Yuklamalarning semantik xususiyatlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	74.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Yuklamalarning semantik xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Yuklamalarning semantik xususiyatlari
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1. Yuklamalar va ularning garmmatik, struktur, semantik xusussiyatlari ..................................................... 4
2. O‘zbek tilida yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar ................................................. 8
3. O‘zbek tilida so‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari .......................................................... 14
4. O‘zbek tilida yuklamalarning pragmatik xususiyatlari. ........................................................................... 22
Xulosa ........................................................................................................................................................ 27
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 29
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Milliy taraqqiyot milliy til mavqei va nufuzi
yuksalishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. “O‘zbekiston taraqqiyotining bugungi
yangi bosqichi-milliy yuksalish davri talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning
jamiyatdagi o‘rni va nufuzini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga
2

oshirilmoqda”. Mamlakatimizdagi keng ko‘lamli islohotlar o‘zbek tilining ham
Davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, uning mavqeini ko‘tarish bo‘yicha
qabul qilingan qonun va qarorlar tilshunoslik sohasidagi ilmiy-tadqiqot ishlarining
yangi bosqichga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. “Bugungi globallashuv davrida har bir
xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta‘minlash, bu borada
avvalo o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrabavaylash va
rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir”. Shu ma‘noda
o‘zbek tilshunosligining zamonaviy fan yo‘nalishi darajasida shakllanishi va
rivojlanishining ilk sahifasi sifatida tarixda qolgan XX asr boshlaridagi tilshunoslik
merosini tadqiq etish milliy manfaatlarimizni ta‘minlash, ma‘naviy
qadriyatlarimizni tiklash ishlarida katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbek
tilshunosligida bu davr tili va tilshunosligi keng ko‘lamda o‘rganilmoqda.
Turkogogiyada, jumladan, o‘zbek tilshunosligining rivojlanishiga xissa qo‘shgan
olimlarmiz, tilning barcha qirralarini ochib bergan, jahon tilshunosligi qatoriga
qo‘shishga muyassar bo‘lgan. Biroq tilshunoslik sohasi bilan shug‘ullangan
jonkuyarlarning ilmiy asarlarini o‘rganish masalasi tizimli yoritilgan emas.
Tilshunosligimizda yordamchi so‘zning leksema va qo‘shimcha orasida
«oraliq uchinchi» bo‘lib, ham leksema, ham grammatik morfema xususiyatini
o‘zida mujassamlashtirishi to‘g‘risida aytilgan. 1
Ko‘pchilik tilshunoslar
yuklamalarni shaklan leksemaga, mazmunan esa qo'shimchaga o‘xshatishadi
(qiyos: Gullarni onamga/onam uchun oldim.) Shu sababli ham til tizimida
yordamchi so‘zlarning o‘rni turlicha baholanadi - ayrim olimlar ularni
qo‘shimchaga, ayrimlari nutq bo‘lakchasiga, ba’zisi yordamchi so‘zga kiritishadi.
Yordamchi so‘zning so‘zmi, qo‘shimchami yoki mustaqil so‘zning yordamchi so'z
bilan bog‘lanishi so‘z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozarli mavzu bo‘lib
qolmoqda. Buning sababi shundaki, yordamchi so‘z guruhi ichida shunday
birliklar borki, ular ham «ma‘noviy mustaqillik», ham «ma‘noviy nomustaqillik»
xususiyatiga ega.
1
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.
Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 266 b.
3

Kurs ishining maqsad va vazifalari : Yuklamalarning semantik
xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.
Yuklamalar va ularning grammatik, struktur, semantik xusussiyatlari. O‘zbek
tilida so‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: O‘zbek tilida yuklamalar tasnifi va
nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar. O‘zbek tilida so‘z-yuklamalarning semantik-
stilistik xususiyatlari. Yuklamalar va ularning grammatik, struktur, semantik
xusussiyatlari.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Yuklamalar va ularning garmmatik, struktur, semantik xusussiyatlari
Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no berish uchun qo‘llanadigan
yordamchi so‘zlar yuklamalar deb ataladi. Masalan: Haqiqiy kasbu kamol faqat ilm
bilan hosil bo‘ladi. (M.Hasaniy). Quyosh ham atayin nurlarini to‘kib, mag‘ rur
ko‘tarildi. (O.)
4

Yuklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xil: a) qo‘shimcha holatdagi yuklamalar: -
mi, -chi, -a, -ya, -oq (-yoq), -da, -u (-yu), -gina (-kina, -qina), -ku; b) so‘z
holatidagi yuklamalar: axir, faqat, xudi, nahotki, ham, naq, xolos. To‘ydan faqat
Anor xabardor (H.O.) Eshik «g‘irch etib ochildi-da, ruxsat so‘rab ukasi Darvishali
kirdi. (O.) Bir vaqi G‘iyosiddin Kichkina, xudi shu erda, daricha ostida o‘tirib, uni
erkalatmasmidi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gapga yoki ayrim so‘zlarga beradigan
qo‘shimcha ma’nolariga ko‘ra yuklamalarni quyidagicha turlarga bo‘lish mumkin.
1. So‘roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya.
-mi yuklamasi so‘roq, taajjub, hayrat kabi ma’nolari bildiradi. Masalan: -
Kelinning suluvligi Marg‘ilonda ma’lum ekanmi? (A.Qodiriy) Men dalada
ishlashish kerakmishmi? (O.)
-chi yuklamasi so‘roq, kuchaytiruv, harakatga undash, buyruq, iltimos,
ta’kid ma’nolarini bildiradi. Masalan, - Sizga-chi, Anvar (A.Qodiriy) - O‘g‘ling
qaytsin-chi, bo‘lmasa... (A.Qod.) - Loaqal bir og‘iz o‘g‘lingizga aytib o‘tishga
va’da bering-chi, -dedi (A.Qod.) - O‘rtoqjon, bir narsa desang-chi. (CHo‘lpon).
-a (-ya) yuklamalari so‘roq, taajjub, hayratlanish ma’nolarini bildiradi.
Masalan, Bu gap oramizda qolsin-a! (T.Malik) Gulnorni sevishimni bilardi-ya (O.)
- Qizim, bugun mehmonlaringni Sultonxonlarnikiga olib chiqasan-a? – deb
qolmasinmi! (A.Qod.)
2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-
kim), ham, hatto, hattoki, axir, nahot (nahotki).
-ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-kim) yuklamalari ma’noni kuchaytirish,
to‘liqsizlik, tezlik va davomiylik ma’nolarini ifodalash uchun qo‘llanadi. Masalan,
SHundan keyin men uzoq safarga ketdim-u, Masturaning taqdiridan bexabar
bo‘ldim (A.Q.) - O‘z qizingiz-ku, tengini topib bering-da! (CHo‘lpon) Mirzo Ulug‘
bek maktubni o‘qib tugatmasdanoq o‘rnidan turib ketdi. (O.YO.) Ko‘plar
yomg‘irdan qochib ulgirmasdayoq, oftob charaqlab ketdi. (S.A.)
Bir qissakim, buning so‘ngida
Sevishganlar topishgusidir. (H.O.)
5

3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina, -qina).
Bu yuklamalar turli so‘z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab ko‘rsatish va
ma’no jihatdan ajratish uchun qo‘llanadi. Masalan, O‘zi haqida o‘ylamay, faqat
xalqqa ilm berishga bel bog‘lagan olim kishi xudi shamga o‘xshaydi, sham o‘zini
yondiradi, xalqqa ziyo bag‘ishlaydi. (M.Xasaniy)
Faqat yuklamasi o‘rnida yolg‘iz so‘zi qo‘llanishi ham mumkin.
Miryoqubning topishi yolg‘iz mingboshi orqali bo‘lsa, unga «epaqa» nomini
qo‘yish to‘g‘ ri bo‘larmidi. (CHo‘lpon)
4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq. Bu yuklamalar o‘zi mansub bo‘lgan
so‘zning ma’nosini aniqlab ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Ilm o‘rganib, ilmiga amal
qilmagan kishi naq er haydab, uni ekmagan kishiga o‘xshaydi. (M.Xasaniy)
5. Gumon yuklamasi: -dir barcha so‘z turkumlariga qo‘shilib kela oladi va
o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zga gumon, noaniqlik ma’nosini qo‘shadi: - Sizga
nimadir va’da bergandir-da? (Isfandiyor)
6. Inkor yuklamasi na... na uyushiq bo‘laklar va qo‘shma gap tarkibidagi
ayrim gaplar oldidan kelib, ularning mazmunini inkor etadi, bo‘lishsizga
aylantiradi. Inkor shaklli gap bo‘laklari va gaplar oldida kelganda, bo‘lishsizlik
kuchaytiriladi, ta’kidlanadi. Bu buyruqqa na ona e’tiroz qildi va na qiz (CHo‘lpon).
Na qor, na yomg‘irdan darak bor. (O.)
1) -mi, -oq(-yoq), -gina (-kina,-qina), -dir yuklamalari o‘zidan oldingi
so‘zga qo‘shib yoziladi: Shu bugunoq ota-onasigagina emas, butun mahallaga
yetib bormaydimi?
2) -chi,-ku,-u(-yu), -da, -a(-ya) yuklamalaridan oldin chiziqcha qo‘yiladi:
Sen-chi? Keldi-ku!
3) faqat, ham, hatto, axir kabi so‘z yuklamalar ayrim yoziladi: Tog‘larda
hatto yoz oylarida ham yomg‘ir yog‘adi.
Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha modal ma'no berish uchun qo‘llanadigan
yordamchi so‘zlar yuklamalardir.
6

Yuklama tuzilishiga ko‘ra ikki xil: affiks shakldagi yuklama va so‘z
shakldagi yuklamalarga bo‘linadi: -mi, -chi, -u, -yu, -da, -ku, -oq(yoq), -gina, -dir
kabilar affiks shakldagi, axir, nixoyat, naxotki kabi so‘zlar yuklamalardir
Affiksal yuklamalarning affiksdan farqi shundaki, affiks so‘zlarga qo‘shilib,
yangi so‘z formasi hosil qilsa, yuklamalar izohlab kelgan so‘z va gaplarga
qo‘shimcha ma'no chog‘ishtiring: traktorchi-traktor-chi, zavodda-zavod-da.
Yuklamalarning ma'no turlari.
Ma'no xususiyatiga ko‘ra yuklamalar quydagi turlarga bo‘linadi:
1.So‘roq va taajjub yuklamalari –mi,-chi,-a,-ya.
2.Kuchaytiruv va ta'kid yuklamalari:-ku,-u(-yu),-da,-oq,-yoq, -ki, axir, xatto,
xattoki, naxotki.
3.Ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina(-kina), faqat, faqatgina, elgiz.
4.Aniqlov yuklamalari: xuddi, nak.
5.Gumon yuklamasi:-dir.
So‘roq va taajjub yuklamalaridan –mi so‘roq va taajjub,xayrat ma'nolarini
bildiradi: Men dalada ishlashim kerakmishmi?(O)
-chi yuklamasi, so‘roq, buyruq, iltimos, xohish kabi ma'nolarini bildiradi:
Qani yoz-chi(buyruq), yonimga kelib ko‘r-chi(do‘q), ol-chi bolam(iltimos), tezroq
yozsang-chi(qistash), -a,-ya yuklamasi so‘roq, his-hayajon, taajjub, ajablanish
ma'nolarini bildiradi: qanday baxtli kun-a (his-hayajon), bolaga o‘xshaydi-ya
(taajjub, ajablanish), kelasan-a(so‘roq).
Kuchaytiruv ta'kid yuklamalari so‘z ma'nosini kuchaytirish,ta'kidlash ma'nolarini
ifodalaydi. Bular: -ku, -u, -yu, -oq,--yoq, -ki:-Ancha erni sug‘oribdi-ku (O)
Ham yuklamasi ta'kid ma'nosini(Vaxobjon ham m e n bilan yuradi),-u,-yu
Yuklamasi davomiylik ma'nosini(O‘yladi-yu qoldi),-oq,-yoq yuklamasi
kuchaytirish ma'nosini,(Tansiq kontsert tugamasdanoq uyga keldi)(O), axir, xatto,
xattoki yuklamalari ham kuchaytiruv, ta'kid va taajjub ma'nolarini ham bildiradi:
Nahotki, erimiz aylansa chappa.(G‘.G‘)
Ayiruv va chegaralov yuklamalari –gina(-kina,-kina),faqat turli so‘z
turkumlari bilan kelib,ularni chegaralab ko‘rsatish va ma'no jihatdan ajratish uchun
7

ishlatiladi. Aniqlov yuklamasi xuddi, naq so‘zlari o‘zi mansub bo‘lgan so‘zning
ma'nosini aniqlab ko‘rsatish uchun qo‘llanadi: O‘g‘il otasining xuddi o‘zi.
Gumon yuklamasi-dir o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zga gumon ma'nosini
qo‘shadi: Omon kimdir, bormi Vatanda(X.O)
Inkor yuklamasi –na…na inkor ma'nosini uqtiradi. Yuklamalar turkumga
ko‘ra yuklama tuzilishiga ko‘ra tahlil qilinadi.
2. O‘zbek tilida yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar
Yordamchi so‘z turkumlaridan bo‘lgan yuklamalar matn tarkibida kelib, so‘z
yoki gap mazmuniga qo‘shimcha ma’no jilolarini beruvchi so‘z yoki qo‘shimcha
ko‘rinishidagi yordamchi vositalardir. O‘zbek tilining izohli lug’atida unga
shunday ta’rif beriladi: “Mustaqil so‘z yoki gapga turli qo‘shimcha ma’no berish
yoki turli grammatik munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladigan yordamchi
so‘z yoki qo‘shimcha”. 2
Adabiyotlarda yuklama haqidagi quyidagi ta’riflar
uchraydi:
«Yuklamalar ayrim so‘z yoki gapga turli ma’no ottenkasi berish uchun
xizmat qiladigan yordamchi so‘zlardir». 3

«Yuklama gap mazmuniga har xil qo‘shimcha ma’no kiritish, ayrim gap
bo‘laklarini kuchaytirish uchun xizmat qiladi». 4

«Yuklamalar yordamchi so‘zlar razryadiga taalluqli bo‘lib, ayrim so‘z yoki
gap bo‘laklaridan biri bilan ishlatiladi va fikrning ba’zi modallik xususiyatini
ifodalash uchun xizmat qiladi». (M.Sodiqova, 1966.)
«Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no jilosi berish uchun xizmat
qiladigan yordamchi so‘zlar yuklamalardir». (Sh.Shoabdurahmonov, 1975)
«Ayrim so‘z, so‘z birikmasi yoki butun gapga turli modal ma’no
qo‘shadigan, so‘z o‘zgarish xususiyati bo‘lmagan so‘zlar yuklama deb ataladi».
(S.Usmonov, 1978.)
2
Фзбек тилининг изоҳли луғати А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz
3
Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. Тошкент: Фқитувчи. 1980.
– 448 б.
4
Турсунов У. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Фзбекистон, 1992. – 400 б.
8

«Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no berish uchun qo‘llanadigan
yordamchi so‘zlar yuklama deyiladi». (Sh.Shoabdurahmonov, 1980.)
«Yuklama har xil qo‘shimcha ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi».
(U.Tursunov, 1992.)
«Mustaqil so‘z va gaplarga qo‘shimcha ma’no beradigan yordamchilar
yuklama deyiladi». (Ona tili darsligi. 6-7-sinf. 1985, 1990, 1995.)
«Yuklamalar so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish,
chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha ma’nolar kiritishga xizmat
qiladi». (H.Ne’matov, 2000.)
« Yuklamalar so‘z yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish,
chegaralash o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma’no beradi». 5

Yuklama haqidagi turli adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni qarab chiqib,
so‘nggi keltirilgan malumotlar nisbatan to‘liq yuklamaning ta’rifini yoritib bera
olgan deyishimiz mumki. Negaki, oxirgi keltirilgan ta’riflarda yuklamalarning
bajaradiga vazifasi va ifodalanishi , ya’ni so‘z yoki qo‘shimcha ko‘rinishida
bo‘lishi aytilgan.
Yuqoridagi adabiyotlarda yuklamalar to‘g’risida keltirilgan ma’lumotlarga
tayanib tilshunosligimizda bugungi kunda yuklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xilga :
1) qo‘shimcha shaklidagi yuklamalar; 2) so‘z shaklidagi yuklamalarga ajratilgan
deyishimiz mumkin. Ammo R.Sayfullayeva va boshqalar muallifligida yaratilgan
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsligi”da esa yuklamalarni tuzilishiga ko‘ra
uch turga ajratib ko‘rsatadi.
Yuklama shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega:
1.Qo‘shimchasimon yuklama ([-mi], [-chi], [-a]. [-ya]).
2.Sof yuklama ([xuddi, [faqat], [axir] ... ).
3.Nisbiy yuklama ([yolg'iz. [ba'zan], [tanho], [bir] ... ) kabi. 6

5
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi
o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. - 277 b.
6
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi
o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. - 278 b.
9

Bu yerda nisbiy yordamchi so‘z atamasi ostida boshqa turkumga mansub
bo‘lgan so‘zning yordamchi vazifasida qo‘llanilishi yoki tabiatida «shakldoshlik»
mavjud bo‘lgan birlik tushunilishi aytilgan. Masalan, (yolg’iz) sifat turkumiga oid
so‘z yuklama o‘rnida ( Yolg’iz senga suyanaman) ishlatiladi deyilgan. Bu
darslikda so‘z ko‘rinishidagi yuklamalarning o‘zini ikkiga (sof va nisbiy) ajratib
berishgan. Boshqa hozirgi o‘zbek adabiy tili darsliklarida esa ularni umumiy so‘z
yuklamalar nomi ostida berib o‘tishgan.
Tilshunoslar orasida so‘z turkumlari ichida eng munozaraga sabab
bo‘luvchilardan biri, shubhasiz, yuklamadir. -ki, -chi, -da, -a(-ya), -u(-yu), -mi, -
oq(-yoq), -gina(-kina, qina), axir, hatto, nahot, faqat kabi qator yuklamalar
mavjudki, ularning so‘z yoki so‘z emasligining o‘ziyoq davomli munozaralar
uchun asos bo‘lib kelmoqda.
Shuningdek, -xon, -oy, -bek, -jon, -aloq, -choq kabi qo‘shimchalar ham
mavjud bo‘lib, odatda, nokategorial atamasi bilan izohlab kelinuvchi bu xil
birliklarning til tizimidagi mavqeyini aniqlash ham bevosita yuqorida qo‘yilgan
savollar yechimi bilan bog’lanadi qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar ustida
turli-xil qarashlar mavjud. Sh.Shahobiddinova -jon, -xon, -oy, -cha, -chak-(a)loq, -
choq kabilarni yuklamalar qatoriga qo‘shish mumkinligini aytgan. 7

Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi yuklamalarni Sh.Shoabdurahmonov maxsus
tadqiq etgan. Sh.Shoabdurahmonov 1957 yilgi nashrda -gina yuklamasi haqida:
a) ot, olmosh, son, -(i)b li ravishdosh va ko‘makchilardan so‘ng kelib ayirib
ko‘rsatish, chegaralash ma’nosini anglatadi: ...shu ko‘chanigina «kamennaya»
deyishadi.
b) holat ravishlaridan so‘ng kelib, harakatni ayirib ko‘rsatadi: Shirintoy
salqinga o‘tib, savatni erga ohistagina qo‘ydi.
v) aniq fe’llardan so‘ng kelib, harakatni ayirib ko‘rsatish mazmunini va shu
bilan birga degan ma’noni anglatadi: Salim o‘qiydigina emas, o‘qitadi ham.
Eslatmalar:
7
Шаҳобиддинова Ш. Айрим қўшимчаларнинг мавқеи хусусида // Фзбек тили ва адабиёти, 2000. №5. – Б.27
10

1)-gina (-kina, -qina) sifatlarga qo‘shilib kelganda, yuklama hisoblanmaydi.
Bunday choqda ularni «subyektiv baho» affiksi deb qaramoq kerak.
2)otlarga qo‘shilib kelib, erkalash, kichraytirish ma’nosini anglatmog’i ham
mumkin. Bunday choqda u urg’u oladi va affiks hisoblanadi. O‘zidan keyin egalik
ham qabul qiladi: bolaginam kabi».
Sh.Shoabdurahmonov 1975, 1980 yilgi nashrlarda: «-gina yuklamasi:
a) mustaqil so‘zlar (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish va ayrim fe’l
formalari hamda ayrim ko‘makchilar) bilan, tufayli, uchun va sh.k.dan so‘ng kelib,
ayirib ko‘rsatish, chegaralash ma’nolarini bildiradi: So‘nagul arzon bo‘lsa ham
shinamgina past poshnali bir tufli olib kiydi.
b) predmet yoki harakat belgisini bildiruvchi so‘zlardan so‘ng kelib
predmet yoki harakat belgisini ayirib ko‘rsatish bilan birga o‘sha belgida
kamlikni, kuchsizlikni ham ifodalaydi. Shipi past, devorlari yupqa, torgina
do‘konxona. O‘zi ham ko‘rkamgina».
Bu o‘rinda sifatlardagi shakl yasovchimi? Yuklama deb qaralmayaptimi?
Negaki boshqa adabiyotlarda (1957 y., Sh.Shoabdurahmonov.) sifatlardagi -gina
yuklamaga kiritilmagan-da! 1966 yilgi nashrda M.Sodiqova: «Sifatlarga qo‘shilib
kelgan -gina yuklama hisoblanmaydi, bunday choqda ularni subyektiv baho
ifodalovchi affiks deb qaramoq kerak. Odatda, yuklamalar so‘z tarkibida hamma
xildagi affikslardan keyin keladi» deb sifatlardagi -gina shaklini yuklama
sanamaydi.
Tilimizda yuklamalar mavzusida alohida qilingan tadqiqotlar ham bor.
O.Bozorov «O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-funksional xususiyatlari»
nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
O.Bozorov ushbu nomzodlik dissertatsiyasida yuklamalar sirasiga
quyidagilarni kiritadi: -ki, da, -u(-yu), ham, -ku, -mi, -chi, -a(-ya), balki,
emas(mas), faqat, esa, bo‘lsa, na...na, tugul, negaki, sababki, nega desang,
bo‘lmasa, yo‘qsa, aksincha, oq(yoq), -gina, -dir, -gin, -in, -cha, qip-, yop-, (yap-),
kap-, xolos, naq, ayni, qoq, zora, shoyad, koshki, koshki edi (koshkiydi), qani endi,
qani edi (qaniydi), ishqilib, hatto, aqalli (loaqal), nahot, nahotki, oxir, yana, tag’in,
11

to, agar, mabodo, basharti, bordi-yu, garchand, garchi, go‘yo, xuddi, bamisoli,
albatta, baribir, demak, xullas, aytmoqchi, aytganday, aytgandek, ayniqsa, xususan,
atigi, nihoyati, avvalo, avvali, avvalambor, hech, sira, aslo, mutlaqo, zinhor, juda,
eng, g’oyat, nihoyatda, o‘lgur, tushgur, tushmagur, qurgur, bo‘lgani, bo‘ladimi,
bo‘lsa ham, boringki, qo‘yingki, qo‘ying-chi, kel (ke), keling, kelinglar, kelibkelib,
deyman, degin, deng, aytginaytgin, bildingmi, bilasizmi, yolg’iz, naq, yaxshisi, bir,
birinchidan, ikkinchidan, kimsan, mana, ana, bu, shu, nima, qani, o‘zi, qanday, -
e(e), -ay, ey, ha, xayriyat, xayriyatki, xo‘sh, asli (aslida), afsus (afsuski), taajjub
(taajjubki), bor, yo‘q, bormi, bor-yo‘g’i, tim, liq, lim, g’irt, qir, shir, g’arq, jiqqa.
Bu borada yana Z.Isoqov ham tadqiqot olib borgan. U «O‘zbek tilida so‘z
turkumlarining o‘zaro munosabati va unda yuklamalarning o‘rni» mavzusida
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. U yuklamalar sirasiga -ki, -ku, -da, -
u(-yu), ham, -mi, -chi, -a(-ya), faqat, na... na, tugul, -oq(-yoq), -gina, -dir, -gin,
qoq, aqalli, nahot, nahotki, agar, mabodo, basharti, atigi, nihoyati, tim, liq, lim,
g’irt, g’arq, jiqqa, -jon, -oy, -xon, -bek, poshsho, - bonu, xuddi, naq, naqadar
kabilarni kiritib, quyidagi semantik guruhlarga ajratadi: 1) kuchaytiruv-ta’kid
yuklamalari: -ki, -da, -u(-yu), -a(-ya), aqalli, ham, -ku, naqadar, atigi, nihoyati, tim,
liq, lim, g’irt, g’arq, jiqqa; 2) ayiruv yuklamalari: faqat, -gina; 3) taajjub
yuklamalari: nahot, nahotki; 4) shart yuklamalari: agar, mabodo, basharti; 5)
sub’ektiv baho yuklamalari: -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, -gin; 6) inkor
yuklamasi: na... na, tugul; 7) so‘roq yuklamalari: -chi, -mi; 8) aniqlov yuklamalari:
xuddi, naq, qoq; 9) gumon yuklamasi: -dir. Olim yana «O‘zbek tilining izohli
lug’ati»da (1981) yuklama sifatida berilib, boshqa ilmiy manbaalarda uchramagan
e, xo‘sh, ha, ey, bu, bor-yo‘g’i, ana, oriy, tugul, aksincha, xolos, yana, tag’in, zora,
zoraiki kabi yuklamalarni sanaydi va lug’atdagi o‘z, qani, shu, mana, kimsan, bir,
ayni, aqalli, qoq kabi so‘zlarni yuklamamalik xususiyatlarini tahlil qiladi.
Yuklamalar presuppozitsiyasi bo‘yicha U.Rahimov “O‘zbek tilida
yuklamalar presuppozitsiyasi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya
qilgan. Ushbu ishda presuppozitsiya ifodalovchi ham, emas, faqat, yana
yuklamalar kengroq yoritilgan.
12

Yuklamalar rus tilshunosligida ham batafsil o‘rtanilgan. Bu borada
T.M.Nikolaevaning yuklamalar tadriji borasidagi monografiyasidan keng
ma’lumot olish mumkin. Bu so‘zlar xususida M.Lomonosov ham to‘xtalib o‘tgan.
A.Shaxmatov yuklamalarni sintaktik ob’ektda o‘rganish tarafdori bo‘lgan.
V.Vinogradov yuklamalarni ekspressiv–stilistik funksiyalariga alohida urg’u
bergan. U yuklamalar qatoriga yana bog’lovchilarni, predloglarni ham so‘zlarni
kiritgan. F.F.Fortunatov ham yuklamalarning sintaktik xususiyatiga alohida
e’tibor qaratgan. Rus tilshunosligida asosan yuklamalar bahsida A.Shaxmatov va
F.Fortunatovlar fikri tayanch hisoblanadi. XX asrda turkologiyada ham
yuklamalartadqiqot ob’ektiga aylangan. Jumladan, F.Kenjebaeva qozoq tilidagi,
F.Zeynalov ozarbayjon tilidagi, K.Amiraliev qozoq va qoraqalpoq tilidagi,
K.Axmerov boshqird tilidagi yuklamalarni tadqiq etgan. Umuman, yuklamalar
barcha ilmiy manbalarda so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish,
chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha modal ma’no beruvchi
yordamchi so‘zlar deya talqin etilgan.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsliklarida yuklamalar quyidagicha tasnif
qilingan:
1. So‘roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a(-ya).
2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u(-yu), -da, -oq(-yoq), -ki,-
kim, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, tim, shir, g’irt, liq, lim, g’raq,
jiqqa.
3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina (-kina, -qina), faqat, faqatgina,
yolg’iz.
4. Aniqlov yuklamalari: xuddi, naq.
5. Gumon yuklamasi: -dir.
6. Inkor yuklamasi: na... na.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz kerakki, hozirgi o‘zbek tilida yuklamalar
matnga qo‘shimcha emotsional-ekspressiv jilo berishga xizmat qiluvchi muhim
vositalardir.
13

3. O‘zbek tilida so‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari
Tilshunosligimizda yordamchi so‘zning leksema va qo‘shimcha orasida
«oraliq uchinchi» bo‘lib, ham leksema, ham grammatik morfema xususiyatini
o‘zida mujassamlashtirishi to‘g‘risida aytilgan. 8
Ko‘pchilik tilshunoslar
yuklamalarni shaklan leksemaga, mazmunan esa qo'shimchaga o‘xshatishadi
(qiyos: Gullarni onamga/onam uchun oldim.) Shu sababli ham til tizimida
yordamchi so‘zlarning o‘rni turlicha baholanadi - ayrim olimlar ularni
qo‘shimchaga, ayrimlari nutq bo‘lakchasiga, ba’zisi yordamchi so‘zga kiritishadi.
Yordamchi so‘zning so‘zmi, qo‘shimchami yoki mustaqil so‘zning yordamchi so'z
bilan bog‘lanishi so‘z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozarli mavzu bo‘lib
qolmoqda. Buning sababi shundaki, yordamchi so‘z guruhi ichida shunday
birliklar borki, ular ham «ma‘noviy mustaqillik», ham «ma‘noviy nomustaqillik»
xususiyatiga ega. Masalan, tortib mustaqil so‘z sifatida ravishdosh kabi
qo‘llaniladi: Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi. Maktab o'qituvchisidan tortib
olimgacha — hammasi «dono!» Hammasi — «daho!» (O‘.Hoshimov) gapida
yordamchi so‘z vazifasida kelgan. Tortib mustaqil va yordamchi ma’noga ega
bo’lishiga qaramay, mustaqil leksema qatoriga kiradi. [Uchun], [sayin], [uzra],
[kabi] , [va] ga o'xshagan yordamchi so‘zlar esa aniq bir tushunchani ifodalay
olmaydi, ammo turli munosabatni yuzaga chiqarib, yordamchi so‘z guruhidan joy
oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, «alohida qo‘llanila olish yordamchi so‘zni
mustaqil so‘z bilan yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatni ifodalash kabi
umumlashgan ma’no uni morfemaga, qo‘shimchaga yaqinlashtiradi, so‘z va
qo‘shimcha ziddiyatida «oraliq uchinchi» vazifasida keladi.
Yordamchi so‘zni mustaqil so‘zga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan
alohida ajralib turish; b) lug‘aviy ma’noning mavjudligi (ot-ko‘makchi, fe’l
ko‘makchida); d) ko‘pincha ularning mustaqil so‘zlarga yaqinlashishi, ulardan
kelib chiqishi. Yordamchi so‘zning grammatik qo‘shimchaga o‘xshash tomoni
ularning morfema kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi (ammo, va,
8
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.
Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 266 b.
14

sayin, kabi), qo'shimchasimon shaklda bo'lishi (-u, -yu, -da; -ki/-kim) va boshqalar.
Biroq yordamchi so‘zning grammatik morfemadan farqli tomoni shundaki:
1) ular ajralgan holda gap bo‘lagi, so‘z birikmasi va gapda sintaktik
xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu xususiyat, ayniqsa, ko‘makchi uchun xos.
2) gap bo‘lagi yoki gapni o‘zaro bog‘laydi. Bunday funksiyada, asosan,
bog'lovchi va yuklama keladi;
3) so‘roq, inkor kabi gap ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi (yuklama).
Yordamchi so‘z mustaqil so‘z va so‘z-gap oralig‘ida «oraliq uchinchi»
maqomini oladi.
O‘zbek tilida so‘z shaklidagi yuklamalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish
mumkin: faqat, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, xuddi, na... na kabi sof hamda
aqalli, atigi, aksincha, ana, aynan, ayni,yolg‘iz, tugul va b.kabi nisbiy yuklamalar
kiradi.
FAQAT . Bu yuklama matndagi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zlarni chegaralab,
ajratib ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Masalan: - Yangi odammiz. Qo‘ni-qo‘shnilar
bilan kirish-chiqishimiz yo‘q hisob. Faqat Qurbonoy xolani tanirdik.
(O‘.Hoshimov). Bu misolda faqat yuklamasi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zni
chegaralab kelayapti, ya’ni ular Qurbonoy xoladan boshqa hech kimni
tanimasligini faqat Qurbonoy xolanigina tanishini ayirib chegaralab ko’rsatyapti.
Faqat yuklamasi –gina, yolg‘iz, xolos yordamchilari bilan sinonimlik qatorda tura
oladi. Masalan: 1) yolg‘iz bilan : - Shahnoza yana... shuni sezdiki... Rustam akasi
raqs tushayotgani yo'q... nola chekyapti... Alamli, iztirobli nola! Faqat o'zi-yu
Shahnoza tushunadigan nola.. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Shahnoza yana... shuni
sezdiki... Rustam akasi raqs tushayotgani yo'q... nola chekyapti... Alamli, iztirobli
nola! Yolg‘iz o'zi-yu Shahnoza tushunadigan nola..; Yillar o‘tib, odamning
qiyofasi, gavdasi, hatto gapirish ohangi ham o‘zgarib ketishi mumkin. Faqat ko‘zi
o‘zgarmaydi. (O‘.Hoshimov).
Qiyoslaymiz: Yillar o‘tib, odamning qiyofasi, gavdasi, hatto gapirish ohangi
ham o‘zgarib ketishi mumkin. Yolg‘iz ko‘zi o‘zgarmaydi; 2) – gina bilan :
Qurbonoy ayvon o‘rtasida to‘xtab qolgan, shapkalining niyati nimaligiga aqli
15

yetmas, hamon qo‘rquvdan yuragi gursillab urar, faqat bir narsani aniq bilar edi: bu
yomon odam.. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qurbonoy ayvon o'rtasida to'xtab
qolgan, shapkalining niyati nimaligiga aqli etmas, hamon qo'rquvdan yuragi
gursillab urar, bir narsanigina aniq bilar edi: bu yomon odam. 3) xolos bilan :
Ichkaridan sado chiqmas, faqat ahyonahyonda qog‘ozlarning shitir-shitiri eshitilib
qolardi… (O‘.Hoshimov).;
Qiyoslang: Ichkaridan sado chiqmas, ahyon-ahyonda qog‘ozlarning shitir-
shitiri eshitilib qolardi, xolos.; Paxtadagi voqeadan keyin meni o‘qishdan
haydashga va’da bergan komsomol sardori Sanjar! O‘zgarmabdi. Sal
to‘lishibdi,xolos.;
Qiyoslang: Paxtadagi voqeadan keyin meni o‘qishdan haydashga va’da
bergan komsomol sardori Sanjar! O‘zgarmabdi. Faqat sal to‘lishibdi. 4) bir bilan:
Komissar kechasi bilan to‘lg‘anib chiqdi. Uyda bir o‘zi qolgan. (O‘.Hoshimov).
Qiyoslang: Komissar kechasi bilan to‘lg‘anib chiqdi. Uyda faqat o‘zi qolgan.
5) bor-yo‘g‘i so‘zi bilan :Bola onasi boshini opichlab bordi. Ovoz berib, yig‘lay,
dedi. Onasidan qo‘rqdi. Onasi oyoqlarini chimchilab olishidan qo‘rqdi. Bola bor-
yo‘g‘i ing-ing etib bordi. (T.Murod).
Qiyoslang: Bola faqat ing-ing etib bordi. 6) atigi bilan : – Bolangning
qilig‘ini endi ko‘ryapsanmi? A, endi ko‘ryapsanmi? Hech nima bo‘lgani yo‘q.
Hamma yoq tinch. Atigi to‘y buzildi, kuyovning chakkasi yorildi. (Said Ahmad).
Qiyoslang: – Bolangning qilig‘ini endi ko‘ryapsanmi? A, endi ko‘ryapsanmi?
Hech nima bo‘lgani yo‘q. Hamma yoq tinch. Faqat to‘y buzildi, kuyovning
chakkasi yorildi. Demak, faqat yuklamasi yolg‘iz, xolos, -gina, atigi, bor- yo‘g‘i
kabi yordamchi vositalar bilan ma’nodoshlikni hosil qila olar ekan. Ammo ushbu
birliklar bir-birining o’rnida qo’llanganda aynan bir xil ma’no nozikliklarini bera
oladi deya olmaymiz. Ularning har biri nafaqat jumladagi qo‘llanish o‘rniga ko‘ra,
balki ayirish, chegaralash ma’nosini ifodalashiga ko‘ra ham farqlanadi.
AXIR . Bu so‘zning O‘TILda ikki xil so‘z turkumida kelishi, ya’ni ravish va
yuklama vazifalarida qo‘llana olishi aytib o‘tilgan. Axir so‘zi ravish vazifasida
16

kelganda “oxiri, provardida, nihoyat” kabi ma’nolarni ifodalaydi, yuklama
vazifasida qo‘llanganda esa ma’noni kuchaytirish va ta’kidlash uchun qo‘llanadi.
Masalan: Qazisan, qartasan, axir zotingga tortasan! -dedi kampir omborni
qulflayotib.(A.Qahhor). 9
Ushbu keltirilgan misolda axir so‘zi ravish bo‘lib
kelyapti.
Axir so‘zi yuklama vazifasida kelganda o‘zi bog‘lanib kelgan sintaktik qismga
ko‘proq ta’kid ma’nosini beradi. Bu yuklama so‘zlovchining voqelikka
munosabatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yuklamaning jumladagi
ahamiyatini bilish uchun u ishtirok etgan jumlani qo‘llangan va qo‘llanmagan
holda qiyoslab ko‘rishning o‘zi kifoya. Bu yuklama o‘zi ishtirok etgan matndagi
gumon ma’nosini ta’kidlaydi: - O‘zi qayoqda ekan? — Unisini bilmadim. O‘sha
xatga bitgandir axir, qayerdaligini. (Said Ahmad); Mayli, baxtingizni sinab
ko‘ring. Bu kunlar ham o‘tib ketadi. Biron yorug‘ kun bordir axir.(Said Ahmad).
Axir yuklamasi o‘zi qatnashgan jumladagi so‘roq mazmunini ta’kidlab keladi: -
O‘ylasang-chi, Dildor, dadam qarib qolgan narsa. Besh kunligi bormi, yo‘qmi,
nima qilay, tashlab ketaymi, axir? (Said Ahmad); Yutqazganni «taka» qilib xarrak
tagidan o‘tkazadilar. («Vaqtni o‘ldirish» kerakmi axir?). (O‘.Hoshimov).; Puli
bilan nima ishing bor! — U qo‘lini paxsa qildi. — Pskentning o‘ziga borasanmi
axir? Matn tarkibida –ku bilan birgalikda qo‘llanganda, ta’kid ma’nosini
kuchaytiradi: Jonholatda o‘zimni orqaga tashladim. Axir bu... Shahnoza-ku.
(O‘.Hoshimov); Tanidim! Axir bu — o‘zimizning «vojak»ku.; Axir... Axir bu
o‘zimning tomorqamdagi daraxt-ku. Mana qarang, qurib qolgan.; Endi ko‘z
o‘ngimga Risolat opa keldi. Axir maktabdagi eng chiroyli, eng shirinso‘z
o‘qituvchi shu — o‘zimizning Risolat opamiz-ku!; Dallol shu yerning odami-ku.
Topilar axir, — derdi oyim menimi, o‘zinimi yupatib. (O‘.Hoshimov).
kabilar. Axir yuklamasi -ku endi kabi ayrim vositalar bilan sinonimlikni hosil
qiladi. Ammo shunga alohida to‘xtalib o‘tish kerakki, matndagi ta’kid ma’nosini
ifodalashda axir yuklamasi o‘ziga xos xususiyatini namoyon qiladi.
9
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-том. – Т.: Ўзбекистон миллий енсиклопедияси , 2006. – 679 б.
17

HATTO . Matndagi ta’kid va kuchaytiruv ma’nolarini o‘ta kuchli ifodalashi
bilan boshqa kuchaytiruv-ta’kid yuklamalaridan ajralib turuvchi bu yuklama shu
xususiyatiga ko‘ra boshqa yordamchi vosiatalar bilan ma’nodosh bo‘la olmaydi.
Ya’ni bu yuklama ifodalagan ma’noni boshqa hech qaysi birlik yuzaga chiqara
olmaydi deyishimiz mumkin. Faqatgina hatto yuklamasini o‘zining ekvalenti
hattoki bilan almashtirib qo‘llash mumkin: Shu kuni nima yumush buyurishsa,
oyog‘im olti, qo‘lim yetti bo‘lib yugurib yurdim. Yong‘oqqa bog‘lab qo‘yilgan
echkini ikki marta sug‘ordim, hovlidagi supaga to‘shalgan bo‘yra ustiga yoyilgan
turshaklarni qush talamasin deb qo‘riqlab o‘tirdim... Hatto rogatkamning
rezinkasini uzib, ukamga ishtonbog‘ qilish uchun berdim. (O‘.Hoshimov).
Qiyoslang: Shu kuni nima yumush buyurishsa, oyog‘im olti, qo‘lim yetti bo‘lib
yugurib yurdim. Yong‘oqqa bog‘lab qo‘yilgan echkini ikki marta sug‘ordim,
hovlidagi supaga to‘shalgan bo‘yra ustiga yoyilgan turshaklarni qush talamasin
deb qo‘riqlab o‘tirdim... Hattoki rogatkamning rezinkasini uzib, ukamga
ishtonbog‘ qilish uchun berdim. Bu keltirilgan misollarda hatto yuklamasi o‘rnida
hattokini qo‘llasak bo‘ladi. Ammo shu haqiqatni rad eta olmaymizki, hattoki
yuklamasi hattoga nisbatan gap mazmuniga kuchliroq ta’kid ma’nosini ifodalaydi.
Lekin bunday almashtirish hamisha ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi: Hozir hech kimni,
hatto onamni ham ko‘rishga ko‘zim yo‘q edi. (O‘.Hoshimov). misolida hattoni
hattokiga almashtirish g‘alizlikni yuzaga keltiradi. Ba’zan matn tarkibida bu
yuklamalarni ayrim yordamchi vositalar bilan almashtirish mumkindek tuyuladi.
Masalan ta’kid ma’nosini ifodalovchi nahot, nahotki yuklamalari bilan. To‘g‘ri,
nahot, nahotki yuklamalari ham jumladagi ta’kid ma’nosini ifodalab kelish bilan
birga matn mazmuniga tajjub ma’nosini ham qo‘shadi: 1. Nega shunaqa? Nahotki,
go‘dak tushungan narsaga biz tushunmasak? (O‘.Hoshimov). 2. Nega shunaqa?
Hattoki, go‘dak tushungan narsaga biz tushunmasak? Bu keltirilgan misollarning
birinchisida nahotki yuklamasi qo‘llanilib, ritorik so‘roq gapni yuzaga keltib, o‘ta
kuchli norozilik kayfiyatidagi tajjubni ifodalayapti. Ikkinchi misoldagi hattoki
yuklamasi ifodalagan ma’noda ham kuchaytiruv, ta’kid ma’nolari bor, ammo
kuchli tajjub yo’q. Hatto yuklamasining matndagi vazifasi ham har- xildir. Ba’zi
18

o‘rinlarda jumladagi ta’kidni anglatsa, ba’zilarida esa ta’kidlash bilan birga
uyushiq bo‘laklarni yoki qo‘shma gap qismlarini mantiqan bog‘lab ham keladi.
Masalan: Uni har ko‘rganda oyim aytib bergan Xizr esimga tushadi. Nega deganda
Ermon buvaning sochi ham, soqoli ham, hatto ko‘ziga qayrilib tushgan o‘siq
qoshlarigacha oppoq. (O‘.Hoshimov).
Bu gapda hatto yuklamasi mantiqan uyushiq bo’‘laklarni bog‘lab kelayapti
deyishimiz mumkin. Qiyoslaymiz: Uni har ko‘rganda oyim aytib bergan Xizr
esimga tushadi. Nega deganda Ermon buvaning sochi ham, soqoli ham, hatto
ko‘ziga qayrilib tushgan o‘siq qoshlari ham oppoq. Xulosa o‘rnida shuni ayta
olamizki, hatto yuklamasi nutqimizda faol qo‘llanuvchi o‘ziga xos yordamchilar
sirasiga kiradi.
XUDDI. Bu yuklamani ba’zi tilshunoslarimiz aniqlov yuklamalari sirasiga
kiritishsa , 10
ba’zilari o‘xshatish-qiyoslash yuklamalari deya tasnif berishgan. 11
Bu
tasniflardagi ikki xillik uning semantik maydoni kengligidan dalolat beradi.
Shuning uchun xuddi yuklamasi jumla mazmunini aniqlashga ham, o‘xshatishga
ham, qiyoslashga ham xizmat qiladi. Xuddi yuklamasi aniqlash mazmunida
qo‘llanadi: Xuddi o‘sha ma’rakadan uch kunmi-to‘rt kun ilgari g‘alati voqea
bo‘ldi.; Bir mahal otin xola (Sepkilli xolaning qo‘li egriligidan shikoyat qilgan, biz
bilan folbinnikiga borgan xuddi o‘sha semiz otin xola) oq sholro‘mol yopingan,
atlas ko‘ylagi ustidan oldiga uqa tutilgan nimcha kiygan kelinchakni yetaklab
ostonaga olib chiqdi. (O‘.Hoshimov).
U o‘zi mansub bo‘lgan so‘zning ma’nosini aniqlab ko‘rsatishda naq
yuklamasi va aynan so‘zi bilan ma’nodosh bo‘la oladi.
1) aynan bilan : Ehtimol, oradan ikki oycha o‘tib Sepkilli xola tilla tish
qo‘ydirmaganida, buning ustiga xuddi o‘sha kuni ammam yana kelib qolmaganida,
zirak ham, bu gaplar ham unutilib ketgan bo‘lardi.(O‘.Hoshimov). Qiyoslang:
Ehtimol, oradan ikki oycha o‘tib Sepkilli xola tilla tish qo‘ydirmaganida, buning
10
Ўзбек тили граматикаси.1- том.-Б.580-581.; Шоабдураҳмонов Ш. Ва бошқ. Ҳозирги Ўзбек
адабий тили. 1қисм. – Б.437; Турсунов У. Ва бошқ. Ҳозирги Ўзбек адабий тили. – Б.390
11
SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.
Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 278 b.
19

ustiga aynan o‘sha kuni ammam yana kelib qolmaganida, zirak ham, bu gaplar
ham unutilib ketgan bo‘lardi.
2) naq bilan : Uning moli xuddi magazindagi singari qat’iy narx bilan
sotiladi. Qiyoslaymiz: Uning moli naq magazindagi singari qat’iy narx bilan
sotiladi.
Ushbu yuklama qiyoslash, chog‘ishtirish, o‘xshatish ma’nolarini ifodalab
kelganda quyidagi yordamchi vositalar bilan ma’nodoshlik hosil qila oladi.
1) go‘yo bilan : Akam bilan ketma-ket xuddi quvlagandek, qop-qora lo‘li
xotin kirib keldi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Akam bilan ketma-ket go‘yo
quvlagandek, qop-qora lo‘li xotin kirib keldi.
2) go‘yoki bilan : Endi qo‘rquv o‘rnini allaqanday qiziqish egalladiyu
angrayib qoldim. Hammamiz xuddi mo‘jiza kutgandek qotib qolgandik.
(O’.Hoshimov).
Qiyoslang: Endi qo‘rquv o‘rnini allaqanday qiziqish egalladiyu angrayib
qoldim. Hammamiz go‘yoki mo‘jiza kutgandek qotib qolgandik. 3) ayni, aynan
bilan : Qarasam, xuddi o‘zim o‘ylagandek: o‘rindiqning yarmi loyga belanibdi.;
Xuddi shu chiybaxmal zamonlar o‘tishi bilan butun Yevropaga moda bo‘lishini
dadam xayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak. Uning uchun chiyduxoba
«kambag‘albop kiyim» edi, xolos. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qarasam, aynan
o‘zim o‘ylagandek: o‘rindiqning yarmi loyga belanibdi.; Ayni shu chiybaxmal
zamonlar o‘tishi bilan butun Yevropaga moda bo‘lishini dadam xayoliga ham
keltirmagan bo‘lsa kerak. Uning uchun chiyduxoba «kambag‘albop kiyim» edi,
xolos. 4) aftidan so‘zi bilan : Oyim ham toliqib ketdi shekilli, nuqul atrofga
javdiraydi. — Dallol topmasak bo‘lmaydi shekilli, o‘g‘lim, — dedi ruhi tushib.
Xuddi shuni kutib turgandek, telpagining quloqchinini kuya yegan, paxtali
shimining tizzasigacha go‘ng bo‘lib ketgan kishi paydo bo‘ldi. (O‘.Hoshimov).
Qiyoslaymiz: Oyim ham toliqib ketdi shekilli, nuqul atrofga javdiraydi. — Dallol
topmasak bo‘lmaydi shekilli, o‘g‘lim, — dedi ruhi tushib. Aftidan shuni kutib
turgandek, telpagining quloqchinini kuya yegan, paxtali shimining tizzasigacha
go‘ng bo‘lib ketgan kishi paydo bo‘ldi. 5) misli, misoli bilan : Akamning allaqaysi
20

kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim. G‘irashirada jiydalar xuddi
o‘shanaqa vahimali maxluqlardek qing‘ir-qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar,
yugurgan sayin ustimga bostirib kelayotganga o‘xshar edi. Qiyoslang: Akamning
allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim.
G‘ira-shirada jiydalar misoli o‘shanaqa vahimali maxluqlardek qing‘ir-
qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan sayin ustimga bostirib
kelayotganga o‘xshar edi.; Tarzanni bilasizmi? misli maymundek daraxtdan-
daraxtga sakraydi.
Xuddi yuklamasi matn tarkibida o‘xshatish-qiyoslash ma’nosini ifodalab keladigan
-dek, -day, -dayin, -aqa kabi qo‘shimchalar hamda singari, o‘xshash so‘zlari bilan
birga qo‘llanilgan o‘rinlarga ham duch kelamiz. 1) – dek bilan : Har yili dam
olishga borganimda onamga gilam paypoq olib kelaman. Kavkaz tomonda ko‘p
bo‘ladi. Juba deyishadi, jurabi deyishadi. Oyim xuddi noyob narsaga ega
bo‘lgandek, uzundan-uzoq duo qiladi. (O‘.Hoshimov). 2) – day bilan : Onam
norozi qiyofada yelkasini qisdi. — Mana shu bolamga pufayka olib
bermoqchiman. Adasi besh yuzdan kamiga ko‘nma deganlar. — Gapga pasmatri!
— dallol xuddi onam gunoh ish qilib qo‘yganday qo‘lini silkitdi. —
Odamlardayam diyonat qolmapti o‘zi! (O‘.Hoshimov). 3) - aqa bilan : Akamning
allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim.G‘ira-shirada jiydalar
xuddi o‘shanaqa vahimali qing‘irqiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan
sayin ustimga bostirib kelayotganga o‘xshar edi.(O‘.Hoshimov). 4) singari bilan :
Uning moli xuddi magazindagi singari qat’iy narx bilan sotiladi.; Dalavoyning
ko‘zlarida rosmana vahshiy o‘t yonar, o‘zining labi ham xuddi otiniki singari
ko‘pirib ketgan edi.(O’.Hoshimov). 5) o‘xshash so‘zi bilan : Xuddi o‘zimning
gurji kuchugimga o‘xshash kichkina, faqat qora emas, oppoq ekan.(O‘.Hoshimov).
Yuqoridagi keltirilgan misollardan shunday xulosa qila olamizki, xuddi
yuklamasi o‘xshatish-qiyoslash ma’nosini ifodalab keluvchi turli vositalar bilan
yonma-yon kelganida jumla tarkibidan anglashilayotgan o‘xshatish, qiyoslash
ma’nosini ta’kidlab, bo‘rttirib, kuchaytirib keladi. Bu yuklama nutq uslublaridan
so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarda faol qo‘llanilib, ilmiy uslubda esa xuddi
21

yuklamasi nisbatan kam ishlatiladi. Rasmiy uslubda deyarli ishlatilmaydi desak
ham bo‘ladi.
4. O‘zbek tilida yuklamalarning pragmatik xususiyatlari.
Yuklamalarning pragmatik ma‘nolari haqidagi dastlabki ma‘lumot
A.G`ulomovning «Sodda gap» kitobida uchraydi. A.G`ulomov ham so‘zini
yordamchi so‘z deb atab, uyushiq bo‘laklarini bog‘lashi haqida to‘xtaladi va
«Onasi ham keldi» (Demak, qizi ham kelgan). «Kunduzi ham o‘qiydi»
(Demak, kechasi ham o‘qiydi) shaklida fikrdagi uyushiq bo‘laklarini ham
bog‘laydi deb izohlaydi. A.G`ulomov ham yuklamasining pragmatik xususiyati
haqid a biror ma‘lumot bermagan bo‘lsa ham, lekin shu ma‘noda
qo‘llanilishiga ishora qilgan. edi. Ammo o‘sha davr nuqtai -nazaridan tanqidga
uchradi. Keyinchalik O.Bozorov faqat yuklamasining turli xususiyatlariga
to‘xtalib, shu yuklamaning bir sodda gapga teng keladigan ma‘no anglatishini
ko‘rsatadi va buni u faqat yuklamasining qo‘shimcha informatsiyasi deb ataydi
faqat yuklamasining turli xususiyatlariga to‘xtalib, shu yuklamaning bir sodda
gapga teng keladigan ma‘no anglatishini ko‘rsatadi va buni u faqat
yuklamasining qo‘shimcha informatsiyasi deb ataydi.
Keyingi davr tilshunosligida yuklamalar gapning semantik strukturasiga
ta‘sir etuvchi alohida so‘zlar gruppasi sifatida tekshirila boshlandi. Keyingi
tadqiqotlarda yuklamalar mantiqiy jihatdan tekstning hamda gapning kichik
uzvlaridan biri sifatida o ‟ rganilmoqda. Chunki yuklamalar ishtirok etgan
gaplarning mazmuniy tuzilishi yuklama ishtirok etmagan gaplarga nisbatan
murakkabligi bilan ajralib turadi. Lekin hamma yuklamalar ham mazmuniy
tuzilishning murakkab bo‘lishiga ta‘sir qilavermaydi. Yuklamalar so‘z yoki
gapga qo’shimcha ma’no jilvasi berish uchun xizmat qiladi. Demak,
yuklamalarni aniqlashda kontekst alohida rol o‘ynaydi. Chunki biror so‘z yoki
gapga ma’no jilvasi yuklashini kontekstsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning
uchun yuklamalarning xususiyatlarini belgilashda, ularning turli ma’nolarini
aniqlashda tekst yoki tekstning kichik birligi gap bilan bog‘liq holda tadqiq
22

qilish kerak bo‘ladi va gapga ma‘no jilvasi bersagina yuklamaga kiritish
mumkin bo‘ladi. Yuklamalar , albatta ,gapga u yoki bu tarzda ma’no jilvasi
beradi. Ayniqsa, bunday xususiyat o‘zbek tilida juda kuchli. O‘zbek tilidagi ham,
hatto, hattoki, nahot, nahotki, faqat, yolg‘iz, yakka, birgina, huddi, naq, na, xolos,
yana, tag‘in, tugul, -da, -oq, -yoq, ki, -kim, -chi, -a, -ya, -gina (-kina, -qina)
kabi affiks yuklamalar alohida turli ma ‟ nodagi presuppozitsiyaga ishora qila
olishi bilan ajralib turadi.
Yuklamalar boshqa yordamchi so‘zlarga nisbatan pragmatik qiymatining
yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Xususan, unda shaxsiy munosabatning nutqiy
vaziyatdan kel ib chiqqan holda ifodalanishi pragmatik xoslanishning asosini
tashkil qiladi. Masalan, -dir yuklamasi quyidagi lisoniy vositalarga qo‘shilganda
gumon ma’nosini voqelantiradi va u so‘zlashuv, badiiy uslubga xosligi, o‘z lisoniy
imkoniyatlarini voqelantirishi uchun ana shunday pragmatik
qulay vaziyat bo‘lishini taqozo qiladi. Bunda uslub turi, u aks ettirgan nutqiy
vaziyat pragmatik muhitni tashkil qiladi. Shu bilan birga, so‘zlovchining o‘zi
ifodalayotgan voqelikka munosabati ham ushbu pragmatik vaziyatga hamkorlik
qiladi. Ulardan ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz:
1) so‘roq olmoshlariga: kimdir, nimadir, qaysidir, qandaydir, qachondir,
negadir, qayeridir, qayoqqadir kabi;
2) kesim vazifasida kelgan ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh shakllariga:
Bilmadim, qizidir (N.Aminov). E, u qarib ketgandir – o‘shandayoq
sendan to‘rt-besh yosh katta edi (E.A‘zam);
3) bor, yo‘q modal so‘zlariga: - Kecha Shahnozaning oldiga borib
keldik. Isitmasi qirqdan tushmayapti. Sizning ham qizingiz bordir, axir!
(O‘.Hoshimov);
4) emas to‘liqsiz fe‘liga: Fikr-qarashlari ham o‘shanga moslanib
qolgani uchun faqatgina o’zi aybdor emasdir, axir! (E.A‘zam);
5) -dir gumon yuklamali so’roq olmoshlari, otlar ko’ makchilar bilan
yoki har xil grammatik (son, daraja, egalik, kelishik v.b.) shakllarida kelishi
mumkin.
23

Bunda ko‘makchilar va grammatik ko‘rsatkichlari -dir yuklamasidan oldin
keladi. Chunonchi:
 bilan ko‘makchili bo‘lak: Qomati nimasi bilandir tarvuzga o‘xshab ketadigan
militsioner paydo bo‘ldi (O‘.Hoshimov);
 uchun ko‘makchili bo‘lak: Ne uchundir lovullar ko‘zi, / Titroq ichra qoladi
o‘g‘lon (U.Azim);
 qaratqich kelishigi -ning bilan shakllangan bo‘lak: ... Shahnoza kimningdir
muzdek kafti peshonasiga tekkanini sezib seskanib ko‘zini ochdi.
(O‘.Hoshimov);
 tushum kelishigi -ni bilan shakllangan bo‘lakka: Nimanidir anglagandek
bo‘ldim (O‘.Hoshimov);
 chiqish kelishigi -dan bilan shakllangan bo‘lak: Bu makondagi yagona
mehribonlari Tolya Vasyuk qay go‘rdandir kavlashtirgan eski bir asbobni
bilagiga bog’lab o’lchab ko’rilgan edi, qon bosimi o’ lar darajaga tushib
ketibdi (E.A ‘zam);
 o‘rin-payt kelishi gi -da bilan shakllangan bo‘lak: Shiftning qayeridir «qirs»
etdi, qayerdadir kaltakesak chirqilladi, Turobjonning qulog‘i jing‘illadi
(A.Qahhor);
 jo‘nalish kelishi gi –ga bilan shakllangan bo‘lak: Aftidan, uning bu kabi kori
badi kimgadir kerak (E.A‘zam);
 egalik qo‘shim chalari bilan shakllangan bo‘lak: Nimasidir hindiylarga tortib
ketadigan, sochlari oq aralash qaddiraso bir kishi ko‘zoynagini
yiltillatib tepasida jilmayib turibdi (E.A‘zam);
-dir yuklamasi gumon ma’nosini shakllantirishda alla- morfemasi bilan
yaqin pragmatik yaqinlikni yuzaga keltiradi. Masalan:
1) kimdir – allakim: - Tush! - dedi kimdir baqirib. - Tush bu yoqqa!
(O‘.Hoshimov) - Tush! - dedi allakim baqirib;
2) qandaydir – allaqanday: Bu oqsoqol spekulyant emas, - dedi
qandaydir asabiy ohangda (O‘.Hoshimov) - Bu oqsoqol spekulyant emas, -
dedi allaqanday asabiy ohangda;
24

3) nimasinidir – allanimasini: Qiziq, nimasinidir oyimga o‘xshatdim...
(O‘.Hoshimov) - Qiziq, allanimasini oyimga o‘xshatdim...
4) nechundir – allanechun: Nazira nechundir qizarib, е lka qisdi
(O‘.Hoshimov) - Nazira allanechun qizarib, е lka qisdi;
Ham yuklamasi gap tarkibida turli ma`nolarni ifodalashga xizmat qiladi:
1. Birgalik ma‘nosi: Uyning eshigi ham ochiq edi (S.Zunnunova), yani
uyning derazalari ham ochiqlik ma`nosini anglatmoqda.
2.Takroriylik ma‘nosi:
Vazira bugun ham shunday ahvolda tong ottirdi (S.Zunnunova) gapida
Vaziraning tong ottirishdagi holati davomiy, ya’ni avvalgi kunlaridagi holat
bugun ham takror bo‘lganligiga ham yuklamasi va payt bildiruvchi «bugun»
so‘zlari ishora qilayapti. Davom etish, takror etish ma‘nolari o‘sha payt, ya’ni
gapda ifodalangan va ham yuklamasi ta’kidlab ko‘rsatayotgan paytda ham
qayta takrorlanganligi bilan yakunlanadi. Shuningdek, ham yuklamasi
uyushgan payt bildiruvchi so‘zlarga bog‘lanib kelsa, takroriylikdan ko‘ra
kutish ma‘nosiga ishora qiladi: Zufar Hakimovich kecha ham, bugun ham
kelmadi. (P.Qodirov). Bu yuklama ot kesimli gaplarda payt
bildiruvchi so‘zlarga bog’lanib kelganda ham takroriylik ma’noga ishora
qiladi.
Masalan, Samandar – bugun ham injener («Sharq yulduzi») gapida
«Samandar avval ham injener bo‘lgan»lik ma`nosi mavjud: Ko‘rinadiki, endi
ish-harakatning takroriyligi emas, kasbga egalik qilishning takroriyligini
anglatadi. Demak, gapning kesimi kasbni anglatuvchi otlar bilan ifodalangan
bo‘lsa, ham yuklamasi va payt bildiruvchi so‘z shu kasbga ega bo‘lishning
takroriyligini anglatadi.
3. To‘siqsiz ma’nosi. Ham yuklamasi shart fe’llari bilan kelganda (-sa ham
qurilmasi), o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasini olgan sifatdosh bilan kelganda
to‘siqsizlik yuklamasi vazifasini bajaradi. Ham yuklamasi orqali ifodalangan
to‘siqsizlik ma’nosi ish-harakatning yuzaga kelishiga to‘siq bo‘la olmaslik
25

asosida belgilanadi : Havo bulut bo‘lmasa ham, yomg‘ir yog’ayapti. Aslida
yomg‘ir yog‘masligi kerak edi.
4. Kutish ma‘nosi. Ham yuklamasi takroriy holatda uyushgan payt
bildiruvchi so’zlarni ta’kidlab kelganda kutish ma’nosini ifodalaydi: Juman
tushda ham, kechki payt ham, yarim kechasida ham kelmadi.
(A.Muhtor)
Bundan tashqari, ham yuklamasi birgalik, qo’shib xisoblash, kutish,
noto‘g‘ri tasavvur; o‘xshatish tenglash, takroriylik, to‘siqsizlik kabi ma‘nolarni
ifodalaydi.Bo‘la olmaslik asosida belgilanadi : Havo bulut bo‘lmasa ham,
yomg‘ir yog‘ayapti. Aslida yomg‘ir yog‘masligi kerak edi. 4. Kutish ma’nosi.
Ham yuklamasi takroriy holatda uyushgan payt bildiruvchi so‘zlarni ta’kidlab
kelganda kutish ma’nosini ifodalaydi: Juman tushda ham, kechki payt ham,
yarim kechasida ham kelmadi.
(A.Muhtor)
Bundan tashqari, ham yuklamasi birgalik, qo‘shib xisoblash, kutish,
noto‘g‘ri tasavvur; o‘xshatish tenglash, takroriylik, to‘siqsizlik kabi ma‘nolarni
ifodalaydi.
Yuqorida misollar asosida ko‘rib o‘tganimizdek tilimizning boyligi va
jozibadorligi zamirida birgina yuklamalarning bir qancha pragmatic ma‘nolari
mavjud.Bunday ma‘nolarni izohlash va badiiy asarlar orqali misollar bilan
isbotlash tilimizning boy manbalarini ochib berishga xizmat qiladi.Shu bilan
pragmatikani chuqurroq o‘rganish va tahlil qilishda yordam beradi.
26

Xulosa
Yordamchi so ‘ z turkumlari o ‘ ziga xos xususiyatlarga ega bo ‘ lib , ularning uch
turi mavjud : bog ' lovchi , ko ‘ makchi va yuklama Yuklama — yordamchi
so ʻ zlarning bir turi bo ‘ lib , ayrim gap bo ʻ lagiga yoki gapga qo ʻ shimcha ma ʼ no
berish uchun qo ʻ llanadi . Yuklama tuzilishiga ko ʻ ra 2 xil bo ʻ ladi : Yuklama
qo ʻ shimcha ( qo ʻ shimcha holiga kelib qolgan yuklama : mi , chi , da , a , ya ) va
yuklama so ʻ z ( ayrim so ʻ z holidagi yuklama : faqat , xuddi , naq , ham ). Hozirgi
o ʻ zbek adabiy tilida gapga yoki ayrim so ʻ zlarga qo ʻ shilganda anglatadigan
ma ʼ nolariga ko ʻ ra yuklamaning quyidagi turlari farqlanadi : so ʻ roq va taajjub
yuklamalari ( mi , chi , a , ya ), asosan , gapni so ʻ roq gapga aylantiradi : Bu kitobni
o ʻ qidingizmi ?; kuchaytiruv va ta ʼ kid yuklamalari ( ku , ham , u , yu , da , oq , ki ) gapga
tasviriylik berib , so ʻ z ma ʼ nosini kuchaytirish , shuningdek , ta ʼ kid ma ʼ nosini
qo ʻ shish uchun ishlatiladi . Masalan , Necha marta uchrashay dedimku , vaqtim
bo ʻ lmadi ; ayiruv va chegaralov yuklamalari ( gina , faqat ) turli so ʻ zlar bilan kelib ,
ularni ajratib , chegaralab ko ʻ rsatish uchun qo ʻ llanadi . Masalan , U faqat o ʻ sha
voqea haqida so ʻ zlardi ; aniqlov yuklamalari ( xuddi , naq , qoq ) o ʻ zi aloqador
bo ʻ lgan gap bo ʻ lagi ma ʼ nosini aniqlash uchun xizmat qiladi . Masalan , O ʻ g ʻ li
otasining xuddi o ʻ zi . Yuklamalar , shuningdek , tasdiq , inkor , qistov kabi ma ʼ nolarni
ifodalash uchun ham ishlatiladi . Va yordamchi vazifasida keladi .
Maktab ta ’ limi davomida o ‘ quvchilarning yuklamalar haqidagi tushunchalari
kengaytirilishi , to ‘ ldirilishi va to ‘ la shakllantirilishi kerak . Buning uchun , avvalo ,
o ‘ qituvchi yuklama haqida keng va puxta bilimga ega bo ‘ lishi zarur .
Yuklama o‘zi nima, u qanday so‘z turkumi, ularning gapdagi vazifasi
nimadan iborat? Tuzilishiga, ma'nosiga va qo‘llanishiga ko‘ra qanday turlari
mavjud? Bu savollarga javob topish, ularni o‘quvchilar ongiga singdirish, buning
uchun ta'limning eng yaxshi va yangi usullaridan foydalanish har birimizning
oldimizdagi mas'uliyatli burchimizdir.
Yuklamalar ichida gumon va inkor yuklamalari murakkabroq bo‘lib,
o‘quvchilar ularni ajratishga qiynaladilar. Gap mazmuniga gumon ma'nosini
yuklovchi -dir qo‘shimchasi gumon yuklamasi hisoblanadi. Bu yuklama -man, -san
27

qo‘shimchalari qatorida turuvchi uchinchi shaxs qo‘shimchasi -dir bilan
shakldoshdir, -dir yuklamasi urg'u olmaydi.
Suv hayot manbaidir. Bu gapda -dir qo‘shimchasi kesimlik qo‘shimchasi
bo‘lib, gumon ma'nosini ifodalamaydi.
Ukam manzilga yetib olgandir. Uyga borayin-chi, onam kelgandir. Ushbu
gaplarda esa -dir gumon ma'nosini ifodalovchi yuklamadir. Bu yuklama fe'ldan
boshqa so‘z turkumlariga qo‘shilganda ko‘proq kesimlik qo‘shimchasi vazifasida
keladi. Ayrim holatlardagina gumon manosini ifodalashi mumkin. Masalan, O‘sha
kelgan mening onamdir. Endi bunga balki modal so‘zini qo‘shsak, gumon ma'nosi
kuchayadi: Balki, o‘sha kelgan mening onamdir. Bu gaplardagi gumon ma'nosi
ko‘proq kontekstda aniqlanadi. Ohangni o‘zgartirish orqali ham gumon manosini
berish mumkin.
Inkor yuklamasi so‘z yoki gapga inkor ma'nosini yuklaydi. Inkor
yuklamalariga also, sira, hech, na...na kabilar kiradi. Yuklamalarni o‘quvchilarga
ongli va qiziqarli tushuntirish, albatta, o‘qituvchidan bilim va mahorat talab etadi.
Shunday ekan, har bir dars jarayoni qiziqarli hamda tushunarli bo‘lishi uchun turli
usullarni qo‘llab ko‘rish muhim sanaladi.

28

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar:
1. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. –
Toshkent: O‘zME, 2013.
2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.
Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.
3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2003.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. –Т., 1994.
2. Jamolxonov H. O‘zbek tilining nazariy fonetikasi. O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent: Fan, 2009.
3. Mirtojiyev M. O‘zbek tili fonetikasi. – Toshkent: Fan, 2013.
4. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989.
5. Ne’matov H, Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
6. R а hm а tull а y е v Sh. H о zirgi а d а biy o‘zb е k tili. –T. 2006.
7. Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining
nazariy masalalari. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan»
nashriyoti Toshkent-2010.
8. Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009.
9. Нурмонов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфологияси. –T., 1992
29

Yuklamalarning semantik xususiyatlari

Kirish. 2

Asosiy qism.. 4

1. Yuklamalar va ularning grammatik, struktur, semantik xususiyatlari 4

2. O‘zbek tilida yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar 7

3. O‘zbek tilida so‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari 13

4. O‘zbek tilida yuklamalarning pragmatik xususiyatlari. 21

Foydalanilgan adabiyotlar 28

Sotib olish