy va uy- ro`zg`or, kiyim-kechak va taomlar, oilaviy va ijtimoii turmush
dinii e`tiqodlar va etnografiyaga oid boshqa masalalarni bir-biridan ajratilgan
holda o`rganish va ularni ijtimoiy turmush hamda ishlab chiqaruvchi kuchlar
bilan bevosita bog`liq ekanligini ko`rsatmaslik o`sha davrda paydo bo`lgan ilmiy
ishlarning asosiy kamchiligidir. Ijtimoiy voqelik har bir tadqiqotchi etnograf
oldiga mutlaqo yangi, rivojlanish davriga xos vazifalarni, chunonchi, har bir
xalqning xo`jaligi, ijtimoiy tuzumi va madaniyatidagi xususiyatlarni o`sha
davrning nuqtai nazaridan qarab o`rganish vazifasini qo`ygan edi.
Asrimizning dastlabki yillaridayoq fan va ma`rifat organlari Turkiston
respublikasi xududida etnografiyaga oid tadqiqotlarni o`tkazishga katta e`tibor
berdi. 1918 yilda ochilgan Turkiston xalq dorilfununida o`zbek etnografiyasidan
maxsus kurs o`qitila boshlashi va bu kurs bo`yicha dasturning bosilib chiqishi
mazkur fikrimizga dalil bo`la oladi.
O`rta Osiyoda 1920—1924 yillarda o`tkazilgan aholi ro`yxatining
tashkilotchisi va faol qatnashchisi I.P.Magidovich diqqatga sazovor ish qildi. U
o`zining aholi o`rtasida to`plagan tarixiy etnografiyaga oid ma`lumotlariga
14

asoslanib, o`zbek xalqi qabilalarining ro`yxati hamda ularning qisqacha
etnografiyaga oid tavsifini berdi. Mamlakatimiz aholisining qabilaviy tarkibini
o`rganish komissiyasining a`zosi I.I.Zarubin ham o`zbek etnografiyasi haqida
materiallar to`plab, ba`zi maqolalar chop etgan edi. SHu yillari ajoyib geograf va
etnograf professor N.G.Mallitskiy o`zining ma`ruzalari va ilmiy geografik
asarlarida o`zbeklarning urug`-aymog`i va ularning etnografiyaga oid tavsifini
berdi. Butun umrini O`rta Osiyoda o`tkazgan, mahalliy tillarni to`liq egallagan va
nihoyatda ko`p asarlar yaratgan iste`dodli tadqiqotchilar M.S.Andreev va
A.A.Semyonovlar ham o`zbek etnografiyasini o`rganishda muhim hissa
qo`shdilar. 1920 va 1921 yillarda M.S.Andreev boshchiligida shimoliy Farg`ona
va Samarqand viloyatida o`tkazilgan etnografiyaga oid ilmiy safar nihoyatda
boy ma`lumotlar to`plagan edi.
30-yillarga kelib atoqli rus olimlaridan S.P.Tolstov va L.P.Potapov o`zbek
xalqi va O`rta Osiyodagi boshqa xalqlarning etnografiyasini o`rganish ishlarini
jonlantirib yubordi. Bu olimlar o`tmishning ijtimoiy tuzum shakllari va sarqitlari
masalasini ilmiy nuqtai nazardan yoritib, kapitalizmgacha bo`lgan ishlab
chiqarish munosabatlariga doir yoritilmay kelgan ko`pgina masalalarni
oydinlashtirdilar. Mazkur tadqiqotchilar O`rta Osiyo xalqlari etnografiyasini
o`rganishga mahalliy sharoitni hisobga olgan holda yondashdilar.
Hukumatimizning fanni har tomonlama rivojlantirish haqida ko`rsatayotgan
doimiy g`amxo`rligi tufayli eski etnografiya markazlari tashkiliy jihatdan
mustahkamlanibgina qolmay balki yangi etnografiya markazlari ham barpo
etildi. Bu markazlar oliy o`quv yurtlarida hozirgi zamon talablariga javob
beradigan darajada ta`lim olgan yangi etnograf kadrlar bilan ta`minlandi.
O`zbekiston hududida urushdan avvalgi yillarda katta etnografiya ishlarini
o`tkazish dastlab O`rta Osiyo davlat dorilfununida hamda qadimgi yodgorliklar
va san`atni muhofaza qilish qo`mitasida, shuningdek, Toshkent, Samarqand va
Buxoro muzeylarida markazlashgan edi. Keyinchalik, 1943 yilda tashkil topgan
O`zbekiston fanlar akademiyasi, chunonchi, tarix va arxeologiya institutining
etnografiya bo`limi kelajakda etnografiyaga oid tadqiqotlarning markazi bo`lib
15

qoldi.
Hamdo`stlikda istiqomat qiluvchi barcha xalqlarning, shu jumladan,
o`zbeklarning moddiy va ma`naviy madaniyati, xalq san`ati va fol’klorining
xususiyatlarini aniqlash uchun ularning etnografiyasini o`rganish 1917 yildan
keyingi dastlabki yillarda, ayniqsa urushdan keyingi davrlarda juda keng avj oldi.
O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix va arxeologiya
institutining 1950 yildan boshlangan Farg`ona etnografiya ilmiy safari keyinroq
Toshkent vohasi va boshqa viloyatlarda o`tkazgan ilmiy safarlari bunga misol
bo`la oladi.
O`zbek xalqining etnografiyasini o`rganish sohasida markaziy
etnografiyaga oid muassasalar xdm keng miqyosda ish olib bormoqdalar. Bu
muassasalar xdr yili yirik ilmiy safarlar tashkil etib, mahalliy etnograflar bilan
hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Moskva va Sankt-Peterburg etnograflari
tomonidan tashkil qilingan ilmiy safarlar bir necha yillardan buyon Janubiy
O`zbekiston va Zarafshon vodiysida o`tmishda yarim ko`chmanchi bo`lgan
o`zbeklar qabilasini ularning ilgarigi va hozirgi turmush tarzini o`rganish ustida
ish olib bormoqda. Bu ilmiy safarlarning ishlarida o`zbek etnograflari ham
ishtirok etmoqdalar.
Xorazmda chorak asrdan ko`p vaqtdan beri ish olib borgan. S.P.Tolstov
rahbarligidagi arxeolog — etnograflarning ilmiy safari O`zbekiston xalqlarining
turmush va madaniyatini o`rganishda yangi sahifa ochdi. Bu ilmiy safar asosan,
qadimgi Xorazm madaniyati yodgorliklarini o`rganish bilan birga Xorazm
vohasidagi o`zbeklarning etnografiyasini ham tekshirdi. Urushdan keyingi
davrda ilmiy safar tarkibida ikki o`zbek etnografiya guruhi shimoliy va janubiy
O`zbekiston etnografiya guruhlari tuzildi. Bu guruhlar oldiga voxddagi hozirgi
o`zbek aholisining moddiy va ma`naviy madaniyatini mufassal o`rganish
qo`yildi. Ilmiy safar ko`p yillar davomida olib borgan ishlarining ajoyib
samaralarini bir necha jilddan iborat kitoblarda yoritib berdi.
Xorazm ilmiy safari O`zbekiston hududida yashovchi, lekin o`sha vaqtga
qadar butunlay unutib qo`yilgan qoraqalpoq xalqi etnografiyasini o`rganish
16

sohasida ham katta ishlar qildi.
II BOB. EVROPA TADQIQOTCHILARI TOMONIDAN O'LKAMIZ
ETNOGRAFIYASINING O'RGANILISHI
2.1 Evropada Etnografiya tarixi
Etnografiya (etno... va ... grafiya), etnologiya, xalqshunoslik — jahondagi
barcha xalqlarning , etnik birlikning turli tiplari, ularning kelib chiqishi
(etnogenezi), turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va ma naviy taraqqiyotʼ
darajasidan qat i nazar, teng holda o zaro tafovuti yoki umumiyligi va
ʼ ʻ
o xshashligini, ularning o ziga xos xususiyatlarini o rganuvchi maxsus fan sohasi.
ʻ ʻ ʻ
Etnografiya hozirgi etyaoslarning kelib chiqishi va shakllanishi, joylashishi va
etnik tuzilishi, urf-odatlari, ma naviy madaniyati va milliy xususiyatlarini tarixiy
ʼ
jarayon bilan bogliq holda o rganadi. Tarixiy etnografiya yo qolib ketgan xalq va
ʻ ʻ
elatlar, o tmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va ma naviy madaniyat
ʻ ʼ
xususiyatlarini tadqiq qiladi. Etnografiya bilimlar qadim zamonlardan paydo
bo lgan bo lsada, lekin mustaqil fan sifatida 19-asrning o rtalarida shakllanib
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Dastlab, bu atamani 16-asrning oxirida nemis yozuvchisi I.Zummer
ʻ
ishlatgan, keyin esa 18-asrning oxirlarida va 1808-yilda maxsus jur.lar shu nom
bilan chiqa boshlagan. Etnografiya so zi mashhur fransuz tabiatshunosi va fizigi
ʻ
Jan Jak Amper taklifi bilan Parij antropologlari kongressida alohida fan sifatida
qabul qilingan (1839). Etnografiya dastlab faktik bilimlarni to playdi, keyin ularni
ʻ
tahlil etish orqali mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi.
Etnografiya fani, boshqa fanlar singari o ziga xos maxsus tadqiqot usullari va
ʻ
maxsus atamalarga ega. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar
(metodologiya) bilan bog liq bo lib, o z tadqiqotlarini ayrim fan sohalari
ʻ ʻ ʻ
antropologiya, arxeologiya, lingvistika, sotsiologiya, san atshunoslik bilan
ʼ
aloqador holda amalga oshiradi. Mazkur fanlarning o zaro bog liqligi tufayli
ʻ ʻ
keyingi yillarda qo shaloq ilmiy sohalar ham yuzaga keldi, mas, etnik
ʻ
antropologiya, paleo Etnografiya, etnolingvistika va boshqalar Hozirgi davrdagi
etnik jarayonlarni teran va keng miqyosda tadqiq qilishda keyingi yillarda
17

o tkazilayotgan sotsiologik tadqiqotlar yaxshi samara bermoqda. Natijada —ʻ
etnosotsiologiya, etnopsixologiya kabi yangi ilmiy sohalar yuzaga kelishi muhim
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, tabiiygeografik sharoitga qarab yovvoyi
o simliklarni ekib o stirish yoki yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish, urchitish
ʻ ʻ
kabi o ziga xos turmush xususiyatlariga ega elatlarning xo jalik xususiyatlarini
ʻ ʻ
anikdashda etnografiya bilan hamkorlikda etnobotanika va etnozoologiya kabi
yangi sohalar faoliyat ko rsatmoqda. Xalqlarni o rganishda etnografiya fani
ʻ ʻ
nihoyatda keng va xilmaxil manbalardan va usullardan foydalanadi. Bir joyda uzoq
yashab, kuzatish yo li bilan o tkazilgan tadqiqotlar eng samarali ekanligini
ʻ ʻ
mashhur etnograflar (L.Morgan, N.N.MikluxoMaklay, V.G. Bogoraz) alohida
qayd qilganlar. Qisqa muddatda, ayrim mavsumlarda o tkaziladigan tadqiqot
ʻ
ishlari ekspeditsiya usuli bo lib, hozir keng tarqalgan va u mavsumiy usul deyiladi.
ʻ
Dala ishlarida, asosan, axborotchidan suhbat yo li bilan yozma yoki magnitofon
ʻ
orqali ma lumotlar to plash, muayyan maishiymadaniy turmush hodisalari,
ʼ ʻ
oilanikoh munosabatlari va marosimlari, xalq sayillari va o yinlarini kuzatish,
ʻ
ularda bevosita ishtirok qilish va ularni jiddiy o rganish (yozish, chizish, rasmga
ʻ
olish) kabi usullar qo llaniladi. Ma naviy madaniyatni tadqiq qilishda (ayniqsa,
ʻ ʼ
ayrim urf-odat va marosimlar, xalq o yinlari, ibodat, milliy raqslar) zamonaviy
ʻ
texnika (foto, video va kinoapparaturalar) vositalaridan keng foydalaniladi.
Rossiya va Evropaetnografiya fani. Rossiya va Evropahududida istiqomat qilgan
qabila va elatlar to g risidagi eng qadimiy Etnografiya ma lumotlar ilk yozma
ʻ ʻ ʼ
manbalarda, yunon va rim mualliflari Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian, Ptolemey
va Ktesiy, sitsiliyalik Diodor, Pompey Trog, Tatsit asarlarida uchraydi. O rta
ʻ
Osiyo xalqlarining qadimiy ajdodlari va ularning turmush tarzi, urf-odat va
marosimlari to g risida qimmatli ma lumotlarni zardushtiylik dinining muqaddas
ʻ ʻ ʼ
kitobi "Avesto"da ham ko rish mumkin. Miloddan avvalgi 6—1-asrlardan arab
ʻ
istilosigacha O rta Osiyo xalqlariga tegishli ma lumotlarni qadimiy axomaniylar
ʻ ʼ
davriga oid qoya tosh bitiklarida, parfiyoniy, sug diy, xorazmiy, baxtariy yozma
ʻ
yodgorliklarida, xitoy sayohatnomalarida, sosoniylar Eronining o rta
ʻ
18

forsiypahlaviy tildagi yodgorliklarida, arman tilidagi manbalarda, qadimiy turkiy
yozma yodgorliklarda uchratamiz.
Ilk o rta asr (912-asrlar) mualliflari geograf va sayyohlar Ibn Xurdodbeh, alBalxiy,ʻ
Istaxriy, Ibn Havqal, Mas udiy, Yoqut Hamaviylar o z sayohatnomalarida Sharq
ʼ ʻ
xalqlari etnografiyasi bo yicha qimmatli ma lumotlar yozib qoldirganlar. Xalq
ʻ ʼ
og zaki ijodi namunalari bo lgan "DadaQo rqut", "Alpomish", "Manas",
ʻ ʻ ʻ
"Go ro g li" dostonlari tarixiy va Etnografiya jihatdan nihoyatda muhim
ʻ ʻ ʻ
manbalardir. Muhammad Xorazmiyning "Surat alAarz", Abu Rayhon Beruniyning
"Qonuni Mas udiy", "Amudaryo tarixi"; Mahmud Koshg ariyning "Devonu
ʼ ʻ
lug otit turk", Narshaxiyning "Buxoro tarixi" asarlari O rta Osiyo, shu jumladan,
ʻ ʻ
Rossiya va Evropashaharlari, ularning tarixi, tabiiygeografik sharoiti,
etnotoponimiyasi, ayrim shahar va qishloqlar aholisining lingvistik va etnik tarkibi,
ijgimoiy-siyosiy hayoti, maishiy turmushi va madaniyatining ba zi jihatlari, diniy
ʼ
e tiqodlariga oid noyob ma lumotlar mujassamlashganligi bilan muhim ilmiy
ʼ ʼ
ahamiyatga ega. Amir Temur va uning vorislari hukmronlik qilgan davrda
yashagan saroy tarixchilari va solnomachilari, jumladan, Hofizi Abruning "Zubdat
uttavorix" ("Tarixlar qaymog i"), Nizomiddin Shomiy, Abdurazzoq Samarqandiy,
ʻ
Husayn Kubraviy, Ali Kushchi va boshqalarning asarlarida shu davrga oid
Etnografiya ma lumotlarni uchratish mumkin. Shuningdek, ispan elchisi Ryui
ʼ
Gonzales de Klavixoning asarida, rus solnomalarida, mashhur sayyoh Marko
Poloning sayohatnomasida ham muhim ma lumotlar jamlangan. Boburnshtt
ʼ
"Boburnoma" asarida Movarounnahr va qo shni mamlakatlarda yashagan
ʻ
elatlarning etnik tarkibi va tarixi, urf-odati va marosimlari madaniyati va maishiy
turmushi haqida, Gulbadanbegimshsht "Humoyunnoma" nomli tarixiybiografik
asarida Toshkent va Andijondan to Qashqar va Hind okeani bo ylarigacha qanday
ʻ
shaharlar, viloyatlar borligi, ularning aholisi haqida ma lumotlar keltirilgan. O rta
ʼ ʻ
asrlar ilmiy merosi bo lgan Hofiz Tanish al-Buxoriyning "Abdullanoma"
ʻ
("Sharafnomai shohiy"), Ma sud ibn Ko histoniyning "Tarixi Abulxayrxoniy",
ʼ ʻ
Kamoliddin Binoiyning " Shayboniynoma ", Fazlulloh Ro zbehonning
ʻ
19

$"Mehmonnomai Buxoro", Abulg oziy Bahodirxonning "Shajarayi turk" Kabiʻ asarlarida qimmatli tarixiyEtnografiya ma lumotlar bor. ʼ 16—17-asrlarda Buxoro, Xiva va Qo qon xonliklarining vujudga kelishi va ʻ Rossiya davlati bilan muntazam savdo va diplomatik munosabatlar o rnatilishi ʻ natijasida rus elchilarining o zbek xonliklariga qilgan safarlari jarayonida ʻ to plagan materiallarida ham Etnografiya ma lumotlar mavjud bo lib, ular ma lum ʻ ʼ ʻ ʼ ilmiy qimmatga egadir. Turkiston o lkasini jadal Etnografiya o rganish o lkani ʻ ʻ ʻ mustamlaka qilish maqsadi bilan bog liq bo lib, o zbek xalqi etnografiyasiga oid ʻ ʻ ʻ ilmiy ahamiyatga ega materiallar to plash davri 19-asrdan boshlandi. Markaziy ʻ Osiyo xalqlari, shu jumladan, o zbeklarni Etnografiya jihatdan o rganish yo lida ʻ ʻ ʻ 1872-yil Moskvada ochilgan politexnika ko rgazmasi munosabati bilan ʻ tayyorlangan "Turkiston albomi", shuningdek, Rus geografiya jamiyatining Turkiston bo limi, Tibbiyot, antropologiya va Etnografiya havaskorlari ʻ jamiyatining Turkiston bo limi, Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi, ʻ ʻ Turkiston qishloq xo jalik jamiyati, Xomutov to garagi, O rta Osiyo olimlari ʻ ʻ ʻ jamiyati, Rus texnika jamiyatining Turkiston bo limi, Sharqshunoslik jamiyatining ʻ Toshkent bo limining roli katta bo ldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida ʻ ʻ Etnografiya bilimlarning rivoji o lkada faoliyat ko rsatgan rus sharqshunos, ʻ ʻ tarixchi, etnograf olimlari, sayyohlari va davlat arboblari V.V.Radlov, V.V.Bartold, M.S.Andreyev, A.A.Divayev, .L.Vyatkin, N.P.Ostroumov, ʼ N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, erxotin Nalivkinlar, I.I.Umnyakov, A.A. Semyonov, YEtnografiya}\.Polivanovlar nomi bilan bog liqdir. Ular amalga oshirgan ishlar ʻ mustamlakachilikka xizmat qilgan bo lsada, to plangan katta Etnografiya ʻ ʻ materiallar 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Turkiston hayot tarzini tavsiflashda muhim ilmiy ahamiyatga ega. 1918-yilda Turkiston xalq universitetiyaa o zbeklar ʻ etnografiyasi bo yicha maxsus kurs kiritilib, bu mavzu bo yicha ma ruzalar o qitila ʻ ʻ ʼ ʻ boshlandi. 1920—30 yillar Rossiya va Evropaetnografiya ilmining vujudga kelish, tashkiliy va tarkibiy shakllanish davri bo ldi. 1930- yillar oxirida mahalliy aholi ʻ orasidan yetishib chiqqan mutaxassislar G.Alimov, M.Bikjanova, A.Boltayev, Ya.G ulomov, Sh.Inog omov, T.Mirtyosov, M.Saidjonov, X.Husanboyev, ʻ ʻ 20$

K.Yusupov va boshqalar Rossiya va Evropamuzey ishini yo lga qo yish vaʻ ʻ
rivojlantirishga, muzeylarda Etnografiya kolleksiyalarni ko rgazmaga qo yishga
ʻ ʻ
tayyorlash bo yicha muhim ishlarni amalga oshirishdi. 1943-yil 4-noyabrda O zFA
ʻ ʻ
Til, adabiyot va tarix instituti asosida Tarix va arxeologiya instituti tashkil etilib,
uning tarkibida 6 bo lim, shu jumladan, akad. M.Andreyev rahbarligidagi
ʻ
etnografiya bo limi ham bor edi. Bo lim respublikada Etnografiya tadqiqotlarning
ʻ ʻ
yetakchi markazi bo lib qoldi. Xorazm arxeologiyaEtnografiya ekspeditsiyasining
ʻ
tashkil etilishi va faoliyat olib borishi (rahbarlari S. Tolstov, T.Jdanko) Rossiya va
Evropada etnografiya fanining rivojlanishida muhim bosqich bo ldi
ʻ 2
. Xorazm
ekspeditsiyasi mobaynida qoraqalpoqlar etnografiyasining maxsus o rganilganligi,
ʻ
Qoraqalpog istonda Etnografiya fikrlarning shakllanishi uchun asos bo ldi. 1960—
ʻ ʻ
80 yillarda o zbek hamda qoraqalpoq xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi
ʻ
bo yicha faol tadqiqotlar olib borildi (V.P.Alekseyev, A.A.Asqarov, O.Suxareva,
ʻ
T.K.Xojayov va boshqalar). O zbeklar etnik tarixini o rganish bevosita akad.
ʻ ʻ
K.Shoniyozov nomi bilan bog liq. Rossiya va Evropaxalqlari folklori, Rossiya va
ʻ
Evropa dekorativ va amaliy san atining turli sohalari, xalq musiqasi, teatri, raqs
ʼ
san ati, kiyimlari, an anaviy xalq taomlari, kishilarning ma naviy va moddiy
ʼ ʼ ʼ
hayotini o rganish Etnografiya manbalardan biri sifatida etnograflarning diqqat
ʻ
markazida bo ddi. 1960, ayniqsa, 1980- yillar Rossiya va Evropaetnografiya fani
ʻ
uchun avvalgi tarixshunoslik davriga nisbatan g oyat sermahsul, ayni vaqtda,
ʻ
ziddiyatli kechdi. Bu ziddiyatlar etnografiyaning dolzarb masalalarini belgilash va
ishlab chiqishda, siyosiy sharoitga og ishmay va so zsiz amal qilishda; monografik
ʻ ʻ
va umumlashtiruvchi tadqiqotlarda ularning tahliliytanqidiy nuqtai nazardan
o rganib chiqilmaganligida; katta ko lamdagi ilmiy tekshirish ishlarining etnos
ʻ ʻ
xo jalik amaliyoti va madaniy hayoti vazifalariga mos kelmaganida namoyon
ʻ
bo ldi.
ʻ
2
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
21

2.2 Evropada etnografik tadqiqotlar
Mustaqillik yillarida mafkuraviy tazyiqlardan holi bo’lgan boshqa ijtimoiy-
gumanitar fanlar kabi Etnografiya fani sohasida ham garchi ma’lum qiyinchiliklar
bilan bo’lsa-da, bir qator ilmiy-nazariy va metodolik tadqiqotlar amalga oshirildi.
Tadqiqotlar nafaqat mazmun va mohiyati bilan balki, ularga nazariy metodologik
jihatdan yondashuvlar ham o’zgarganligini ko’rsatmoqda. Tarixan qisqa davr
mobaynida erishilgan eng muhim natijalar sifatida tadqiqot mavzularining
kengaygashi va ilmiy izlanish samaradorligi oshganligini kuzatamiz. Tadqiqot
obyekti va predmetiga, balki uning metod va nazariyalariga ham yangicha qarash
natijasi o’laroq «etnomada niy jarayonlar», «etnoslararo jarayonlar», «zamonaviy
jamiyatda milliy-etnik jarayonlar», «etnopsixologiya», «etnoslararo
kommunikasiya», «gender muammolari» va Etnografiyaning boshqa zamonaviy
yo’nalishlarida ko’plab tadqiqotlar amalga oshirildi. O’tgan qisqa davr mobaynida
etnolog tadqiqotchilar «bir xillik» andozasidan ozod bo’ldilar va «madaniyat»,
«madaniy meros», «mentalitet», «milliy ruh» kabi tushunchalarning sof milliy
shakliga va mazmuniga qaytdilar. Qolaversa , fanning asosiy tadqiqot ob’ekti
bo’lgan etnos nazariyasi jihatlari, etnogenez va etnik tarixga oid yangi nazariy-
metodologik konsepsiyalar va qarashlar yaratildi. Shuningdek, mustaqillik yillarida
xalqimiz moddiy va ma’naviy madaniyati, oilaviy va jamoaviy hayoti, diniy
e’tiqodlari va marosimlarini tadqiq etish borasida jiddiy tadqiqotlar bilan birga
fanda qo’ni - qo’shnichilik an’analari, etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilishga
qaratilgan yangi yo’nalishlarga asos solindi. Bajarilgan tadqiqotlarning samarasi
o’laroq qator monografiyalar va risolalar e’lon qilindi. Bu o’rinda o’zbek elshunos
olimlari I.Jabborov, H. Ismoilov , O.Bo’riyev, A.Ashirovlarning o’zbeklarning
oilaviy turmush an’analari, to’y tantanalari, dafn marosimlari hamda milliy
qadriyatlariga oid tadqiqotlari (Jabborov I. «O’zbeklar an’anaviy turmushi va
madaniyati» -T.; 2004. Ismoilov H. «O’zbek to’ylari» - T.; 1994.: Bo’riyev O. va
boshqalar «O’zbek oilasi tarixi». T., 1995.: Nasriddinov Q. «O’zbek dafn va
22

ta’ziya marosimlari». - T.; 1996.: Ashirov A. «Avesto»dan meros marosimlar» -
T.; 2001.) nashr etildi. 1991-2004 yillar mobaynida Respublikamizda Etnografiya
yo’nalishi bo’yicha 30 dan oshiq nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari himoya
qilingani ham fan salohiyati oshib borayotganligidan dalolat beradi. Himoya
qilingan dissertasiyalar dolzarb mavzularda hamda respublikamizning turli tarixiy-
etnografik mintaqalari misolida bajarilgan. Jumladan, Farg’ona vodiysi, Xorazm,
Zarafshon, Nurota, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo vohalarining oila va
oilaviy turmush marosimlariga, maishiy turmush, jamoaviy munosabatlar, xonaki
hunarmandchilik, shuningdek, qoraqalpoqlar tarixining etnografik jihatlari
yoritilgan ilmiy tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur dissertasiyalar
milliy qadriyatlar va an’analarni tiklash g’oyasiga asoslanganligi , o’zbek xalqi
Etnografiyasining muammolariga yangicha ruhda yondashganligi bilan ajralib
turadi. Shuningdek, Respublikamizning qator universitetlarida Etnografiya
bo’yicha ilmiy markaz va kafedralarning ochilishi ham ushbu fanga bo’lgan e’tibor
oshganligidan dalolat beradi. Etnografiyaning boshqa fanlar bilan aloqasining
samarasi tarzida etnoarxeologiya, etnopsixologiya, etnolingvistika,
etnodemografiya, etnofolkloristika kabi yangi yo’nalishlar paydo bo’ldi va eng
muhimi fanning nomi ham Etnografiya deb o’zgartirildi. Bu borada birgina O’zR
FA Tarix instituti «Etnografiya» bo’limida O’zbekiston Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Fan va texnologiyalar markazining amaliy tadqiqotlar dasturi bo’yicha
“O’zbeklarning etnik idenfikasiyasi: shakllanishi, o’ziga xosligi va
transformasiyasi”, “Zamonaviy Rossiya va Evropada milliy diasporalar marosimiy
hayotidagi an’analar va innovasiyalar” loyihalarini bajarilganligi ham
bajarilayotgan ishlarning yorqin ko’zgusi deb aytishimiz mumkin. Mamlakatimiz
etnologlari 2011 yilda Rossiya Fanlar akademiyasi Mikluxa Maklay nomidagi
Etnografiya va antropologiya instituti bilan hamkorlikda “Xalqlar va madaniyatlar”
turkumida “O’zbeklar” nomli yirik fundamental monografiya (70 bosma taboq
hajmda)ni Moskva shahrida chop qildilar. Aynan mazkur kitob so’zboshida
yozilganidek mazkur nashr O’zbekistonlik va rossiyalik olimlarning istiqlol
yillarida olib borgan tadqiqotlarining o’ziga xos sarhisobi natijasi bo’lib, unda
23

o’zbek xalqining etnik tarixi, xo’jalik an’analari, moddiy va ma’naviy madaniyati,
oilaviy va jamoaviy hayot tarzi, bir so’z bilan aytganda o’zbek xalqining o’zligini
ko’rsatuvchi o’ziga xos milliy qirralari kompleks tarzda yoritib berilgan. Eng
muhimi bu kitobning nashr etilishi dunyo hamjamiyatiga xalqimizning kecha yoki
bugun paydo bo’lgan xalq emas , balki ko’p ming yillik tarixiy an’analari va milliy
qadriyatlariga ega xalq ekanligini yana bir isbotlab berdi. Qolaversa, bu yurtimizda
Etnografiya fani jahon fani bilan o’zaro uyg’un tarzda rivojlanayotganidan dalolat
beradi. Umuman, Respublikada etnologik yo’nalishda olib borilayotgan
tadqiqotlarning asosiy yutuqlari quyidagilarda mujassamlashgan:
o Avvalo keyingi o’n yillikda Etnografiyaning nazariy metodologik
muammolari borasida dastlabki ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Bunda
tadqiqotchilar tomonidan fanning nafaqat nazariy muammolari, balki zamonaviy
Etnografiya maktablari va atamalariga oid yangi materiallarning e’lon qilinishi
o’zbek etnologlarining zamon bilan hamnafas tadqiqotlar olib borayotganliklarini
ko’rsatadi.
o Etnogenetik jarayonlar doirasida akademiklar K.Shoniyozov va
A.Asqarov tomonidan o’zbek xalqining shakllanish jarayoni va uning nazariy-
metodologik muammolariga oid qator fundamental tadqiqotlar e’lon qilindi.
Mazkur mavzu doirasida O’zRFA Tarix institutida doimiy ilmiy seminar tashkil
etilganligi va bu sohada Respublikamizning ko’zga ko’ringan bir qator
olimlarining ilmiy tadqiqotlari e’lon qilinayotganligi ham ushbu yo’nalishning
rivojlanayotganligidan dalolat beradi.
o Mutaxassis olimlar nafaqat tarixiy-etnografik tadqiqotlar mavzularini,
balki dastlabki professional etnograflar kabi «an’anaviy zamonaviylik»ni va
bugungi kunda muhim deb e’tirof etilayotgan ijtimoiy madaniy innovasiyalar,
an’anaviy jamiyatning zamonaviy hayotini ham tadqiq qilmoqdalar.
o Hozir etnologik yo’nalishda bajarilayotgan tadqiqotlarda an’anaviy
madaniyatni tadqiq qilishgagina emas, balki zamonaviy polietnik jamiyatni
o’rganish, ayniqsa an’anaviy mahalla institutini zamonaviy jamiyatda tutgan o’rni,
24

mahalla tizimida zamonaviy etnomadaniy jarayonlarning roliga katta e’tibor
qaratilmoqda. Mazkur yo’nalishda Toshkent mahallalari bo’yicha olib borilgan
tadqiqotlar natijalarini dastlabki yutuqlar sifatida qayd etish mumkin.
o Zamonaviy Etnografiyaning tadqiqot mavzusi va o’rganish maydoni
ancha keng bo’lib, unga yaqin bo’lgan sosiologiya, madaniyatshunoslik,
psixologiya, antropologiya, folklorshunoslik kabi fanlar bilan o’zaro
tutashishi natijasida etnopsixologiya , etnomadaniyat, etnofolkloristika,
etnososiologiya kabi yangi sohalar paydo bo’ldi va ushbu yo’nalishlar
Respublikamizning bir qator Oliy o’quv yurtlarida maxsus fan tarzida
o’qitilmoqda. Ularning ayrimlari bo’yicha o’quv qo’llanmalari ham yaratildi.
Masalan, Etnomadaniyat. O’quv qo’llanma. T., Adolat, 2003. Jabborov I. Jahon
xalqlari Etnografiyasi O’quv qo’llanma. T.,2005.; Ashirov A., Atadjanov Sh.
Etnografiya. O’quv qo’llanma – T., Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy
Davlat kutubxonasi, 2007., A.Doniyorov, A.Ashirov, O.Bo’riyev Markaziy Osiyo
xalqlari Etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent, “Yangi nashr”, 2011.
o Keyingi vaqtlarda yetakchi olimlar yosh tadqiqotchilar bilan birga
xorijiy mutaxassislar ishtirokida Respublikamizda Etnografiyaning dolzarb
mavzulariga bag’ishlangan ilmiy anjumanlar hamda festivallarni o’tkazish yaxshi
bir an’anaga aylanib ulgurdi. Bu borada «Akademik Karim Shoniyozov o’qishlari»
turkumida doimiy faoliyat ko’rsatuvchi ilmiy anjumanning tashkil etilganligi va
mazkur konferensiya materiallarini muntazam nashr etib borilayotganligi ham
amalga oshirilayotgan ijobiy ishlarning natijasi deb aytish mumkin 1
. Lekin sohada
qator yutuqlarga erishilganiga qaramay hali hanuz yechilishi lozim bo’lgan
muammolar mavjudki, ularni chetlab o’tib ma’lum bir ijobiy natijalarga erishish
mumkin emas.
o Zamonaviy o’zbek Etnografiyasi oldidagi muammolar to’g’risida fikr
yuritadigan bo’lsak, avvalo shuni ta’kidlash kerakki, hanuz ayrim tadqiqotlar
tavsifiy xarakter kasb etmoqda. Etnologik yo’nalishda bajarilgan har qanday
tadqiqot ma’lum bir amaliy ahamiyatga ega bo’lishi va uning natijalaridan bugungi
va ertangi kun amaliyotida foydalanish lozim.Yuqoridagi fikr mulohazalarga
25

xulosa tarzda aytish mumkinki , bugungi kunda o’zbek Etnografiyasi dolzarb va
ijtimoiy jihatdan ahamiyatli bo’lgan quyidagi muammolarni yechishi lozim:
o Etnografiya sohasida tadqiqotlar olib borayotgan mutaxassislar o’zaro
hamkorlikda fanning kelgusidagi istiqbolli yo’nalishlarini belgilab olishlari zarur.
Bunda o’zbek Etnografiyasi rivojlangan mamlakatlar fani bilan hamohang
rivojlanishi va o’z navbatida o’zining maktablari va konsepsiyasiga ega bo’lmog’i
kerak. Metodologik muammolarga sifat jihatdan yangicha yondashuvni tashkil
etish barobarida an’anaviy usullar bilan birga noan’anaviy usullardan ham
foydalanish zarur. Nazariy-metodologik tadqiqotlarga jiddiy e’tibor qaratilmas
ekan, bajarilgan har qanday tadqiqot ham amaliy ahamiyat kasb etmaydi va ilmiy
qimmatga ega bo’lmagan tavsifiy tadqiqotdan nariga o’tmaydi. Qolaversa,
bugunning zamonaviy muammolarini etnolog tadqiqotchi nigohi bilan tadqiq
qilish, olib borilgan har bir tadqiqot jamiyatning ma’lum bir sohasi uchun amaliy
natija bermog’i lozim. Shundagina etnologik tadqiqotlarga jamiyatda qiziqish
ortadi va uning amaliy qimmati oshadi.
o Respublikamizda mazkur yo’nalishda ilmiy tadqiqotlar olib
borayotgan mutaxassislar tomonidan etnos nazariyasi, etnogenez va etnik tarixga
bag’ishlangan sifat jihatidan yuqori ilmiy xulosalarga asoslangan tadqiqotlarni
yaratish zarur. «O’zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi»ning majmuaviy
muammosi mamlakatimiz ilmiy muammolarining markazida tur ganligiga hamda
xalqimiz etnogenezi va etnik tarixining turli jihatlari jiddiy o’rganilayotganiga
qaramay, murakkabligi bois uni tugal lan gan deb bo’lmaydi va u arxeolog,
antropolog, etnograf, tarixchi, tilshunos va boshqa soha olimlarining jamoaviy fikr-
mulohazalarini kutmoqda. Bu borada birinchi qadam sifatida mamlakatimizda va
chet ellarda etnogenez bo’yicha mavjud barcha adabiyotlarni imkon qadar o’rganib
chiqish, maxsus tahlil etish va bu tahlilga eng yangi arxeologik, antropologik,
tilshunoslik, etnografik va boshqa ma’lumotlarni qo’shish lozim. Tadqiqotchilar
tomonidan o’zbek xalqi geneseologiyasi , etnodemografiyasi, etnopsixologiyasi,
milliy mentalitetiga va umuman olganda etnos muammosi bilan chambarchas
26

bog’liq tadqiqotlarga shuningdek, etnik jarayonlarning nazariy-metodologik
konsepsiyalarini shakllantirish, madaniy antropologiya, etnoekologiya kabi
yo’nalishlarga jiddiy e’tiborni qaratish, hamda etnologik terminlar hamda
atamalarga oid lug’atlarni nashr etish maqsadga muvofiqdir.
o Etnografiyada asosiy tadqiqot obyektlaridan biri bo’lgan moddiy va
ma’naviy madaniyat ko’rinishlari, xalqning an’anaviy turmush tarzi bilan bog’liq
marosimlar va urf-odatlarni tavsifiy etnografik tarzda yoritishdan chekingan holda
ma’lum bir nazariy-metodologik konsepsiyaga asoslangan holda ularning genezisi,
o’ziga xos xususiyatlari, tub mohiyatiga e’tibor bergan holda etnologik nuqtai
nazardan tadqiq etish zarur.
o Dunyo miqyosida ulkan globalizasiya jarayoni va yangi texnologik
davr bo’lgan bugungi kunda etnosning o’rni va ahamiyati, zamonaviy etnomadaniy
jarayonlarni , etnoslararo kommunikasiya va globalizasion jarayonlarda milliy
xususiyatlarni saqlanib qolish omillarini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
o XX asrda ijtimoiy-siyosiy hayotda bo’lgan o’zgarishlar turli etnik
guruhlar va etnoslarni hamda turli-tuman madaniyatlarni o’zaro qorishishiga olib
keldi. Natijada etnomadaniy aloqalarning kuchayishi Respublikamiz hududida
yashovchi mahalliy subetnoslar va turli tuman diasporalar moddiy va ma’naviy
turmush tarzida ulkan o’zarishlarga sabab bo’ldi, deb aytish mumkin. Shu bois
bugungi kunda millatlararo, etnosiyosiy, etnoijtimoiy, etnomadaniy munosabatlar
jiddiy tadqiqotlar bajarishini talab qilmoqda. Hozirda, avvalo, turli etnoslar va
diasporalar zich yashayotgan etnoslararo aloqalar, etnomadaniy o’zaro ta’sir va
madaniyatlarning bir-biriga kirib borishi; milliy xususiyat va mentalitet;
etnoslararo ziddiyatlar va nizolar sabablari va ularning ehtimoli; millatchilik va
milliy separatizm; milliy siyosat va hokazo kabi dolzarb masalalarni ishlab chiqish
muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
o Oliy o’quv yurtlarida Etnografiya fanini o’qitilishini sifat jihatdan
takomillashtirish va bu sohada tadqiqot olib borayotgan nazariyotchi olimlar bilan
amaliyotchi pedagoglar o’zaro hamkorlikda yangicha ruhdagi darsliklar
yaratishlari lozim. Bu sohada ayniqsa g’arbda keng rasm bo’lgan madaniy
27

antropologiya yoki ijtimoiy antropologiyaga oid darsliklar va o’quv
qo’llanmalaridan ham bevosita foydalanish kerak. Eng muhim ishlardan yana biri
mazkur soha uchun universitetlar o’quv dasturlaridagi dars soatlarini ko’paytirish
va ijtimoiy fanlarga ixtisoslashtirilgan «Etnografiya» kafedralari yoki ilmiy
markazlarini tashkil etish va etnik antropologiya, etnik sosiologiya ,
etnodemografiya, etnoiqtisodiyot, etnogeografiya, etnopedagogika,
etnopsixologiya, etnolingvistika kabi yo’nalishlarda kurslar tashkil etish zarur.
o Zamonaviy jamiyatda millatlararo munosabatlar eng muhim
muammolardan biriga aylanayotgan bir paytda polietnik jamiyatni, milliy-etnik
munosabatlarni, uning tarixiy asoslari-yu bugungi holati hamda istiqbollarini
etnologik yo’nalishda tadqiq qilish ham muhim ahamiyatga egadir. Qolaversa,
O’zbekiston hududidagi nafaqat turli etnik yoki etnografik guruhlarni tadqiq qilish,
balki ijtimoiy guruhlarni va turli madaniy muhitlar muloqotining jamiyat hamda
xalqlar turmushiga ta’sirini ham tadqiq qilish kerak. Umuman olganda, aytish
mumkinki, Etnografiya insoniyat va uning faoliyatining turli jihatlarini tadqiq
qiluvchi fan bo’lishi bilan birga mazkur fan jamiyat hayotida hyech qanday
me’yoriy o’lchovlar bilan o’lchab bo’lmaydigan qator o’ziga xos xususiyatlarga
ega ekanligini ta’kidlab o’tish joiz. Birinchidan, Etnografiya fani insonlarning
dunyoda madaniyatlar xilma-xilligini anglashga bo’lgan doimiy ehtiyojini
qondirish missiyasini bajaradi.
28

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
29

ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedeniEtnografiya - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi Etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari Etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

Yevropa tadqiqochilari tomonidan o'lkamizning o'rganilishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Yevropa tadqiqochilari tomonidan o'lkamizning o'rganilishi

O'xshash dokumentlar