Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	1.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Энергетика

Yoqilg'i energetika sanoati

I-BOB. YOQILG‘I – ENERGETIKA SANOATI HAQIDA TUSHUNCHA
VA O‘ZBEKISTONDA YOG‘ILG‘I SANOATINING TARMOQLARI
1.1. Yoqilg‘i-energetika majuining tarkibi, uning asosiy xomashyolari va
yoqilg‘i balansi.
Yoqilg‘i-energetika majmui Respublikamiz xalq xo‘jaligining bazaviy
tarmog‘i, iqtisodiyot va tehnika taraqqiyotining mustahkam poydevori hisoblanadi.
YAIM iqtisodiy rayonlarni shakllanishida, sanoat markazlari va rayonlarini
vujudga kelishida katta ahamiyat kasb etadi. Xalq xo‘jaligining deyarli barcha
tarmoqlarini rivojlanishi YAIM ning holatiga bog‘liq bo‘ladi. Har qanday
mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish darajasi u ishlab chiqarayotgan va
iste’mol qilayotgan energiya miqdoriga ham bog‘liq bo‘ladi.
Yoqilg‘i-energetika majmui og‘ir sanoat tarkibiga kiradi. O‘zbekiston
yoqilg‘i-energetika majmui respublika yalpi sanoat mahsulotining 22 % ini ishlab
chiqaradi. O‘zbekistonda bu majmua tarmoqlari asosan yangi tashkil etilgan bo‘lib,
yuqori iqtisodiy samara bilan ishlaydi. Bu majmua asosan 2 guruhga bo‘linadi:
1) Yoqilg‘i sanoati;
2) Elektr energetika sanoati.
Turli yoqilg‘i va energiya turlarini qazib olish hamda ishlab chiqarish bilan
shug‘ullanuvchi sanoat tarmoqlari majmui yoqilg‘i-energetika majmui deb ataladi.
Yoqilg‘i-energetika majmui xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari (sanoat, qishloq
xo‘jaligi, transport) va aholining kundalik xayoti uchun juda katta ahamiyatga ega.
Yoqilg‘i-energetika majmui sanoatning bir tarmog‘i bo‘lsa ham u umumiqtisodiy
ahamiyat kasb etadi, shu boisdan ham ba’zan yoqilg‘i-energetikani sanoat tarkibiga
ham, boshqa tarmoqlarga ham qo‘shmasdan “Xalq xo‘jaligining energetika bazasi”
deb alohida ajratishadi. O‘zbekiston yoqilg‘i-energetika resurslariga boy
mamlakat. Ayniqsa, gaz va neft zaxiralari ulkan: 160 dan ortiq neft va gaz konlari
mavjud. O‘zbekistonda sanoat zaxiralariga ega bo‘lgan 86 neft koni ochilgan.
5

(730 ming kvt.), Sirdaryo (3,0 mln. kvt.), Angren (484 ming kvt.), Yangiangren
(1,8 mln. kvt.) GRES gigantlari qurildi va ishga tushirildi. Mamlakat elektr
energiya balansida suv resurslaridan foydalanish ham sezilarli darajada o‘sdi.
Qator daryo va kanallarda hamda suv omborlarining to‘g‘onlarida yangi GESlar
qurildi. Ular orasida respublikamizda eng yirik-Chorvoq GESini ko‘rsatish
mumkin. Quvvati 620,5 ming kvt. bo‘lgan Chorvoq GESi¬ni qurish uchun
balandligi 160 metrlik to‘g‘on va katta suv ombori barpo qilindi. 1980 yillarning
boshida Chirchiq daryosida Xo‘jakent GESi (165 ming kvt.), keyinchalik
Qoradaryoda Andijon GESi (110 ming kvt.), Amudaryoda Tuyamo‘yin GESi (70
ming kvt.), To‘polon suv omborida To‘polon GESi (50 ming kvt.) qurildi va h. k.
Mamlakatda issiqlik va gidravlik elektr stansiyalarini qurish va ishga
tushirish bilan elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvati ortib bormoqda. Hozirgi
vaqtda respublikamizda mavjud bo‘lgan elektrostansiyalarda o‘rnatilgan umumiy
quvvat 1710 MVtni tashkil etadi, shundan 80-81% issiqlik, 14,7%i gidroelektr
stansiyalariga to‘g‘ri keladi. Respublikamizda elektr energiyasi ishlab chiqarish
2000-yildagi 56,6 mln. kvt., 2002 yilga kelib 49,3 mlrd. kvt soatni tashkil etgan
bo‘lsa, 2014 yili 54,2 mlrd. kvt soatga, 2017 yilda esa 60,092 mlrd. kvt soatga etdi.
Mamlakat elektr-energetika sanoati 1995 yilda jami sanoat mahsulotining 14,8%ni
tashkil etgan holda 2014-yili bu ko‘rsatkich 7,5%ni tashkil qildi. Bu birinchi
navbatda mamlakatda elektr-energiya ishlab chiqarish salmog‘ining kamayishi
bilan emas, balki boshqa sanoat tarmoqlari (masalan, mashinasozlik) ulushining
ortishi bilan izohlanadi.
Respublikamizning qator rayonlarida elektr energiyasi ishlab chiqarishning
ko‘payishi va natijada energetika sanoatining rivojlanishi uning xalq xo‘jaligidagi
salohiyatini oshirib yubordi. Ayni bir paytda energetika tizimlarini birlashtirish
xalq xo‘jaligida elektr taminoti sifati va barqarorligini tubdan yaxshiladi,
gidroresurslar va yoqilg‘idan oqilona foydalanish imkoniyatlarini yaratdi.
Endilikda mamlakatning qishloq xo‘jaligi va agrosanoat majmuini
elektrlashtirishda katta ishlar qilinmoqda. Ayniqsa, yangi yerlarni o‘zlashtirish
uchun barpo qilingan yuzlab yirik nasos stansiyalarini elektr energiyasi bilan
14

Statistika agentligi 2024-yilning yanvar-aprel oylaridagi sanoat ishlab
chiqarishi bo‘yicha ma’lumotlarni e’lon qildi.Qayd etilishicha, joriy yilning
dastlabki 4 oyi davomida gaz qazib olish hajmi 15,3 mlrd kub metrni tashkil etib,
o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 964 mln kub yoki 5,9 foizga qisqargan.
2024 - yilning yanvar-mart oylaridagi gaz qazib olish ko‘rsatkichlari:
Yanvar – 3,99 mlrd kub (o‘tgan yilning mos davrida – 4,31 mlrd kub);
Fevral – 3,71 mlrd kub (3,85 mlrd kub);
Mart – 3,89 mlrd kub (4,16 mlrd kub);
Aprel – 3,7 mlrd kub (3,94 mlrd kub).
Ma’lumot uchun, 2022 yilda ham gaz qazib olish 53,8 mlrddan 51,67 mlrd
kub metrgacha yoki 4 foizga, 2023 yilda esa 51,67 mlrddan 46,71 mlrd kub
metrgacha yoki 9,6 foizga qisqargan.2017-2023 yillar oralig‘ida tabiiy gaz qazib
olish hajmining o‘zgarishi (Statistika agentligi ma’lumotlari):
27

tarmoqlari uchun energiya ishlab chiqarishning asosiy manbai bo‘lib hisoblanadi.
Ammo fan va texnikaning rivojlanishi bilan u yoki bu energiya manbaining xalq
xo‘jaligidagi ahamiyati o‘zgarib turadi.
Kurs ishining maqsadi:
- Yoqilg‘i energetika sanoatning rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish
asosida ushbu tarmoqni rivojlantirish va undan samarali foydalanish istiqbollarini
aniqlashdan iborat.
- O‘zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalash sharoitida to‘g‘ridan-to‘g‘ri
yoqilg‘i energetika sanoatning o‘rni tahlil qilish
- Yoqilg‘i energetika sanoatning rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish
asosida ushbu tarmoqni rivojlantirish va undan samarali foydalanish istiqbollarini
aniqlashdan iborat.
Kurs ishining obyekti. Yoqilg‘i – energetika sanoati, ya’ni energiya
resurslarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va ta’minlash jarayonlari.
Kurs ishining pridmeti. Yoqilg‘i – energetika sanoatida energiya
manbalarini boshqarish va ularning iqtisodiy samaradorligini oshirish.
Kurs ishining vazifalari :
-Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida sanoatning barqaror rivojlanishining
nazariy uslubiy asoslari.
-Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida yoqilg‘i energetika sanoatning
rivojlanish tendensiyasi.
- Yoqilg‘i energetika sanoatning rivojlanishining O‘zbekiston iqtisodiyotida
tasirini o‘rganish.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 6 bo‘lim, 45 sahifa
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati hamda jadval va rasmlardan iborat.
4

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON-FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI
TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA VA GEOGRAFIYA
KAFEDRASI
6011100-Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari ta’lim yo‘nalishi
IV-kurs 449-guruh talabasi Hamzayeva Ozoda Sobirovnaning
Jahon iqtisodiy geografiyasi fanidan, “Yoqilg‘i energetika sanoati” mavzusida
bajargan
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:____________D.D.Juraxujayev
Ball/baho:______________________________
Himoya Sanasi:_________________________
Samarqand-2024

tarmoqning dolzarb ilmiy-texnik muammolari ustida tadqiqot ishlarini olib borish
hamda fan va ishlab chiqarish o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish kabi masalalar
bilan jiddiy shug‘ullanish uchun katta ehtiyoj paydo bo‘ldi. Yuqorida bayon
etilgan holatlarni inobatga olgan holda, 2009-yilning 7-8-oktabrida Buxoro neftni
qayta ishlash korxonasining Qorovulbozor shahridagi madaniyat saroyida
“O‘zbekiston neft va gazini qayta ishlashning dolzarb muammolari” mavzusida
respublika ilmiy-texnik anjumani o‘tkazildi.
Ushbu anjuman qarorida neft-gaz sanoatining rivojlanishi uchun quyidagi
dolzarb ilmiy-texnikaviy muammolarni hal etish muhim ahamiyatga ega ekanligi
qayd qilingan: -uglevodorodli xomashyolarni chuqur qayta ishlash
texnologiyalarini yaratish va bu jarayonga ikkilamchi qo‘shimcha mahsulotlar va
ishlab chiqarish chiqindilarini jalb etish;
- O‘zbekistonda gaz turbinali dvigatellar uchun yuqori sifatli yoqilg‘ilarning
ishlab chiqarishning nazariy va amaliy asoslarini rivojlantirish;
- tabiiy gaz va nelt mahsulotlarini chuqur tozalash va quritish maqsadida,
mahalliy minerai xomashyolar asosida oldindan berilgan xossalarga ega bo‘lgan
nanog‘ovakli adsorbentlarni olish texnologiyasini yaratish;
- neft-gaz kondensati xomashyosini birlamchi haydashda suv bug‘i o‘rniga
uglevodorod bug‘laridan foydalanishning yuqori samarali va energiya tejamkor
texnologiyasini ishlab chiqish; - tarkibida metallami ushlagan yonuvchi slanesiarni
kimyoviy yo‘l bilan kompleks qayta ishlashning samarali usullarini yaratish;
- uglevodorodli xomashyolarni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan bug‘-havo
aralashmalari tarkibidan yengil uchuvchan uglevodorodlami ajratib olish uchun
yuqori samarali jarayonlar va uskunalar ishlab chiqish;
- mahalliy xomashyolar asosida erituvchilar, deemulgatorlar, katalizatorlar,
sorbentlar, stabilizatorlar, qo‘ndirmalar, yemirilish ingihitorlari va boshqa
kimyoviy reagentlarni ishlab chiqarishni tashkil ctish.
Mamlakatimizning mustaqillik yillarida fan va ishlab chiqarish o‘rtasidagi
ilmiy-texnikaviy hamkorlik aloqalari yuqori darajaga ko‘tarilib, o‘z samarasini
bermoqda. Masalan, Umumiy va noorganik kimyo institutining yetakchi olimlari
20

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda gaz sanoati taraqqiyoti uchun muhim
bo‘lgan noyob inshootlar bunyod etildi. Ko‘qdumaloq neft -gaz kondensat koni
o‘zlashtirildi. Bu yerda 1997-yil 14 iyulda 500 atmosfera bosimda gazni haydash
kompressor stansiyasi ishga tushirildi. Ko‘kdumaloq konining neft va gaz
kondensatini qayta ishlash uchun Buxoro viloyatida yiliga 2,5 mln. t mahsulot
ishlab chiqaradigan zamonaviy Buxoro neftni qayta ishlash zavodi qurildi,
Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi to‘liq ta’mirlandi. O‘zbekistonda qazib
olinayotgan gazning asosiy qismi Muborak gazni qayta ishlash zavodi va Sho‘rtan
gaz kondensati majmuasining oltingugurtdan tozalash inshootlarida qayta
ishlanmoqda. O‘zbekistonda qazib olinayotgan tabiiy gazning 25% elektr
stansiyalariga, 10% tarmoqning o‘z texnologiya ehtiyojlariga, 19% sanoatga va
30% dan ziyodi kommunal-maishiy ehtiyojlarga yo‘naltirilgan.
“O‘zbekneftgaz” milliy kompaniyasi jahonda tabiiy gaz qazib olish bo‘yicha
11 o‘rinni egallaydi (yiliga 60-70 mlrd m³). uglevodorodli xom ashyoning 194
koni, shundan, gaz va kondensat 98 kon, neft-gaz, neft va neft-gaz kondensatli-96
kon mavjud. Energetikadagi yirik korporatsiyalar- CNPC (China National
Petroleum Corporation), Petronas (Malaysia), KNOS (Korea), Gazprom, Lukoil,
Uzbekneftgaz. Mamlakatimiz bo‘yicha neftning geologik zahirasi 5 mlrd tonna,
tasdiqlangan zahirasi esa 530 mln tonna deb belgilangan. Bir yilda o‘rtacha 3-3,5
mln tonna neft qazib olinadi. Tabiiy gazning geologik zahirasi-5 trln m³ dan ortiq,
aniqlangan zahirasi esa 3,4 trln m³.
Neft sanoat. Respublikaning eng to‘ng‘ich tarmoqlaridan biridir. Neft
konlarini qidirish, kon quduqlari qazish, neft va neft bilan aralash chiqadigan gazni
qazib olish, qayta ishlash, neftni quvurlar orqali jo‘natishni o‘z ichiga oladi.
Turkiston o‘lkasida sanoat asosida neft qazib olish XIX asrning 80-yillariga to‘g‘ri
keladi. 1870-72 - yillarda Farg‘ona vodiysida 200 dan ziyod manbalari aniqlangan
va hisobga olingan. 1885-yili rus neftchisi D.P.Petrov Chimyon neft konida ikkita
quduqdan neft qazib olishga va uni Vannovsk (xozirgi Xamza) temir yo‘l
stansiyasidagi o‘zining shaxsiy kichik zavodida qayta ishlashga muvaffaq bo‘lgan.
Olingan kerosin aravalarga va tuyalarga yuklanib Andijon, Toshkent, Ko‘qon
9

polipropilen ishlab chiqariladi. Neft-gaz sohasini yanada rivojlantirish uchun 2030-
yilgacha geologiya-qidiruv ishlarini olib borish, uglevodorodlarni qazib chiqarish
va chuqur qayta ishlash bo yicha umumiy qiymati 36,5 milliard dollarlik 30 taʻ
investitsiya loyihasini amalga oshirish belgilangan…”. -deya qayd etadi.
Nafaqat yurtimizda balki butun yer yuzida yoqilg‘i energetik balansi, neft-
gaz va kondensati yuqori o‘rinda turadi. Sanoatning tez o‘sishi tufayli neft
mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj borgan sari ortib borayapti. Sintetik kauchuk, tola,
sirt aktiv moddalari, yuvish vositalari, bo‘yoq va boshqalar ishlab chiqarish
ko‘paymoqda. Shu maqsadlarda dunyo miqyosida olinayotgan neftning 8 %
sarflanayotganligi ma’lum. Neft kimyosi va asosiy organik sintez texnologiyasida
bu xomashyolardan ishlab chiqarilayotgan yuzlab mahsulotlar xalq xo‘jaligida
keng ishlatilmoqda. Respublikamiz korxonalarida ushbu mahsulotlardan
olinayotgan polietilen va polipropilen plyonkalari, o‘g‘itlar, turli kimyoviy
preparatlar qishloq xo‘jaligida asqotyapti. Neftdan olinayotgan moylar (mineral
moylar), erituvchilar (nefraslar), smolalar va boshqalar yiliga millionlab tonna
miqdorda ishlab chiqariladi. Shu bilan bir qatorda asfaltlar (asfaltenlar), bitum va
boshqa qoldiq neft mahsulotlari yo‘l qurilishida, fundamentni mustahkamlashda,
mastika, plastifikator, antioksidant va antiseptik ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Bundan shu ayon bo‘ladiki, neft-gaz va kondensatlardan xalq xo‘jaligining deyarli
barcha sohalarida keng va unumli foydalanib, texnikaning asosiy xomashyolari
hamda ajralmas komponentlari sifatida ishlatilmoqda.
26

2.3. Energetika sohasidagi mavjud muammolar
Yurtimizda 42 ta energoblok mavjud bo‘lib, ularning deyarli — 50% ma’nan
va jismonan eskirgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta yoqib
elektr energiya ishlab chiqarmoqdamiz”, degan mazmundagi so‘zlaridan shuni
anglasa bo‘ladiki, bundan buyog‘iga uni tejab-tergab ishlatish va O‘zbekiston
hukumatining gaz turbinalardan voz kechish siyosatini yurgizish ehtimoli yuqori
bo‘lishi mumkin. Qo‘shimcha ma’lumot sifatida ta’kidlab o‘tish kerakki, bu
ishlarni tabiiy qazilma resurslarni qazib olish sohasi — ya’ni, gaz va neft sanoatida
(Sho‘rtangaz, Gazli, Muborak va x.k) ham qo‘llash mumkin. Bu sohada ham
mazkur muammolar mavjudligi ehtimoldan holi emas.
Muammolarning yechimi bo‘yicha takliflar
1. Mavjud eskirgan bug‘ turbinalar o‘rnini yuqori haroratli mujassamlangan
parabalotsilindrik quyosh kollektorlari egallashi mumkin. Ularning issiqlik harorati
200−600 gradusni tashkil etadi:
2. Issiqlik elektr markazlari hamda tuman issiqlik qozonxonalarida past
haroratli quyosh absorberlarini qo‘llash mumkin. 10 gradusli suv haroratini
qozonxonalarni 40 gradusgacha bu absorberlar yordamida ko‘tarilsa, qolgan yuqori
haroratni olish uchun yoqilg‘i ishlatish mumkin. Buning narxi ancha arzon tushadi:
3. Germaniya va O‘zbekiston o‘rtasida quyosh energetikasini O‘zbekistonda
rivojlantirish memorandum tuziladi. Bu memorandum asosida Germaniya
hukumati O‘zbekistonda quyosh energetikasini rivojlantirish uchun beg‘araz
moliyaviy yordam berishga va hamkorlik qilishga tayyor. Buni Germaniyaning
aerokosmik va energetika markazining Afrika va Arab mamlakatlariga amalga
oshirayotgan loyihalari misolida ko‘rishimiz mumkin. Mazkur memorandum
asosida O‘zbekistondagi soha vakillarini quyosh energetikasi bo‘yicha, mamlakat
ichida hamda Germaniyada bilim va malakalari oshirib boriladi.
4. O‘zbekistonda ikki davlat hamkorligida texnika universitetini tashkil
etish. Bunga xorijda ilm olayotgan va ishlayotgan vatandoshlarimizni jalb qilish
hamda ish bilan ta’minlash.
37

Ulardan 36 tasi neft, 24 tasi neftgaz va gazoneft, 26 tasi neftgazqondensatli
konlarga kiradi. Neft qazib chiqarish 63 konda amalga oshirilmoqda va neft hozirgi
darajada qazib olinsa, neft zaxiralari Respublika ehtiyojlarini 30 yildan oshiqroq
ta’minlaydi. Umumiy zaxiralari 185 mln.tonna bo‘lgan 14 ta neft konida xozir
razvedka ishlari olib borilmoqda.
O‘zbekistonda tabiiy gaz zaxiralari 66 trln.metr kubga teng bo‘lib, dunyo
gaz zaxiralarining 1.3 foizini tashkil etadi va gaz zaxiralari bo‘yicha O‘zbekiston
dunyoda 14-o‘rinda turadi. Respublikamizning asosiy gazga boy hududi Buxoro-
Xiva regioni sanaladi. Bu yerda mamlakat gaz zaxiralarining 90 % i to‘plangan.
Gaz qazib olish 52 konda amalga oshirilmoqda (zaxiralari 3000 mlrd. metr kub) va
48 kon ishlatish uchun hozirlab qo‘yilgan (umumiy zaxiralari 5000 mlrd.metr kub).
Istiqbolli gaz kondensati zaxiralari 300 mln. tonnadan ortiq deb baxolanmoqda.
Tabiiy gazni ham, gaz kondensatini ham asosiy prognoz zaxiralari Buxoro-Xiva va
Surxondaryo regionlarida to‘plangan. O‘zbekistonda ko‘mirning umumiy
zaxiralari 2 mlrd.tonnaga teng. Hozirda 20 ga yaqin joyda ko‘mir borligi ma’lum.
Agar hozirgi darajada ko‘mir qazib chiqarish davom etsa, mavjud zaxiralar 120
yilga yetadi.
Istiqbolli ko‘mir zaxiralari Surxondaryo viloyatida mavjud. O‘zbekiston
energiya resurslariga ham boy mamalakat. Uning sharqi va janubidagi tog‘li
hududlar gidroresurslarga boy bo‘lsa, ko‘plab yoqilg‘i resurslari issiqlik energiyasi
uchun manba bo‘ladi. Quyosh energiyasidan, geotermal energiyadan va kelajakda
atom energetikasidan foydalanish imkoniyatlari katta (O‘zbekiston uran zaxirasi
bo‘yicha dunyoda 7-8 o‘rinni egallab turibti). O‘zbekiston seysmik jihatdan o‘ta
faol davlat bo‘lganligidan atom energetikasini barpo etish, uning xom ashyolaridan
foydalanish o‘ta ehtiyotkorlikni talab etadi. Turli yoqilg‘ilarni taqqoslash uchun
ular shartli yoqilg‘iga aylantiriladi. Shartli yoqilg‘i deb 1 kg yoqilg‘i yonganda
7000 KL WT energiya beradigan, issiqlik koeffitsiyenti 1 deb kabul qilingan
yoqilg‘iga aytiladi. 1 kg shartli yoqilg‘i 2 kl Vt elektr energiyasiga teng deb ham
olinadi. Neft va tabiiy gazning issiqlik koeffitsiyenti 1,5 ga, toshko‘mirniki 1,0 ga,
qo‘ng‘ir ko‘mirniki 0,43 ga va o‘tinniki 0.40 ga teng. Shuni ham bilish muhimki,
6

quvvati 3 kVt. bo‘lgan 6 ta dizel elektr stansiya ishlagan, ularnint yillik quvvati 3,3
mln. kVt. ga teng bo‘lgan.
O‘zbekistonda dastlab elektr energiya olish va sug‘orish tizimini yaxshilash
maqsadida daryo va kanallarga gidrostansiyalar qurildi. O‘zbekistonda GESlar
qurish ishlari 1926 - yilda Toshkentda Bo‘zsuv GESini qurish bilan boshlandi.
O‘sha davrda Bo‘zsuv GESi O‘rta Osiyoda birinchi va yirik energetika inshooti
edi. Ikkinchi jahon urushigacha Bo‘zsuv daryosida va Bo‘zsuv kanalida Qodiriya,
Bo‘rjar, Tovoqsoy va boshqa GESlar qurildi. 1948-yilda Farxod GESi ishga
tushirildi. So‘ngra Chirchiq-Bo‘zsuv suv tarmoqlarida, Shahrixonsoy va
Namangansoy daryolarida, Darg‘om, Hazarbog‘, Qumqo‘rg‘on kanallarida qator
GESlar qurildi. 1955 - yilga kelib O‘zbekistonda hosil qilingan elektr kuvvatining
65 % GESlarga to‘g‘ri kelar edi.
Mamlakatning elektr energiyasiga bo‘lgan extayojini GESlarga tayanib
qondirishning afzalliklari juda ko‘p. Birinchidan, GESlarda elektr energiya¬si
ishlab chiqarish ekologik holatni toza saqlaydi, ikkinchidan, yoqilg‘i resurslarini
tejaydi. GESlar qurish natijasida vujudga kelgan suv omborlari esa yangi yerlarni
sug‘orishga imkon yaratadi. Shu nuqtai nazardan mamlakatimizning boy
gidroenergetika resurslarini to‘la o‘rganish va uni ishlab chiqarishga keng jalb
etish katta ahamiyat kasb etadi. Bunday imkoniyatlar esa mamlakatimizning
aksariyat viloyatlar daryolarida, magistral kanallarida mavjud. Keyinchalik
O‘zbekiston Resublikasida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanib borishi (va
ayniqsa, elektr energiyani ko‘p istemol qiluvchi sanoat tarmoqlarining vujudga
kelishi), shaharlar soni va geografiyasining kengayishi mamlakatning bir qator
viloyatlarida GES va IESlar qurishni taqozo qildi. Ayniqsa, yirik yoqilg‘i
resurslariga ega bo‘lgan konlarning topilishi va ishga tushirilishi mamlakat
energetika sanoatining tez rivojlanishiga olib keldi.
Mamlakat elektr-energetika sanoati 1960-1970-yillarda birinchi marta, 1970-
1980 yillarda ikkinchi marta, 1980-1990-yillarda esa uchinchi marta o‘z taraqqiyot
bosqichining yuksak ko‘rsatkichlariga erishdi. Shu davrlarda mamlakatda eng
qudratli Toshkent (quvvati 1860 ming kvt.), Navoiy (1250 ming kvt.), Taxiatosh
13

ekan, uglevodorod zaxiralarini oshirish va qazib chiqarishni ko‘paytirish
borasidagi muhim vazifalarni belgilab berdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoev SH.M.“Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”-T:O‘zbekiston 2017
2. Karimov I.A. O‘zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura.
T., 1996.
3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004.
4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно-
терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983.
5. Akramov Z.M. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi o‘quv dasturi. T., 1992.
6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli
lug‘ati. - T.: O‘qituvchi, 1990.
7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O‘zbekistonning iqtisodiy va
ijtimoiy jo‘g‘rofiyasi. -T.: O‘qituvchi, 1994.
8. B.SH.Akramov. Neft konlarini ishlatish. T.:ToshD TU. 1995.
9. SH.K.Gimatutdinov. Nefteotdacha kollektorov. Nedra. M.: 1970.
10. M.A.Jdanov. Neftegazopromыslovaya geologiya i metodы podscheta
zapasov nefti i gaza. Nedra. M.: 1981.
11. M.M.Ivanova i dr. Neftegazopromыslovaya geologiya i geologicheskie
osnovы razrabotki mestorojdeniy nefti i gaza. Nedra. M.: 1985.
12. YU.P.Karataev i dr. Dobыcha, transport i podzemnoe xranenie gaza.
Nedra. M.: 1987.
13. M.M.Maksimov. Geologicheskie osnovы razrabotki neftyanыx
mestorojdeniy. Nedra. M.: 1976.
44

Shu tariqa kun sayin rivoj topib Neft va gaz sanoati o‘zining bugungi
qiyofasini yaratib oldi. Hozirda vatanimiz neft qazib olish, qayta ishlash, eksporti
bo‘yicha yuqori o‘rinlarda turadi va oz fursatda mamlakatimizdagi neft va gaz
tarifi sezilarli darajada o‘z rivojini topdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
3 -Rasm.(Tabiiy gaz va neft konlari)
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 noyabr kuniʻ
neft-gaz sanoatidagi ishlar holatini muhokama qilish va sohani yanada
rivojlantirish masalalari bo yicha yig ilish o tkazdi. “Neft-gaz sanoati
ʻ ʻ ʻ
mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o rin egallaydi. Ushbu soha nafaqat energiya
ʻ
manbai, balki ko plab tarmoqlar uchun zarur bo lgan polimerlar, organik kimyoviy
ʻ ʻ
moddalar hamda azotli mineral o g itlarni ishlab chiqarishda asosiy xomashyo
ʻ ʻ
bazasi hisoblanadi. Keyingi ikki yilda sohada amalga oshirilgan ishlar natijasida
gaz qazib chiqarish hajmi 10 foizga ortdi, aholiga 15 foizga ko p tabiiy gaz va 1,6
ʻ
barobarga ko p suyultirilgan gaz yetkazib berildi.Shu davrda neftni qayta ishlash
ʻ
zavodlarida qo shimcha 204 ming tonna neft mahsulotlari ishlab chiqarilib, ichki
ʻ
bozorda benzin, dizel yoqilg isiga bo lgan talab qondirib kelinmoqda. Sho rtan va
ʻ ʻ ʻ
Ustyurt gaz-kimyo komplekslarida joriy yilning o zida gazga nisbatan qo shilgan
ʻ ʻ
qiymati 4 barobar ko p bo lgan qariyb 700 million dollarlik polietilen va
ʻ ʻ
25

neft va gaz sanoatidagi kapital xarajatlari ko‘mir sanoatidagiga qaraganda 3
barobar kam, neft qazib chiqarish tannarxi ko‘mir tannarxidan 3-4 barobar, gaz
qazib chiqarish tannarxi esa 10-15 hissa pastdir. Turli yoqilg‘i xillarini iste’mol
qilish yoqilg‘i balansi deb yuritiladi va bu borada ham katta o‘zgarishlar ro‘y berdi
(% hisobida)
1-jadva l
Yoqilg‘i turlari 1960 y. 1970 y. 1980 y. 2006 y.
Ko‘mir 57,2 20,2 7,7 5,4
Neft 22,0 9,9 8,6 6,9
Gaz 8,6 64,6 79,6 84,9
Yoqilg‘ining boshqa turlari
(yog‘och, g‘o‘zapoya, koks va
boshqa) 12,2 5,3 4,1 2,8
Yoqilg‘i sanoati-har xil yoqilg‘i turlarini qazib olish va qayta ishlash bilan
band bo‘lgan sanoat tarmoqlari majmuidan iborat. Uning tarkibiga neft, gaz va
ko‘mir sanoatlari kiradi. Bu sanoat ham xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari
singari aholining kundalik hayotida juda katta ahamiyatga egadir. Mamlakat
yoqilg‘i-energetika majmuasi Respublika yalpi sanoat mahsulotlarining 30%dan
ortig‘ini ishlab chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “O‘zbekistonda noyob yoqilg‘i-energetika resurslar
kidirib toilgan gaz zahiralari 2 trln kub metrga yaqin, ko‘mir 2 mlrd tonnadan ortik.
160 dan ortik neft konlari mavjud...”.
Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trln AQSH dollaridan ziyod
baholanmokda. O‘zbekiston yoqilg‘i va energetika balansi bo‘yicha ilg‘or
mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu jarayon Respublikada ishlab chiqarish kuchlarini
7

5. Quyosh issiqlik kollektorlarini Germaniya tajribasi va texnologiyasi
asosida mahalliy xom-ashyo asosida ishlab chiqarish. Dastlabki bosqichdagi
ishlarda nemis mutaxassislari bilan hamkorlikda ishlar olib boriladi. Keyinchalik
bu ishlar bevosita mahalliy soha mutaxassislar tomonidan amalga oshirib borish.
6. Turli quyosh kollektorlari va o‘lchash asboblari yordamida joylarda ilmiy-
amaliy tadqiqot ishlarini olib borish hamda aholini quyosh energetikasini o‘z
xonadonlarida o‘rnatishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish yuzasidan tegishli
targ‘ibot ishlarini kuchaytirib boriladi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun turli
ilmiy tadqiqot institutlari va ishlab chiqarish korxonalari hamda bog‘cha-maktablar
asosiy poydevor asos bo‘ladi.
7. Turli sabablar bilan — xizmat safari bo‘yicha yoki mehnat va o‘quv ta’tili
davomida O‘zbekistonga kelayotgan xorijdagi vatandoshlarimizdan unumli
foydalanib, ular bilan sohasiga oida turli uchrashuvlar, ochiq muloqot va suhbatlar
tashkil etish, press klublarga taklif qilgan holda, ularning bilim va tajribalarini soha
yo‘nalishida ta’lim oluvchi talabalarga yetkazib borish.
8. Har oy kamida bir marta, O‘zbekistondagi markaziy teleradiokanallar
orqali muqobil energiyani iqtisodimizning turli jabhalarida samarali qo‘llash
bo‘yicha teleradioloyihalar tashkil qilish lozim. Bunday targ‘ibot ishlarini
muntazamligini ta’minlab, ushbu soha vakillari bilan uzviy bog‘langan holda
tashviqot ishlari olib borish.
9. Internet tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatuvchi muqobil energiya portalini
yaratish kerak bo‘lib, unda mahalliy olimlar bilan birga, xorijiy mutaxassislar bilan
hamkorlikdagi ishlar tahilili keng yoritib borish.
10. Energetika sohasida, jumladan quyosh, shamol biogaz, geotermal
sohalarda Germaniya Universitetlarida doktorantura, magistratura va bakalavr
bosqichlarida o‘zbek yoshlari uchun maqsadli o‘qish tashkil etish.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida energetika sohasini
takomillashtirish va rivojlantirish bo‘yicha bo‘lim yoki tarkibida yetakchi olim va
mutaxassislardan iborat Maslahat Kengashini tashkil qilish lozim. Mazkur bo‘lim
yoki Kengashning asosiy vazifalari etib, energetika sohasiga investitsiyalar jalb
38

14. A.V.Mavlonov va bosh. Neft va gaz hozirgi kunda va kelajakda. Fan. T.:
1982.
15. A.V.Mavlonov. Nef-gaz koni geologiyasi. Fan. T.: 1992.
16. A.V.Mavlonov. Spetsifika razrabotki neftyanix mestorojdeniy
Uzbekistana. Uzbekistan. T.: 1983.
17. A.V.Mavlonov va boshq. XX asr neft geografiyasi. TashGTU to‘plami.
2000.
18. I.X.Xolismatov, O.G‘.Hayitov, A.V.Mavlonov. “Neft va gaz geologiyasi
va geokimyosi”. T.: ToshDTU. 2003.
19. I.X.Xolismatov, O.G‘.Hayitov, A.V.Mavlonov va b. O‘zbekiston
Respublikasi neft va gaz gidrogeologiyasi. T.: ToshDTU. 2003.
20. O.X.Mirzajanzade i dr. Texnologiya i texnika dobыchi nefti. Nedra. M.:
1982.
21. N.M.Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanыx i gazovыx
mestorojdeniy. Nedra. M.: 1980.
22. S.T.Ovnatanov i dr. Nefteotdacha pri razrabotka neftyanыx
mestorojdeniy. Nedra. L.: 1970.
23. M.L.Surguchev i dr. Primenenie mitsellyarnыx rastvorov dlya
uvelicheniya nefteotdachi plastov. Nedra. M.: 1947.
24. O.G.Xayitov. Otsenka konechnыy nefteotdachi plastov metodom
mnogofakturnogo regressionnogo analiza. T.: Uzbekistan geologicheskiy jurnal.
1997.
25. O.G.Xayitov. O sovershenstvovanii metodiki otsenki koeffitsienta
nefteotdachi plastov pri podschete zapasov. Vestnik. TashGTU. T.: 1998.
26. O.G.Xayitov i dr. Otsenka effektivnosti metodov regulirovaniya
protsessa razrabotki neftyanыx mesto-rojdeniy s ispolzovaniem geologo-
statisticheskix modeley. Vestnik TashGTU. №3 T.: 1999.
45

yilning 4 oyida 26,09 mrld kWh elektr energiyasi ishlab chiqarilgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich joriy yilning mos davrida 27,96 mlrd kWh’ga yetgan.
Hisobot davrida dizel yonilg‘isi ishlab chiqarish 379 ming tonnadan 362
ming tonnaga (-4,5 foiz), benzin ishlab chiqarish 504 ming tonnadan 464 ming
tonnaga (-7,9 foiz) qisqargan.
Yer qarida, asosan, qora rangli yog‘simon suyuqlik bo‘lgan neft uchraydi. U
yonuvchi minerallardan hisoblanib, quyosh nurida tovlanadi, soviiqda qota
boshlaydi, isitilganda birmuncha suyulib, harakatchan bo‘lib qoladi.
Qovushqoqligi keng ko‘lamda o‘zgarib, o‘rtacha olganda 5 dan 100 t (10,6 m 2
/sek) gacha boradi, zichligi suvnikidan biroz pastda bo‘ladi. Neft bir jinsli suyuqlik
bo‘lmay, tarkibida turli molekula og‘irligiga ega uglevodorodlar aralashmasini
saqlaydi. Tarkibi ham bar xil bo‘lib, oltingugurtli, kislorodli, azotli va smolasimon
moddalarni o‘z ichiga oladi. Neft haydalganda 40-50°C atrofida qaynaydi.
Haydalgandan keyin qoluvchi qoldiq modda gudron nomi bilan ma’lum bo‘lib,
yarim qattiq massadir. Neft yondirilganda, deyarli kul hosil qilmaydi, uning
issiqlik sig‘imi 4,2 10 atrofida bo‘lib, qattiq holdagi yonuvchi moddalarnikidan
birmuncha yuqoriligi bilan ajralib turadi.
29

Respublikada zahirasi sanoatda ishlatilishi mumkin bo‘lgan darajada
hisoblangan 160 dan ortiq neft va gaz konlari ochilgan. Ulardan 115 tasi Buxoro-
Xiva havzasida, 27 tasi Farg‘ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda
joylashgan. Mazkur konlarning gaz, gaz-kondensati, gaz-neft, neft, gaz-neft
kondensatli va neft-gaz kondensatli turlari mavjud. Eng yirik gaz va neft konlari
Janubiy-goarbiy Hisor va Buxoro-Xiva, Ustyurt, Surxondaryo va Farg‘ona
mintaqalarida joylashgan bo‘lib - Gazli, Muborak, Sho‘rtan, Ko‘kdumaloq,
Qorovulbozor, Mingbuloq hisoblanadi. Mamlakatimizda 2017 - yili 806,0 ming
tonna neft qazib olinib, 2016 - yilga nisbatan 54,1 ming tonnaga kamaygan. Tabiiy
gaz esa 56417,6 mln m3 ishlab chiqarilib, o‘tgan yilga nisbatan 285,5 mln m3
ortiq.
Ko‘mir sanoati. Ko‘mir sanoati-ko‘mirni qazib olish (ayrim hollarda
boyitish, briketlash) va iste’molchilarga etqazib berish jarayonlarini uz ichiga
oladi. Ko‘mir qazib olishning eng afzal va samarali usuli uni ochiq usulda,
karyerlardan qazib olish hisoblanadi. Keng miqyosda foydalanish va Ko‘mir
sanoatining tarmoq sifatida vujudga kelishi XVIII asrning 2-yarmiga to‘g‘ri keladi.
Bu paytda qazib olingan ko‘mirdan Angliyada cho‘yan eritishda foydalana
boshlandi. XIX asr dan boshlab ko‘mir transport sohasida keng ko‘lamda ishlatila
boshlandi. XX asr boshlarida ko‘mir insoniyatning yoqilg‘iga bo‘lgan ehtiyojining
70% ini qondirgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ushbu ko‘rsatkich 20-25% dan oshmaydi.
O‘rta Osiyodagi ko‘mir konlarini o‘zlashtirish XIX asrda, 1882-yilda
Farg‘ona vodiysida boshlandi. Sulukta, Qizilqiya, Sho‘rob ko‘mir konlari O‘rta
Osiyodagi to‘ng‘ich ko‘mir konlaridir. Mamlakatimiz hududidan dastlabki ko‘mir
qazib olish 1930 - yillarning oxirida boshlangan. Toshkent viloyatining Ohangaron
vodiysida Angren, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg‘un) va Boysun
(To‘da) tumanlarida ko‘mir konlari bor. Angren qo‘ng‘ir ko‘mir konida 1940-
1948- yillardan buyon ochiq va yopiq usullarda ko‘mir qazib olinadi. 1941 - yilda
topilgan Sharg‘un konidan 1958 yildan buyon toshko‘mir qazib olinadi. 1961-yilda
Angren ko‘mir konida yer osti gazogeneratorlarida ko‘mirni yuqori bosimdagi
havo oqimi yordamida energetik gazga aylantiradigan “Yerostigaz” stansiyasi
11

to‘g‘risidagi bitim imzolandi. “Petronas” sarmoyasi va “Sasol” texnologiyalari
asosida ish yuritadigan yangi qo‘shma korxona mamlakatimizda qazib olinadigan
tabiiy gazdan yiliga
1,3 million tonna yuqori sifatli sintetik suyuq yoqilgi - dizel yoqilgisi, kerosin,
nafta, suyultirilgan neft gazi kabi mahsulotlar ishiab chiqaradi.
Yangi korxonaning mahsulotlari ichki bozorni to‘ldirish bilan birga,
eksportga ham chiqariladi. Ustyurtda esa yangi gaz kimyosi majmuasi qurilib,
unda 4,5 milliard kubometr tabiiy gazni qayta ishlash natijasida mamlakatimiz va
chet el iste’molchilari uchun 500 ming tonnagacha polietilen va propilen ishiab
chiqarilishi ko‘zda tutilgan. Umuman olganda, 2009-2014-yillarda neft-gaz sanoati
bo‘yicha umumiy hajmi 21,5 milliard AQSh dollariga teng bo‘lgan 52 ta
investitsion loyihani amaliyotga joriy etish rejalashtirilgan.
2009-yili tabiiy gazni qazib olish va uni quvur orqali uzatishga oid umumiy
qiymati 2,4 milliard dollarga teng bo‘lgan 5 ta yirik loyiha amalga oshirildi.
Jumladan, Qamchiq dovoni orqali “Ohangaron-Pungan” gaz quvuri va
“O‘zbekiston-Xitoy” gaz quvurining birinchi tarmog‘i ishga tushirildi.
2014-yilgacha Surgil koni asosida Ustyurt gaz-kimyosi majmuasi va Qashqadaryo
viloyatida sintetik suyuq yoqilg‘i (GTL) ishlab chiqarish korxonasini qurib
bitkazishdan tashqari, Sho‘rtan gazkimyosi majmuasida va Muborak gazni qayta
ishlash korxonasida polimer mahsulotlarini ishlab chiqarishni tashkil etish
rejalashtirilgan. Bulardan tashqari, yangi konlarni o‘zlashtirish, Muborak gazni
qayta ishlash korxonasida propan-butan aralashmasi qurilmasini ishga tushirish va
boshqa bir necha loyihalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan.
Hozirgi kunda “O‘zbekneftgaz” milliy xolding kompaniyasi innovatsion
loyihalarni chet elning Gazprom, Lukoyl (Rossiya), CNPC International (Xitoy),
Korea National Oil Corporation (Koreya), Petronas (Malayziya), Sasol (Janubiy
Afrika Respublikasi) va boshqa kompaniyalari bilan o‘zaro hamkorlikda
amaliyotga joriy etmoqda.
Oxirgi yillarda mamlakatimizda neft-gaz sanoatining yuqori sur’atlar bilan
rivoj lanishi ta’sirida ilm-fan yutuqlaridan ishlab chiqarishda keng foydalanish,
19

sanoatining rivojlanishi 1906-yilda boshlangan. Ammo ungacha bo‘lib o‘tgan
ishlar 1900-yilda Farg‘ona vodiysidagi Chimyon qishlog‘i yaqinidagi ikkita
quduqdan qazib olingan. Bu hududda asosiy qidiruv ishlari 1904-yilda boshlangan
bo‘lib 270 m dan oshiq chuqurlikdan, kuchli bosim bilan otilib chiqqan neft olindi.
Bu voqealar albatta diqqatga sazovor. 1906-yilda Farg‘ona viloyatida davriy
ishlaydigan bitta ikki kubli neftni qayta ishlash zavodi qurildi. Neft otarava
transportida yetkazildi va uning sifati termometr va gidrometr tomonidan
aniqlandi. Bu neftdan olingan asosiy mahsulot esa yoritish kerosini va isitish
manbai bo‘lib qolaverdi xalos. So‘ngra zavod tashqarisidagi kovaklaridagi benzin
yoqib yuborilgan, u faqat 1915-1916-yillarda O‘rta Osiyoda ichki yonish dvigatelli
mashinalar paydo bo‘lganda ishlatilganligi aniqlangan. Ushanda neft mahsulotlari
temir yo‘l orqali qadoqlangan shaklda Afg‘oniston va Xitoyga eksport qilingan.
1907-yilda aka-uka Nobellar zavodni sotib olib, bosqichma-bosqich qayta qurishni
boshladilar. Xuddi shu yili Chimyon konidan neftni qayta ishlash zavodigacha
bo‘lgan to‘rt dyuymli neft quvurining ekspluatatsiyasi boshlandi. 1940-yilda zavod
o‘z laboratoriyasiga ega bo‘lganida va texnologik jarayon sifat jihatdan o‘sganida
yillik quvvati 176 000 tonnaga yetdi. 1950-yilga kelib О’zbekistonda neft qazib
chiqarish 1 mln 342 ming tonnaga yetgan. XX asrning 50 yillaridan neft konlarida
mexanizatsiya vositalari qо’llanilgan, turbinali burg‘ilash joriy qilina boshlangan.
Farg‘ona vodiysi va Surxondaryo viloyati 1959-yilda 9 ta neft konining о’zidan 1
mln 460 ming tonnadan ziyod neft qazib olingan.
О’sha davrda Buxoro–Xiva hududlarida topilgan neft konlari ishga
tushirilgan, ularning negizida neft va gaz qazib olish boshqarmasi tashkil etilgan.
XX asrning 70 yillarning boshida ayrim neft konlaridagi zaxiralarning tugashi
natijasida neft qazib olish kamaygan. Yangi neft konlarini topish uchun chuqur
quduqlar qazishga tо’g‘ri kelgan. Voruxda 5200 m, G‘umxonada 5670 m, Chust-
Popda 5805 m, Mingbuloqda 6006 m о’ta chuqur neft quduqlari burg‘ilangan.
1972-yil Qashqadaryo viloyatida dunyodagi eng katta zavodlaridan biri Muborak
gazni qayta ishlash zavodi qurilgan, 1980-yilda Sho‘rtandagi zavod ishga
tushurilgan.
24

Taxiatosh
GRES 730 5 1961-1990 Taxiatosh
Talimarjon
GRES - - Qurilishi
1984 yilda
boshlangan Nuriston Loyixa
quvvati
3200
MVt
Gidroenergetika . O‘zbekiston energetika sistemasida jami 27 GES larda
o‘rnatilgan quvvatlar 1420 MVt ni tashkil etadi. Ularda 6331,2 mln.kVt.s. elektr
energiyasi ishlab chiqarilmoqda. O‘zbekiston gidroenergetikasi rivojlantirishda
Pskom daryosi, Tupalang, Hisarak, Oxangaron suv omborlarida GESlarni
loyixalash va qurish yo‘nalishi yetakchi o‘rinda turadi
Issiqlik energetikasi . 60 – yillarda respublikada elektr energiyasi xosil
qilishni ko‘p aytirish asosan gazda ishlaydigan yirik IES ni ishga tushirish
yo‘nalishida olib borildi. Yirik IESlar qurilishi natijasida O‘zbekiston energetika
sistemasining o‘rnatilgan quvvatlari 11,3 ming MVt ga yetdi. Yaqin yillarda Yangi
Angren GRESida 8-blak va Talimarjon GRESning 1-blakini ishga tushirish
rejalashtirilgan.
O‘zbekiston Energetika va elektrlashtirish vazirligi tarkibida loyixa,
qurilish-montaj, sozlash, ta’mirlash va ishlatish tashkil otlarining to‘la majmui
energetika tizimining ishonchli ishlashini va istiqbol taraqqiyotini ta’minlaydi.
O‘zbekiston energetika sistemasi xozir respublika xalq xo‘jaligi va aholisining
elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘la ta’minlamoqda va elektr energiyasini
qisman qo‘shni davlatlarga eksport qilmoqda. 1997-yilda O‘zbekistonda ja’mi 46,0
mlrd. kVt soat, 1999-yilda esa 45,3 mlrd.kVt soat elektr energiyasi ishlab
chiqarildi.
33

va Buxoro neftni qayta ishlash korxonasining mutaxassislari tomonidan o‘zaro
hamkorlikda, MDH ichida birinchi bo‘lib, mahalliy neft va gaz kondensatlari
asosida, gaz turhinali dvigatcllar uchun yuqori sifatli Djet A-l markali aviatsiya
yoqilg‘isini ishlub chiqarish texnologiyasi yaratildi, sinab ko‘rildi, tasdiqlandi va
amaliyotga joriy ctildi. 2009-yil avgust oyida Davlat komissiyasi tomonidan Djet
A-l markali aviatsiya yoqilg‘isini Buxoroda ishlab chiqarishga va undan “Boing”,
“Aerobus” va RG rusumidagi g‘arb samolyotlarini yoqilg‘i bilan ta’minlashga
ruxsat herildi.
Ushbu korxonada ishlab chiqarilayotgan yangi mahsulotning sifat
ko‘rsatgichlari Djet A-l markali aviatsiya yoqilg‘ilarga qo‘yiladigan barcha xalqaro
talablar (Def Stan 91-91 dasturi bo‘yicha, Buyuk Britaniya) ga to‘la
uyg‘unlashgan. 2009-yil avgust 2010-yil sentabr davomida umumiy qiymati 49
milliard so‘mga teng bo‘lgan 109,3 ming tonna Djet A-l markali aviatsiya
yoqilg‘isi ishlab chiqarilib, “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aksiyadorlik
kompaniyasi iste’molchilariga yetkazib berildi. Vatanimizning birinchi prezidenti
Islom Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridayoq neft-gaz sanoatini
rivojlantirishning uch strategik yo‘nalishini aniq-ravshan aniqlab bergan edilar.
Birinchisi, mamlakatni o‘zimizda qazib olinayotgan xomashyo bilan
ta’minlash, ya’ni neft va gaz qazib olishni ko‘paytirish.
Ikkinchisi, sohada ilg‘or texnologiyalarni joriy etib, neft va gazni mukmmal
qayta ishlashdir. Aytish mumkinki, bugungi kunda bu vazifalarnjng yechimi
ro‘yobga chiqib, samaralarini bermoqda. Navbatdagi vazifa esa neft va gaz sanoati
xomashyo bazasini mustahkamlash, yangi neft va gaz konlarini ochishdir.
Hozirgi kunda respublikamizda yiliga 58-59 milliard kubometrdan ziyod tabiiy gaz
va 7,3-7,5 million tonna atrofida suyuq uglevodorodlar qazib olinmoqda.
O‘zbekistonda neft-gaz sanoati rivojlanishining zamonaviy bosqichida xomashyoni
nafaqat eksportga chiqarish bilan chegaralanib qolmasdan, neft va gazni
rnamlakatimiz ichida chuqur qayta ishlashga, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega
bo‘lgan mahsulotlarni, ayniqsa, chetdan keltiriladigan va respublikamiz
iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mahsulotlarni mamlakatimizda
21

qilish bilan birga, bu borada ta’lim va ilmiy sohalarni rivojlantirish va to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijlik mutaxassislar bilan hamkorlik qilish belgilanadi. Yuqoridagi amaliy
takliflarni loyihalashtirib, tadbiq etish uchun alohida Dastur ishlab chiqish
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Prezident ikki yildan keyin hukumat boshqaruviga yoshlar keladi,
deganlarini hisobga olib, loyihaning asosiy ishtirokchilar avvalo yoshlar bo‘lsa,
mamlakatning kelajakda taraqqiy etgan, dunyodagi yetakchi mamlakatlar qatoriga
olib chiqish uchun o‘zlarining munosib hissasalarini qo‘shishdan iborat deb
hisoblayman.
Ilgari Ravshan Xo‘janov insoniyat uchun axloqiy energiya ta’minoti, muqobil
energiya va yashil narx-tarifni qanday tadbiq etish mumkinligi haqida Spot uchun
maxsus yozgan edi.
4-rasm. Ekologiyaga yetkazilayotgan zararlar
39

- favvora usulida qazib chiqariladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston neft-
gaz tarmog‘i ildam rivojlandi. 1997-yilning avgust oyida yiliga 2,5 million tonna
uglevodorodli xomashyoni qayta ishlashga mo‘ljallangan va zamonaviy
texnologiya va uskunalar bilan jihozlangan Buxoro neftni qayta ishlash korxonasi
ishga tushirildi. Bu yerda xalqaro me’yoriy talablarga to‘la javob beraoladigan turli
neft mahsulotlari (avtobenzin, aviatsiya kerosini, dizel yoqilgisi, mazut va
suyultirilgan gaz) ishiab chiqarilmoqda. Ishiab chiqarilayotgan neft
mahsulotlarining sifatini xalqaro talablar asosida ta’minlab turish va mintaqadagi
ekologik sharoitni yaxshilash maqsadida, 2000-yili Farg‘ona neftni qayta ishlash
korxonasi qaytadan jihozlandi. Yurtboshimizning tashabbusi bilan 2001-yili eng
ilg‘or uskunalar va texnologiyalar bilan jihozlangan Sho‘rtan gaz kimyosi
majmuasi ishga tushirildi.
Ushbu eng yirik korxonani XXI asrning boshlanishida isliga tushirilishi
bilan O‘zbekistonda zamonaviy tarmoq - gaz kimyosi sanoati yaratildi. Sho‘rton
gaz kimyosi majmuasida yiliga 4 milliard kubometr tabiiy gaz qayta ishlanib,
undan
125 ming tonnadan ziyod polietilen granulalari hamda suyultirilgan gaz. gaz
kondensati, donador oltingugurt kabi mahsulotlar olinnioqda. Mamlakatimizda gaz
kimyosi tarmogMning yaratilishi, birinchidan, tabiiy gazni chuqurroq qayta
ishlashga turtki bergan bo‘lsa, ikkinchidan, tutash tarmoqlarning paydo bo‘lishiga
sababchi bo‘lmoqda. Masalan, yuqori, o‘rta va past bosim bilan ishiab chiqarilgan
polietilen asosida ko‘plab turli buyumlar (plyonkalar, katta o‘lchamli
buyumlarning quymalari, turli diametrga ega bo‘lgan polietilen quvurlari,
quvurlarni birlashtiruvchi detallar va hokazo) ni ishiab chiqarish imkoniyati
yaratildi.
Neft-gaz sohasi bo‘yicha bir necha yirik loyihalami amalga oshirish
rejalashtirilmoqda. Jumladan, 2009-yil 14-iyunda “O‘zbekneftgaz” milliy xolding
kompaniyasi bilan chet elning “Petronas” va “Sasol” (Janubiy Afrika
Respublikasi) kompaniyalari o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasida sintetik suyuq
yoqilg‘i ishlab chiqarishga ixtisoslashgan qo‘shma korxona tashkil etish
18

qurilgan.
Mamlakat xalq xo‘jaligining ko‘mirga bo‘lgan ehtiyoji hamisha katta. Biroq,
mavjud ko‘mir zahiralarining yildan-yilga kamayib ketishi ko‘mir qazib olish
darajasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, mamlakatda 1990 yilda
salkam 6,4 mln. tonna ko‘mir qazib olingan bo‘lsa, endilikda uning hajmi ikki
marta pasayib ketdi. Angren va Yangi Angren GRESlaning to‘la ko‘mirga
o‘tkazilishi bilan mamlakatning ko‘mirga bo‘lgan yillik ehtiyoji 8-9 mln. tonnaga
etdi. Bunday ehtiyojni qondirish Boysun tumanida topilgan To‘da toshko‘mir
konini ishga tushirishni taqozo qiladi. Mamlakatimizda 2016 yili 3867,3 ming
tonna ko‘mir qazib olingan bo‘lsa, 2017 - yili 4038,6 ming tonna ko‘mir ishlab
chiqarildi.
Elektr-energetika sanoati . Elektrlashtirish sanoatni joylashtirishga g‘oyat
katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sir ikki xil yo‘nalishda bo‘ladi. Odatda, elektr
energiya katta masofaga uzatiladi bu esa mamlakatning uzoq regionlarida ham
ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishga bir xil yordam beradi. Bundan tashqari,
muayyan joyda arzon energiyaning mavjud bo‘lishi energiyani ko‘p iste’mol
qiladigan ishlab chiqarishni rivojlantirishni taqozo qiladi. Elektr-energetika
sanoatini joylashtirilishi va rivojlantirilishiga yoqilg‘i va gidro¬energetika
resurslari geografiyasi, ishlab chiqarishdagi va elektr energiya etqazib berishdagi
texnika taraqqiyoti hamda energiya iste’mol qiluvchilarning joylashishi ta’sir
ko‘rsatadi. Tovar shaklida mahsulot ishlab chiqarish bilan elektr energiyasi ishlab
chiqarishning farqi shundaki, ikkinchisida uni ishlab chiqarish va iste’mol qilish
bir vaqtga to‘g‘ri keladi. Bunday holat esa, elektr stansiyalarining energiyani
iste’mol qiluvchi rayonlar bilan aloqasini kuchaytiradi. Bu sanoat xo‘jalikning
barcha tarmoqlarida va aholining kundalik turmushi uchun eng zarur manbadir.
O‘zbekiston hududida dastlab elektr quvvatidan foydalanish XX asrning boshlariga
to‘g‘ri keladi. Toshkentda dastlab ikkita elektr stansiya qurilgan. Ularning biri
(quvvati 1450 kVt.) tramvayni tok bilan taminlash, ikkinchisi (quvvati 125 kVt)
shaharni yoritish maqsadida qurilgan. 1913-yilda O‘zbekiston hududida umumiy
12

tuman markazlari energiya sistemasi tarmoqlariga birlashtirildi. 1965-yilga kelib
barcha shaharlar va aholi punktlarining elektr ta’minotini markazlashtirishga
imkon beradigan O‘zbekistonda yagona energiya sistemasi yaratildi.
Hozirgi davrda O‘zbekiston energetika sistemasi 19 ming sanoat, 80 ming
qishloq xo‘jaligi, 19 ming kommunal va 3,5 mln. maishiy iste’molchilarni energiya
bilan ta’minlaydi. 0.4-6-10 kV kuchlanishli elektr uzatish yo‘llarining yalpi
uzunligi 190 ming km dan ortiq. Respublika bo‘yicha jami elektr energiyasi
iste’moli 46,1 mlrd. kVt. soatni tashkil etadi.
Respublika energetikasi istiqbolda gidroenergetika va issiqlik energetikasi
yo‘nalishida rivojlanadi.
3-jadva l
Respublikada eng yirik issiqlik elektr stansiyalari
Nomi O‘rnatilgan
quvvatlari
MVt Turboag-
regatlar
soni Qurilgan
yillar Joylashgan
shaxar Izoh
Sirdaryo
GRES 3000 10 1972-1981 Shirin
Yangi
Angren
GRES 1800 6 1985-
qurilish
davom
etmoqda Nurobod Loyixa
quvvati
2400
MVt
Toshkent
GRES 1860 12 1963-1971 Toshkent
Navoiy
GRES 1250 11 1963-1981 Navoiy
Angren
GRES 484 8 1957-1963 Angren
32

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. YOQILG‘I – ENERGETIKA SANOATI HAQIDA TUSHUNCHA
VA O‘ZBEKISTONDA YOG‘ILG‘I SANOATINING TARMOQLARI
1.1. Yoqilg‘i-energetika majmuining tarkibi, uning asosiy xomashyolari va
yoqilg‘i balansi …………………………………………...……………………... 5
1.2. O‘zbekistonda neft-gaz sanoatining rivojlanishi tarixi ……………….
……... 15
1.3. Neft-gaz va kondensatning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati………………...… 22
II-BOB. YOQILG‘I-ENERGETIKA MAJMUASINING O‘ZBEKISTON
IQTISODIYOTIDA TUTGAN O‘RNI VA HUDUDIY JOYLANISH
XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbekiston yoqilg‘i-energetika sanoatining joylashishi va
rivojlanishi........ 29
2.2. Jahon yoqilg‘i-energetika
sanoati …................................................................ 34
2.3. Energetika sohasidagi mavjud
muammolar..................................................... 36
XULOSA…………...…………………………………………………………... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 43
2

yanada rivojlanishiga juda katta imkoniyat yaratadi. Bu sanoat majmuasi ikki
qismga - yoqilg‘i sanoati va elektr energiya sanoatiga bo‘linadi. Yoqilg‘i sanoati
majmuasi o‘z navbatida gaz sanoati, neft sanoati va ko‘mir sanoatidan tarkib
topgan.
Gaz sanoat . Bu tarmoq eng yosh va ahamiyatlidir. Tabiiy gaz xalq
xo‘jaligining eng samarali yoqilg‘isi bo‘lib, u kimyo sanoatiga ham eng
kimmatbaxo xom ashyo hamdir. Bu sanoat tarkibiga tabiiy gazni qazib chiqarish,
tozalash, suyultirish va sun’iy gaz tayyorlash va uning iste’molchilarga etkazishni
o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda gaz sanoati tarkib topishi va rivojlanish tarixi
asosan
1953-yilda Qizilqum cho‘lida Setalontepa (Saltanattepa) hududida birinchi gaz
koni ochilishi bilan boshlangan. Buxoro viloyatining gaz-neftli hududlarida katta
hajmda ishlar olib borildi. 1956-yilning 17 oktyabrida Gazli maydonidagi 600
metrlik quduqdan kuchli gaz favvorasi otilib chikdi. O‘zbekiston neft -gaz
sanoatida yangi davr boshlandi.
Gaz sanoati O‘zbekistonda 1944-1945-yillarda vujudga keldi. Shu yillari
Farg‘ona vodiysida neft konlarida neft bilan birga uchraydigan yuldosh gazdan
sanoat shahar va qishloq aholisini ta’minlay boshladi. Asosan Andijon viloyatida
gazdan 1941-yili boshlandi. Gazni Asaka - Andijon (12km), Asaka - Farg‘ona
(81km) shaharlarga kuvur orkali gaz olib keltirildi. Ayniqsa SHo‘rton gaz konining
o‘zlashtirilishi asosida Respublikada gaz ishlab chiqarish keskin ortdi. 1980-yilda
34,8 mlrd kubometr, 1990-yilda 40,8 mlrd kubometr, ayniqsa mustaqillikka
erishgandan keyin yana ham ortdi. 1995-yilga kelib 48,6 mlrd kubometrga etdi.
Hozir O‘zbekiston dunyoda yirik gaz ishlab chiqarish mamlakati bo‘lib,
Rossiyadan va Turkiyadan keyingi o‘rinda turadi. Bu jarayonlar Buxoro-Xiva,
Qashqadaryo gaz konlarining topilishi va o‘zlashtirilishi bilan bog‘liqdir. Gazli,
O‘rtabulok, Uchquduq, Jarqoq, keyinchalik yuqori istiqbolga ega bo‘lgan
Muborak, SHo‘rtan konlari, katta zahiraga ega bo‘lgan Ko‘kdumaloq gaz konini
ishga tushirish Respublikada gaz qazib chiqarish salmog‘ini oshirdi.
8

1934 - yil 25 sentabr O‘zbekiston energiya sistemasining tashkiliy asosi –
“O‘zbekenergiya” energetika boshqarmasi (xoz. UzR Energetika va elektrlashtirish
vazirligi) tuzildi. 30-yillar boshidan Chirchiq-Bo‘zsuv GESlar kaskadi barpo etildi.
O‘zbekistondagi birinchi gidroelektr stansiyasi Bo‘zsuv GES shu traktda qurilib,
1926-yilda ishga tushirilgan edi. Chirchiq-Bo‘zsuv gidroenergetika traktida
gidroenergetika qurilishi tez sur’atlar bilan davom ettirilib, 1926-yildan 1940-yilga
qadar mazkur trakt gidroelektr stansiyalarida 67 ming kVt generator quvvatlari
ishga tushirildi.
Urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston energetika sistemasida quvvatlarni
oshirish gidroelektr stansiyalar qurilishi hisobiga amalga oshirildi. 1950 - yilda
O‘zbekiston umumiy energetika balansida ishlab chiqarilgan elektr energiyaning
64.3 % GESlar hissasiga to‘g‘ri keldi. Respublika xalq xo‘jaligining energiya
ta’minoti Chirchiq va Sirdaryo daryolarining suvchanligiga bevosita bog‘liq bo‘lib
qoldi. 50-yillarning 2-yarmiga kelib O‘zbekistonda juda boy tabiiy gaz
zaxiralarining topilishi elektr energiyasi ishlab chiqarishni keskin oshirish
imkoniyatini yaratdi. 60-70 yillarda tabiiy gaz negizida ishlaydigan Toshkent,
Navoiy, Taxiatosh, Sirdaryo GRESlari, Angren ko‘mir koni bazasida ishlaydigan
Angren GRESning ishga tushirilishi natijasida energetika quvvatlari umumiy
balansida issiqlik elektr stansiyalari (IES)ning hissasi 80 % ga yetdi. Elektr
stansiyalari qurilishi bilan bir vaqtda elektr tarmoqlari, elektr uzatish liniyalari
(EUL) va shaharlar yaqinida kichik stansiyalar barpo etish davom ettirildi.
1960-yili 110 va 220 kilovoltli elektr uzatish liniyalari bilan O‘zbekiston,
Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston hamda Qozog‘iston janubidagi besh
viloyatini birlashtirgan O‘rta Osiyo Birlashgan energetika sistemasi tashkil etildi.
Toshkentda Birlashgan energetika sistemalari ish tartibotini operativ boshqarish
uchun Birlashgan dispetcherlik boshqaruvi tuzildi (1991 - yildan “Energiya”
birlashgan dispetcherlik markazi). Energetika sistemalarini birlashtirish xalq
xo‘jaligida elektr ta’minoti sifati va puxtaligini tubdan yaxshiladi, gidroresurslar va
yoqilg‘idan oqilona foydalanish imkoniyatlarini yaratdi, o‘rnatilgan quvvatlar
zaxiralarini kamaytirdi. Bu davrda O‘zbekistonda jamoa va davlat xo‘jaliklari,
31

Jahon yoqilg‘i energetikasi — bu dunyo bo‘yicha energiya ishlab chiqarish
va sarflash jarayonlarini o‘rganadigan soha bo‘lib, asosan energetika resurslari
(neft, gaz, ko‘mir va qayta tiklanuvchi energiya manbalari)dan foydalanishni o‘z
ichiga oladi. Jahon energetika tizimi barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlikka
intilayotgan bir davrda, energiya ishlab chiqarishning turli manbalari o‘rtasidagi
muvozanatni saqlash muhimdir.
Jahon energetikasida asosiy energiya manbalari . Energiya ishlab
chiqarish va iste'mol qilishda keng tarqalgan va jahon iqtisodiyotiga katta ta'sir
ko'rsatadigan resurslardir. Ular orasida fosil yoqilg'ilar, qayta tiklanuvchi energiya
manbalari va atom energiyasi mavjud.
Fosil yoqilg'ilar — neft, tabiiy gaz va ko'mir — hozirgi kunda eng asosiy
energiya manbalari hisoblanadi. Neft transport va sanoat sektori uchun muhim
resurs bo'lib, energetika va issiqlik ishlab chiqarishda keng qo'llaniladi. Tabiiy gaz
esa elektr energiyasi ishlab chiqarishda, issiqlik va sanoat jarayonlarida ishlatiladi.
Ko'mir esa asosan issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun ishlatiladi,
ammo ekologik ta'sirlar tufayli undan foydalanish kamaymoqda.
Qayta tiklanuvchi energiya manbalari quyosh, shamol, suv, biomassa va
geotermal energiyadan iborat bo'lib, ular ekologik toza va barqaror energiya ishlab
chiqarish imkoniyatlarini taqdim etadi. Quyosh energiyasi kengayib bormoqda,
chunki u uzoq muddatda mavjud va ekologik zarar keltirmaydi. Shamol energiyasi
esa shamol turbinlari yordamida energiya ishlab chiqarishda samarali va tejamkor
bo'lib, tobora rivojlanib bormoqda. Suv energiyasi, ya'ni gidroelektr stantsiyalari
orqali energiya ishlab chiqarish, tabiiy suv oqimlaridan foydalanishni o'z ichiga
oladi. Atom energiyasi esa nisbatan kamroq ishlatilsa-da, yadro reaktorlari orqali
elektr energiyasi ishlab chiqarishga yordam beradi. Yadro energetikasi, karbonat
angidrid gazlarini chiqarishning minimal darajaga ega bo'lgan energiya manbai
sifatida qaraladi, ammo uning xavf-xatarlari, ayniqsa radiatsiya xavfi mavjud.
Jahon bo'ylab energetika resurslari taqsimoti turlicha. Yaqin Sharq, Rossiya
va Amerika tabiiy gaz va neft ishlab chiqarish bo'yicha yetakchi hududlar
hisoblanadi. Ko'mir esa Xitoy, Hindiston va Avstraliya kabi mamlakatlarda keng
35

1980-yili esa Sho‘rtan gazni qayta ishlash korxonalari qurilib, ishga tushirildi.
Mamlakatimizda 125 yil oldin neft sanoatiga asos solingan bo‘lsada, faqat 1953-
yilga kelib, Qizilqum sahrosida Setalontepa gaz zaxirasining ochilishi natijasida
O‘zbekiston neft va gaz sanoatiga asos solindi. 1962-yilga kelib, sobiq Ittifoq
hududidagi Ural va Yevropa sanoat korxonalarini tabiiy gaz bilan ta’minlash
maqsadida “Buxoro-Ural” va “O‘rta Osiyo-Markaz” transkontinental gaz quvurlari
yotqizilgan.
Sobiq Ittifoq paytida O‘zbekiston o‘zini neft mahsulotlari bilan ta’minlash
imkoniyatiga ega bo‘lmagan. Masalan, XX asrning 80- yillarida respublikamizga
bar yili chetdan 6 million tonnagacha neft mahsulotlari tashib kelinardi. Lekin ayni
o‘sha vaqtda respublikamizdan tashqariga 7-8 milliard kubometr gaz chiqib
ketgan. Mustaqilligimizning birinchi yilidanoq birinchi Prezidentimiz Islom
Karimovning ko‘rsatmalari bilan neft va gaz sanoati respublikadagi yetakchi
sanoatlardan biri sifatida qabul qilindi. 1992-yilning dekabrida neft va gazni qayta
ishlash va shunga aloqador sohalar isloh qilinib, yagona ishlab chiqarish
majmuyiga birlashtirildi. Ya’ni xomashyoni qazib olinishdan tortib, tayyor
mahsulot holiga keltirilguncha bo‘lgan jarayon bitta zanjirga - “O‘zbekneftgaz”
milliy xolding kompaniyasiga biriktirildi. “O‘zbekneftgaz” taslikiloti o‘z sohasida
katta iqtisodiy islohatlar o‘tkazdi.
O‘tkazilgan tadbirlar natijasida 1995-yili 7,6 million tonna neft va gaz
kondensati qazib olinib, mamlakatimiz amaliy ravishda neft mustaqilligiga erishdi.
Mutaxassislar respublikamizning noyob va qudratli yonilgi resursi-neft
zaxiralarining aniq iqtisodiy hisob-kitoblarini chiqarishdi:
- respublika hududining salkam 60 foizi mavjud neft konlarini qazib olisli
uchun istiqbolli hududlar sanaladi;
- neft resurslari umumiy imkoniyati 4 milliard tonnadan ortiq;
- neft resurslari qiymati (gaz resurslari bilan birga) 1 trillion AQSh
dollaridan ziyod;
- neftning 90-91 foizi jahon bozorida eng arzon uslub;
17

2017 - yil – 56 mlrd 417,6 mln kub metr;
2018 - yil – 60 mlrd 396,5 mln kub metr;
2019 - yil – 60 mlrd 537,5 mln kub metr;
2020 - yil – 49 mlrd 736,2 mln kub metr;
2021 - yil – 53 mlrd 802 mln kub metr;
2022 - yil – 51 mlrd 678,4 mln kub metr;
2023 - yil – 46 mlrd 710,3 mln kub metr.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda tabiiy gaz qazib olish muttasil ravishda
qisqarib bormoqda. Xususan, 2019–2023-yillar oralig‘ida bu qisqarish 22,8 foizni
tashkil qilgan. Mahalliy ishlab chiqarishning kamayishi Turkmaniston va
Rossiyadan gaz importi hisobiga qoplanyapti.Dastlabki 4 oylikda ko‘mir qazib
olish 1326,6 ming tonnani tashkil etib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 144,9
ming tonna yoki 9,84 foizga qisqargan.
2-jadval
Shuningdek, hisobot davrida neft qazib olish 258,5 ming tonnadan 241,3
ming tonnaga kamaygan bo‘lsa, gaz kondensati ishlab chiqarish 423,1 ming
tonnadan 432,7 ming tonnaga oshgan.
Yanvar-aprel oylarida elektr energiyasi ishlab chiqarish o‘tgan yilning shu
davriga nisbatan 7,1 foizga yoki 1 mlrd 875 mln kWh’ga oshgan. Xususan, 2023
28

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak neft gaz sanoati insonlar ehtiyoji va
iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlaridan biridir shuning uhun ham O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasiga muvofiq, neft-gaz sanoati sohasida ham qator o‘zgarishlar amalga
oshirildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-iyundagi
“Neft-gaz sohasining boshqaruv tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori bilan “O‘zbekneftgaz” aksiyadorlik jamiyati faoliyati
takomillashtirildi. Uglevodorod xomashyosini qazib olishni ko‘paytirishning 2021-
yilgacha bo‘lgan dasturi va uni amalga oshirish mexanizmlari tasdiqlandi.
Mamlakatimizda yer osti boyliklari ko‘p.
Ularni o‘zlashtirish va qayta ishlash bo‘yicha yangi tizim yaratildi. Xo‘sh,
yurtimiz boyliklari xalqimizga qanday manfaat keltirmoqda, dedi davlatimiz
rahbari. 2017-yilda neft va gaz kondensati qazish, suyultirilgan gaz ishlab
chiqarish bo‘yicha belgilangan reja bajarilgan. Lekin tarmoqda yillar davomida
ko‘plab muammolar to‘planib qolgan. Zaxiralar oshirib borilmagani sababli 2017-
yilda tabiiy gaz qazish va neft mahsulotlari ishlab chiqarish prognozi yetarli
darajada bajarilmagan. Geologiya-qidiruv jarayonidagi burg‘ilash hajmi bo‘yicha
prognoz 77 foizga bajarilgan. Agar bu ishlar to‘liq ado etilganida zaxirani yanada
oshirish mumkin bo‘lar edi. Shuningdek, ekspluatatsion burg‘ilash ishlari prognozi
49 foizga va qurilishi tugatilgan quduqlar soni prognozi 53 foizga bajarilgan,
xolos.
Tabiiy gaz qazish quvvatlari hamda tarqatish tarmoqlarini modernizatsiya
qilish va ta’mirlash ishlari ham yetarli darajada emas. Buning oqibatida gaz qazib
olishdan boshlab, uni iste’molchiga yetkazib berguncha ushbu tabiiy boylikning 6
foizi yo‘qotilmoqda. Prezidentimiz shu kabi kamchiliklarni tanqidiy tahlil qilar
43

 Slaydlar (yoqilg‘i energetika sanoatining asosiy energiya manbalari,
iqtisodiy va ekologik ta'siri)
 Diagrammalar va grafikalar (energiya ishlab chiqarish manbalarining
jahon bo‘yicha taqsimoti)
 Qo‘shimcha materiallar (maqolalar yoki qisqacha ma'lumotlar qayta
tiklanuvchi energiya manbalari haqida)
Uy vazifasi:
 Talabalar energetika sanoatining ekologik ta'siri haqida qisqacha maqola
yozish.
 Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining rivojlanishi bo‘yicha
o‘rganish.
Darsni baholash:
 Talabalar ishtirokini kuzatish va savol-javob jarayonida faol ishtirok
etganlarini baholash.
 Uy vazifalarini va o‘rganilgan materialni tahlil qilish.
42

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi . Energetika sanoati — tabiiy resurslardan
energiya manbalarini olishga qaratilgan faoliyat sohasi. Bu faoliyatga qayta
tiklanuvchi, yadroviy va qazib olinadigan yoqilg idan olinadigan energiyaʻ
manbalarini ishlab chiqarish hamda isrof qilinadigan energiyani qayta tiklash va
qayta ishlatish kiradi. Energiyani tejash va samaradorlik choralari, energiyani
rivojlantirishga bo lgan talabni kamaytiradi va atrof-muhit muammolarini
ʻ
yaxshilash bilan jamiyatga foyda keltirishi mumkin O‘zbekistonda ayniqsa, gaz,
neft, kimyo, mashnasozlik, rangli metallurgiya, yoqilg‘i sanoati tarmoqlari jadal
sur’atlar bilan o‘sdi. Sanoat taraqqiyotini jadallashtirish valyuta-moliyaviy, xalq
xo‘jaligining tashqi bozorga qaramligini zaiflashtiradi. Sanoatning iste’mol
buyumlari bilan o‘zini-o‘zi ta’minlashi esa xalq turmushi darajasini ko‘tarishni
kafolatlaydi.
Yoqilg‘i sanoati - O‘zbekiston og‘ir sanoatining muhim tarmoqlaridan biri
bo‘lib, u tabiiy gaz, neft, ko‘mir qazib chiqarishni va ularni qayta ishlashni hamda
tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berishni o‘z ichiga oladi.
Respublikada 160 dan ortiq neft va gaz konlari ochilgan. Ulardan 115 tasi Buxoro-
Xiva havzasida, 27 tasi Farg‘ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda
joylashgan. Mazkur konlarning gaz, gaz-kondensatli, gaz-neft, neft, gaz-neft
kondensatli va neft-gaz kondensatli turlari mavjud.
Energetika sanoati yoqilg‘i xom ashyosini qazib olish va iste’mol qilish,
elektr energiya ishlab chiqarish va uni taqsimlash tarmoqlarining o‘zaro va bir-biri
bilan bog‘langan yig‘indisidir. Demak, yoqilg‘i-energetika majmuasi yoqilg‘i va
elektroenergetika sanoatining o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan tarmoqlari
yig‘indisidan iborat. Mamlakat yoki xudud qancha ko‘p energiya ishlab chiqarsa
va iste’mol qilsa, u shuncha ko‘p maxsulot ishlab chiqaradi va iqtisodiy rivojlanish
darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Yoqilg‘i resurslari xalq xo‘jaligining barcha
3

II BOB. YOQILG‘I-ENERGETIKA MAJMUASINING O‘ZBEKISTON
IQTISODIYOTIDA TUTGAN O‘RNI VA HUDUDIY JOYLANISH
XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbekiston yoqilg‘i- energetika sanoatining joylashishi va
rivojlanishi .
Energetika Respublika xalq xo‘jaligining negiz tarmog‘i, respublikada
iqtisodiyot va tehnika taraqqiyotining mustaxkam poydevori hisoblanadi.
O‘zbekiston energetika sistemasi umumiy o‘rnatilgan quvvati 11,5 mln. kVt
bo‘lgan 37 issiqlik va gidravlik elektr stansiyalarida yiliga 55 mlrd. kVt.s dan ortiq
elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. O‘zbekiston energetika
sistemasining barcha kuchlanishlardagi elektr tarmoqlarining umumiy uzunligi
qariyb 228 ming km ni tashkil qiladi. Tarmoq transformatorlarining umumiy
quvvati 42,6 MVA ga teng. Hozir respublika energetika tizimida 60 mingga yaqin
kishi ishlaydi.
O‘zbekistonda elektr quvvatidan asosan 20-asr boshlaridan foydalanila boshlandi.
O‘sha davrda Toshkentda 2 elektr stansiya qurilgan bo‘lib, biri (quvvati
1450 kVt, 5 dizel) tramvayni tok bilan ta’minlash, ikkinchisi (Pavlov elektr
stansiyasi, quvvati 125 kVt) shaharni yoritish uchun ishlatilgan. 1913 yilda
O‘zbekiston hududida umumiy quvvati 3 MVt chamasida bo‘lgan 6 kichik dizel
elektr stansiyalari bo‘lgan, yillik elektr energiyasi xosil qilish 3,3 mln. kVt. s ga
yetgan. 20-yillarda O‘zbekistonda issiqlik energetikasi dizel va mayda bug‘
turbinali eletr stansiyalarini qurish yo‘nalishida rivojlandi. Dizel elektr stansiyalar
umumiy maqsadlarda hamda issiqlik energiyasiga ehtiyoji bo‘lmagan paxta
zavodlari, nasos stansiyalari, kanallar va boshqa korxonalar qoshida qurildi.
Respublikada dastlabki bug turbinali elektr stansiyalari Farg‘ona va Kattaqo‘rg‘on
yog‘-moy zavodlarida qurildi. Farg‘ona yog‘-moy zavodining “Sharq tongi”
issiqlik elektr markazi (IEM) umumiy maqsadlardagi elektr stansiyasi bo‘lgan
birinchi IEMdir.
30

4-jadval
Respublikada eng yirik gidroelektr stansiyalari
Nomi O‘rnatilgan
quvvatlar MVt Turbinalar soni Qurilgan
yillar Suv
manbai
Chorvok GES 620,5 4 1970-1972 Chirchiq
Xo‘jakent GES 165 3 1976 Chirchiq
G‘azalkent
GES 120 3 1980-1981 Chirchiq
Farxod GES 126 4 1948-1949 Sirdaryo
5-jadval
Yirik issiqlik elektr markazlari
Nomi O‘rnatilgan
quvvatlar
MVt Qurilgan
yillar Joylashgan
shahri Izohlar
Farg‘ona
IEM 330 1956-1979 Kirguli Loyixa quvvati
140 MVt
Muborak
IEM 60 1985-1988 Muborak
Toshkent
IEM 30 1939-1954 Toshkent
2.2. Jahon yoqilg‘i-energetika sanoati
34

paxta zavodlariga, moyjuvozlarga va axoliga sotilgan. Neft qoldiklari esa temir
yo‘l transportida yoqilg‘i sifatida ishlatilgan. Hozirgi O‘zbekiston hududida 1913 -
yilda 13 ming t neft qazib olingan.
Oktabr to‘ntarishidan keyin neft konlari va neftni qayta ishlash korxonalari
natsionalizatsiya qilinib, neft konlarini izlash, ishga tushirish ham sho‘rolar
hokimiyati ixtiyoriga o‘tkazildi. Qo‘qonda “O‘zbekneft “ (1924), Termizda
“Termizneft “ (1936) trestlari tashkil qilindi. Qo‘qon neft texnikumi (1935)
ochildi. Urushgacha bo‘lgan davrda Surxondaryo viloyatida ham neft konlari
ochildi va ishga tushirildi (1935; Uchqizil, Xavdag). 1940-yili mamlakatda neft
olinadigan konlar soni 11 taga etkazildi. 1944-45-yillarda yangi neft konlari
(Farg‘ona vodiysida Janubiy Olamushuk, Polvontosh, Andijon) ochildi va ishga
tushirildi. 1941-yili 196 ming t, 1945-yilda 478 ming t neft qazib olindi, 1959-yili
Farg‘ona vodiysi va Surxondaryo viloyatidagi 9 neft konining o‘zidan 1460 ming t
dan ziyod neft olindi. Usha davrda Buxoro-Xiva hududlarida topilgan neft konlari
ishga tushirildi, ularning negizida neft va gaz qazib olish boshqarmasi tashkil
etiddi. 70-yillar boshidan ayrim neft konlaridagi zaxiralarning tugashi natijasida
neft qazib olish kamaydi. 1985-yili Buxoro-Xiva provinsiyasida yaxshi tarkibli,
neft-gaz kondensatli Ko‘kdumaloq koni ochildi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng neft sanoatini
rivojlantirish masalasi muhim ishga aylandi. 1992-yil 23 dekabrda neft va gaz
sanoati hamda u bilan bog‘liq barcha korxona, tashkilot, muassasalar yagona
boshqaruvga birlashtirilib, “O‘zbekneftgaz” milliy korporatsiyasi tashkil etildi.
1995 - yili O‘zbekistonda 7 mln t ga yaqin neft va kondensat qazib olindi. 1991-
2003- yillarda O‘zbekistonda neft va gaz kondensatini olish 2,8 marta oshdi (1990-
yil 2,81 mln. t; 1997 y 7,9 mln. t) va 1995-yili neft importini tugatib,
respublikaning neft mustaqilligini ta’minlashga imkon yaratdi. 2001-yilning
yanvariga kelib, O‘zbekistonda 70ta kondan neft olindi, 49 ta neft , gaz va
gazkondensat koni esa foydalanishga tayyorlab qo‘yildi. Neft va gaz mavjud
bo‘lgan beshta asosiy mintaqani ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular: Ustyurt,
Buxoro-Xiva, Janubi-G‘arbiy Xisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalaridir.
10

1-Rasm. Neft-gazli mintaqalar
O‘zbekiston neftining sanoat asosida ishlanishi XIX asrning oxirlari 1885-
yildan boshlangan. Dastlab Farg‘ona vodiysidagi Chimyon qishlog‘i atrofidagi ikki
quduqdan neft olingan. 1900-yili ushbu tumanda geologiya-qidiruv ishlari faol olib
borilib, 1904-yili neft favvorasini olishga erishilgan. 1906-yili Farg‘ona viloyatida
davriy ishlaydigan ikki kubli uskunadan iborat bo‘lgan neftni haydash korxonasi
qurilgan. Neftning sifati termometr va areometrlar yordamida aniqlangan. Asosiy
mahsulot kerosin va mazut hisoblangan. Olingan kerosin aravalar, tuyalarda
Andijon, Toshkent, Qo‘qon shaharlaridagi paxta tozalash zavodlari, yog‘ chiqarish
korxonalariga va maishiy maqsadlarda foydalanish ucliun jo ‘natilgan. Mazut
ternir yo‘l yoqilg‘isi sifatida qo‘llanila boshlangan.
Benzin esa dastlab korxonaning tashqarisidagi o‘ralarda yoqilgan. 1915-
1916-yillarda O‘rta Osiyoda ichki yonish dvigatellari bilan jihozlangan
avtomobillar paydo bo‘la boshlagandan keyingina benzinga ehtiyoj paydo bo‘lgan.
1907-yili akauka Nobellar neftni haydash korxonasini sotib olishadi va uni qayta
jihozlashadi. Shu yili Chimyondan neftni haydash korxonasiga qadar neft quvuri
o‘tkaziladi.
1940-yili ushbu korxonaning laboratoriyasi mavjud bo‘lib, texnologik jarayon esa
yuqori darajaga ko‘tarilgan edi. Qashqadaryo viloyatida 1972-yili Muborak va
16

qo'llaniladi. Energetika sohasidagi kelajakda qayta tiklanuvchi energiya
manbalarining ulushi ortishi kutilmoqda. Energiya ishlab chiqarishda yangi
texnologiyalar, ekologik xavfsizlik va barqarorlikni ta'minlash muhim ahamiyatga
ega bo'lib, bu jarayon global iqlim o'zgarishiga qarshi kurashishda katta rol
o'ynaydi.
Jahon energetika resurslarining tarqatilishi . Dunyo bo‘ylab energiya
resurslarining taqsimlanishi turlicha. Masalan, Yaqin Sharq (Saudiya Arabistoni,
Iroq) neft va tabiiy gaz ishlab chiqarish bo‘yicha eng yirik hududlardir, Rossiya va
Amerika esa tabiiy gaz resurslarini eksport qilishda yetakchi o‘rinlarni egallaydi.
Ko‘mir esa Xitoy, Hindiston va Avstraliyada ko‘p ishlatiladi.
Jahon energetikasining kelajagi :
 Yoqilg‘i manbalarining diversifikatsiyasi : Global energiya tizimi tabiiy
gaz va qayta tiklanuvchi energiya manbalariga ko‘proq e'tibor qaratmoqda. Bu, o‘z
navbatida, ekologik xavflarni kamaytirish va global iqlim o‘zgarishini bartaraf
etishda yordam beradi.
 Innovatsiyalar : Energiya ishlab chiqarish texnologiyalari doimo
rivojlanib bormoqda. Masalan, quyosh panellarini yanada samarali qilish, shamol
turbinalarini yuqori tezlikda ishlashini ta'minlash va suvdan foydalanishni yanada
ko‘paytirish kabi innovatsiyalar mavjud.
 Ekologik muammolar : Fosil yoqilg‘ilarni kamaytirish va qayta
tiklanuvchi energiya manbalarini ko‘paytirish global iqlim o‘zgarishiga qarshi
kurashishda eng muhim yo‘llardan biridir.
Jahon yoqilg‘i energetikasi hozirda katta o‘zgarishlarni boshdan
kechirmoqda. Yoqilg‘i manbalarining diversifikatsiyasi, qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan foydalanish va yangi texnologiyalar rivoji bu jarayonni yanada
jadallashtiradi. Energiya ishlab chiqarishning ekologik xavfsizligi va barqarorligi
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, global iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda muhim
rol o‘ynaydi.
36

ishlab chiqarishni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi, maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
2-rasm. Neft-gazni qayta ishlash korxonasi
1.3. Neft-gaz va kondensatning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati
Hozirgi kunda xalq xо’jaligida tabiiy gazning 58,4% ichki ehtiyoj uchun,
6,5% yer osti omborlariga, 12,5% salqing jarayoniga va 22,5% eksportga
jо’natiladi. Kimyo sanoatida neft va neft mahsulotlarini qayta ishlashda hosil
bо’lgan moddalar tо’g‘ridan-tо’g‘ri haydash natijasida olingan past oktanli
benzinlar, shuningdek benzol, toluol va shu kabilarni olishda chiqadigan
qо’shimcha moddalar asosiy xom-ashyo sifatida foydalanilmoqda.
22

DARS ISHLANMA
Mavzu : Yoqilg‘i energetika sanoati
Ma'ruza muddati : 45 daqiqa
Maqsad : Talabalarga yoqilg‘i energetika sanoatining asosiy yo‘nalishlari,
resurslari va uning global energiya tizimidagi ahamiyati haqida bilim berish.
O‘quv maqsadlari :
1. Yoqilg‘i energetika sanoatining asosiy energiya manbalarini tushuntirish.
2. Yoqilg‘i energetika sanoatining iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy jihatlarini
o‘rganish.
3. Yoqilg‘i energetika sanoatining jahon iqtisodiyotiga ta'sirini tahlil qilish.
Darsning tuzilishi
1. Darsni boshlash (5 daqiqa) :
o Darsning maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish.
o Yoqilg‘i energetika sanoatining umumiy ta'rifi va uning ahamiyatini
qisqacha tushuntirish.
o "Yoqilg‘i energetika sanoati" degan so'zning mazmunini aniqlash va u
bilan bog'liq asosiy tushunchalarni kiritish (energiya manbalari, energetika
resurslari, qayta tiklanuvchi energiya manbalari va boshqalar).
2. Yoqilg‘i energetika sanoatining asosiy energiya manbalari (10
daqiqa) :
o Fosil yoqilg‘ilar (neft, tabiiy gaz, ko‘mir) haqida ma'lumot. Har bir
yoqilg‘i manbaini qisqacha tavsiflash:
 Neft : Asosiy foydalanuvchi sohalar (transport, sanoat), neft qazib olish
va qayta ishlash jarayonlari.
 Tabiiy gaz : Elektr energiyasi ishlab chiqarish, issiqlik ishlab chiqarish
va sanoat jarayonlarida qo‘llanilishi.
 Ko‘mir : Issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqarishda ishlatilishi,
uning ekologik ta'siri.
40

taminlash qishloq xo‘jaligida elektr quvvatidan foydalanishga talabni oshirib
yubordi.
O‘zbekiston energetika sanoatining istiqbollari katta. Elektr energiyasi
ishlab chiqarishda Toshkent (36,4 foiz) va Sirdaryo (28,5 foiz) viloyatlari nihoyat
katta ulushni egallaydi. Shuningdek, Navoiy (13,7 foiz) viloyati va Qashqadaryo
(12,4 foiz) viloyatlarining hissasi katta. Yuqorida sanab o‘tilgan 4 viloyat
mamlakatda ishlab chiqarilgan elektr energiyaning 91%ni ta’minlaydi. Mustaqillik
yillarida elektroenergetika sanoatini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
1.2.O‘zbekistonda neft-gaz sanoati rivojlanishi tarixi
Respublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov o‘zining kitobida
ta’kidlab o‘tganidek, O‘zbekiston o‘z yer osti boyliklari bilan haqli suratda
faxrlanadi - bu yerda mashhur Mendelev davriy sistemasining deyarli barcha
elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma
konlari va ma’dan namoyon bo‘lgan istiqbolli joylar aniqlangan.
Ular 100 ga yaqin mineral-xomashyo turlarini o‘z ichiga oladi.
Mamlakatimizning umumiy mineral-xomashyo potensiali 3,3 trillion AQSh
dollarini tashkil etadi. G‘oyat muhim strategik manbalar-neft va gaz kondensati,
tabiiy gaz bo‘yicha 155 ta istiqbolli kon qidirib topilgan. Hisob-kitobdan
ma’lumki, gaz zaxiralari 2 trillion kubonietrga yaqin, ko‘mir 2 milliard tonnadan
ortiq. 160 dan ortiq neft koni mavjud. Neft va gaz mavjud bo‘lgan beshta asosiy
mintaqani ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy-
G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalaridir.
15

Neft xomashyosi neft gazi yoki suyuq neft mahsulotlari holatida kimyo
sanoati uchun tayyor mahsulot hisoblanmaydi. Ularni avval qayta ishlash natijasida
faol moddalar hosil qilinadi. Bunday moddalarga birinchi navbatda tо’yinmagan
uglevodorodlardan olefinlar, etilen, propilen va butilenlar kiradi. Kimyo sanoatida
neft va neft mahsulotlaridan xom-ashyo sifatida foydalaniladi va yangi moddalar
olinadi: suniy kauchuk, plastmassalar, sintetik tolalar, yuvuvchi moddalar va
hakozolar ishlab chiqariladi.
О’zbekistonda hozirgi kunda metallurgiya sohasiga qarashli Bekobod
metallurgiya zavodi, Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinati, Navoiy kon-
metallurgiya zavodi, barcha turdagi mashina va elektr energiyasi ishlab
chiqaradigan zavodlar va shu kabilar neft va gazdan foydalanuvchi asosiy sanoat
korxonalari hisoblanadi. Sho‘rtan gaz kimyo majmuasini va suniy suyuqlik
yoqilg‘isini ishlab chiqaradigan zavodning istiqbolli kelajagi tabiiy gazni qazib
olish jarayoni bilan chambarchas bog‘langandir. Qatlam sharoitida neft uch
qismdan tashkil topadi. Yuqori yuza sirtida gaz va qisman parafinga yо’qotiladi.
Yer bag„ridan qazib olingan neftning tarkibidagi gaz yо’ldosh gaz hisoblanadi.
Kon tizimida ajralib chiqqan gazga neft gazi deyiladi.
Neft va gaz insoniyatga juda qadimdan ma’lum bо’lib, ulardan olinadigan
mahsulotlarning xalq xо’jaligidagi iste’mol qilish о’rni hamda ularga bо’lgan
ehtiyoj yil sayin ortib borgan. О’zbekistonda qadim zamonlardayoq neftdan
foydalanib kelingan. Neftning о’ziga xos о’tkir hidi tufayli qishloq xо’jaligi
zararkunandalariga qarshi kurashda undan foydalanilgan. Neftdan dori-darmon
tayyorlash maqsadida Abu Ali ibn Sino neftni haydashga oid tajribalar о’tkazgan.
Vatanimiz O‘zbekiston mustaqillikga erishgach neft va gaz sanoatida qator
o‘zgarishlar va islohatlar o‘tkazildi. Ammo ungacha ham mamalakatimiz o‘zining
neft va gaz sanoatiga ega bo‘lgan. Xususan O‘zbekistonda tabiiy (neft bilan
chiqadigan) gaz 1906-yili olina boshladi. Demak neft sanoati tarixi vatanimizda
II - jahon urishidan oldin yuzaga kelganini anglashimiz mumkin.
U vaqtda tabiiy gazning chiqadigan miqdori juda ham oz bo‘lgan (yiliga
tahminan 0.7-3 mln). Yuqorida aytib o‘tganimizdek, O‘zbekistonda neft
23

o Qayta tiklanuvchi energiya manbalari (quyosh, shamol, suv,
biomass va geotermal energiya):
 Har bir qayta tiklanuvchi energiya manbaining ahamiyati va uning
ekologik tozaligi haqida gapirish.
o Atom energiyasi : Yadro reaktorlari yordamida energiya ishlab
chiqarishning afzalliklari va xavf-xatarlari.
3. Yoqilg‘i energetika sanoatining iqtisodiy va ekologik ta'siri (10
daqiqa) :
o Yoqilg‘i energetika sanoatining jahon iqtisodiyotiga ta'siri:
 Energiya resurslarining taqsimoti va mamlakatlar o‘rtasidagi energiya
siyosati.
 Yoqilg‘i sanoatining iqtisodiy o‘sish va sanoatni rivojlantirishdagi roli.
o Ekologik xavflar:
 Fosil yoqilg‘ilarning chiqindilari va ularning iqlim o‘zgarishiga ta'siri.
 Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ekologik afzalliklari.
4. Global energetika tizimidagi rivojlanish tendensiyalari (10 daqiqa) :
o Energiya ishlab chiqarish va sarflanishining kelajagi:
 Yoqilg‘i resurslarining kamayishi va qayta tiklanuvchi energiya
manbalariga o‘tish.
 Energiya samaradorligini oshirish va yangi texnologiyalarning joriy
etilishi.
o Global iqlim o‘zgarishi va energiya siyosatidagi o‘zgarishlar.
5. Darsni yakunlash (5 daqiqa) :
o Yoqilg‘i energetika sanoatining jahon iqtisodiyotiga ta'siri va ekologik
xavflari haqida qisqacha xulosa qilish.
o Talabalar bilan muhokama o‘tkazish: "Kelajakda qayta tiklanuvchi
energiya manbalarining roli qanday o‘zgarishi mumkin?"
o Darsdan olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida qisqacha test
yoki savol-javob.
Dars materiallari:
41

Купить