Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024
194 SotishYuklamalarning semantik xususiyatlari
![«Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no berish uchun qo‘llanadigan
yordamchi so‘zlar yuklama deyiladi». (Sh.Shoabdurahmonov, 1980.)
«Yuklama har xil qo‘shimcha ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi».
(U.Tursunov, 1992.)
«Mustaqil so‘z va gaplarga qo‘shimcha ma’no beradigan yordamchilar
yuklama deyiladi». (Ona tili darsligi. 6-7-sinf. 1985, 1990, 1995.)
«Yuklamalar so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish,
chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha ma’nolar kiritishga xizmat
qiladi». (H.Ne’matov, 2000.)
« Yuklamalar so‘z yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish,
chegaralash o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma’no beradi». 5
Yuklama haqidagi turli adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni qarab chiqib,
so‘nggi keltirilgan malumotlar nisbatan to‘liq yuklamaning ta’rifini yoritib bera
olgan deyishimiz mumki. Negaki, oxirgi keltirilgan ta’riflarda yuklamalarning
bajaradiga vazifasi va ifodalanishi , ya’ni so‘z yoki qo‘shimcha ko‘rinishida
bo‘lishi aytilgan.
Yuqoridagi adabiyotlarda yuklamalar to‘g’risida keltirilgan ma’lumotlarga
tayanib tilshunosligimizda bugungi kunda yuklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xilga :
1) qo‘shimcha shaklidagi yuklamalar; 2) so‘z shaklidagi yuklamalarga ajratilgan
deyishimiz mumkin. Ammo R.Sayfullayeva va boshqalar muallifligida yaratilgan
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsligi”da esa yuklamalarni tuzilishiga ko‘ra
uch turga ajratib ko‘rsatadi.
Yuklama shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega:
1.Qo‘shimchasimon yuklama ([-mi], [-chi], [-a]. [-ya]).
2.Sof yuklama ([xuddi, [faqat], [axir] ... ).
3.Nisbiy yuklama ([yolg'iz. [ba'zan], [tanho], [bir] ... ) kabi. 6
5
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi
o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. - 277 b.
6
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi
o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. - 278 b.
9](https://docx.uz/documents/536066e8-fdd5-4831-9055-c614aed244e9/page_9.png?v=1)
![3. O‘zbek tilida so‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari
Tilshunosligimizda yordamchi so‘zning leksema va qo‘shimcha orasida
«oraliq uchinchi» bo‘lib, ham leksema, ham grammatik morfema xususiyatini
o‘zida mujassamlashtirishi to‘g‘risida aytilgan. 8
Ko‘pchilik tilshunoslar
yuklamalarni shaklan leksemaga, mazmunan esa qo'shimchaga o‘xshatishadi
(qiyos: Gullarni onamga/onam uchun oldim.) Shu sababli ham til tizimida
yordamchi so‘zlarning o‘rni turlicha baholanadi - ayrim olimlar ularni
qo‘shimchaga, ayrimlari nutq bo‘lakchasiga, ba’zisi yordamchi so‘zga kiritishadi.
Yordamchi so‘zning so‘zmi, qo‘shimchami yoki mustaqil so‘zning yordamchi so'z
bilan bog‘lanishi so‘z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozarli mavzu bo‘lib
qolmoqda. Buning sababi shundaki, yordamchi so‘z guruhi ichida shunday
birliklar borki, ular ham «ma‘noviy mustaqillik», ham «ma‘noviy nomustaqillik»
xususiyatiga ega. Masalan, tortib mustaqil so‘z sifatida ravishdosh kabi
qo‘llaniladi: Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi. Maktab o'qituvchisidan tortib
olimgacha — hammasi «dono!» Hammasi — «daho!» (O‘.Hoshimov) gapida
yordamchi so‘z vazifasida kelgan. Tortib mustaqil va yordamchi ma’noga ega
bo’lishiga qaramay, mustaqil leksema qatoriga kiradi. [Uchun], [sayin], [uzra],
[kabi] , [va] ga o'xshagan yordamchi so‘zlar esa aniq bir tushunchani ifodalay
olmaydi, ammo turli munosabatni yuzaga chiqarib, yordamchi so‘z guruhidan joy
oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, «alohida qo‘llanila olish yordamchi so‘zni
mustaqil so‘z bilan yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatni ifodalash kabi
umumlashgan ma’no uni morfemaga, qo‘shimchaga yaqinlashtiradi, so‘z va
qo‘shimcha ziddiyatida «oraliq uchinchi» vazifasida keladi.
Yordamchi so‘zni mustaqil so‘zga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan
alohida ajralib turish; b) lug‘aviy ma’noning mavjudligi (ot-ko‘makchi, fe’l
ko‘makchida); d) ko‘pincha ularning mustaqil so‘zlarga yaqinlashishi, ulardan
kelib chiqishi. Yordamchi so‘zning grammatik qo‘shimchaga o‘xshash tomoni
ularning morfema kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi (ammo, va,
8
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.
Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 266 b.
14](https://docx.uz/documents/536066e8-fdd5-4831-9055-c614aed244e9/page_14.png?v=1)
Yuklamalarning semantik xususiyatlari
Kirish. 2
1. Yuklamalar va ularning grammatik, struktur, semantik xususiyatlari 4
2. O‘zbek tilida yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar 7
3. O‘zbek tilida so‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari 13