Yuan sulolasi davrida xitoy - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	206.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Yuan sulolasi davrida xitoy

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish…………………………….....………………………………….………......2
I bob Mo’g’ullarning Xitoyga yurishi. Yuan sulolasining tashkil topishi..
…….5
II bob Yuan sulolasi davrida boshqaruv
tartib....................................................17
III bob Yuan sulolasi davrida Xitoyda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
……..20
Xulosa………………………………………...………….………………….........26
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati…………………….….
…….......29
Ilovalar………………………………………..…………………………………..30
1

Kirish
O‘zbekiston mustaqillikka yerishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta
e'tibor qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix
instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi
tarixida muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina
bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” 1
- deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va tyeran anglatishdan
iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-
barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. ʼ ʼ B.136
2

o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yyerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy
xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir davlatchilik
hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan olimu
fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular
bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi bilan tarixi chuqur
o`rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Yuan sulolasi
davri ham. Bu davr haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski Xitoy
davlatining Yuan sulolasi va uning jahon tarixidagi o`rni tog`risida ma’lumotlar
kam uchraydi. Xitoy davlatining Yuan sulolasi davrida bosqinchilik orqali ko`plab
ichki hududlarni egallashga muvaffaq bo`ldilar va bu bilan ko`plab xalqlarni va
ularning tarixini bevosita o`zaro daxldorligiga katta hissa qo`shdilar. Mana shu
bosqinchilik holati xitoyda bir qator xalqlar yashash sharoitlariga ta`sir etdi. Bu esa
keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida katta o`zgarishlarga olib keldi
desak mubolag`a bo`lmaydi. Yuan sulolasi davri qoldirgan moddiy va madaniy
boyliklar va yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli
arxeologik va etnologik kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Xitoy
davlatining Yuan sulolasi davri jahon tarixida chuqur iz qoldirgan davrlardan
biridir.
Mavzuning dolzarbligi Xitoy davlatining Yuan sulolasi Xitoy davlatining jahon
davlatchiligi tarixida chuqur iz qoldirgan. Bu davlat katta hududlarni egallagan.
Uning hukumati jahon davlatchiligi va tarixida katta o`rin tutganiga hech qanday
shak-shubha yo`q. Biroq bu davr haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo`q hisobi.
Bugungi kunda ham bu tarixiy davlatga hali ham jiddiy yetibor byerilmayapti.
Natijada esa bu haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda
ilmiy tadqiq qilish kerak bo`lgan mavzulardan biridir Bu mavzu yanada chuqur
tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini
tushunish mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi : Ushbu kurs ishining maqsadi Xitoy
davlatining Yuan sulolasi o`rnini jahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib
3

berish. Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davr va shaxsga doir
ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib
mohiyatini yanada oydinlashtirish. Kurs ishining vazifasi mavzuga oid mavjud
ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Shuningdek Xitoy
davlatining Mo`g`ullar sulolasi bo`lmish Yuan sulolasi davridagi siyosiy ijtimoiy
va iqtisodiy hayotiga aniqlik kiritish va tahlil qilishdan iborat.
 Mavzuning o`rganilganlik darajasi : Xitoy davlatining Yuan sulolasi davri
bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan.
Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy
yoki amaliy izlanishlar olib borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir
hech qanday ilmiy izlanishlar olib borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga
ko`rinadigan darajasda emas yoki oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy
tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar
rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy
chuqurroq e’tibor byerilayapti. Natijada esa Yuan sulolasi davri haqida
ma’lumotlar bazasi oshdi. Shuningdek Tyuanlar davrini Morgan,
Davidnin “The Mongols. Wiley-Blackwell”, Robinson, Davidning "Yuan
Dynasty" va Rossabi Morrisning “ Khubilai Khan: His Life and Times ” asarlari
orqali chuqurroq o`rganish mumkin.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XIII asr
boshi — XIV yarmida Xitoy davlatining rivojlanishi va ularning ijtimoiy –
iqtisodiy, madaniy hayotini o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 3 bob , xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxat i va ilovadan tashqari 32 varaqdan iborat.
4

I bob Mo’g’ullarning Xitoyga yurishi. Yuan sulolasining tashkil topishi
Yuan sulolasi (1271-1368)-Xitoyning mo g ulʻ ʻ Borjigin urug i boshqargan ʻ
sulolasi. Mo ʻ g ʻ ullar imperiyasining davomchilaridan biri Xubilayxon tomonidan
asos solingan . Chingizxon dashtlardagi mo ʻ g ʻ ul va turkiy qabilalarni birlashtirib ,
1206- yilda Buyuk xon bo ʻ ldi . U va uning vorislari Mo g ullar imperiyasini butun
ʻ ʻ
Osiyo bo ylab kengaytirdilar. Chingizning uchinchi o g li
ʻ ʻ ʻ O qtoyxon ʻ davrida
mo g ullar 1234-yilda zaiflashgan
ʻ ʻ Jin sulolasini yo q qilib, Shimoliy Xitoyning ʻ
katta qismini bosib oldilar. O qtoy jiyani
ʻ Xubilayga Xingjoudagi (Xebey)
lavozimni taklif qildi. Xubilay xitoy tilini bilmas edi, lekin uning onasi
Sorg ag tanining qo li ostida unga bir qancha xan (xitoy) o qituvchilari
ʻ ʻ ʻ ʻ
biriktiriladi. U xitoylik buddist va konfutsiy maslahatchilaridan maslahat
so radi.
ʻ Munke Xon 1251-yilda O qtoyning o g li ʻ ʻ ʻ Guyukning o rniga Buyuk xon ʻ
bo ldi.
ʻ U akasi Xubilayga Xitoydagi mo g ullar tasarrufidagi hududlarni nazorat ʻ ʻ
qilishni berdi. Xubilay konfutsiy olimlari uchun maktablar qurdi, qog oz pullar
ʻ
chiqardi, xitoylik marosimlarni qo lladi va qishloq xo jaligi va savdo o sishini
ʻ ʻ ʻ
rag batlantirish siyosatini olib bordi.
ʻ U Ichki Mo g ulistondagi ʻ ʻ Kayping shahriga
asos soldi, keyinchalik uning nomi Shangdu deb o zgartirildi. Ko pgina xan
ʻ ʻ
xitoylari va xitanlar jinlarga qarshi kurashish uchun mo g ullar tomoniga o tib
ʻ ʻ ʻ
ketishdi. Ikki xan yetakchisi, Shi Tianze, Liu, Liu Ni), va xitan Syao Jala mo g ul
ʻ ʻ
qo shinidagi 3 tumanga qo mondonlik qildilar. Liu Xeyma va Shi Tianze O qtoy
ʻ ʻ ʻ
Xonga xizmat qilishgan. Liu Xeyma va Shi Tianxiang mo g ullarning g arbiy
ʻ ʻ ʻ
Syaga qarshi qo shinlarini boshqargan.
ʻ Har bir tuman 10 000 askardan iborat
bo lgan. 4 ta xan tumanboshisi va 3 ta xitan tumanboshisi bo lgan.
ʻ ʻ 2
Shi
2
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.
5

Tianze Tszin sulolasida (1115-1234) yashagan xan xitoyi edi. Xan va Jurchen
o rtasidagi millatlararo nikoh bu vaqtda keng tarqalgan. Uning otasi Shi Bingjiʻ
(Shih Ping-chih) edi. Shi Bingji jurchen ayoliga (familiyasi Na-ho) va xan ayoliga
(familiyasi Chang) uylangan edi. Ularning qaysi biri Shi Tianzening onasi ekanligi
noma lum.
ʼ Shi Tianze ikkita jurchen ayoliga, xan ayoliga va koreys ayoliga
uylangan va uning o g li Shi Gang jurchen xotinlarining biridan tug ilgan.
ʻ ʻ ʻ Uning
Jurchen xotinining familiyalari Mo-nien va Na-ho, koreys xotinining familiyasi Li
va Xan xitoylik xotinining familiyasi Shi edi. [8]
Shi Tyanze Mo g ul
ʻ ʻ
imperiyasi qo shinlari Jin sulolasiga bostirib kirgandan so ng mo g ullar tomoniga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tadi. Uning o g li Shi Gang Kerait ayoliga uylangan, Keraitlar mo g ullashgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turkiy xalq bo lib, "mo g ul millati" tarkibiga kirgan. Yuan sulolasi "Yangi
ʻ ʻ ʻ
bo ysundiruvchi armiya" deb ataladigan "Xan armiyasi"ni yaratdi.
ʻ Munke Xon
janubiy Xitoyda Xitoy Song sulolasiga qarshi harbiy yurish boshladi. [3]
Janubiy
Xitoyga bostirib kirgan mo g ul qo shinlari 1256-yilda Yaqin Sharqqa bostirib
ʻ ʻ ʻ
kirish uchun yuborilgan qo shindan ancha ko p edi
ʻ ʻ U 1259-yilda o`zidan voris
qoldirmasdan vafot etdi. Xubilay 1260-yilda akasi Oriq Böke taxtga da'vogarlik
qilayotganini bilgach, Song sulolasiga qarshi kurashdan qaytdi. Xubilay Xitoyning
Kaypin shahrida qurultoy chaqirib, o`zini Buyuk xon deb e'lon
qildi. Mo g ulistondagi qurultoy Ariq Bökeni Buyuk Xon deb e lon qilishi
ʻ ʻ ʼ
natijasida fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Xubilayxon o z qo shini katta
ʻ ʻ
resurslarga ega bo lishini ta minlash uchun xitoylik fuqarolar bilan hamkorlik
ʻ ʼ
qilishga e'tibor berdi. U o z hukumatini an'anaviy xitoy sulolalari byurokratiyasiga
ʻ
tenglashtirish va Xitoy sulolalari davridagi Chjongtong nomini qabul qilish orqali
o z fuqarolari orasida obro sini oshirdi.
ʻ ʻ Ariq Böke yetarli darajada
ta minlanmaganligi tufayli qarshilik ko rsata olmadi va 1264-yilda taslim
ʼ ʻ
bo ldi.
ʻ G arbdagi uchta xonlikning barchasi ( ʻ Oltin O rda ʻ , Chig atoy ʻ
xonligi va Xolokular davlati ) funksional jihatdan mustaqil bo ldi, biroq faqat
ʻ
Xuloku davlati Xubilayni Buyuk Xon sifatida tan oldi. Toj-u taxt uchun kurashlar
Mo g ullar imperiyasini mutlaq ravishda bo lib yubordi.
ʻ ʻ ʻ
6

Xubilayxon va Kaydu boshchiligida O rta Osiyoʻ xonliklari o rtasidagi ʻ
to qnashuvlar bir necha o n yillar, ya ni XIV asr boshlarida ularning ikkalasi ham
ʻ ʻ ʼ
vafot etgunga qadar davom etdi. Xubilayxonning yana bir ukasi Xuloku o z
ʻ
Ilxonligini boshqargan va Buyuk Xonga hurmat bajo keltirgan, lekin aslida
mustaqil xonlikni tashkil qilgan va 1295-yilda Ilxon G azon
ʻ taxtga o tirgandan ʻ
so ng Xubilayxon vorisi
ʻ imperator Chengzong unga yorliq yuborgan. Garchi Yuan
sulolasining nominal ustunligini qolgan uchta xonlik tan olgan bo lsa-da, to rtta
ʻ ʻ
asosiy voris xonliklar hech qachon bir hukmronlik ostida birlashmadi va ular
o rtasida chegara to qnashuvlari ham tez-tez sodir bo lib turdi.
ʻ ʻ ʻ 3
Beqarorlik
Xubilayxon hukmronligining dastlabki yillari sezilib turdi. Kuchli amaldorning
kuyovi Li Tan 1262-yilda mo g ullar hukmronligiga qarshi qo zg olon ko tardi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo zg olonni muvaffaqiyatli bostirgandan so ng, Xubilay o z saroyida xitoylik xan
ʻ ʻ ʻ ʻ
maslahatchilarning ta sirini cheklash choralarini ko rdi.
ʼ ʻ Xitoylik amaldorlarga
qaramligi uni kelajakdagi qo zg olonlarga qarshi himoyasiz qilib qo yishidan
ʻ ʻ ʻ
qo rqardi.
ʻ 1262-yildan keyin Xubilay hukumati Xitoydagi mo g ul manfaatlarini ʻ ʻ
saqlab qolish va xitoylik fuqarolarning talablarini qondirish borasida murosaga
keldi. U o zining xitoylik maslahatchilari tomonidan byurokratiyani
ʻ
markazlashtirish, qog oz pullar muomalasini kengaytirish, tuz va temir bo yicha
ʻ ʻ
an anaviy monopoliyalarni saqlab qolish orqali taklif qilingan islohotlarni qabul
ʼ
qildi, ammo Konfutsiycha imperatorlik tekshiruvlarini jonlantirish rejalarini rad
etdi. 1264-yilda u o z qarorgohini sobiq
ʻ Jin poytaxti Chjongdu shimoli-sharqidagi
Daning saroyiga ko chirdi. 1266-yilda u o zining yangi poytaxtini Tayye ko li
ʻ ʻ ʻ
atrofida qurishni buyurdi va hozirgi Pekinning tarixiy asosini yaratdi. Shahar
turklar va mo g ullar uchun Xonbaliq ("Xonlar shahri") va Daidu, xitoyliklar
ʻ ʻ
uchun Dadu ( xitoycha :"Buyuk poytaxt") nomi bilan mashhur bo lgan.
ʻ 1264-
yildayoq Xubilay davr nomini Chjungtongdan Chjiyuanga o zgartirishga qaror
ʻ
qildi. Butun Xitoyni boshqarish istagi bilan Xubilay Xon 1271-yilda an anaviy
ʼ
xitoy uslubida yangi Yuan sulolasini e lon qilib, rasmiy ravishda Osmon
ʼ
mandatiga da vo qildi.
ʼ Bu butun Xitoyni to liq boshqargan birinchi Xan sulolasi ʻ
3
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.
7

bo ldi.ʻ 4
Sulolaning rasmiy nomi Da Yuan ( xitoycha : “Buyuk yuan”) “O zgarishlar ʻ
klassikasiga sharhlar ” (I Ching) deb nomlangan Xitoy klassik matnidan kelib
chiqqan. Yuan o zining rasmiy unvonida Da (
ʻ xitoycha :“Buyuk”) so zini, ʻ
shuningdek, Xitoydagi qadimgi mintaqa yoki oliyjanob unvonga to g ri
ʻ ʻ
kelmaydigan unvonni ishlatgan birinchi xitoy sulolasi edi. 1271-yilda Xonbaliq
rasman Yuan sulolasining poytaxti bo ldi. 1270-
ʻ yillarning boshlarida Xubilay
janubiy Xitoyda Janubiy Song sulolasiga qarshi ommaviy yurish boshladi . 1273-
yilga kelib, Xubilay o z dengiz floti bilan
ʻ Yanszi daryosini to sib qo ydi va ʻ ʻ
Syanyanni qamal qildi. Bu shahar boy Yanszi daryosi havzasini egallash yo lidagi
ʻ
oxirgi to siq edi. 1275-yilda kansler Jia Sidao boshchiligidagi 130000 qo shindan
ʻ ʻ
iborat Song qo shinlari Yuan kuchlari tomonidan mag lubiyatga uchratildi.
ʻ ʻ 1276-
yilga kelib, Janubiy Song hududining katta qismi Yuan kuchlari tomonidan bosib
olindi. 1279-yilda xitoylik general Chjan Xongfan boshchiligidagi Yuan qo shini
ʻ
Yamen jangida so nggi Song qarshiligini mag lub etdi. Bu hodisa Janubiy
ʻ ʻ
Songning tugashini va Yuan ostida birlashgan Xitoy tarixining boshlanishini
belgiladi. Yuan sulolasi an anaviy ravishda
ʼ Tang sulolasi qulaganidan keyin bir
necha yuz yillik parchalanishdan so ng Xitoyni qayta birlashtirgani uchun e tirof
ʻ ʼ
etiladi. Sulolaga asos solingandan so ng, Xubilayxon o zining ko plab
ʻ ʻ ʻ
maslahatchilari maslahati bilan an anaviy Sinosentrik vassal tizimi orqali yuanning
ʼ
ta sir doirasini yanada kengaytirish choralarini ko rdi. Biroq, bunday vassal
ʼ ʻ
munosabatlarini o rnatishga bo lgan urinishlar rad etildi. Yaponiyaga (ikki marta),
ʻ ʻ
Dai Vyetga (Xubilay hukmronligi davrida ikki marta) va Javaga harbiy
ekspeditsiyalar kamroq muvaffaqiyatga erishdi. Xubilay Myanmada qo g irchoq
ʻ ʻ
davlatni o rnatdi, bu mazkur hududda anarxiyaga sabab bo ldi va
ʻ ʻ Pagan
qirolligi bir-biri bilan urushayotgan ko plab mintaqalarga bo linib ketdi.
ʻ ʻ
Mo g ullar bilan qon to kilishi va to qnashuvlarning oldini olish uchun Annam va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Champa keyinchalik Yuan sulolasi bilan nominal vassal munosabatlarini
o rnatdilar. Xubilay Xon Xitoy va uning boshqaruv institutlarini isloh qilgan
ʻ
jangovar imperator sifatida maydonga chiqdi. Masalan, u Xitoy hukumatini
4
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
8

markazlashtirib, o z hukmronligini mustahkamladiʻ — o zini (o zidan ʻ ʻ
oldingilaridan farqli o laroq) mutlaq monarxga aylantirdi. U o z imperiyasini Filial
ʻ ʻ
Kotibiyatlariga, yoki oddiygina provinsiyalar, Chjongshu Sheng yoki Pagan va
Tibet ishlari byurosi tomonidan boshqariladigan hududlarga bo ldi. Har bir viloyat
ʻ
taxminan ikki yoki uchta zamonaviy Xitoy provinsiyalarining hududlarini
boshqargan. Bunaqa viloyat darajasidagi hukumat tuzilmasi
keyingi Min va Sin sulolalari uchun namuna bo ldi. Xubilayxon boshqa ko plab
ʻ ʻ
davlat va xo jalik institutlarini, xususan soliq tizimini isloh qildi. Xubilayxon
ʻ
Xitoyni an anaviy institutlar orqali boshqarishga intildi, shuningdek, garchi u hech
ʼ
qachon xitoylik maslahatchilarga to liq tayanmagan bo lsa ham Xitoyni boshqarish
ʻ ʻ
uchun xitoylik xan maslahatchilar va amaldorlarni ishga olishi kerakligini tan
oldi. Shunga qaramay, Xanlar siyosiy jihatdan kamsitildi. Deyarli barcha muhim
markaziy lavozimlar mo g ullar tomonidan monopollashtirilgan edi. Ular xanlarni
ʻ ʻ
mo g ullar ishlamaydigan lavozimalrda ishlatishni afzal ko rdilar. Xanlar ko proq
ʻ ʻ ʻ ʻ
imperiyaning Xitoy bo lmagan hududlarida ishlagan. Mohiyatan jamiyat
ʻ
imtiyozlar tartibiga ko ra to rt tabaqaga bo lingan: mo g ullar, semu (“turli xil”,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
masalan: o rta osiyoliklar), shimolliklar va janubiylar.
ʻ Xubilayxon o z hayoti ʻ
davomida hozirgi Pekin o rnida Yuanning poytaxti Xonbaliqni qurdirdi va
ʻ
Shangduni ( xitoycha : “Yuqori poytaxt”, Marko Polo asarida Xanadu nomi bilan
mashhur) yozgi poytaxt qildi. U, shuningdek, Xitoy qishloq xo jaligini
ʻ
yaxshiladi, Buyuk kanalni , magistrallarni va jamoat omborlarini kengaytirdi.
Xubilayxon qo l ostida amaldor sifatida xizmat qilgan venetsiyalik savdogar
ʻ
Marko Polo o zini hukmdorga xayrixoh deb ta’riflagan: og ir paytlarda aholini
ʻ ʻ
soliqlardan ozod qilingan; kasalxonalar va mehribonlik uylari qurilgan;
qashshoqlar orasida oziq-ovqat tarqatilgan. 5
U, shuningdek, ilm-fan va dinni
targ ib qildi va Xitoy texnologiyalari va g arb texnologiyalari o rtasida aloqa
ʻ ʻ ʻ
o rnatish imkonini beruvchi
ʻ Ipak yo li ʻ savdo tarmog ini qo llab-quvvatladi. Eslatib ʻ ʻ
o tamiz, Marko Polo bilan uchrashishdan oldin Xubilay Xon Marko Poloning otasi
ʻ
Nikkolo Polo va Matteo Polo bilan uchrashgan edi. Ikki savdogar bilan suhbat
5
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.
9

davomida Xubilay Xon lotin dunyosiga, ayniqsa nasroniylikka katta qiziqish
bildirdi va butparastlar ommasini o z e tiqodidagi xatolarga ishontirish uchun lotinʻ ʼ
tilida yozilgan xat orqali yuzlab missionerlarni taklif qilishga harakat qildi.
Shunday qilib, Nikkolo va Maffeo Polo Xubilayxonning g arbdagi elchilari bo lib
ʻ ʻ
xizmat qildilar. Mo g ul hukmdori Arg un uylanish uchun yosh mo g ul
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
malikasiga hamrohlik qilish missiyasini tugatgandan so ng, ularning xavfli
ʻ
sayohati Venetsiyaga qaytib, 1271-yilda o n yetti yoshli Marko Polo bilan
ʻ
uchrashishlari bilan yakunlandi. Uchalasi Sharqqa qaytib, yana bir bor Xubilayxon
bilan uchrashdilar va aytilishicha, Marko Polo o n yetti yil davomida
ʻ
Xubilayxonning elchisi bo lib xizmat qilgan. Garchi Nikkolo va Maffeo Buyuk
ʻ
ajralish tufayli o zlari bilan biron bir missionerni yoki Rim papasining maktubini
ʻ
qaytarib kela olmagan bo lsalar ham, ular Quddusdagi Xudoning chirog idan moy
ʻ ʻ
bilan qaytishga muvaffaq bo lishdi.
ʻ Marko Poloning sayohatlari keyinchalik
Xristofor Kolumb kabi ko plab boshqa odamlarni boylik va ulug vorlik izlab
ʻ ʻ
Sharqning "o rta Qirollik" iga, ya ni hozirgi Xitoyga o tish yo lini topishga
ʻ ʼ ʻ ʻ
ilhomlantirdi. Xubilay Xon Jiaochao nomi bilan mashhur
qog oz
ʻ banknotlarni 1273-yilda muomalaga chiqardi. Qog oz valyuta Xitoyda ʻ
yuan vaqtidan oldin ham chiqarilgan va ishlatilgan. 960-yilga kelib, tangalar zarb
qilish uchun mis yetishmagan Song sulolasi birinchi umumiy muomaladagi
banknotlarni chiqardi. Biroq Song sulolasi davrida tangalar bilan birga qog oz
ʻ
pullar ham qo llanilgan. Boshqa tomondan, yuan sulolasi Xitoyda qog oz valyutani
ʻ ʻ
asosiy muomala vositasi sifatida ishlatgan birinchi sulola edi. Yuan byurokratlari
tut po stlog idan qog oz pul ishlab chiqargan. U Mo g ul imperiyasining qolgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qismi ustidan nominal ustunlikka da vo qilgan bo lsa-da, uning qiziqishi asosan
ʼ ʻ
Xitoyga va uning an anaviy Sinosentrik vassallik tizimidagi hududlarga qaratilgan
ʼ
edi. Hukmronligining boshidan Mo g ullar imperiyasining qolgan uchta xonligi
ʻ ʻ
amalda mustaqil bo lib, faqat bittasi uni
ʻ xoqon deb tan oldi. Garchi keyinchalik
Yuan imperatorlari Xitoyda hukmronligi tugaguniga qadar g arbda nominal
ʻ
ustunlikka ega bo lishgan bo lsa-da, 1294-yilda Xubilayxon vafot etganda, bu
ʻ ʻ
ajralish yanada chuqurlashdi. Xubilay Xonning ma bad nomi Shizu edi.
ʼ
10

1253-yilda Dali bosib olingandan so ng, sobiq hukmron Duan sulolasi general-ʻ
gubernatorlar etib tayinlandi, ular asosan Yunnan provinsiyasida
Yuan, Min va Sin davridagi hukumatlar tomonidan imperator amaldorlari sifatida
tan olingan. Biroq, Yuan sulolasining vorisligi hal qilib bo lmaydigan muammo
ʻ
bo lib, keyinchalik ko plab nizolar va ichki kurashlarga sabab bo ldi. Bunday
ʻ ʻ ʻ
holatlar Xubilay hukmronligining oxiridayoq paydo bo ldi. Xubilay dastlab
ʻ
o zining to ng ich o g li Chjenjinni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ valiahd shahzoda etib tayinlagan - ammo u
1285-yilda Xubilaydan oldin vafot etgan. Shunday qilib, Chjenjinning uchinchi
o g li onasi Kokejin va vazir Bayanning ko magi bilan taxtga o tirdi va Xubilay
ʻ ʻ ʻ ʻ
vafotidan keyin taxminan 10 yil davomida (1294-yildan 1307-yilgacha) Temur
Xon yoki imperator Chengzong sifatida hukmronlik qildi. Temurxon bobosi
boshlagan ko plab ishlarni saqlab qolishga va davom ettirishga qaror qildi. U
ʻ
g arbiy mo g ul xonliklari va Vyetnam kabi qo shni davlatlar bilan sulh tuzdi, ular
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning nominal suzeranitetini tan oldilar va bir necha o n yillar davomida soliq
ʻ
to lab turdilar. Biroq Yuan sulolasida korrupsiya holatlari Temurxon davrida
ʻ
boshlangan. Temurxon vafotidan keyin taxtga Kulug Xon (imperator Vuzong)
o tirdi. O zidan oldingi hukmdordan farqli o laroq, u Xubilayning ishini davom
ʻ ʻ ʻ
ettirmadi, balki uni asosan rad etdi. Eng muhimi, u "Yangi bitimlar" deb
nomlangan siyosatni joriy qildi. Bu siyosatning markazi pul islohotlari edi. Uning
qisqa hukmronligi davrida (1307-1311-yillar) hukumat Kulug tomonidan qabul
qilingan noto g ri qarorlar tufayli moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi. U vafot
ʻ ʻ
etganida, Xitoy qarzga botgan edi va Yuan hukumati xalq noroziligiga duch keldi. 6
To rtinchi Yuan imperatori Ayurbarvada Buyantu Xon vakolatli imperator edi. U
ʻ
Yuan imperatorlari orasida birinchi bo lib Xubilay hukmronligidan keyin Xitoy
ʻ
madaniyatini faol qo llab-quvvatlagan va o zlashtirgan. Bu esa ba zi mo g ul
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
elitasining noroziligiga sabab bo lgan. Unga
ʻ konfutsiychi Li Men ustozlik qilgan.
U ko plab islohotlarni amalga oshirdi, jumladan, Davlat ishlari departamentini
ʻ
tashkil etdi. Natijada 5 nafar eng yuqori mansabdor shaxslar qatl etildi. 1313-
yildan boshlab bo lajak amaldorlar uchun an anaviy imperatorlik imtihonlari qayta
ʻ ʼ
6
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
11

yo lga qo yildi. Bo lajak amaldorlarning muhim tarixiy asarlar bo yicha bilimlariʻ ʻ ʻ ʻ
sinovdan o tkazildi. Shuningdek, u qonunning ko p qismini kodlashtirgan, bir
ʻ ʻ
qator xitoy kitoblari va asarlarini nashr etgan yoki tarjima qilgan. Keyingi
imperator, Ayurbarvadaning o g li va vorisi Gegen Xon o zining yangi tayinlangan
ʻ ʻ ʻ
bosh vaziri Bayju yordamida Konfutsiy tamoyillari asosida hukumatni isloh qilish
bo yicha otasining siyosatini davom ettirdi. Uning hukmronligi davrida otasi
ʻ
tomonidan boshlangan Yuan sulolasining kodekslari va qoidalarining katta
to plami
ʻ Da Yuan Tong Chji ( xitoycha :buyuk Yuanning keng qamrovli
institutlari") rasmiy ravishda e'lon qilindi. Yuan sulolasining so nggi yillari xalq
ʻ
o rtasidagi kurash, ocharchilik va qashshoqlik bilan kechdi. Vaqt o tishi bilan
ʻ ʻ
Xubilayxonning vorislari Osiyo bo ylab boshqa mo g ul yerlaridagi ta sirini
ʻ ʻ ʻ ʼ
yo qotdilar. O rta Qirollikdan tashqaridagi mo g ullar esa ularni xitoylar deb
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilishdi. Asta-sekin ular Xitoyda ham ta'sirini yo qotdilar. Keyingi Yuan
ʻ
imperatorlarining hukmronliklari qisqa muddatli bo lib, fitna va raqobat davrida
ʻ
kechdi. Boshqaruvdan manfaatdor bo lmagani uchun ular armiyadan ham, xalqdan
ʻ
ham ajratilgan. Xitoyni kelishmovchilik va tartibsizliklar bo lib tashladi;
ʻ
qonunbuzarlar kuchsizlanib borayotgan Yuan qo shinlarining aralashuvisiz
ʻ
mamlakatni vayron qilishdi. O z hukmronligi davridagi xizmatlaridan qat iy nazar,
ʻ ʼ
Gegenxon (Imperator Yingzon) bor-yo g i ikki yil (1321-1323) hukmronlik qildi;
ʻ ʻ
uning hukmronligi besh shahzoda to ntarishi bilan yakunlandi. Ular taxtga Yesun
ʻ
Temurni (yoki Taidingdi) o tqazdilar va shahzodalarni tinchlantirishga bo lgan
ʻ ʻ
muvaffaqiyatsiz urinishdan so ng u ham o limga hukm qilindi. Yesun Temur
ʻ ʻ
hukmronligidan oldin va Xubilay hukmronligidan keyin Xitoy xalq
qo zg olonlaridan nisbatan xalos bo lgan edi. Biroq, etnik ozchiliklar yashaydigan
ʻ ʻ ʻ
hududlarda yuan nazorati zaiflasha boshladi. Natijada qo zg olonlarning yuzaga
ʻ ʻ
kelishi va keyinchalik bostirilishi Yuan hukumatining moliyaviy qiyinchiliklarini
yanada kuchaytirdi. Hukumat binolarni sotish orqali daromadlarni ko paytirish,
ʻ
shuningdek, ba'zi holatlar bo yicha xarajatlarni qisqartirish uchun choralar ko rishi
ʻ ʻ
kerak edi.
12

1328-yilda Yesun Temur Shangduda vafot etgach, Jayaatu Xon Tug Temurʻ
qipchoq qo mondoni El Temur tomonidan Xonbaliqga chaqirib olinadi. U
ʻ
Xonbaliqda imperator (Imperator Venzong) etib tayinlanadi. Yesun Temurning
o g li Ragibog esa Shangduda Yesun Temurning qo riqchisi Davlat Shoh
ʻ ʻ ʻ
ko magida taxtga o tirdi. Shimoliy Xitoy va sulolaning ba'zi boshqa qismlaridagi
ʻ ʻ
mahalliy hukmdor va zobitlar tomonidan qo llab-quvvatlangan Xonbaliqda
ʻ
joylashgan Tug Temur oxir-oqibat
ʻ "Ikki poytaxt urushi" deb nomlanuvchi
Ragibog ga qarshi fuqarolar urushida g alaba qozondi. Shundan so ng Tug Temur
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chag atoy xoni
ʻ Eljigidey tomonidan qo llab-quvvatlangan akasi Kusala foydasiga ʻ
taxtdan voz kechdi va Xonbaliqning uni taxtga chiqarish niyatini e lon qildi. Biroq,
ʼ
Kusala Tug Temur bilan ziyofatdan 4 kun o tgach, to satdan vafot etdi. U El
ʻ ʻ ʻ
Temur tomonidan zaharlangan edi. Shundan so ng Tug Temur yana taxtga o tirdi.
ʻ ʻ ʻ
Tug Temur
ʻ Oltin o rda ʻ va Ilxonlik kabi g arbiy mo g ul xonliklariga mo g ul ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dunyosining syuzereyni sifatida qabul qilinishi uchun delegatlar yuborishga ham
muvaffaq bo ldi.
ʻ [23]
Biroq, u so nggi uch yillik hukmronligi davrida asosan qudratli ʻ
amaldor El Temurning qo g irchog i bo lib qoldi. El Temur Kusalaga tarafdor
ʻ ʻ ʻ ʻ
amaldorlarni tozalab, hokimiyatni sulolaning tanazzulini yaqqol ko rsatib, despotik
ʻ
hukmronlik qilgan sarkardalarga topshirdi. 7
Hukumat El Temur tomonidan
boshqarilganligi sababli, Tug Temur o zining madaniy hissasi bilan mashhur.
ʻ ʻ
U Konfutsiychilikni hurmat qilish va Xitoy madaniy qadriyatlarini targ ib qilish
ʻ
bo yicha ko plab choralar ko rdi. Uning xitoy tilini o rganishga homiylik
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishdagi eng aniq sa'y-harakatlari Adabiyot yulduzi akademiyasini tashkil etishi
edi. Birinchi marta 1329-yil bahorida tashkil etilgan va "Mo g ul imperatorlik
ʻ ʻ
tuzumiga Konfutsiyning yuksak madaniyatini yetkazish bilan bog liq bir qator
ʻ
vazifalarni" bajarishga mo ljallangan. Akademiya bir qator kitoblarni to plash va
ʻ ʻ
nashr etish uchun mas'ul edi, lekin uning eng muhim yutug i
ʻ Jingshi Dadian edi. U
Chju Si neo-konfutsiylikni qo llab-quvvatladi va o zini
ʻ ʻ buddizmga bag ishladi. ʻ 8
1332-yilda Tug Temur vafotidan so ng va shu yilning oxirida Rinchinbal Xon
ʻ ʻ
(imperator Ningzong) vafotidan so ng, Xubilayxonning to qqiz davomchisining
ʻ ʻ
7
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001
8
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
13

oxirgisi bo lgan 13 yoshli Tog on Temur (imperatorʻ ʻ
Huizong) Guansidan chaqirilib, El Temur vafotidan keyin taxtga o tirdi. Bayan
ʻ
keyingi qudratli amaldorga aylandi. Tog un Temur o sib ulg aygach, u Bayanning
ʻ ʻ ʻ
mustabid boshqaruvini ma’qullamay qo ydi. 1340-yilda u Bayonning jiyani
ʻ
To qto g a bilan ittifoq tuzib, Bayon bilan nizolashadi va Bayanni to ntarish orqali
ʻ ʻ ʻ ʻ
quvib chiqaradi. Bayanning bo shatilishi bilan To g tog a markaziy hokimiyatni
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z qo liga oldi. Uning ma'muriyati yangicha ruhni namoyon etdi. Shuningdek, u
ʻ ʻ
markaziy hukumatda yangi va ijobiy yo nalishning bir nechta dastlabki belgilarini
ʻ
ko rsata oldi. Uning muvaffaqiyatli loyihalaridan biri 1345-yilda yakunlangan
ʻ
Liao, Jin va Song sulolalarining uzoq vaqtdan beri to xtab qolgan rasmiy tarixini
ʻ
yozib tugatish edi. Shunga qaramay, Tog tog a To g un Temurning roziligi bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z lavozimidan iste'foga chiqdi. Bu uning birinchi boshqaruv davrini tugatdi va u
ʻ
1349-yilgacha chaqirilmadi. 1340-yillarning oxiridan boshlab qishloq aholisi tez-
tez qurg oqchilik, suv toshqini va buning natijasida yuzaga kelgan ocharchilik kabi
ʻ
tabiiy ofatlardan aziyat chekdi. Bu borada hukumatning samarali siyosati yo qligi
ʻ
esa xalqning ahvolini yanada og irlashtirdi. 1351-yilda qizil salla qo zg oloni
ʻ ʻ ʻ
boshlanib, umummilliy qo zg olonga aylandi. 1354-yilda To g to g a qizil salla
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilarini tor-mor etish uchun katta qo shinni boshlab kelganida, To g un
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Temur xiyonatdan qo rqib, uni birdaniga vazifasidan ozod qiladi. Bu bir tomondan
ʻ
Tog un Temurning hokimiyatni tiklab olishi, ikkinchi tomondan markaziy
ʻ
hukumatning tezroq zaiflashishi bilan yakunlandi. Unda mahalliy sarkardalarning
harbiy kuchiga tayanishdan o zga chora qolmadi va asta-sekin siyosatga qiziqishini
ʻ
yo qotib borib, siyosiy kurashlarga aralashishni to xtatdi. Janubda
ʻ ʻ Chju
Yuanchjan asos solgan Min sulolasi (1368–1644) qo shinlari yaqinlashgach, 1368-
ʻ
yilda Xonbaliqdan (hozirgi Pekin) shimolga, Shanduga qochib ketdi. U Xonbaliqni
qaytarib olishga urinib ko rdi va muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ikki yildan so ng
ʻ ʻ
(1370) Yingchangda (hozirgi Ichki Mo g ulistonda
ʻ ʻ ) vafot etdi. Yingchang uning
vafotidan ko p o tmay Min tomonidan qo lga olindi. Qirollik oilasining ba'zi
ʻ ʻ ʻ
a'zolari bugungi kunda ham Xenanda yashamoqda.
14

Lyan shahzodasi Basalavarmi Yunnan va Guychjouda Minga qarshi alohida
hukumat o rnatdi. Ammo uning qo shinlari 1381-yilda Min tomonidan qaqshatqichʻ ʻ
mag lubiyatga uchratildi. 1387-yilga kelib, Naghachu
ʻ
boshchiligidagi Manchuriyadagi qolgan Yuan qo shinlari ham Min sulolasiga
ʻ
taslim bo ldi.Yuan tarafdorlari 1370-yilda Yingchang Min qo liga o tgandan so ng
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mo g ulistonga chekinishdi. Bu yerda Buyuk Yuan deb atalgan Shimoliy Yuan
ʻ ʻ
sulolasi sifatida faoliyatlarini davom ettirishdi. Xitoy siyosiy dunyoqarashiga
ko ra, hukmdorlar Osmon tomonidan Xitoy imperatori sifatida hukmronlik qilish
ʻ
uchun marhamatlangan faqat bitta qonuniy suloladan bo lishi mumkin edi.
ʻ
Shuning uchun Min va Shimoliy Yuan bir-birlarining Xitoy imperatorlari sifatidagi
qonuniyligini rad etishdi. Tarixchilar odatda Min sulolasi hukmdorlarini Yuan
sulolasidan keyin Xitoyning qonuniy imperatorlari deb bilishadi, garchi Shimoliy
Yuan hukmdorlari ham Xitoy ustidan hukmronlik qilishni da'vo qilishgan va
Minga "Yuan" yoki "Shimoliy Yuan" nomi bilan qarshilik ko rsatishda davom
ʻ
etgan bo lsalar-da.
ʻ 9
Min qo shini 1372-yilda Mo g ulistonga sobiq Yuan Mo g ul ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini ta'qib qilib bordi. Ammo Biligtu Xon Ayushiridara va uning generali
ʻ
Koke Temur tomonidan mag lubiyatga uchratildi. Ular 1380-yilda bunga yana
ʻ
urinib ko rdilar, natijada 1388-yilda Shimoliy Yuan ustidan hal qiluvchi g alabaga
ʻ ʻ
erishdilar. 70 mingga yaqin mo g ul asirga olindi,
ʻ ʻ Qoraqurum (Shimoliy Yuan
poytaxti) talon-toroj qilindi. Sakkiz yil o tgach, Shimoliy Yuan
ʻ
taxtini Xubilayxonning avlodlari o rniga Ariq Böke avlodi Biligtu Xon
ʻ
Ayushiridara egalladi. Keyingi asrlarda Chingiziy hukmdorlarining ketma-ketligi
kuzatildi, ularning aksariyati eng qudratli bo lgan sarkardalar tomonidan taxtga
ʻ
chiqarilgan oddiy shaxslar edi. Min sulolasi bilan to qnashuv davrlari chegara
ʻ
savdosi va tinch munosabatlar davrlari bilan aralashib ketdi. 1402-yilda Örüg
Temur Xon (Guilichi) Buyuk Yuan nomini bekor qildi. Ammo u 1403-yilda Amir
Temur (Timur Barulas) qo llagan Oljei Temur Xon (Bunyashiri) tomonidan
ʻ
mag lub etildi. Bir necha o n yillar o tgach, yangi xon Batumongke (1464-
ʻ ʻ ʻ
1517/43) "Da Yuan" yoki "Buyuk Yuan" degan ma noni
ʼ
9
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
15

anglatuvchi Dayan unvonini oldi. va mo g ullarni qayta birlashtirdi. Uningʻ ʻ
vorislari XVII asrda Sin sulolasiga bo ysungunga qadar hukmronlik qilishda
ʻ
davom etdilar.
II bob Yuan sulolasi davrida boshqaruv tartib.
Chingizxonning nabirasi Xubilay davlat chegaralarini kengaytirdi, unga qo'shni
mintaqalar qo'shib qo'ydi. Biroq, Yaponiya va Vyetnamliklardagi kampaniyalari
muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Uning hukmronligining dastlabki yillarida u
mamlakat boshqaruvini takomillashtirish uchun bir qator tadbirlarni amalga
oshirdi. Shunga qaramay, mo'g'ul hukmronligi davrida Xitoy ma'muriyati qiyin va
murakkab vaziyatga tushib qolgan edi, chunki Konfüçyüslü ziyolilar, ishlar
yürütülmesinden tashlandi: barcha yirik davlat va harbiy postlar, madaniy normlara
hech qachon mos kelmaydigan yangi zodagonlar vakillari tomonidan ishg'ol qilindi
Fath qilingan xalqlarning an'analari. Bu mo'g'ullarning bevosita kuchi bilan
poytaxt va unga qo'shni shimoli-sharqiy hududlar hududi bo'lganligi sababli
boshqa sohalarda mahalliy hokimiyatga tayanish kerak edi, ammo vakolatlari
markazdan yuborilgan shahar mulozimlari bilan cheklangan edi. 10
Xitoyda Yuan
sulolasi bu mamlakatda birinchi xorijiy kuch emas edi. Biroq agar boshqalar bu
mamlakatning an'analariga moslashsa, til, madaniyatni o'rganish va mahalliy aholi
bilan to'liq birlashadigan bo'lsalar, mo'g'ullar bunga qodir emaslar. Balki buning
10
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.
16

sababi, ular (ayniqsa, birinchi navbatda) har qanday tarzda Xitoyga zulm o'tkazib,
ma'muriyatga yo'l qo'ymasliklari. Bundan tashqari, rasmiy ravishda aholini diniy
va etnik printsiplarga asoslangan to'rt guruhga ajratdi. Asosiy, imtiyozli qatlam
mo'g'ullar, shuningdek qo'shinlarining bir qismi bo'lgan xorijiy vakillar edi.
Aholining katta qismi to'liqsiz qoldi va umuman janub aholisi eng past darajaga
tushirildi. Bularning barchasi eng yaxshi kadrlarini yo'qotgan boshqaruv uchun
juda fojiali edi. Bundan tashqari, Mo'g'ullar sulolasi vakillarining janubiy va
shimol aholisini ajratib olishlari mumkin edi, ular orasida katta farqlar mavjud edi.
Bundan tashqari, davlat imtihonlarni olib tashladi, Xitoyni harbiy san'atni
o'rganishni va xorijiy tillarni o'rganishni taqiqladi. 11
Xitoy tarixidagi mo'g'ul davri
faqat zo'ravonlikka duch kelolmadi. Bu yangi xalq sulolasi imperatorlari
tomonidan tushunilgan edi, bir muncha vaqt o'tgach Xitoy xalqi bilan yaqinlashuv
siyosatini olib borishga kirishdi. Ushbu yo'nalishdagi birinchi muhim qadam
mansabdor shaxslarni ishga olish uchun imtihonlar tizimini tiklash edi. Bundan
tashqari, 13-asrning oxirida davlat maktablari kadrlar tayyorlash uchun paydo
bo'ldi. Akademiyalar qayta tiklandi, unda kitoblar va Janubiy Sun olimlari saqlanib
qoldi. Shuni ta'kidlash kerakki, imtihon institutini qayta tiklash mo'g'ul zodagonlari
orasida kuchli ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha sohalarida etakchi mavqega ega
bo'lishni istagan kuchli qarshilikka duch keldi. Shunga qaramay, Xitoy madaniyati
mo'g'ul tarixshunosligiga katta ta'sir ko'rsatdi. Davlat arbobi va zodagonlari "Yuan-
shi" ning asosiga aylangan o'zlarining ilhombaxsh kitoblarini tuzishga kirishdilar.
Xitoyning mo'g'ul hukmdorlari Konfutsiyning yozuvlari asosida Davlat xizmatini
sinab ko'rish tizimidan foydalanish kabi ba'zi xitoycha urf-odatlarni qabul qilsalar-
da, sulola mo'g'ullar hayoti va xo'jayiniga bo'lgan muayyan yondashuvini saqlab
qoldi. Yuan imperatorlari va imperatorlari otdan ov qilishni yaxshi ko'radilar, va
ayrim yunon davridagi mo'g'ul lordlari Xitoyli dehqonlarni fermalaridan chiqarib
yuborishdi va erni yay otlariga aylantirishdi. Yuan imperatorlari Xitoyning boshqa
xorijiy hukmdorlaridan farqli ravishda, turmushga chiqdilar va faqat mo'g'ul
aristokratlarining ichidan qarindoshlarni olib ketdilar. Shunday qilib, sulolaning
11
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001
17

oxiriga kelib, imperatorlar toza mo'g'ul merosi bo'lgan. 12
Deyarli bir asr mobaynida
Xitoy mo'g'ul hukmronligi ostida rivojlandi. Ipak yo'li bo'ylab savdo-sotiq va
bomba hujumi bilan to'xtatilgan savdo "Pax Mongolica" nomi bilan yana bir bor
kuchayib ketdi. Chet ellik treyderlar, jumladan, Kublai Xon sudida yigirma yildan
ko'proq vaqtni o'tkazgan Marko Poloning uzoq masofali Venesiyadan kelgan bir
kishi Xitoyga ko'chib ketdilar. Ammo Kubli Xan o'z harbiy kuchini va Xitoy
xazinasini chet eldagi harbiy sarguzashtlari bilan kengaytirdi. Yaponiyadagi ikkita
hujumi falokatda yakun topdi va hozirda Indoneziyadagi Java (Java) ni fath etilishi
bir xil (lekin kamroq bo'lsa-da) muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Kublining vorislari
1340-yillarning oxirigacha nisbatan tinchlik va farovonlikda hukmronlik qilish
imkoniyatiga ega edilar. O'sha paytda Xitoyda bir qator qurg'oqchilik va suv
toshqini ochlik keltirdi. Odamlar mo'g'ullar osmon mamotini yo'qotganlikda
gumon qila boshladilar. Qizil Turban isyoni 1351-yilda boshlangan bo'lib, uning
a'zolarini qishloq aholisining och millatlaridan olib chiqadi va 1368-yilda Yuan
sulolasini ag'darib tashlaydi. Imperatorlar bu erda ularning nomlari va xon ismlari
bilan ro'yxatlangan. Chingiz Xon va boshqa bir necha qarindoshlari keyinchalik
Yuan sulolasining imperatorlari bo'lishgan bo'lsa-da, bu ro'yxat "Song Dynasty" ni
mag'lub etib, ko'proq Xitoy ustidan nazorat o'rnatgan Kubla Xondan boshlanadi.
 Borjigin Kubli, Kubli Xon, 1260-1294
 Borjigin Temur, Temur Oljeytu Xon, 1294-1307
 Borjigin Qayson, Qayshan Guluk, 1308-1311
 Borjigin Ayurparibhadra, Ayurparibhadra, 1311-1320
 Borjigin Suddixala, Suddufala Gege'en, 1321-1323
 Borjigin Yesun-Temur, Yesun-Temur, 1323-1328
 Borjigin Arigaba, Arigaba, 1328
 Borjigin Tog 'Temur, Jijaghatu Tog' Temur, 1328-1329 va 1329-1332
12
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
18

 Borjigin Qoshila, Qoshila Quttut, 1329
 Borjigin Irinchibal, Irinchibal, 1332
 Borjigin Togon-Temur, Tojik-Temur, 1333-1370
III bob Yuan sulolasi davrida Xitoyda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar.
Mo'g'ullarning Yuan imperiyasidagi harbiy kuchlari Xitoyning kuchli ta'siri
ostida rivojlandi. Mo g ullar dastlab Xitoy harbiy kemalarini qo lga kiritish orqaliʻ ʻ ʻ
flotni egallab oldilar. Ko'pgina xitoy askarlari armiyaga jalb qilingan, ular asosan
piyoda askarlarda xizmat qilgan. Shunga qaramay, mo'g'ul qo'shinlari mo'g'ul
hukmdorlari hokimiyatining asosi bo'lib qoldi Mo g ul qo shinlarida xitoylardan
ʻ ʻ ʻ
tashqari koreyslar, jurchenlar, xitanlar va tibetliklar ham xizmat qilgan. Song
imperiyasining amalda asirga olingan askarlari asosan piyoda va artilleriyada
xizmat qilgan. Imperator gvardiyasi shtat poytaxtida joylashgan edi. 1352 yilga
kelib Mo g ul xoni qo riqchilarida 100 mingga yaqin askar xizmat qilgan.
ʻ ʻ ʻ
Imperator gvardiyasi Keshik deb nomlangan. Xubilay davrida soqchilar ancha
kengaytirildi. Imperator gvardiyasi korpusi mo g ullar, xitoylar, tangutlar,
ʻ ʻ
qarluklar, qipchoqlar, qanglilar, ruslardan tashkil topgan. Bu yangi qo'riqlash
bo'linmalari vey deb nomlangan. Alanlar ham qo shinlarda xizmat qilganlar.
ʻ
Keshiktenlarning zamonaviy avlodlari bir nechta zamonaviy mo'g'ul urug'lari:
Xeshigten, Xorchin, Aruhorchin, Torgut, Baatud, shuningdek, Kebteul umumiy
nomining tashuvchilari. Chet ellik jangchilarning ba'zilari vaqt o'tishi bilan
19

mo'g'ullashgan. Bular tangutlar, asutlar, alanlar avlodlari va qanginlar, qanglilar
avlodlaridir. 17-asrgacha harbiy va ma muriy ishlarda “besh furgonli hududlar” –ʼ
tavnan alohida rol o ynagan. Ularni “besh ustun” yoki beshta katta ayok deb
ʻ
atashgan. Bular urutlar, mangutlar, jalairlar, qo ng irotlar va ikkiliklar edi. 1217-
ʻ ʻ
yilda Chingizxon Muxaliyga ushbu viloyatlardan kuchli va kuchli jangchilarni
tanlab, “besh yo‘l tamachi” qo‘shinlarini tashkil qilishni buyuradi. Tamachi
qo'shinlari shunday paydo bo'ldi. Hujumlarda ular qo'shinlarning oldingi saflarida
bo'lishlari kerak edi va ob'ektlarni, ya'ni shaharlar va joylarni egallab olish bilan
ularga xavfsizlik funktsiyalari yuklatildi. Ularning soni ko'paygani sari ularning
obro'si va ta'siri kuchaydi, buning natijasida ba'zi Tavnanlar knyazlar bilan teng
huquqlarga va bir xil imtiyozlarga ega edilar. Vaqt o'tishi bilan Tavnanlar - turli
qabilalardan bo'lgan odamlar, mo'g'ul aristokratlari bilan aralashib, zamonaviy
Mo'g'ulistonning ko'plab viloyatlarida yashovchi ko'plab urug'larni tashkil etdilar.
Yuan dramasi - Xitoyning Yuan sulolasi (XIII-XIV asrlar) davridagi asosiy adabiy
merosini tashkil etuvchi va an'anaviy xitoy teatri maktablari, shu jumladan Pekin
operasi uchun asos bo'lib xizmat qilgan o'rta asrlar xitoy teatrining klassik janri.
Yuan dramasi to'rt yoki beshta sahnadan iborat bo'lib, ularning har birida bir xil
kalitli ariyalar va bir xil qofiya matnlari mavjud bo'lib, ularni faqat bitta qahramon
- erkak yoki ayol kuylagan, qolganlari esa nasriy dialogni o'tkazgan. yoki she'r
o'qidi (ehtimol, hazildan tashqari - "chow"- ba'zida kulgili qo'shiqlar ijro etiladi);
harakatlar orasiga yoki spektakl boshida bir-ikkita “sezi” (lit. xanjar) qo‘yilishi
mumkin edi – ariyalarning kesilgan tsikli bilan intermediyalar. 13
Yuan sulolasi davrida buddizm, islom, nasroniylik, manixeylik kabi dinlar ko p
ʻ
bo lgan. Yuan sulolasining o rnatilishi Xitoyda musulmonlar sonini keskin oshirdi.
ʻ ʻ
Biroq, g'arbiy xonliklardan farqli o'laroq, Yuan sulolasi hech qachon islomni qabul
qilmagan. Buning o'rniga, Yuan sulolasining asoschisi Xubilay buddizmni, ayniqsa
Tibet variantini ma'qulladi. Natijada Tibet buddizmi amalda davlat diniga aylandi.
Xonbaliqda butun imperiya bo'ylab buddist rohiblarni nazorat qilish uchun Buddist
va Tibet ishlari bo'yicha byuro (Xuanzheng Yuan) deb nomlanuvchi yuqori
13
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001
20

darajadagi bo'lim va davlat idorasi tashkil etilgan. Xubilay faqat Tibet
buddizmining sakya mazhabini hurmat qilganligi sababli, boshqa dinlar
ahamiyatsiz bo'lib qoldi. U va uning vorislari saroyda sakya (Dishi) imperator
tarbiyachisini ushlab turishgan. Yuan sulolasining oxirigacha sakya sektasining 14
nafar yetakchisi imperator xo‘jayini bo‘lib xizmat qilgan va shu tariqa alohida
kuchga ega bo‘lgan. Shu bilan birga, mo g ullar Xitoyga boshqaruvchi sifatidaʻ ʻ
xizmat qilish uchun O rta Osiyo musulmonlarini olib kirdilar, mo g ullar ham
ʻ ʻ ʻ
O rta Osiyodagi Buxorodagi musulmon aholi ustidan boshqaruvchi bo lish uchun
ʻ ʻ
Xitoydan xitoy va xitanlarni yuborib, mahalliy xalqlarning hokimiyatini cheklash
maqsadida chet ellardan foydalanganlar.
Chop etish va nashr qilish.Mo g ul hukmdorlari yuan bosma sanoatiga homiylik
ʻ ʻ
qilganlar. Xitoy matbaa texnologiyasi Kocho davlati va Tibet vositachilari orqali
mo g ullarga o tkazildi. Ba'zi yuan hujjatlari, masalan, Van Zhenning Nong Shu
ʻ ʻ ʻ
asari 12-asrda ixtiro qilingan loydan harakatlanuvchi turdagi texnologiya
yordamida chop etilgan. Biroq, nashr etilgan ishlarning aksariyati hali ham
an'anaviy blokli bosib chiqarish usullaridan foydalangan holda ishlab chiqarilgan.
Ogedeyning rafiqasi Doregene Xatun ismli daoistik matnning nashr etilishi
mo g ullar homiylik qilgan birinchi bosma asarlardan biridir. 1273-yilda
ʻ ʻ
mo g ullar Imperator kutubxonasi boshqarmasi - davlat bosmaxonasini tuzdilar.
ʻ ʻ
Yuan hukumati butun Xitoy bo ylab matbaa markazlarini tashkil qildi. Mahalliy
ʻ
maktablar va davlat idoralari kitoblarni nashr etishni qo'llab-quvvatlash uchun
moliyalashtirildi. Yuan ostida xususiy bosmaxonalar ham rivojlangan. Ular turli xil
asarlar, bosma ma'rifiy, adabiy, tibbiy, diniy va tarixiy matnlarni nashr etdilar.
Bosma mahsulotlar hajmi juda katta edi. 1312-yilda Kosgi Odsir sharhlagan
buddaviy matnning birgina Pekinda 1000 nusxada chop etilgan. 1328 yilga kelib,
Yuan sulolasida bosma kalendarlar va almanaxlarning yillik savdosi uch
milliondan oshdi. Bosib chiqarish texnologiyasining eng ko'zga ko'ringan
usullaridan biri chow, yuan qog'oz pullari edi. Chau tut daraxtining po stlog idan
ʻ ʻ
tayyorlangan. Yuan hukumati qog'oz pullarni chop etish uchun yog'och bloklardan
21

foydalangan, ammo 1275 yilda bronza plitalarga o'tgan. Mo g ullar Xitoydanʻ ʻ
tashqaridagi mo g ullar nazoratidagi hududlarda xitoycha qog oz pul tizimini
ʻ ʻ ʻ
yaratish bo yicha tajriba o tkazdilar. Yuan vaziri Bolad Eronga yuborilib, u erda
ʻ ʻ
Yuan qog'oz pullarini Ilxonlik Gayxot saroyiga tushuntirib berdi. Ilxonlik
hukumati 1294 yilda qog'oz pullarni muomalaga chiqardi, ammo aholining ekzotik
yangi pul birligiga ishonchsizlik eksperimentni muvaffaqiyatsiz yakunladi. 14
Yuan
saroyining shifokorlari turli madaniyatlardan kelgan. Tabiblar mo'g'ul bo'lmagan
tabiblar, otachi deb atalgan va an'anaviy mo'g'ul shamanlariga bo'lingan.
Mo g ullar otachi tabiblarini mo g ul shamanizmining ruhiy davolaridan farq
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiladigan o simlik dori vositalaridan foydalanishlari bilan tavsiflashgan.
ʻ
Shifokorlar Yuan hukumatidan rasmiy yordam oldilar va maxsus huquqiy
imtiyozlarga ega bo'lishdi. Xubilay tibbiy risolalarni boshqarish va yangi
shifokorlarni tayyorlash uchun Imperator Tibbiyot Akademiyasini tashkil qildi.
Konfutsiy olimlari tibbiyot kasbiga qiziqish uyg'otdi, chunki u yuqori daromad
keltirdi va tibbiy etika Konfutsiy fazilatlariga mos edi. Yuan xitoylik tibbiyot
an'analarida Yuan Jin sulolasidan meros bo'lib qolgan "to'rtta buyuk maktab"
mavjud edi. To'rtta maktab ham bir xil intellektual asosga asoslangan edi, ammo
tibbiyotga turlicha nazariy yondashuvlarni qo'llab-quvvatladi. Mo g ullar davrida
ʻ ʻ
Xitoy tabobati imperiyaning boshqa hududlariga ham tarqaldi. Xitoylik shifokorlar
mo'g'ullarning harbiy yurishlari paytida, ular g'arbga qarab kengayganida olib
kelingan. Akupunktur, moxibustion, puls diagnostikasi va turli o'simlik dori-
darmonlari va eliksirlar kabi Xitoy tibbiyot usullari g'arbga, Yaqin Sharqqa va
imperiyaning qolgan qismiga ko'chirildi. Yuan davrida tibbiyotda bir qancha
yutuqlarga erishildi. Vrach Vey Yilin (1277-1347) dislokatsiyalangan bo'g'inlarni
o'zgartirishning suspenziya usulini ixtiro qildi, uni anestetiklar yordamida amalga
oshirdi[20]. Mo'g'ul shifokori Xu Sixui 1330 yilgi tibbiy risolada sog'lom
ovqatlanishning ahamiyatini tasvirlab bergan. G'arb tabobati Xitoyda ham Yuan
saroyining nestorian nasroniylari tomonidan qo'llanilgan, u erda uni ba'zan Huixui
yoki musulmon tabobati deb atashgan. Nestoriy tabibi Iso tarjimon 1263 yilda
14
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.
22

Xubilay hukmronligi davrida G arb tibbiyoti idorasiga asos solgan. Ikki imperatorʻ
kasalxonasida ishlaydigan Huihui shifokorlari imperator oilasi va saroy a'zolarini
davolash uchun mas'ul edilar. Xitoylik shifokorlar G'arb tibbiyotiga qarshi
chiqdilar, chunki uning gumoral tizimi an'anaviy xitoy tabobati asosi bo'lgan yin
va yang va vu-xing falsafasiga zid edi. G arb tibbiyoti yozuvlarining xitoycha
ʻ
tarjimasi ma lum emas, lekin xitoyliklar Ibn Sinoning “Tib qonunlari” kitobidan
ʼ
foydalanish imkoniyatiga ega bo lgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Polinom algebrasidagi yutuqlar Yuan davrida matematiklar tomonidan amalga
oshirilgan. Matematik Chju Shijie (1249-1314) to'rttagacha noma'lum
tenglamalarni zamonaviy matritsalarga ekvivalent bo'lgan to'rtburchaklar
koeffitsientlar majmuasi yordamida yechdi. Chju bir vaqtning o'zida tenglamalarni
faqat bitta noma'lum tenglamaga qisqartirish uchun yo'q qilish usulidan
foydalangan. Uning usuli 1303 yilda yozilgan "To'rt noma'lumning nefrit oynasi"
da tasvirlangan. Birinchi sahifalarda Paskal uchburchagining diagrammasi
berilgan. Kitobda chekli arifmetik qatorlar yig‘indisi ham muhokama qilinadi. Guo
Shoujing kalendarlarni qurishda matematikani qo'llagan. U Xitoyda sferik
trigonometriya ustida ishlagan birinchi matematiklardan biri edi. Guo o'zining
astronomik hisob-kitoblari uchun kubik interpolyatsiya formulasini yaratdi. Uning
taqvimi «Shushi Li» (Vaqt beruvchi taqvim) 1281 yilda Yuan sulolasining rasmiy
taqvimi sifatida muomalaga kiritilgan. Taqvimga faqat Song sulolasi astronomi
Shen Kuo yoki arab astronomlarining ishi ta'sir qilgan bo'lishi mumkin. Shusha
taqvimida musulmonlar ta’sirining aniq belgilari yo‘q, ammo ma’lumki, mo‘g‘ul
hukmdorlari musulmon taqvimlariga qiziqqan. Yaqin Sharqdagi matematik
bilimlar Xitoyga mo g ullar davrida kirib kelgan, musulmon astronomlari esa XIII
ʻ ʻ
asrda Xitoyga arab raqamlarini olib kelishgan. 15
Siyosiy jihatdan Xubilayxon
tomonidan yaratilgan boshqaruv tizimi mo g ul patrimonial feodalizmi bilan
ʻ ʻ
Xitoyning an anaviy avtokratik-byurokratik tizimi o rtasidagi murosa mahsuli edi.
ʼ ʻ
Biroq, ijtimoiy jihatdan, umuman olganda, Xitoyning o'qimishli elitasi mahalliy
Xitoy sulolalari davridagi hurmat darajasidan bahramand bo'lmadi. Garchi
15
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001
23

an anaviy xitoy elitasi o z ulushini olmagan bo lsa-da, mo g ullar va semurenlarʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
(Markaziy va Yaqin Osiyo va imperiyaning g arbiy qismidan kelgan musofirlar)
ʻ
asosan Xitoy madaniyatiga begona bo lib qolishdi va bu ikkilanish Yuan
ʻ
imperatorlik rejimiga o z kuchini berdi. biroz kuchli "mustamlaka" lazzat. Teng
ʻ
bo'lmagan huquqlar hokimiyatni etnik xitoylarga o'tkazish qo'rquvi bilan bog'liq
bo'lishi mumkin. Mo'g'ullar va Semurenlar sulolada ma'lum afzalliklarga ega
bo'ldilar va bu XIV asr boshlarida imperator tekshiruvi tiklanganidan keyin ham
davom etdi. Mo‘g‘ullar Yuan sulolasining asoschisi Xubilay hukmronligidan
ancha oldin chet elliklarni yollagan. Ammo Xubilay davrida Xitoyda ierarxiya
joriy etildi. 16
Aholi quyidagi sinflarga bo'lingan:
-mo'g'ullar;
-Semurenlar — G arbdan kelgan musofirlar, ular tarkibiga: uyg urlar, tibetliklar,
ʻ ʻ
tangutlar, forslar, arablar, yahudiylar, yevropaliklar, O rta Osiyodan kelgan
ʻ
musulmonlar va nestoriylar kiradi;
-Xan - sobiq Jin sulolasining etnik xitoylari, jumladan kitanlar, jurchenlar,
shuningdek, koreyslar;
-Janubliklar - sobiq Janubiy Song sulolasining etnik xitoylari, shu jumladan
janubiy Xitoyda yashovchi etnik ozchiliklar.
Marko Polo m a’lumotlariga ko'ra, Yuan sulolasi dastlabki paytlarda Xitoy
sharq kurashini tomosha qilib, ulardan «Nega ino'g'ullarga qarshi kurashmaysizlar,
sizlar ulardan kuchlisizku» deganda, ulardan biri «mo'g'ullarni biz o'zimizga
singdirib yuboramiz», degan edi. XIII asr oxiri - XIV asr boshlaridayoq mo'g'ullar
xitoyliklarning kuchli ta ’siri ostiga tushib qolgan. Ular xitoy tilida gapiradigan
bo'lganlar, xitoy yozuvini o'zlashtirganlar va xitoyliklarning ilgarigi idora usulini
qabul qilgan. Ikkinchi tomondan, Xitoyning m o'g'ul davlatlari tizimiga kiritilishi
tufayli endilikda Xitoy ilgarigi Tan va Sun «milliy» sulolalari zamonidagidan ham
16
Summersqill M. China on Western Front: Britain's Chinese Work Force in the World War. L., 1982.
24

ko'proq darajada savdo-sotiq ishlarida ishtirok qiladigan bo'lgan. Xitoyda Eron.
Arab, O'rta Osiyo va Hind savdogarlarining savdo rastalari paydo bo'lgan. Xitoyda
XIII asrda bambukdan yasalgan trubkaga o'xshash miltiqlar, XIV asrda esa tosh va
temir o'q solib otiladigan metall zambaraklar ixtiro qilingan. Xubilay zamonida
Xitoyga borgan venetsiyalik sayyoh Marko Polo «Xitoy ipagi, chinnisi, temiri,
misidunyoninghamma burchagiga chiqarilardi», deb yozgan. Savdoning asosiy
samarasini mo'g'ullar, turk va fors savdogarlari ko'rgan. XIV asrda m o'g'ul
imperatoriga qarshi bir necha bor saroyda fitna uyushtirilgan. Aholining kcngroq
doiralari o'rtasida o'z oldiga mamlakatni ozod qilishni maqsad qilgan milliy
tashkilotlar tuzilgan. 1351-yilda Xenan va Shandun viloyatlarida «Oq nilufar»
nomli ittifoq tomonidan tayyorlangan «Qizil peshonabog ‘ Шаг » qo'zg'oloni
boMgan. Dehqonlarga shaharliklar ham qo'shilgan. Ushbu qo'zg'olon ozodlik
urushiga aylanib ketgan. U qariyb 20 yil davom etgan. 1356-yilda «Qizil
peshonabog' Шаг » ulug' xon poytaxti Yanszin shahrini xavf ostida qoldirgan. XIV
asr 60-yillanda Xitoy viloyatlarining ko'pchiligida mo'g'ullarga qarshi qo'zg'olonlar
bo'lgan. Qo'zg'olonchi dehqon qo'shinining rahbarlaridan Chju Yuan Chjan 1369-
yilda imperator deb e ’lon qilingan va u ta ’sis etgan sulola Min deb ataladigan
bo'ldi.
25

Xulosa
Yuan sulolasi 1271-yildan Xitoyga hukmronlik qiladigan etnik-monqol sulolasi
bo'lib, 1271-yili Chingiz Xanning nabirasi Kubli Xan tomonidan topilgan. Yuan
sulolasi avvalgi "Song sulolasi" tomonidan 960-yildan 1279-yilgacha, keyin
esa Mingni 1368-yildan 1644-yilgacha davom ettirgan. Yuanga Xitoyni Polsha va
Vengriya, shimoldan esa janubda Suriyaga qadar cho'zilgan ulkan Mo'g'ul
imperiyasining eng muhim qismi hisoblangan. Yuanga Xitoy imperatorlari ham
Mo'g'ulistonning vatanini boshqarib, Oltin O'rda , Xonxod va Chig'atoy xoni
xonlari ustidan hokimiyatga ega bo'lgan Mo'g'ul imperiyasining buyuk Xonlari edi.
Yuan davri mobaynida Xitoyning o'nta mo'g'ul xoni Xitoyni hukm qildi va ular
noyob madaniyatni yaratdilar, bu esa mugul va xitoycha urf-odatlar va davlatchilik
amaliyotlarining amalgami edi. Xitoyda 1115-yildan 1234-yilgacha yashagan etnik
Jurchen Jin yoki keyingi 1644-yildan 1911-yilgacha Qingning etnik
- Manchu hukmdorlari kabi boshqa xorijiy sulolalardan farqli o'laroq, yuan o'z
hukmronligi davrida juda ham qotib qolgan edi. Yuan imperatorlari dastlab
an'anaviy Konfutsiy olimlarini maslahatchi sifatida ishga olmadilar, keyinchalik
imperatorlar bu bilimdon elita va davlat xizmati imtihon tizimiga tobora ko'proq
26

ishonishga kirishdi. Mo'g'ullar sudi o'z an'analarining ko'pchiligini davom ettirdi:
imperator ko'chadan poytaxtga ko'chish davrida ko'chmanchi tarzda ko'chib o'tdi,
ovchilik barcha zodagonlarga katta vaqt edi, yuan sudi ayollar esa oilada ancha
ko'proq hokimiyatga ega edi va xitoylik ayol kishilarga ko'ra, davlat masalalarida
ham tasavvur qilishlari mumkin edi. Dastlab Kublai Xon shimoliy Xitoyning katta
shpallarini general va sud amaldorlariga tarqatib yubordi. Ularning ko'pchiligi
o'sha erda yashayotgan fermerlarni haydab, erni yaylovga aylantirdi. Bundan
tashqari, mo'g'ullar qonunida, lordga tarqatilgan erlarda qolgan har bir kishi, o'z
madaniyatida ijtimoiy maqomidan qat'i nazar, yangi egasining quliga aylandi.
Biroq, imperator yaqinda fermerlar soliq to'laydigan fermerlar bilan ko'proq
qimmatroq ekanini tushunib, mo'g'ul xo'jayinlarining xazinalarini yana qaytarib
olib, o'z fuqarolarini o'z shaharlari va dalalariga qaytishga undashdi. Sulolaning
qulashi imperiya hukmdorlari Xitoy madaniyatini qabul qilish va mamlakatni
boshqarishda an'anaviy usullarga moslasha olmasliklari bilan bog'liq. Konfutsiy
intellektuallarning yo'qligi sababli, viloyat ishlari e'tiborsiz qoldirildi. Oxirgi
imperator Togon Temur boshqaruvda faol ishtirok etmadi. U bilan birga, barcha
kuchlar uning raislarining qo'llariga tushdi. Vaziyat mo'g'ul zodagonlari o'rtasidagi
mojarolarning kuchayib borishi tufayli ham yomonlashdi. Xalq g'azabining
portlatilishiga darhol tez-tez kelib turish, Sariq daryosida to'g'onning yutug'idir.
Daryo banklarni tark etib, o'n minglab odamlarni olib, dalalarni suv bosdi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001
2. Ларин А. Г. Китайские мигранты в России. История и современность. М.:
Восточная книга, 2009.
3. Непомнин О. Е. История Китая: ХХ век. М.: Крафт+, 2011.
4. Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001.
5. Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.
6. Salimov . T . U ., Maxkamov S . Jahon tarixi . T .:” Sharq ” 1999.
7. Lafasov . M . Xoliqov . E . Qodirova . D . Jahon tarixi . T.: ”O’qituvchi”.2001
8. Strange Meeting // The Economist. 2010. 26 April.
28

9. Summersqill M. China on Western Front: Britain's Chinese Work Force in the
World War. L., 1982.
10. Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999.
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1.www.Britanica.com
2.www.History.ru
3.www.Info.ru
4.www.Hrono.ru
ILOVALAR
1-ilova
29

Xubilayxon. Chingizxonning nabirasi va Yuan sulolasining asoschisi
2-ilova
30

Yuan davrida Ta’sviriy sanat
3-ilova
31

Xitoyda Yuan davri miniatyurasi.
32

yuan sulolasi davrida xitoy

Sotib olish