Yunonistonda polislarning vujudga kelishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	144.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Jahongir Sharopov

Ro'yxatga olish sanasi 28 Mart 2025

0 Sotish

Yunonistonda polislarning vujudga kelishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
……………………………….UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
TARIX VA FILOLOGIYA KAFEDRASI
XORIJIY TILLAR VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
«_____________________________________» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: Yunoniston polislarning vujudga kelishi.
Bajardi: _________________________________ guruhi talabasi
__________ ____________________________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “_____” ____________2025 y.
Baho “________” _____________________________
Ilmiy rahbar: __________ _________________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: _________ ______________________________
(imzo) (ismi sharifi)
_________ ______________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil
1

IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
«_________________________________________________________» fanidan
Guruh____________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi_______________________________________
Kurs ishi mavzusi: __________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibi_________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati: ____________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari: ________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari: __________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho: “_________”________________________________
Kurs ishi rahbarining
ismi sharifi va imzosi: __________ ____________________________________

2

Mundarija :
Kirish………………………………………………………………………………..
I.Bob. Mil.avv. V-IV asrlarda Yunoniston ………………………………………..
1.1. Yunonistonda polis tizimining vujudga kelishi…………………………………
1.2. Afinada quldorlik demokratiyasi rivojlanishi …………………………………..
II.Bob. Pelaponnes urushi yillarida Yunoniston…………………………………
2.1. Peloponnes urushlari(mil. avv. 431 - 404 -yy)………………………………….
2.2. Polis tizimining inqirozi……………………………………………………….
Foydalanilgan adabyotlar ro`yxati ………………………………………………
Xulosa……………………………………………………………………………..

3

Kirish
Miloddan avvalgi IV-asrning birinchi yarmida qadimgi Yunoniston polislarida
ijtimoiy-iqtisodiy tanazzul jarayoni boshlandi. Peloponnes urushidan so‘ng qullarni
soni ko‘paydi, ularni mehnati bilan hamma sohalarda foydalanishar edi. Bu hol
hunarmandlarning, kichik yer egalarini ahvoliga halokatli ta‘sir etgan. Ma‘lum
qismi qashshoqlanib, lyumpen-proletariatga aylanib, sadaqa hisobiga yashaganlar.
Ular quldorlik jamiyatining elementlari orasida eng past tabaqa edilar. Ishlab
chiqarish mehnatiga qullarning ishi, deb nafratlanib qarash xuddi ana shu davrda
keng rasm bo‘lgan. Ko‘p yerlarni quldorlar yoki savdogarlar sotib olishgan, va
yerlar, qullar va boshqa turdagi mol-mulklar qisman qaytadan taqsimlanib, ozgina
kishilar qo‘lida to‘planib qolgan. Yunon polislari sharoitida, ayniqsa katta yer-
mulklarning ayrim shaxslar qo‘lida mavjud bo‘lishi mumkin emas edi. Boy quldor
plutokratlar (ya‘ni o‘z boyligi bilan kuchlilar) ayni bir vaqtda ham sudho‘r, ham
savdogar, ham yer egasi bo‘lganlar. Amalda ana shular iqtisodiy jihatdan taraqqiy
qilgan yunon polislarining ichki va tashqi siyosatiga ta‘sir ko‘rsatib turganlar.
O‘tmishda quldorlik polisning tayanchi o‘rta hol fuqarolar bo‘lib, ular polis
lashkarida ham xizmat qilganlar. Miloddan avvalgi IV-asrdagi demokratik
polislardagi xalq yig‘inlarida qonunlar va qarorlar boylar hohishini ko‘ndirardi,
oddiy fuqarolar esa oladigan sadaqa hisobiga o‘zlarini talablarini qabul qildira
olmasdilar. Miloddan avvalgi V-asrda polislarda shahar xalq lashkari o‘z
ahamiyatini yo‘qotgan, chunki o‘rta va mayda mulkdorlar qurol yarog’ sotib olib
xalq lashkari safiga borishga mablag’ bo‘lmagan.
Miloddan avvalgi V-asrning oxirlari – IV-asrning boshlarida Yunonistonda
yollanma askarlarning guruhlari tez fursatda harbiy kuchlarning asosiy turi bo‘lib
qolgan. Quldorlik jamiyatining rivojlanishi sharoitida kambag‘allashib qolgan
omma uchun og‘ir ahvoldan qutulishning birdan-bir yo‘li yollanma askarlar safiga
kirishdan iborat edi. Yunonistonda tajribali askarlarning maxsus bozorlari paydo
bo‘ladi. Miloddan avvalgi asrlarda yollanma askarlar va ularning askarboshlari
yunon polislarining siyosiy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘ldilar. Yollanma askar
4

guruhlari polislarda hukmron oligarxiyalarning hokimiyatini mustahkamlardilar.
Shu oligarxlar o‘zlaridan kambag‘allashib qolgan demosning noroziligini bostirish
uchun harbiy kuchga muhtoj edilar. Yuqorida aytib o‘tilgan miloddan avvalgi VII-
VI-asrlardagi «ilk» tiraniyalardan farq qilish uchun ilmiy adabiyotda odatda
«keyingi» yoki «kichik» tiriniyalarda deb ataladi. Ana shu tiranlar yunon polislarida
xo‘jalikni keng va chuqur rivojlantirishga sharoitlarni cheklagan edi. Ichki polis
bozori hamisha cheklangan edi. Erkin aholi keng qatlamlarining xonavayron
bo‘lishi ularning xarid qobiliyatini pasaytiradi. qullar hech narsa sotib olmagan, boy
yer egalari ham o‘zini xo‘jaligida chiqarilgan buyumlar va mahsulot bilan
foydalanib, mahalliy tovarlarni sotib olmaganlar.
Polislarning tor chegaralari quldorlik jamiyatining iqtisodiy jihatdan yanada
rivojlantirishni qiyinlashtirgan. O‘sib ketgan qullik hunarmandchiligi ishlab
chiqargan buyumlarni sotishga muxtoj bo‘lgan. Polislar yetarli darajada kuchli
bo‘lmagan. Ijtimoiy inqiroz ustiga polis davlat idoralarini siyosiy inqirozi kelib
qo‘shildi. Miloddan avvalgi IV-asrning birinchi yarmida umumyunon sharoiti ana
shundan iborat bo‘lib, bu sharoitni shahar-davlat (polis) doirasidagi yunon quldorligi
jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy inqirozi deb tavsiflash mumkin.
Bu yahlit holdagi quldorlik tizimining inqirozi emas edi. Inqirozni bartaraf,
qilish yo‘llarini qidirish maqschadida siyosiy arboblar, faylasuflar, notiqlar band
bo‘ldilar. Siyosiy arbob sokrat tantanali nutq tarzida yozilgan «Panegiriki» siyosiy
risolasida yunonlarni Kichik Osiyoni istilo qilish, talash va shu tariqa o‘z ishlarini
to‘g‘irlab olish uchun birlashishga da‘vat etgan. Yunonlarning o‘z kuchlari bilan
birlashish imkoni bo‘lmaganligi tufayli yunon polislarini Filipp II-ga bo‘ysundirish
tarafdori bo‘ladi va uning rahbarligi ostida Kichik Osiyoni zabt etish fikrini ilgari
suradi. U yunon aholisining boy tabaqalari manfaatini aks ettirgan. 1
Kurs ishining dolzarbligi: Qadimgi Yunoniston polislarining shakllanishi
jahon tarixida muhim o‘rin egallaydi. Chunki aynan polislar zamonaviy davlat
boshqaruvining ilk ko‘rinishlari bo‘lib, ular orqali demokratiya, qonun ustuvorligi,
1
Jahon tarixidan o‘quv qo`llanma. Guliston.2018-yil. 36-39 betlar
5

fuqarolik erkinligi kabi tushunchalar yuzaga kelgan. Polislar nafaqat siyosiy
tuzilma, balki iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy hayotning markazi sifatida ham
faoliyat yuritgan. Yunon polislarining tajribasi keying Rim davlatchiligi, Yevropa
o‘rta asr shaharlari hamda bugungi zamonaviy davlatlar shakllanishida asosiy
tarixiy manba bo‘lib xizmat qilgan. Shu bois, ushbu mavzuni o‘rganish orqali biz
qadimgi jamiyatlarning boshqaruv tizimi, ularning fuqarolik huquqlari va ijtimoiy
adolat tushunchalarini qanday shakllantirganini bilib olamiz. Bugungi kunda
demokratiya va huquqiy davlat qurilishi jarayonlarida qadimgi polislarning
o‘rganilishi dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti — miloddan avvalgi IX–VI-
asrlarda Qadimgi Yunoniston hududida shakllangan polislar tizimi hisoblanadi. Bu
jarayonda yunon qabilalarining qishloq jamoalari asosida shahar-davlatlarga
birlashishi, siyosiy mustaqil markazlarning paydo bo‘lishi va ularning jamiyatdagi
o‘rni asosiy obyekt sifatida qaraladi.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti — yunon polislarining
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotdagi xususiyatlarini o‘rganishdir.
Ya’ni polislarning boshqaruv tizimi, fuqarolarning jamiyatdagi o‘rni, iqtisodiy
asoslari, diniy va madaniy hayoti hamda ularning jahon sivilizatsiyasi rivojiga
ta’siri asosiy predmet sifatida tadqiq qilinadi.
Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi qadimgi Yunoniston
polislarining vujudga kelish jarayonini keng va chuqur tahlil qilishdir. Bu orqali
polislarning siyosiy tuzilishi, ijtimoiy qatlamlari, iqtisodiy hayoti va madaniy
merosini o‘rganib chiqish hamda ularning hozirgi zamon uchun ahamiyatini ochib
berish ko‘zda tutiladi. Shuningdek, Afina va Sparta kabi yirik polislarning
boshqaruv shakllarini solishtirish orqali ularning o‘ziga xos tomonlarini yoritish
ham maqsad qilib qo‘yiladi.
Kurs ishining vazifalari: Yunon polislarining paydo bo‘lishiga olib kelgan
geografik, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni aniqlash.
1. Polislarning asosiy boshqaruv shakllari — demokratiya, aristokratiya va tiraniyani
ilmiy tahlil qilish.
6

2. Afina va Sparta polislarining o‘ziga xos boshqaruv tizimlarini solishtirish va
ularning tarixiy ahamiyatini yoritish.
3. Polislar ichida fuqarolar, qullar va meteklarning (chet elliklar) ijtimoiy o‘rnini
ko‘rsatish.
4. Polislarning madaniy hayoti, falsafa, fan, adabiyot va san’at taraqqiyotiga
qo‘shgan hissasini o‘rganish.
5. Yunon polislarining jahon sivilizatsiyasi va bugungi demokratiya jarayonlariga
ta’sirini aniqlash.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Yunon polislarining shakllanishi
masalasi qadimdan tarixchilar va faylasuflarning e’tiborida bo‘lgan. Qadimgi davr
mualliflari — Gerodot, Fukidid, Ksenofont asarlarida polislarning siyosiy hayoti
haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Rim tarixchisi Polibiy ham yunon
polislarining tajribasini Rim Respublikasi bilan qiyoslagan. Yevropa olimlaridan
E. Meyer, J. Bury, V. Jaeger, M. Finley, M. Ostrovskiy kabi tadqiqotchilar
polislarning siyosiy tizimi va ijtimoiy tuzilishini chuqur o‘rganganlar. Hozirgi
davrda polislar haqida ko‘plab tarixiy, arxeologik va falsafiy tadqiqotlar olib
borilgan. O‘zbekistonda ham qadimgi davlatchilik tarixi bo‘yicha yozilgan darslik
va ilmiy maqolalarda polislar haqida ma’lumotlar berilgan, ammo ularni yanada
chuqurroq va tizimli o‘rganish zarur. Shu sababli ushbu mavzuni kengroq tahlil
qilish ilmiy hamda amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan.
7

I.Bob. Mil.avv. V-IV asrlarda Yunoniston
1.1. Yunonistonda polis tizimining vujudga kelishi
Qadimgi Yunonistonda polis tizimining shakllanishi bir vaqtning o‘zida siyosiy,
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlarning qo‘shilishi natijasida vujudga kelgan
murakkab tarixiy hodisa bo‘lib, u miloddan avvalgi XII–VIII asrlar oralig‘ida
bosqichma-bosqich shakllandi. Miken sivilizatsiyasining yemirilishi va doriy
qabilalarining kirib kelishi markazlashgan davlat tizimini butunlay buzib yubordi.
Natijada katta hokimiyat o‘rniga mahalliy jamoalar, kichik qishloqlar va urug‘-
jamoalar mustaqil yashay boshladi. Aynan shu “Qorong‘i davr” deb atalgan davr
yangi tuzilma — polisning ildizlarini yaratib berdi, chunki odamlar umumiy
manfaat, xavfsizlik va yerlarni birgalikda himoya qilish zarurati tufayli mahalliy
jamoalarda siyosiy birlik sari intila boshladilar.
Miloddan avvalgi XI–IX asrlarda temirdan foydalanish kengayib, qishloq
xo‘jaligi rivojlandi, aholi soni ko‘paydi va kichik jamoalar atrofida iqtisodiy
markazlar shakllana boshladi. Asta-sekin yaqin-atrofdagi qishloqlar bir markaz
atrofida birlashish jarayoniga kirishdi. Bu jarayon “sinoykis” — “birga yashash”,
“birlashish” deb ataladi. Sinoykis polisning vujudga kelishida hal qiluvchi bosqich
bo‘lib, u turli jamoalarni bitta siyosiy markazga bo‘ysundirib, umumiy qonun va
umumiy tariqat ostida birlashtirdi. Masalan, Afina polisining shakllanishida Attika
hududidagi qishloqlarning Afina atrofiga birlashishi muhim rol o‘ynagan; Spartada
esa doriy qabilalari bir necha aholi punktini qat’iy harbiy tartib asosida birlashtirib,
Lakedemon polisiga asos soldi. Miloddan avvalgi VIII asrga kelib polislar to‘liq
shakllangan shahar-davlatlar sifatida maydonga chiqdi. Polis — bu shunchaki
shahar emas, balki fuqarolar hamjamiyati, o‘z qonuni, hukmronligi, armiyasi, diniy
markazi va iqtisodiy hayotiga ega bo‘lgan mustaqil davlat shaklidir. Yunonlar
polisni avvalo “odamlarning siyosiy jamoasi” sifatida tushungan. Shuning uchun
yunon tilidagi “polites” (fuqaro), “politika” (siyosat) va “politexnika” kabi
so‘zlarning ildizi aynan polisga borib taqaladi. Polisning asosida shahar markazi
— “asty”, uning atrofidagi ekin yerlari va qishloqlar — “xoralar”, hamda siyosiy
8

huquqqa ega bo‘lgan fuqarolar — “demos” turardi. Polis mustaqil davlat bo‘lgani
uchun uning o‘z boshqaruv shakli, qonunlari, sud tizimi, soliq yig‘uvchilari, hatto
ba’zan o‘z tangasi bo‘lardi. Ba’zi polislar, masalan Afina, demokratiya asosida
boshqarilgan bo‘lsa, Sparta qat’iy harbiy-aristokratik tartibga ega bo‘lgan. Shunga
qaramay, har ikkisi polis sifatida mustaqil siyosiy hayotga ega edi. Yunonistonning
tog‘li geografiyasi ham polislarning ko‘p bo‘lishiga sabab bo‘ldi: har bir vodiy, har
bir yarim orol va bo‘g‘oz o‘z shaharini tashkil qilishga qulay bo‘lgan, katta
markazlashgan davlat esa bu hududlarda shakllanishi qiyin edi.
Polisning rivojlanishida harbiy omillar ham muhim rol o‘ynadi. Miloddan
avvalgi VIII–VII asrlarda falanga deb atalgan jang qilish tizimi paydo bo‘ldi. Bu
tizimda oddiy dehqon ham qalqon ko‘tarib, polisni himoya qilishga majbur
bo‘lgan. Ayni shu sabab fuqarolik huquqlari harbiy majburiyat bilan bog‘lanib
ketdi: polisni himoya qilgan odamgina siyosiy jarayonlarda qatnashish huquqiga
ega bo‘ldi. Bu esa fuqarolik, tenglik, qonun ustuvorligi singari tushunchalarning
shakllanishiga olib keldi. Polis tarkibida uch asosiy ijtimoiy qatlam mavjud
bo‘lgan: siyosiy huquqqa ega bo‘lgan fuqarolar; iqtisodiy faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi, lekin siyosiy huquqi bo‘lmagan meteklar (kelgindilar); va
polisning asosiy iqtisodiy yukini ko‘taradigan qullar. Fuqarolargina siyosiy
hayotda ishtirok etish, qonunlar qabul qilish, sudlarda ovoz berish va polisni
boshqarish huquqiga ega bo‘lgan. Polislar Yunoniston tarixida davlat tuzilmasining
eng ilg‘or ko‘rinishi bo‘lib, ular demokratiya, fuqarolik, siyosiy ong, ma’naviy
birlik va umumiy mas’uliyat kabi tushunchalarning shakllanishiga asos bo‘ldi.
Polis tizimi tufayli Qadimgi Yunoniston ilm-fan, falsafa, san’at va siyosiy fikrning
markaziga aylandi. Eng muhimi, polis mustaqillikni eng oliy qadriyat deb bilgan:
Yunonistonda yuzlab polislar mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, ular bir markazga
bo‘ysunmagan, har biri mustaqil davlat sifatida yashagan. Polisning ildizlari:
Miken davlatchiligining yemirilishi
9

Miloddan avvalgi XII asrda Miken sivilizatsiyasining qulashi butun Yunoniston
hududini siyosiy bo‘shliq holiga keltirdi. Saroy iqtisodiyoti, markazlashgan
hokimiyat, yozuv tizimining yo‘qolishi — bularning barchasi jamiyatni qabilaviy
darajaga qaytarib yubordi. Ammo aynan shu davr polis uchun tayinch bo‘ldi: katta
davlat o‘rnini mahalliy jamoalar egallay boshladi. Qishloqlar ichida urug‘-
qabilaviy yig‘inlar, oqsoqollar kengashlari va jamoaviy yer egaligi asosiy
boshqaruv shakliga aylandi. Aholining ko‘payishi va yer muammosi Miloddan
avvalgi IX–VIII asrlarga kelib qishloq xo‘jaligining tiklanishi va temir
asboblarning keng tarqalishi natijasida aholi tez ko‘paydi. Yer tanqisligi jiddiy
muammoga aylandi. Aholi sonining ortishi esa jamoalarning yanada mustahkam
siyosiy birlikka intilishiga sabab bo‘ldi. Bu jarayon polisning shakllanishini
tezlashtirdi, chunki tartibga solingan siyosiy tuzilmasiz jamiyat ichki mojarolar
bilan to‘qnash kelishi mumkin edi. Geografiyaning bevosita ta’siri Yunoniston
tabiiy jihatdan juda bo‘lak-bo‘lak: tog‘lar, yarim orollar, egri-bugri qirg‘oqlar,
orollar, tor vodiylar. Bu hududda katta imperiya shakllanishi deyarli imkonsiz edi.
Har bir vodiy o‘z ichki markazini yaratishga majbur bo‘ldi. Shu bois yuzlab
polislar paydo bo‘ldi va har biri o‘zini mustaqil davlat sifatida ko‘rdi. Masalan,
Afina Attika yarim orolining markazi, Korinf Korinf bo‘g‘ozi ustidan nazorat
qilgan, Sparta esa Lakoniya vodiylarida o‘z davlatini shakllantirgan.
Savdo yo‘llarining paydo bo‘lishi va polis kuchayishi Miloddan avvalgi VIII
asrda yunon polislarining dengiz savdosi kuchaydi. Sharqiy O‘rta Yer dengizi,
Kichik Osiyo qirg‘oqlari, Italiya janubi, Sitsiliya — bular yunon mustamlakalari
uchun asosiy hududga aylandi. Mustamlakalar polislarning boyishini, siyosiy
kuchayishini va aholining kengayishini ta’minladi. Savdo polis ichida
tabaqalanishni kuchaytirdi, lekin ayni paytda polisning ichki boshqaruv tizimini
mustahkamladi. Falanga tizimi va fuqarolikning shakllanishi Polisning paydo
bo‘lishidagi eng dolzarb omillardan biri — yangi harbiy tizim — falanga edi.
Falanga oddiy dehqonning ham jangda qatnashishini talab qilgan. Jang maydonida
yonma-yon turadigan fuqarolar siyosiy huquqda teng bo‘lishi kerak degan qarash
10

kuchaydi. Bu jarayon aristokratlarning hokimiyatini cheklab, oddiy dehqonlarning
siyosiy jarayonga kirishini ta’minladi. Polisning siyosiy hayoti aynan mana
shunday harbiy-siyosiy muvozanat asosida shakllandi. Polisning siyosiy institutlari
va boshqaruvi Har bir polis o‘ziga xos bo‘lsa-da, umumiy boshqaruv belgilariga
ega edi. Odatda polisda uch asosiy boshqaruv shakli mavjud bo‘lgan:
Ekklesiya (xalq yig‘ini) – barcha fuqarolar ishtirok etadigan yig‘in, qonunlar
shu yerda muhokama qilinar edi.
Bule (kengash) – siyosiy qarorlarni tayyorlovchi aristokrat yoki tanlangan
fuqarolar kengashi.
Arxontlar yoki magistratlar – ijro hokimiyati vakillari.
Bu tizim polislarni mustaqil, tartibli va o‘zini-o‘zi boshqarishga qodir siyosiy
organizmga aylantirdi. Diniy markaz sifatida polis Polislarning kuchli diniy birligi
ham bor edi. Polisga tegishli bosh ma’bad — polisning ramzi bo‘lgan. Har bir
polisning homiy xudosi bo‘lgan: Afina — Afina xudosining shahri, Sparta —
Apollon va Artemida homiyligida bo‘lgan, Korinf — Afrodita bilan bog‘langan.
Diniy marosimlar polis birlikni mustahkamlagan ideologik kuch edi.
Polisning ijtimoiy tuzilmasi
Polis jamiyati qatlamlarga bo‘lingan:
Fuqarolar — siyosiy huquqqa ega erkaklar
Meteklar — savdogar yoki chet ellik hunarmandlar, lekin huquqsiz
Qullar — iqtisodning asosiy mehnat kuchi
Bu ijtimoiy tuzilma polisning barqarorligiga ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ayni
paytda fuqarolikni eng oliy maqom sifatida ko‘tarib qo‘ygan. Polis – yunon
madaniyati va fikrining markazi Polis nafaqat davlat, balki madaniy jamoa ham
edi. Falsafa, teatr, tarixshunoslik, san’at — bularning barchasi polis markazlarida
shakllandi. Masalan, Afina — falsafa va demokratiya markazi, Sparta — harbiy-
11

intizomiy maktab, Korinf — savdo va hunarmandchilik markazi bo‘lgan.
Yunonlarning o‘zini “polites” — polis fuqarosi deb hisoblashi milliy ongning
o‘ziga xos ko‘rinishini yaratdi. Bu qadimgi hayotning ajralmas xususiyatiga
aylangan qadimgi Shara, Krit va Axey Yunonistonning davlat tuzilmalari shaklidan
mutlaqo farq qiladigan tubdan boshqacha rivolanish yo'li edi. Siyosatning
shakllanish davri taxminan yarim ming yil davom etdi. Uning parchalanish
jarayoni kam vaqt talab qilmadi. Polis tizimi fenomeni qadimgi sivilizatsiyaning
uzoq davom etgan rivojlanishining natijasi bo'lib, uning kelib chiqishini qadimgi
davrlardan izlash kerak, ayniqsa, kommunal va xususiy xo'jaliklarning samarali
o'zaro ta'siridan iborat bo'lgan qishloq jamoasining rivojlanishi. Polis tizimini
shakllantirish uchun zarur shartlar: Davomiylik tamoyiliga roya qilish. Qadimgi
Sharq sivilizatsiyalaridan farqli o'laroq, yunonlar o'tgan davrlarning, ayniqsa, Krit-
Miken sivilizatsiyasining boy tarixiy tajribasini hisobga olganlar. Temirni qayta
ishlashning mahorati jamiyatni ishlab chiqarish munosabatlarining sifat jihatidan
yangi bosqichiga olib chiqish imkonini berdi.
Yana bardoshli temir asboblar yunonlarning moddiy imkoniyatlarini kengaytirdi,
bu esa tovar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun sharoit yaratdi, bu iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishning tez sur'atlarini belgiladi. Bolqon yarim orolining tabiiy
sharoiti murakkab gidrotexnik inshootlardan foydalanmasdan yuqori hosil olish
imkonini berdi yuqori rentabellik bilan qo’l mehnatini o'ylangan holda
ekspluatatsiya qilish asosida qurilgan shaxsiy fermer xo’jaliklarini rivojlantirish
uchun qulay sharoitlar yaratildi. Tinch geosiyosiy vaziyat Arxaik davr Gretsiyasi
tashqi aralashuvsiz rivojlangan. Qadimgi Sharqdagi davlatlararo harbiy mojarolar
miloddan avvalgi ming yillikda vujudga kelayotgan antik sivilizatsiyaga siyosiy va
madaniy bosim o'tkazishning oldini oldi. Buyuk yunon mustamlakasi, bu polis
fenomenining rivojlanishi va uning butun dunyoga tarqalishining eng muhim
omillaridan biriga aylandi.
Bu ijtimoiy keskinlikni pasaytirish, aholi soni va ular yetishtirayotgan hudud
o'rtasidagi muvozanatni ta'minlashning samarali vositasi boldi. Siyosatning asosiy
12

xususiyatlari har bir shahar-davlatning o'ziga xos xususiyatlari bor edi. Ammo, shu
bilan birga, ularning barchasi quyidagi o'xshash xususiyatlarga ega edi: Rivojlanish
rejasi. Siyosat yagona markazga ega edi - yordam darhol davlatning istalgan
qismiga yuborilishi mumkin bo'lgan joy. Bozor, ibodatxonalar, yig'ilishlar va
hunarmandchilik ustaxonalari ot'kaziladigan joy bor edi. Barcha shahar aholi
punktlari dengiz qirg'og'ida yoki qirg'oqqa yaqin joyda joylashgan bo'lib, ular port
yoki portga ega edi. Shahar markazida mudofaa istehkomlari bo’lishi mumkin edi.
Bu yerda aholining asosiy qismi yashagan.
Rivojlangan savdo aloqalari va tovar ayirboshlash polis davlatining iqtisodiy
farovonligi uchun asosdir. Qishloqlar vino, moy, jun olib kelishgan, buning evaziga
asbob-uskunalar, gazlamalar, kiyim-kechak sotib olishgan. Tovar xo'jaligi tez
boyitish va qishloqda keng ko’lamli yer egaligi, shaharda hunarmandchilik ishlab
chigarishining paydo bo’lishi uchun imkoniyat yaratdi. Siyosatning ijtimoiy
tuzilishi uch tabaqadan iborat edi: yer, savdo va hunarmand zodagonlar, erkin
mayda ishlab chiqaruvchilar (hunarmandlar, savdogarlar, dehqonlar), qullar va
qaram ishchilar. Mulkning qarama-qarshi tabiati, bu davlat (siyosat) va xususiy
(individual) kabi shakllarning birgalikda mavjudligidan iborat edi. Polis yer
fondining taqsimlanishini diqqat bilan kuzatib, erning maksimal miqdorini
belgiladi. U merosga rahbarlik qilgan, yer uchastkasiga egalik qilish va uni tasarruf
etish huquqi cheklagan, yerga egalik qilishning kafili sifatida yersiz fuqarolarga
zaxira fondidan yer uchastkalari ajratilgunga qadar ishlagan.
Siyosat fuqarolari va fuqaroligi bo’lmaganlar - metika va qullar o'rtasidagi
keskin kontrast. Rasmiy ravishda ular polis organizmining hayotiga kiritilmagan,
lekin ular aslida uning mavjudligini ta'minlagan. Demokratik, respublika
boshqaruv shakli bo'lib, u fuqarolarning siyosiy hayotda mutlaqo teng ishtirok
etishidan iborat edi. Ularning barchasi yer uchastkalariga ega bo'lib, bir-biriga teng
edi. Fuqaro va davlat o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik byurokratik apparatning
yo'qligiga yoki uning polisda minimal majudligiga olib keldi. Oliy hokimiyat
13

ma'lum muddatga saylangan kengash boshchiligidagi to'laqonli fuqarolarning xalq
yig’iniga tegishli edi. Lavozimga qayta saylanishga yo'l qo'yilmadi.
Siyosiy va harbiy tashkilotning mos kelishi. To'liq fuqaro ham polisni himoya
qilgan jangchi edi. Armiya milliy armiya edi, bu erda xizmat qilish burch va
imtiyoz edi. "O'rta sinf" ga yo’naltirish siyosatning fuqarolik jamiyati
rivojlanishiga xizmat qilgan edi. Tovar-pul munosabatlarining jadal rivojlanishi
mulkning tez tabaqalanishiga va natijada turli ijtimoiy qatlamlar o'rtasidagi
aloqalarning zaiflashishiga olib keldi. Siyosat fuqarolarning birligini saqlashga
harakat qildi, buning uchun bir qator chora-tadbirlarni qo'lladi: yersiz fuqarolarga
yer uchastkalarini ajratish, yerga egalik qilishning maksimal darajasini joriy etish,
bu esa yer fondining dvoryanlarning tor doirasiga to'planishiga to'sqinlik qildi.
Liturgiyalar jamiyatning badavlat a'zolariga yuklangan. 2
1.2. Afinada quldorlik demokratiyasi rivojlanishi
Aﬁna shahrida markaziy maydon bo‘lib, uning tevaragini turli-tuman imoratlar
qurshab turgan. Maydon esa agora deb yuritilgan. U xalq yig‘ini maydoni bo‘lgan.
Shahar aholisining ko‘pchiligini hunarmandlar va savdogarlar tashkil etgan.
Notiqning Aﬁna fuqarolari huzuridagi nutqi Aﬁna shahrida barcha erkak fuqarolar
davlatni qanday boshqarish kerakligi xususida o‘z ﬁkr-mulohazalarini bayon eta
olar edi. Ular yuzaga kelgan muammolar va yangi qonunlarni muhokama qilish
uchun har oyda to‘rt marta agorada yig‘ilishardi. Barcha qarorlar ovoz berish yo‘li
bilan qabul qilingan. Boshqaruvning bu shakli demokratiya deb ataladi, ya’ni bu
atama «xalq hokimiyati» degan ma’noni anglatadi («demos» – xalq + «kratos» –
hokimiyat). Aﬁnani idora qilishda Oqsoqollar kengashi muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Shu kengash hokimlar va sudyalarni saylagan. Ular kengash a’zolari
singari faqat Aﬁna aslzodalaridan iborat bo‘lgan. Aﬁnada aholining bir qismini
zodagonlar (aristokratlar) tashkil etib, boshqa bir qismi oddiy xalq – «demos»
ularning foydasiga ishlashga majbur edi. Shu bois Aﬁna davlati aholisi o‘rtasida
kelishmovchilik va nizolar vujudga kelgan. Drakont qonunlariga binoan qatl jazosi
2
D.Uraqov. jahon tarixi.1 kitob. Toshkent. 2020-yil. 178-182 betlar
14

Adolat qaror topishini xohlagan har ikkala tomon Drakont ismli hukmdorga
murojaat etadi. Ular Drakontdan huquq va majburiyatlar borasida hammani
tenglashtiruvchi qonunlar yozishni iltimos qilishadi. Mil. avv. 621-yilda Drakont
xalq boshqaruvini bekor qilgan qonunlarni yozdi va amalga kiritdi. Bu qonunlar
shu qadar qattiq va ayovsiz ediki, aﬁnaliklar ularga «siyoh qolib, qon bilan
yozilgan», deya ta’rif berishgan. Qonunlarni arzimas darajada buzganlik uchun
ham Drakont bitta jazo – o‘lim jazosi belgilagan. Avvaliga afinaliklar bu
qonunlarga itoat etishgan, so‘ngra norozi bo‘la boshlashgan va Drakontni
shahardan haydab yuborishgan.
Solon islohotlari Aﬁna davlatida xalq aslzodalar hukmronligidan norozi edi.
Xalqning ahvoli tobora yomonlashaverdi, shunda odamlar o‘z haq-huquqlari uchun
kurashga bel bog‘ladilar. Ular zodagonlarning uy-qo‘rg‘onlariga hujum qila
boshladi. O‘z yeri va jonidan xavotirlangan zodagonlar yon berishga va xalq
talablarining bir qismini bajarishga majbur bo‘lishadi. Qarzdor yunonlarning Solon
islohotlaridan keyin qullikdan qaytishlari O‘ta bilimdon va tajribali Solon degan
zodagon, xalqqa yon berishning qattiq tarafdori bo‘lgan. Zodagonlar Solonga
ishonishdi va uni Aﬁna hukmdori etib saylashdi. Mil. avv. 594-yilda Solon
davlatni idora qilishning oldingi tizimini o‘zgartirdi. Avvalgi boshqaruv tizimi –
aristokratiya (aslzodalar hokimiyati)ni demokratiya (xalq hokimiyati)ga
almashtirdi. Davlatni boshqarishda faqat erkak fuqarolar ishtirok eta olardi.
Ayollar va chet elliklar (ularni meteklar deyishgan) qabul qilinayotgan qonunlar
muhokamasida va ovoz berishda ishtirok eta olmas edi. Solon – Aﬁna hukmdori
Solonning takliﬁ bilan dehqonlarning qarzlari va qarzdorlarni qul qilish bekor
etiladi. Davlat boshqaruvidagi islohotlar Xalq majlisi faoliyati tiklanishi va nasl-
nasabidan qat’i nazar aﬁnaliklar uchun ham davlat mansablarini egallash
imkoniyatini ko‘zda tutar edi. Aﬁnada demokratiya ravnaqi Erkak jinsiga mansub
barcha fuqarolar 20 yoshdan boshlab Xalq majlisida ishtirok etar edi. Xalq
majlisining katta qismi badavlat bo‘lmagan hunarmandlar, savdogarlar va
dehqonlardan iborat bo‘lgan. Xalq majlisida omma uchun foydali qarorlar qabul
qilingan. Xalq Majlisi Navbatdagi majlis bo‘ladigan kun oldindan e’lon qilinardi.
15

Majlis ertalab barvaqt tayinlanar, chunki mehnatkash odamlar kunduz kuni
majlisga kela olishmasdi.
Aﬁnada mansabdor shaxslar Xalq majlisi tomonidan muayyan muddatga saylanib,
majlisga hisobot berishgan. Mabodo mansabdor shaxs o‘z majburiyatlari ijrosini
uddalay olmasa, Xalq majlisi bu odamni muddatidan oldin lavozimidan
bo‘shatgan.
Xalq majlisi yangi qonunlarni tasdiqlar, boshqa qarorlar, masalan, yangi inshootlar
qurilishiga, armiyaga va boshqalarga mablag‘ ajratish to‘g‘risida ham qaror qabul
qilar edi. Har yili saylanadigan Beshyuzlar kengashi kundalik joriy masalalarni hal
qilardi. Beshyuzlar kengashiga strateg rahbarlik qilgan. Kengash qarorlari Xalq
majlisida tasdiqlangan. Xalq sudi ham Aﬁnada muhim davlat organi bo‘lgan.
Beshyuzlar kengashining yig‘ilishi 30 yoshga to‘lgan fuqarolar uning faoliyatida
ishtirok etar edi. Sudda ayblanuvchi shaxs o‘zini o‘zi himoya qila bilishi yoki
chiroyli so‘zlay oladigan va qonunlarni biladigan odamni yollashi kerak bo‘lgan.
Perikl asri Mil. avv. 443 – 429-yillarda 15 marotaba strateg lavozimiga saylangan
Perikl hukmronligi davrida Aﬁna eng qudratli davlatga aylandi va mamlakatda
demokratiya ravnaq topdi. Bu davr shuning uchun ham «Perikl asri» deb atalgan.
Ajoyib yunon yozuvchilari, olimlari va rassomlari Periklning do‘stlari bo‘lishgan.
Perikl tarixchi Gerodot, haykaltarosh Fidiy bilan do‘st tutingan edi. Perikl Xalq
majlisidagi lavozimlarga ish haqi to‘lashni joriy qildi. Perikl hukmronligi davrida
Aﬁnada katta qurilish ishlari amalga oshirildi. U Akropolda qurilgan mashhur
inshoot Parfenon – iloha Aﬁna ibodatxonasining tashabbuskori bo‘lgan.
Perikl – Aﬁna strategi Periklning faoliyati badavlat shaharliklarga yoqmasdi.
U zodagonlarning hamlalarini qaytarib turgan. Perikl vafot etganidan keyin u joriy
etgan ko‘pgina qonunlar bekor qilingan. Yunon shahar-davlatlarining raqobati va
Afina demokratiyasining rivoji. Yunonistonda fors bosqinini bartaraf qilish
jarayonida kuchli ellinistik umumiylik shakllandi. Uchinchi bosqinni oldini olishga
intilib, ko'plab yunon polislari urushda harbiy dengiz kuchlari jihatidan alohida
o‘rin egallagan Afina boshchiligidagi ittifoqqa birlashdilar. Bu ligadan kelgan
daromadlar natijasida Afina polisining mavqei yanada ortadi, jamiyatda boshqaruv
16

ishlarida qatnasha oladigan erkaklar soni ko'paygan oddiy fuqarolar rivojlanib
borayotgan shaharlar aholisining asosiy qismiga aylanib bordi. biroq ular boy va
aslzodalarga siyosiy boshqaruvda ananaviy monopol boshqaruvni qo'llab-
quvvatlashlariga halal berardilar. Haqiqatda Afinaning imperiya korxonalari
Attikadagi qullar sonini oshirdi va erkak fuqarolari orasida tenglik o’sib borsada
ayollarning mavqei pastligicha qolaverdi.
Kserks mag'lubiyatidan keyingi o‘n yillar mobaynida Afina shahri asosiy
madaniy markazga aylandi. Barcha sayohatchilar Xudo Dionis sharafiga
qo’yiladigan tragediyalarni ko'rishga kelishardi. Afinaliklarning dengizni
qo'riqlash uchun olingan pullarning bir qismi diniy marosimlarni nishonlash va
Afina tepaligidagi Parfenon kabi ommaviy inshootlar qurish uchun ishlatilar edi.
Tragediyachilar Esxil, Evripid va Sofokllarning barchasi Afinada tug'iigan.
shuningdek komik dramaturg Aristofan. haykaltarosh Fidiy va tarixchi Fukiditlar
ham shular qatorida bo'lishgan.
Mil. avv. V asrlarda Afina Yunonistonning yirik savdo va qudratli
davlatlaridan biriga aylangan. Yunon-Fors urushlari va Afina ittifoqi tashkil
topayotgan bir vaqtda katta o'zgarishlar ro'y berdi. Solon islohotlariga ko'ra,
Afinaning barcha fuqarolari o'zlari mansub bo'lgan mulkiy tabaqaga ko'ra ma'lum
bir harbiy majburiyatlarni ado etganlar.
Shuningdek ular ba'zi huquqlarga ham ega bo'lganlar. Islohotlardan so"ng
kambag'al qatlam - "fetlar" Afina siyosiy pillapoyasining eng quyi pog’onasiga
tushib qoladilar. Og‘ir qurol - yarog'larni sotib olish uchun mablag’lar
yetishmaganganligi tufayli ular yordamchi bo’linmalarda xizmat qilganlar. Flot
Afina dengiz ittifoqining tayanchi bo’lganligi uchun fetlar siyosiy ahamiyati
jihatidan asta-sekin Afina demosining nisbatan yuqori darajasi - zevgitlar. qisman
esa suvoriylar bilan tenglashib. mil. avv. V asrda Afina qudratining asosiy tayanchi
bo’lib qoldilar. Yunon-Fors urushlari davridayoq Afina demosini mavqei oshib
ular hokimiyat uchun kurashganlar.
Afina qishloqlarida, asosan, qishloq demosining vakillari – bo’lmish mayda va
o’rtahol dehqonlar yashaganlari. Keyinchalik yirik yer egalari paydo bo’la
17

boshladi. Shu bilan birga Afinada aristokratiya hukmronligi bilan oligarxiya ham
rivojlandi. Afina aristokratlari o‘z hukmronlik mavqeini yo'qotib bordi. Yunon-
Fors urushlari tugashi arafasida aristokratik va demokratik guruhlar o'rtasida
siyosiy kurash boshlandi.
Aristokratlar harbiy muvaffaqiyatlari tufayli Afina siyosatida ham vetakchilikka
intilganlar. Afinada ularga mashhur sarkarda Miltiadning o‘g‘li Kimon boshchilik
qilar, ammo aristokratlar o'sha davlatda ishlab chiqarishida muhim o'rin
tutmaganlar. Vaqt o’tgan sayin ularning yer-mulki kamayib borgan. Ular aksariyat
demokrat kuchlarning Afinada yo'qligidan foydalanib, boy fuqarolar ko’magi bilan
hokimiyatni vaqtincha kuchaytirishga erishdilar.
Afina polisidagi qullar asosan quyidagi yo‘llar orqali olinardi:
1. Uruş asirlari — eng katta manba. Afina ko‘plab harbiy yurishlarda
qatnashgani uchun asirlar soni juda ko‘p bo‘lgan.
2. Qaroqchilik va qul savdosi — Sharqiy O‘rta dengiz bo‘ylab qul savdosi keng
rivojlangan.
3. Qarzdorlik — Mil.avv. VII–VI asrlarda qarzini to‘lay olmagan fuqaro quldor
qo‘liga tushib qolishi mumkin edi. Solon islohotlaridan keyin bu taqiqlangan
bo‘lsa-da, tarixda bunday holatlar ko‘p uchragan.
4. Qullardan tug‘ilganlar — qullarning bolalari avtomatik tarzda qul
hisoblangan.
Qullar soni va ahamiyati Miloddan avvalgi V-asrda — Afinaning “oltin davrida”
— polisda taxminan 80–100 ming qul bo‘lgan, bu esa aholining katta qismiga teng
edi. Ba’zi davrlarda har bir erkin fuqaroga o‘rtacha 3–5 tadan qul to‘g‘ri kelgan.
Bu shuni ko‘rsatadiki, Afina hayotining barcha jabhalari — siyosat, iqtisod,
madaniyat, harbiy tayyorgarlik — qullarning mehnati evaziga yuritilgan.
Qullarning ijtimoiy mavqei
Afina qullari:
18

fuqarolik huquqlariga ega emas,
davlat yig‘inlarida qatnasha olmaydi,
mulkka egalik qila olmaydi,
sudga mustaqil murojaat qilish huquqiga ega emas edi.
Ular shaxs sifatida mavjud bo‘lsa-da, ularning huquqi juda cheklangan. Qul —
xo‘jayin mulki hisoblangan. Qullar qaysi sohalarda ishlatilgan? Afina
iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoqlarida qullar asosiy ish kuchi bo‘lgan.
Biroq urush harakatlari tugab jangchi va dengizchilar urushdan qaytib
kelganidan so'ng, Afinada demos qatlamining faolligi kuchaydi. Endi
demokratiyaning vazifasi hokimiyatda aristokratlarning siyosiy huquqlarini
zaiflashtirishdan iborat bo'ldi. Quldorlik demokratiyasining inqiroz sabablari
sanaydigan bo’lsak jumladan, Mil.avv. V–IV asrlarda Afina siyosiy jihatdan
kuchaygan bo‘lsa-da, keyinchalik bir qancha sabablar quldorlik demokratiyasining
tanazzuliga olib keldi:
a) Peloponnes urushi (mil.avv. 431–404-yillar) Afina va Sparta o‘rtasidagi uzoq
urush iqtisodiy inqirozga sabab bo‘ldi. Urush natijasida Afina flotini yo‘qotdi,
davlat moliyasi vayron bo‘ldi, xalq orasida norozilik kuchaydi. Spartaliklar g‘alaba
qozonib, Afinada "O‘ttiz zolim" oligarxiyasini o‘rnatdilar (mil.avv. 404–403).
b) Qullar mehnatiga asoslangan iqtisodiy tizimning zaiflashuvi Qullar sonining
kamayishi, ularning qochishlari, yangi qullarni olish imkoniyatining torayishi
ishlab chiqarishni sustlashtirdi. Erkin mehnatga asoslangan kichik ishlab chiqarish
kuchaya boshladi.
c) Ijtimoiy tabaqalanish Boy quldorlar va kambag‘al fuqarolar o‘rtasidagi tafovut
keskinlashdi. Bu siyosiy barqarorlikni buzdi va demokratiyaga ishonchni
pasaytirdi. Makedoniya hukmronligi va mustaqillikning yo‘qolishi Mil.avv. 338-
yilda Xeroneya jangida Makedoniya (Filipp II boshchiligida) Afinani mag‘lub etdi.
Shu bilan Afina siyosiy mustaqilligini yo‘qotdi va quldorlik demokratiyasi
19

tugatildi. Keyinchalik Aleksandr Makedonskiy davrida Afina faqat madaniy
markaz sifatida mavjud bo‘lib qoldi.
II. BOB. Pelaponnes urushi yillarida Yunoniston
2.1 Peloponnes urushlari (mil. avv. 431 - 404 -yy).
Afina va Sparta o‘rtasidagi raqobat. Afinada qattiqqo'l va zo'ravon Femistokl
o’rniga donshmand va oliyjanob Kimon hokimiyat tepasiga keladi. Kimon va
Femistokl har bir jabhada bir-biriga qarama-qarshi edi. Ularning biri sekin
bo'lganda biri tez bo’lgan, biri manman bo’lganda ikkinchisi odobli bo'lgan edi.
Kimon aqlli bo'lmagan lekin mohir lashkarboshi edi. U harbiy obro’si tufayli
Sparta bilan aloqalarni uzish va demokratiyani rivojlantirish maaqsadida bo'lgan.
O'z faoliyati davomida Afina yig'inida Efialt boshchiligidagi koalitsiya u bilan
hisoblashishga majbur bo'ladi. Shu bilan Kimon katta obro' qozonishda davom
etgan Mil. avv. V asrning 70-yillarida Kimon boshchiligidagi afinaliklar Egey
dengizidagi qator orollarni egallab olishga muvaffaq bo’ldilar. Afina polisining
Delos ittifoqidagi mavqei yanada ortdi. Bu jarayon ikkinchi yirik polis-Sparta bilan
munosabatlarni keskinlashtirdi. mil. avv. 464-yili Spartada kuchli zilzila ro‘y
berdi. Zilzila natijasida ko'plab uylar vayron bo'ladi va minglab odamlar qurbon
bo’ladi, bundan foydalangan ilotlar esa qo'zg'olon ko'taradilar. Itom tog'ida
mustahkamlanib olgan qo'zg'olonchilarni bostirishga kuchi yetmagan spartaliklar,
mil. avv. 481 - yilda forslarga qarshi urush davomida tuzilgan Ellin lttifoqiga
kiradigan shaharlardan yordam so'rashga majbur bo’ladi. Kimon boshchiligidagi
aristokratlar Afina kengashini Spartaga yordam berishga ko'ndirdi. Og'ir
qurollangan qo'shin (Goplitlar) yetib borgan vaqtda spartaliklar qo'zg'olonni o'z
kuchi bilan bostirishga erishib, afinaliklarni orqaga qaytarib yuboradilar. Afina
demokratiyasi vakillari Efialt boshchiligida buni o'zlariga haqorat deb bilib.
Kimonga qarshi kurash boshladilar. Mamlakatda ostrakizm so'rovi bilan Kimon
amalidan ayrilib, quvib yuborildi. Efialt islohotlari. Efialt Kimonga bosim o'tkazib
undan qutulgach. bir qancha sezilarli islohotlarni o'tkazishga erishdi. Biz Efialt
islohotlari to'g'risida batafsil ma'lumotga ega bo'lmasakda, biroq u qadimgi Oliy
20

sudning mavqei va tasirini tushirishga maqsad qilgandi (mil. avv. 462 - yilgi qabul
qilingan qonun buning isbotidir).
Ammo bu idoraning obro'-etibori zo'r bo'lganligi bois Efialtning o'z maqsadiga
erisha olishi qiyin kechadi. dastlab areopagga qarshi yetarlicha dalillar to’plagan
(Areopag - Afinaning oliy sud va hokimiyat organi). Keyinchalik Efialt islohotlar
o'tkazishga muvaffaq bo'lib, areopagni siyosiy nazorat imkoniyatidan mahrum
qilib, endi u faqat sud ishlarini yuritish bilan cheklanadigan bo'Idi. Qolgan
ishlarning barini gelieya va hakamlar sudi ijro etgan. Efialt vafotidan so'ng Afina
demokratiyasi zaiflashib qoldi. Aristokrat va demokratlar o’rtasida siyosiy kurash
keskinlashdi. Bu tajribali siyosiy arbob Fukidid aristokratiya sinfi yetakchisi,
Perikl esa demokratiya sinfi yo'lboshchisiga aylandi.
Perikl Afina demokratiyasi ruhiyatiga sodiq edi, siyosiy kurashlarda demos
manfaatlarini himoya qilgani uchun afinaliklar saylovlarda uni qo‘llab-
quvvatlashadi. Aslida, undan tashqari yana to‘qqizta strateg bo’lsa ham boshqa
generallar uning rayiga qarshi chiqishmagan. Perikl quldorlik demokratiyasi
g‘oyalariga sidqidildan sodiq edi. U Afina demosining turmushini yaxshilash
to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilgan va uning manfaati yo‘lida faoliyat yuritgan. Perikl
o‘z hayotini Afina demokratiyasiga bag‘ishlagan. Uning “Biz oz muddatda
yaratganlarimiz qisqa muddat yashamasligi kerak” degan iborasi xalq orasida
mashhur edi. Perikl demosning o‘rta tabaqalariga tayangan va Afina kambag‘al
tabaqalarini ish bilan ta’minlashga intilgan. U shahar aholisi bilan birga yirik
qurilishlarda ishtirok etgan. Perikl xalq yig‘iniga tayanib, 15 yil Afina quldorlik
demokratiyasi hokimiyatini boshqardi. Afina demokratiyasi ko‘proq xalq yig‘iniga
tayanib ish ko‘rgan. Bu esa Afina siyosiy barqarorligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynagan. 3
Peloponnes urushi nafaqat bu ajoyib tarixiy davrning tugashini belgilab qo'ydi,
balki uning ishtirokchilari tomonidan tanqidiy burilish nuqtasi sifatida ko'rilgan.
Buyuk tarixchi Fukidid urush boshlanishi bilanoq o‘z asarini yozishga kirishganini
aytadi: bu urush muhim va hozirgacha sodir bo'lganlarning eng diqqatga sazovor
3
F.Boynazarov. Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent. 2004 yil.
21

bo'lishini oldindan bilish. Va u shunday mulohaza yuritdi, chunki har ikki tomon
ham hayotning eng yuqori cho'qqisida va to'liq jangovar shay holatda bo'lgan holda
qurol oldi; va bundan tashqari, u Yunonistonning qolgan shaharlari urush
boshlanganidan keyin darhol tomonlardan biriga qo'shilganligini yoki birinchi
imkoniyatda buni qilishni niyat qilganini ko'rdi. Va aslida, bu urush ellinlar va ba'zi
varvarlar uchun va, aytish mumkinki, insoniyatning ko'pchiligi uchun eng katta
zarba bo'ldi. 4
Yunon Shahar davlatlarining gullashi davomiy bo‘lib chiqmadi. Bu yunon-fors
urushlaridagi g‘alabalar va Peloponnes urushlari orasidagi qisqa mo‘tadillik va
ko‘tarilish davri edi. Buning ustiga hatto o‘sha davrda ham mo‘tadillik nisbiy edi,
ko‘tarilish esa qulash tendensiyalariga to‘la edi. Forslar bilan to‘qnashuvda
yunonlarning ozod fuqarolar jamiyati forslar despotiyasidan ustun ekanligini
ishonch bilan isbotlab berishdi. Shu bilan birga yunon-fors urushlari xo‘jalikning
kuchli quldorlik shakllarini rivojlantirgan holda fuqaroviy jamoalarda ijtimoiy va
egalik manfaatlarini o‘sishiga yordam bergan. Shuningdek, ular umumiy
ozodlikning qudratli himoyachilari bo‘lgan Afina va Spartani oldingi qatorlarga
olib chiqdi. Qadimgi Yunonistonda, aslida shahar davlatlar orasida asosan ikki
qarama-qarshi kuch mavjud bo‘lgan. Bir tomonda Sparta Janubiy Yunonistonning
katta qismlari bo‘yicha konservativ polislarni birlashtirgan holda mil. avv. VI
asrdayoq Peloponnes ligasining tashkilotchisiga aylangan edi. Boshqa tomonda
keyingi yuz yillikdagi yirik birlashma - Delos, yoki savdo aloqalari jihatida
umumiylashgan dengizbo‘yi va orol polislarining katta qismini birlashtirgan va
forslarga qarshi kurashda o‘sha kuchlarni birlashtirishni ko‘zlagan Afina dengiz
ittifoqini mavqei ortib borardi. Peloponnes ligasining yadrosi konservativ, agrar
tipga mansub bo‘lgan, asosan savdo-iqtisodiy aloqalarga moslashgan doriylar
jamoalari edi. Har jamoa o‘z sardorining tashabbusiga bo‘ysungan holda ta’sir
doirasini saqlab qolish va kengaytirishga intilgan va raqobatchi guruhlar
muvaffaqiyatlarini obdon kuzatib borgan. Ikki ittifoq o‘rtasidagi bu raqobat- o‘z
o‘rnida mil. avv . V asrda Yunoniston jamiyatida shunday siyosiy qarama-
4
Фукидид.История Пелопонесской войны".1991
22

qarshilikka aylanganki, u umumiy katta ichki mojaroni, Peloponnes urushi (mil.
avv. 431-404-yy) ni keltirib chiqargan. Bunda birinchi o‘rinda, Afina tashabbuskor
tomon sifatida namoyon bo‘ladi. Tez rivojlanib borayotgan iqtisodiyot va unga
asoslangan ijtimoiy harakatlarga bo‘lgan ehtiyoj afinaliklarni o‘z ta’sir doirasini,
hududini kengaytirishga, xom-ashyo va resurslarini ko‘paytirishga undagan. Afina
bilan dengizda raqobatini olib borgan doriylarning savdo shaharlari, eng avvalo,
Megara va Korinf, shuningdek butunlikni saqlab qolish g‘amidagi katta yer
egalarining barchalari Spartaga murojaat qilishardi.
O‘z navbatida Sparta ham Peloponnes ligasida siyosiy yaxlitlikni saqlab
qolishni xohlardi. Afinaning V-asrning 50-yillarida Istma va o’rta Yunonistonda o‘z
kuchini o‘rnatishga bo‘lgan harakatlari oxir oqibat uning Sparta bilan qurolli
to‘qnashuviga olib keldi. Bu birinchi yoki kichik Peloponnes urushi nomini olgan
harbiy to‘qnashuvlar (mil. avv. 457-446-yy.) o‘ziga xos kuchlarni sinash voqeasi
bo‘ldi. U ikki tomonga ham muvaffaqiyat keltirmadi; shunchaki navbatdagi
urushga tayyorgarlik vazifasini o‘tovchi qisqa vaqt bo‘lgan “Olttiz yillik” tinchlik
sulhi bilan tugadi. Urushning sababi Afina va Sparta o‘rtasida Yunonistonda
gegemonlik qilish uchun olib borilgan kurash hisoblanadi. Shuningdek, boshqa
tomondan Korinf va Megara o‘rtasidagi savdo raqobatlari dastlabki mojarolarni
keltirib chiqargan edi. mil. avv. 433-yilda Kerkira va materik orasidagi havzada
kerkiraliklar va korinfliklar o‘rtasida jang bo‘lganda Afina floti unga aralashib
kerkiraliklarni mag‘lubiyatdan saqlab qoladi. Shunday qilib Korinf va Kerkira
o‘rtasidagi tortishuv Afina va Korinfning bir-biriga qarshi qurollanishiga sabab
bo‘lgan. Bu orada Xalkidika yarimorolidagi Potideya tufayli ikkinchi mojaro kelib
chiqdi. Korinfliklar tomonidan asos solingan Potideya Afina dengiz ittifoqi
tarkibiga kirgan. mil. avv. 430-yillarda afinaliklar tomonidan ittifoq to‘lovi
summasining oshirilishi va Xalkidika shaharlari ustidan qattiqroq nazoratning
o’rnatilishi potideyaliklarning Peloponnes ittifoqiga yaqinlashish yo‘llarini
qidirishiga olib keldi. Mil. avv. 433-yilda Afinadan ochiqchasiga ajralib chiqqan
23

Potideya yordam so‘rab Korinf va Peloponnes ligasiga murojaat qildi.
Peloponnesdan Potideyaga ikki ming ko‘ngillidan iborat otryad yetib keldi.
Afinaliklar o‘z o‘rnida mil. avv. 432-yilning bahorida qo‘zg‘olon qilayotgan
shaharga yirik harbiy qo‘shin yubordi. Nihoyat, uchinchi falokat ham qo‘shildi:
afinaliklar Megara ustiga yurish qilishdi. Afinaliklar Megaraga Peloponnes ittifoqi
bilan aloqalarni uzishni talab qilib, bosim o‘tkaza boshlaydi. Bu bosim hech
qanday natija bermagach esa megaraliklarga Afina portlari va Afina ittifoqi
shaharlariga kirish va savdo qilish taqiqlab qo‘yildi. Potideya va Megaraning
Peloponnes ittifoqidan ularni qo’llab-quvvatlashini so‘rashi va korinfliklarning
afinaliklarga qarshi darhol chora ko‘rilishini talab qilishi Spartaning hal qiluvchi
qadamni tashlash istagini uyg‘otdi. Mil. avv. 432-yilning kuzida spartaliklar xalq
yig‘ini afinaliklarni “o’ttiz yillik” tinchlikni buzganlikda aybdor deb qaror
chiqardi. Birozdan so‘ng Afinaga qarshi urush boshlashga qaror qilgan Peloponnes
ittifoqi a’zolarining Spartada yig‘ini bo‘lib o‘tdi. Yilning kech payti bo‘lgani uchun
urush darrov boshlanmadi tomonlar qishni kuchlarni to‘plash va ikki tomonlar
diplomatik hujjatlarni tayyorlashga sarflashdi. Spartaliklar Potideya qamalini bekor
qilish, Eginaga mustaqillik berish, megaraliklar haqidagi qarori bekor qilish va
nihoyat, Afina qo‘li ostidagi barcha yunon shaharlariga ozodlik berish kabi
talablarni qo‘yadi. Biroq u bilan birga Spartaning boshqa talablari ham rad qilindi.
Afinaning yon bosmasligi undagi ichki vaziyat bilan izohlanadi. V-asrning 30-
yillaring oxiriga kelib Afinadagi siyosiy vaziyat keskinlasha boshladi. Oxirgi 10 yil
davomida mamlakat boshqaruv kemasini mutlaq o‘zi boshqarib kelayotgan
Periklning holati kuchsizlandi. Periklning avtoritar pozitsiyasi turli qatlamlar
oligarx va demokratlar muxolifati asta kuchayib borayotgan guruhlar orasida
norozilikni keltirib chiqargan edi. Urush arafasida Afina piyoda qo'shinlari 30
mingdan ortiq edi. Ulardan 13 mingtasi goplitlar, 1200 tasi otliqlar, 16 mingtasi
gamizon jangchilari bo‘lgan. Flot 300 ta suzishga tayyor turgan trieralar va ularga
qo‘shilishi kerak bo‘lgan ittifoqdosh xioslik, lesboslik va kerkiraliklar
eskadralaridan iborat edi. Afina dushmanlarining kuch va imkoniyatlari nisbatan
24

ishonchsizroq ko‘rinardi. To‘g‘ri, Peloponnes ittifoqi piyodalar qo‘shinini 60 ming
kishiga chiqarishi mumkin edi. Biroq peloponnesliklar floti afinaliklarnikidan ikki,
uch marta kam edi.
Agrar polislarning moliyaviy imkoniyatlari afinaliklarniki bilan hatto tenglasha
olmasdi. Peloponnesliklar Attika ustiga hujum qilishni rejalashtirar edi. Ular
odamlar urushga jalb qilinishi mumkin bo'lgan qishloq xo‘jaligi hududlarini
yakson qilib, birinchi jangdayoq urushni yutib chiqmoqchi bo‘ldilar. Periklning
rejasi quruqlikda Afinaning o‘zini va boshqa qal’alarni himoya qilish bilan
cheklanish, faol operatsiyalarni esa dengizda olib borishdan iborat edi. Peloponnes
qirg‘oqlarini qurshab olib, qo‘shinlarni kiritib va tobe aholida qo‘zg‘olon uyg‘otish
bilan afinaliklar o‘z dushmanlari davlatining qulashi va yakson bo‘lishiga umid
qilishadi.
Arxidam urushi va mustahkam bo‘lmagan у arashuv. mil. avv. 431-yilning
bahoriga kelib tomonlar tayyorgarlikni tugatishdi. Urush harakatlari fivaliklarning
Afinaga ittifoqdosh bo‘lgan beotiylar shahri Plateyaga kutilmagan hujumi bilan
boshlandi, lekin fivaliklar otryadi tor-mor etildi. Asirga olingan jangchilar qatl
etildi. Ular orasida ko‘zga ko‘ringan fivalik aristokratlar ham bor edi. Javob
tariqasida katta Peloponnes qo‘shinlari yoz oyi boshida Attika hududiga kirib
bordi. Peloponnesliklarga spartalik hukmdor Arxidam qo‘mondonlik qildi. Shuning
uchun ham Peloponnes urushlarining butun birinchi davrini mil. avv. 421-yilgacha
Arxidam urushi deb atashadi. Dushmanlarning hujumi qishloq aholisini shaharga
ko‘chib, uning devorlaridan panoh topishga majbur qildi. Ammo, Perikl
dushmanning ustun qo'shinlari bilan ochiqdan-ochiq jangga kirish tavakkal ekanini
anglab turardi va shuning uchun yurtdoshlarini bunday to‘qnashuvdan saqlab
qolishni uddaladi. Attikaning shimoliy qismini bo‘m-bo‘sh qilgach, Arxidam tezda
o‘z qo‘shinini Peloponnesga qaytarib olib ketdi, afinaliklar esa jonli kuchlarini
saqlab qolishdi. Bu orada Afinaning floti Peloponnes bo‘ylab tekshiruv, reyd
o‘tkazib ulgurgandi. Afinaliklar qirg‘oqbo‘yi hududlarini bo‘shatib, ularni
o‘zlarining Kefalleniy orollari itiifoqiga birlashtirishdi hamda Korinfning bir
25

koloniyasini ham qo‘lga kiritishdi. Undan tashqari, afinaliklar ikkita qaqshatqich
operatsiyani amalga oshirishdi: Eginadan spartaliklarni qo‘llab-quvvatlagani uchun
mahalliy aholi quvg‘in qilindi va u yerga Afina koloniyalari joylashtirildi, yil
oxiriga borib esa Megaraga yurish qilindi. Mil. avv. 430-yilda peloponnesliklar
Attikaga takror yurish qildi; bu safar Arxidam ancha ichkariga kirib bordi va
mamlakatda deyarli bir yarim oy qolib ketdi. Dushmanlar yana ekinlarni yo‘q
qilib, Afina dehqonlarining uylarini yoqib yuborishardi. Qishloq xo‘jaligi
hududlarining vayron etilishi afinaliklar uchun og'ir zarba bo‘ldi, ammo undan
ham yomoni shundaki, Pirey bandargohi, so‘ngra Afinaning o‘zida ham vabo
tarqaldi. Uncha katta hududga ega bo‘lmagan va oddiy gigiena shart-sharoitlari
mavjud bo‘lmagan bu shaharda 200 minggacha odam to‘plangan edi. Epidemiya
aql bovar qilmas darajada. tez tarqalib borardi. Fukididning guvohlik berishicha,
jang salohiyatiga ega bo‘lgan armiyaning to‘rtdan bir qismi halok bo‘ldi. Bundan
tashqari Afina xalqining ma’naviy ahvoli og‘irlashib, ishonchsizlik kayfiyati avj
olib borardi. O’sha vaqtning o‘zidayoq Perikl floti yordamida Peloponnes atrofida
yana reyd o‘tkazdi, biroq shimoliy va sharqiy sohildagi bir nechta punktlarning
vayron etilishidan boshqa natijaga erishilmadi. Keyin flot va qo‘shin Xalkidika
qirg'oqlariga yo‘naltirildi, lekin bu yerda afinaliklarning harakatlari epidemiya
tufayli mutlaq cheklangan edi. Kasallik yangi qo‘shilgan jangchilarning uchdan
birini nobud qildi va mil. avv. 432-yildan beri Potideyani qamal qilib kelayotgan
Afina qo‘shinlariga o‘tdi. Bu ham muvaffaqiyatsizliklar natijasida Perikl siyosiy
jihatdan quladi.
Mil. Avv. 430-yilning yozida navbatdagi mehnat yili uchun strateglar tanlash
saylovida oxirgi 15 yil ichida birinchi bo‘lib u Afinadagi eng muhim bu lavozimga
saylanmadi. Ammo Periklning chetlatilishi Afinada siyosiy oqimning o‘zgarishiga
olib bormadi. Sparta bilan muzokaralar olib borish haqidagi taklif va urinishlar tez
orada qoldirildi: ikkala tomon ham yon bosishni xohlamasdi, urush davom etdi.
Mil. Avv. 430/29-yilning qishida afinaliklar holati biroz yaxshilandi: ular nihoyat
Potideyani qo‘lga kiritishdi; Afina floti Korinf ko‘rfaziga kirib borib, Korinfni
26

qamal qila boshladi. Afinada siyosiy vaziyat biroz yengillashadi. Perikldan ayblari
olib tashlanib, u yana strateg etib tanlandi. Lekin bu mashhur afinalik
siyosatchining so‘nggi zafari edi: mil. avv. 429-yilning kuzida uning o‘zi
shafqatsiz kasallikning qurboni bo‘ldi. Perikldan so‘ng Xalq yiginida Kleon ancha
ko‘zga ko‘ringan edi, lekin u shunchaki demagog (baland parvoz so‘zlar, va’dalar
bilangina cheklanadigan siyosiy arbob) edi; harbiy ishlarga esa Perikl davrasidan
bo‘lgan Nikey ismli aslzoda strateg boshchilik qilardi. Tashabbuskor sardorning
yo‘qligi darrov sezildi: mil. avv 429-yilda afinaliklar bironta ham faol harbiy
yurishlarni amalga oshirishmadi. Ammo dushman tomon dadil harakat qilardi:
peloponnesliklar Plateyani qamal qilishni boshlab g‘arb tomonga ikkita:
quruqlikda — Akarnaniyaga, dengizda esa - Navpaktdagi Afina flotiga qarshi
hujum uyushtirishadi.
To‘g‘ri, ikkala harakat ham omadsizlik bilan tugadi, biroq peloponnesliklarning
dengizda ancha faol ekanligi namoyon bo‘ldi. Mil. avv. 428-yil afinaliklar uchun
og‘ir sinovlar yili bo‘ldi. Spartaliklar yana Attikaga hujum qilishdi va deyarli
darhol shu voqeadan keyin muhim orol Lesbosda qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bu
orolning ajralib chiqishi Afinaning Egey dengizini shimoli-sharqiy qismida
hukmronligini xavf ostida qoldirardi. Afina xalq yig‘inida bosh ko‘targan
lesbosliklar harakati bostirildi. Lesbos shaharlari (sodiq qolgan Metimnadan
tashqari) o‘z mustaqilligi va flotidan mahrum qilindi, qatl hukmi faqatgina
qo‘zg‘olonning eng faol ming nafar ishtirokchilariga berildi. Lesbos yerlarining
sezilarli qismi esa 2700 ta Afina kolonistlariga bo‘lib berildi. Lesbos va
Kerkiradagi voqealar Afina himoyasining kuchsiz tomonini ko‘rsatib qo‘ydi.
Separatchilik harakatlari va davlat qulashining ehtimoli kuchayib borar edi.
Afinaliklar o‘z manfaatlari yo’lida olib borgan urush ittifoqchilarning noroziligini
keltirib chiqardi, xolos. Shu bilan birga, Afinaning hatti-xarakatlari ittifoqdosh
shaharlarda noroziliklarni keltirib chiqardi. Natijada Peloponnes urushlari xususiy
jangovar to'qnashuvdan ko‘ra ko‘proq butun yunon ijtimoiy-siyosiy nizosiga
aylanib borar edi. Mil. avv. 427-yilning kuzida strateg Laxet 20 ta kema bilan
27

Sitsiliyaga suzib ketdi. U ulkan ulkan zafarlar quchdi. Shu tariqa Messapa
afinaliklar tomoniga o‘tdi. Mil. avv. 426-yilda muvafaqqiyatdan ruhlangan
afinaliklar spartaliklarni muzokaralar boshlashga urinishini rad etganlaridan so‘ng
mil.avv. 425-yilda spartaliklar 5-marta Attikaga hujum qilishdi. Bu orada
afinaliklar Sitsiliyaga 40 ta kemadan iborat yangi eskadrani yuborishdi.
Ekspeditsiyaga bosh etib mohir strateg Demosfen tayinlandi.
U dushmanga sezdirmasdan Messeniyaning g‘arbiy sohilidagi Pilos
bandargohiga tushdi va u yerda uncha katta bo‘lmagan otryad bilan qolib himoya
qo‘rg‘oni qura boshladi. Afinaliklarning Messeniyaga doimo ilotlarning bosh
ko‘tarishiga tayyor bo‘lgan mamalakatga o‘rnashib olishi spartaliklarni Attikaga
yurishini darrov to‘xtatishga majbur etdi.
Demosfenni tashqi dunyodan uzib qo‘yish maqsadida spartaliklar Pilos
bandargohiga boradigan yo‘lni to‘sib qo‘yadigan Sfakteriya orollarini egallashadi.
Shu vaqtda Sitsiliyaga yuborilgan Afina floti yetib keldi. Afinaliklar Peloponnes
eskadrasini yakson qildi va spartaliklarning Sfakteriyadagi garnizonini qamalga
oldi. Spartaliklar tinchlik muzokaralarini olib borishni taklif qilishdi. Nikeyning
guruhi, aftidan, bu taklifni qabul qilishga moyil edi, lekin Kleonning partiyasi
bunga rozilik bermadi. Mil. avv. 424-yilda afinaliklarning yangi hujumi bilan
boshlandi: Nikey Lakon sohillari yaqinida joylashgan Kifer orollarini qo‘lga
kiritdi, boshqa strateglar esa megaralik demokratlar bilan til biriktirib Megaraning
bandargohi Piseyani qo‘lga kiritishadi. Bu Afina zafarlarining eng yuqori nuqtasi
edi, biroq g‘alabadan mast bo'lgan Megaradagi afinaliklar shunday natijaga
Beotiyada ham erishmoqchi bo'ladilar. Afina qo‘shinlarining Beotiyadagi
harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
O'sha vaqtda afinaliklar uchun shimoldagi vaziyat keskinlashdi. Yosh spartalik
qo‘mondon Brasid ajoyib g‘oyani ilgari surdi. U Frakiyada yangi front ochish,
Afinadan norozi ittifoqchilarni o‘z tomoniga og'dirib shu yo‘l bilan Afinaga
qaqshatqich zarba berish rejasini tuzadi. Brasid ilotlar va yollanma jangchilardan
uncha katta bo'lmagan otryad tuzib, Xalkikka yetib keldi. Makedoniyalik hukmdor
28

Perdikka darhol Sparta tomonga o'tdi. Brasid Afinaning shimoldagi
hukmronligining poydevori bo'lgan Amfiopol shahrini qo'lga kiritdi.
Afinaliklarning Beotiya va Frakiyadagi mag'lubiyatlariga yana bittasi qo'shildi:
afinaliklarning faolligidan qo'rqqan Sitsiliyadagi yunon shaharlari ichki urushlarni
to'xtatish haqida kelishib olishdi va Afina floti oldiga kelgan joyiga qaytib ketish
shartini ko'ndalang qo'ydi. Bu ketma-ket muvaffaqiyatsizliklar harbiy partiyaning
obro'sini zaiflashtirib qo'ydi. Sparta bilan tinchlik haqida muzokaralar boshlanadi.
Yil tugashi bilan Kleon urush harakatlarini qayta tiklab, uning o'zi shimolga
yurishga boshchilik qildi va qisqa muddat ichida boy berilgan punktlar ustidan
Afina nazoratini qaytardi. Lekin Amfipolga ketishda Kleonni Brasid qarshi oldi va
Kleon mag'lub bo'ldi. Afina mag'lubiyatga uchradi Kleonning o'zi esa jangda halok
bo'ldi.
Spartaliklar kam talofot ko'rishdi, lekin nobud bo'lganlar ichida Brasidning o'zi
ham bor edi (mil. avv. 422- yil). Jang qilayotgan ikkala tomonning sardorlarini bir
vaqtdagi o'limi yana tinchlik muzokaralari uchun yo'l ochadi. Ikki tomon ham 10
yillik urush davomida bir-birini yengish mumkin emasligiga ishonch hosil qildi.
Afinada moliyaviy va odam resurslari sarflanib bo'lgan edi. So'nggi mag'lubiyatlar
dengiz qo'shinlarini ancha kuchsizlantirib, g'alabaga bo'lgan ishonchini so'ndirdi.
Bunday sharoitda mil. avv. 421-yil bahorida Sparta va Afina tinchlikka erishdi.
Tomonlar urushdan avvalgi vaziyatga qaytib, afinaliklar Pilos va Kiferani,
spartaliklar-Amfipolni qaytarib berishga kelishib oldilar. Afinadan ajralib chiqqan
Xalkidika shaharlari o‘z mustaqilligini saqlab qoldilar, ammo afinaliklarga dastlab
belgilangan hisobda o‘lpon to‘lab turish majburiyati belgilandi. Barcha asirlar
kelishilgan holda almashildi. Bu tinchlik tantanali ravishda 50 yilga qabul qilindi.
Bu kelishuv uning afinalik tashabbuskori Nikey sharafiga “Nikey sulhi” deb ataldi.
Mil. avv. 421-yilda tuzilgan kelishuv unchalik mustahkam bo‘lmagan yarashuv
edi. Sulhni tuzgan ikki davlat uning shartlarini bajarishga unchalik shoshilmadilar.
Sparta Amfipolning Afinaga qaytarib berilishini ta’minlamadi (ular shunchaki o‘z
qo‘shinlarini shahardan olib chiqib ketdilar, biroq shahar mustaqilligini saqlab
29

qolgan edi), afinaliklar ham o’z o’rnida Pilos va Kiferani qaytarishga
shoshilmadilar. Na Potideya va Kerkira, shuningdek, Afina qo‘l ostida qolib
ketganiga sira ko‘nika olmagan Korinf, va Xalkidika shaharlari Nikey tinchlik
sulhini tan olmadilar. Bu orada Afinada tinchlik tarafdori bo‘lgan partiyaning
xursandchiligi uzoqqa cho‘zilmadi. Periklning jiyani bo‘lgan Alkiviad urush
tarafdori edi.
Mil. avv. 420-yilda Alkiviad birinchi strateg etib tayinlandi va o‘shandan
boshlab o‘z davlatining siyosatiga ta’sir ko'rsatib, uni urush tomon yaqinlashtirdi.
Afinada urush kayfiyatiga qaytayotganligini uning mil. avv. 420-yilda Argos,
Mantineya va Elida bilan ittifoqqa kirishi guvohlik beradi. Natijada Korinf
Spartaga qarshi ittifoqdan chiqib, u bilan yaqinlashib oldi. Mil. avv. 419-yilda
Afina va Argos Epidavrga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Epidavrga
spartaliklar yordamga kelishdi, mil. avv. 418-yilda esa vaziyat Sparta va Afina
yordam berayotgan o‘sha Peloponnes ittifoqi o‘rtasida ochiq urush bo‘lishigacha
yetib bordi. Nikeyning noto‘g‘ri harakatlari va qaror qabul qila olmaslik qobiliyati
tufayli Afina yomon ahvolda edi. Sparta Montineya yaqinidagi jangda
dushmanlarini yer bilan yakson qildi va butun Peloponnesda o‘z gegemonligini o
‘rnatdi. Bu Afinada siyosiy inqirozga olib keldi: Giperbolning tashabbusiga ko‘ra
demokratiya siyosiy arboblarni ostrasizmga (qadimgi Yunonistonda sodiq
bo’lmagan fuqarolarni quvg‘in qilish) hukm qildi. Keyingi yillarda Afinada hal
qiluvchi rolni Nikey va Alkiviad o‘ynadi. Mil. avv. 415-yilda bir nechta tashqi
siyosiy zafarlardan keyin Sitsiliyaga ajoyib ekspeditsiyani uyushtirishga kelishildi.
Afina harbiy harakatlarni qayta boshlashni boshladi. Afina dengiz ligasining
ulkan imkoniyatlariga ega bo'lib, ular miloddan avvalgi 415-yilga kelib moliyani
tiklashga, g'aznani zarur mablag'lar bilan to'ldirishga, birinchi navbatda, forslarni
ko'paytirishga muvaffaq bo'ldilar, yangi flot va goplit otryadlarini jihozladilar va
o'zlarini urushni davom ettirishga etarlicha tayyor deb hisobladilar. G'arbiy
yo'nalish yana asosiy strategik yo'nalish sifatida tanlandi va bu bejiz emasdek
tuyuldi. Axir, Afinaning Egey havzasidagi pozitsiyalari hali ham hukmron edi va
30

Sparta ularni buzishni xayoliga ham keltirmadi. Ammo G'arbda vaziyat qiyin edi.
Arxidamus urushi paytida Afina Gretsiyaning g'arbiy hududlarida bir qator
mustahkamlangan nuqtalarni yaratdi: Kerkira Afinaga butun dengiz yo'li bo'ylab
Magna Gretsiyaga kuchli mavqeni taqdim etdi. Miloddan avvalgi 421-yilgi tinchlik
shartnomasiga zid Afina hech qachon Sitera va Pilosni Spartaga qaytarmagan. Shu
bilan birga, Afina Sparta va Korinf o'rtasida Nikey sulhini tuzish bilan bog'liq
kelishmovchiliklardan foydalanishga umid qildi (Korinf, shuningdek, Boeotiya
tinchlik o'rnatilishiga keskin e'tiroz bildirdi va Spartadan noroziligini aniq
ko'rsatdi.), Sparta Sitsiliya ishlariga aralashmaydi degan umidda. Janubiy Italiya va
Sitsiliyada o'z hukmronligini o'rnatish bo'yicha uzoq yillik rejani amalga oshirish
uchun yetarlicha qulay bo'lgan vaqtni hisobga olgan holda, Afina Sitsiliyaga borish
uchun ulkan flot va kuchli armiya tayyorlay boshladi (miloddan avvalgi 415-413
yil). Hammasi bo'lib, Sitsiliya kampaniyasi 200 dan ortiq trirema, 10 ming goplit
va 28 ming yengil qurollangan askarlar va eshkakchilar qatnashdilar. 5
Mil. avv. 416-yilda Sitsiliyaning kichik bir shahri Egesta o‘z qo‘shnisi, qudratli
Sirakuza qo‘llab-quvvatlab turgan, doriylarning Selinuntiga qarshi kurashda
Afinadan yordam so‘raydi. Afina savdogarlarini Sitsiliyaning hosildor yerlari
o‘ziga jalb qilgan bo‘lsa, dengizchi va eshkakchilarni uzoq sayohat o‘ziga tortardi.
Xalq yig‘ini katta flot va qo‘shin yuborishga qaror qildi. Tashqaridan qaraganda bu
Egestaga ko‘rsatiladigan yordam edi, aslida esa ular Sirakuzaga qarshi kurashib,
butun Sitsiliyani egallab olishmoqchi edi. Bu ekspeditsiya uchta strateg - Alkiviad,
Nikey va Lamaxga bo'lib berilgan edi. Mil. avv. 415-yilning bahoriga kelib
hammasi tayyor bo‘ldi va 6 mingdan ortiqroq jangchi joylashtirilgan ulkan armada
urushga shay holatda Pirey portida jamlandi. Ammo suzib ketish oldidan
boshlangan barcha harakatlarga soya solgan noxushlik sodir bo‘ldi. Bir kechada
Afinada qandaydir bezorilar hamma narsalarni - savdo va sayohat xudosi Germes
tasvirlangan tosh ustunlarini buzib ketishadi. Ammo, bu voqea ko‘pchilik
tomonidan shunchaki bir necha ichib olgan yoshlarning bezoriligi emas, balki
5
V.I. Kuzishchin."История Древней Греции" 2005.
31

fitnachilarning demokratiyaga qilgan tahdid da’vati sifatida qabul qilindi. Bunda
Alkiviad shubha ostiga olindi. O’z navbatida Sitsiliyada afinaliklarni yaxshi kutib
olishmadi: Naksos darvozalarini ochdi, lekin katta kuch bilan kirishga to‘g‘ri keldi.
Bu ikki shaharda o‘rnashib olgach afinaliklar Sitsiliya qirg‘oqlaridan ichkariga
suzishdi. Afinaliklarning asl maqsadi ko‘pgina sitsiliyaliklarga ayon bo‘lib bo‘lgan
edi. Bu orada Afinada “muqaddas marosim” tergov ishlari davom etardi.
Alkiviadga qarshi ish ochildi va uni Afina sudiga olib kelish uchun Sitsiliyaga
maxsus kema yuborildi. Alkiviad kelganlar bilan yo‘lga tushdi, ammo yo‘lda
kemadan qochib, qirg‘oqqa yashirinishga muvaffaq bo‘ldi. U suddan qochganligi
bilan o‘z aybini isbotladi. Afinada uni o’limga hukm qilishdi, ismini la’natlab,
mulkini musodara qilishdi. Bu esa voqealar rivojiga o‘z ta’sirini o’tkazmay
qolmadi. Bosh qo‘mondonga aylangan Nikey maqbul yo‘llar bilan harakat
qilmayotgan edi.
Mil. avv. 414-yilning bahorida afinaliklar Sirakuzaga yaqin kelib uni qamal
qila boshlaydi. Qish bo‘yi sirakuzaliklar shahar atrofida yangi himoya chizig‘ini
yaratishdi, kuchli qo‘shin to‘plab Peloponnes davlatlarining qo‘llab-quvvatlashi va
yordamidan bahramand bo‘layotgan edilar. Ular afinaliklarning qamal harakatlarini
yo‘qqa chiqarishni uddalashdi. Mil. avv. 413-yilning bahorida sirakuzaliklar
dengizda ham ancha jonli harakat qilishga o‘tishdi. Sirakuza yonidagi Afina
qo‘shinlari xavf ostida qolgandi. Bu orada Yunonistonning o‘zida ham urush qayta
boshlandi. Mil. avv. 414-yildayoq spartaliklar armiyasi Afinaning ittifoqdoshi
Argos yerlariga bostirib kirgan edi. Afinaliklar floti javob tariqasida Lakonika
qirg‘og‘iga hujum qiladi. Afinani tinchlik sulhini buzganlikda ayblab spartaliklar
qo‘shini shoh Agis qo‘mondonligida keyingi bahorda Attikaga bostirib kirishdi. Bu
paytga kelib Spartaga o‘tishga muvaffaq bo‘lgan Alkiviadning maslahatiga ko‘ra
ular Afina shimolidan 20 km uzoqlikda joylashgan Dekeleyani egallashdi va
Attikaning yarmini doimiy kuzatuv ostiga olishdi. Spartaliklar Afinaga qarshi
hamma operatsiyalarini Dekeleyadagi bazalariga tayanib olib borganliklari uchun
Peloponnes urushlarining bu bosqichini Dekeleya urushi deb ham nomlashadi.
32

Spartaliklar qo‘shinini Afinaga bu qadar yaqin ekanligi dahshatli tahdid uyg‘otardi.
Shunga qaramay afinaliklar Sitsiliyadagi kampaniyani davom ettirishardi.
Mil. avv. 413-yilning yozida ular u yerga yangi, avvalgisidek katta flot va
qo‘shinlarni mashhur Demosfen boshchiligida yuborishdi. Biroq Sitsiliya va
Peloponnesdagi ittifoqdoshlaridan yordam yetib kelishi natijasida sirakuzaliklar
bilan bo‘lgan ikkita jangda Afina floti mag‘lub bo’ldi. Afinaliklar Sitsiliya
janubiga yo‘l olishdi. Ularning bir qismi asirga tushdi, Nikey va Demosfenni esa
tinch holatdagi davlatga asossiz hujum qilgan qo‘mondonlar sifatida qatl qilishdi.
Afinaning Sitsiliyadagi mag‘lubiyati ulkan talofotli bo‘ldi. Shunchalik ko‘p odam
va kemalar yo‘qotilgan ediki, ularni yaqin yillar ichida tiklab olishning iloji yo‘q
edi. Afinaning eng muhim ittifoqdosh shaharlari - Evbeya, Lesbos va Xios -
yashirincha peloponnesliklar bilan aloqaga kirishishdi. Tez orada bu harakat butun
Ioniya va Elidani egalladi. Separatistlarni qo‘llab-quvvatlash uchun spartaliklarga
katta flot kerak edi. Biroq uni qurish katta mablag‘ni talab qilardi, spartaliklarda
esa bu mablag’ yo‘q edi. Shunday sharoitda Sparta Forslar bilan yaqinlashdi.
Sparta kerakli ko‘makni oldi, ammo ular Fors hukmdorining butun Kichik
Osiyoda, bir necha sohilbo‘yi yunon shaharlarini ham hisoblagan holda,
hukmronligi va hokimiyatini tan oldilar. Forslar Sparta yordamida o‘zining eski
dushmani Afina bilan hisobni tenglashtirib olish imkoniyatiga ega bo‘idi. Mil. avv.
411-yilning boshiga kelib Afina qo'li ostida Lesbos, Samos, Kos va ikki-uchta
Kichik Osiyo sohillaridagi shaharlar qoldi.
Barcha omadsizliklar natijasida mil. avv. 411-yili Afinada siyosiy inqiroz
yuzaga keldi. Sofist Antifont, Frinix hamda Pisandming sa’yharakatlari bilan butun
hokimiyat oligarxlarning 400 lar Kengashiga topshirildi. Oligarxiya g‘olib bo‘ldi,
ammo ularning g‘alabasi uzoqqa cho'zilmadi. Aholining katta qismi demokratik
an’analar davomchisi bo‘lgan Afinada oligarxik tuzumning mustahkam va uzoq
davom etishi uchun poydevor yo‘q edi. Oligarxlarning Samosdagi flot va qo‘shinni
o‘z nazoratiga olish harakatlari samarasiz bo‘ldi. Demokratiyaga moslashgan
jangchilar dengizchilar, eshkakchilar oligarxiya haqida eshitishni ham
xohlashmasdi. Afinadagi ichki inqirozdan foydalangan spartaliklar kanallarda
33

operatsiyalarni boshlab yuborishdi. Ularning paydo bo‘lishlarining o‘ziyoq Afina
ittifoqchilarining ajralib ketishi uchun yetarli edi. Afinaliklar uchun yana bir
dahshatli zarba Evbeyaning boy berilishi bo‘ldi. Evbeyaning boy berilishi Afinani
yangi inqirozga olib keldi: 400 lar hukumati quladi va boshqaruvga Feramenning
konservativ ruhdagi guruhi keldi (mil. avv. 411-yil kuz). Yangi yo‘nalish ishlab
chiqildi va yangi hukumat Alkiviadga amnistiya haqida qaror qabul qildi hamda
shu bilan flot bilan hamkorlikka yo‘l ochdi. Uchta ketma-ket jangda Alkiviad va
afinaliklar Peloponnes flotini yer tishlatishdi hamda suv yo‘llari ustidan deyarli
mutlaq nazoratni qo‘lga olishdi. Afinada bu g'alabalardan ruhlangan xalq bosh
ko‘tardi va mil. avv. 410-yil bahorda demokratik tuzum to‘laligicha tiklandi.
Muvaffaqiyatlarda Alkiviadning katta hissasi edi. Mil. avv. 407-yilda Alkiviad o ‘z
yurtiga qaytdi va Afina xalqi tomonidan yuksak kutib olindi. U quruqlik va
dengizdagi yakka qo‘mondon etib tayinlandi. o‘sha yilning so‘ngidayoq 100 ta
trieradan iborat eskadraga bosh bo‘lib Alkiviad Ioniyani zabt etish uchun yo‘lga
chiqdi. Bu orada spartaliklar o‘z flotlarini tiklab olishdi va Efesda afinaliklarni
ham deyarli o‘shanday eskadra kutib turardi. Sparta flotining qo‘mondoni mohir
sardkarda Lisandr edi. U Sparta flotining ta’minotini o‘z bo‘yniga olgan Kir
Kichkina bilan yaxshi aloqalar o‘rnatgan edi. Mil. avv. 406-yilning bahorida
Alkiviadning vaqtinchalik yo'qligidan foydalangan Lisandr Afina flotiga qisman
talofot yetkazdi. Bu orada Sparta floti 140 ta trieraga etdi. Afina floti Lesbosdagi
Mitelena bandargohida yakson qilindi. Mil. avv. 405-yilning bahorida Lisandr
boshchiligidagi Sparta floti Gellespontda urush harakatlarini boshlab yubordi.
Lisandr qulay fursatni poylab kutilmaganda afinaliklarga hujum qildi. Afina
kemalari qirg‘oqda ekipajsiz turar edilar va spartaliklar ularni osongina egallashdi.
Bu mag‘lubiyat afnaliklar uchun katta falokat edi. Endi ularda yo‘qotilganlarni
tiklab olishning hech qanday imkoniyati qolmagan edi. Afina davlatining taqdiri
hal bo‘lgan edi. Afina mulklari bo‘ylab Lisandr o‘z reydini boshladi. Ayrim
shaharlardan haydab chiqarilayotgan Afina garnizonlarining o’rniga o‘zinikilarni
joylashtirdi hamda oligarxlik hukumat —dekarxiya (10 lar komiteti) ni o‘rnatdi.
Mil. avv. 405-yilning kuzida Lisandr 150 ta kema bilan Afina yaqinida paydo
34

bo‘ldi. Bir vaqtning o‘zida shaharga ikki tomondan spartalik piyoda qo‘shinlar
yaqin kela boshlashdi. Mil. avv. 404-yilning bahorida qamaldagilarning ahvoli
chidab bo‘lmas darajaga keldi. Tinchlik tarafdorlari ustun kelishdi; Afina uchun
juda og‘ir sharoitlarda tinchlik sulhi tuzildi. Ular barcha tashqi mulklaridan
ayrilishdi. Afinaning tashqi siyosati butunlay Spartaga qaram bo‘lib qoldi. Mil.
avv. 404-yilning aprelida Lisandr Afinaga kirib bordi va darhol g’oliblar
xursandchiligida Uzun devorlar buzilishi boshlandi. Keyin Lisandr Samosga yo‘l
oldi. U yerda mahalliy demokratiya Afinaga chindan sodiq qolgan edi. Uzoq
muddatli qamaldan so‘ng samosliklar ham mag‘lub qilindi va shu bilan Peloponnes
urushi o‘z nihoyasiga etadi.
Afinada mil.avv. 411-404-yillardagi oligarxik to’ntarishlarda geteriya muhim
rol o‘ynadi. Sparta o‘z hukmronligini o`rnatishning tayanchi deb qarab, uni
qo`llab-quvvatladilar. Sparta Forslarning yordami bilan Kichik Osiyodagi yunon
sha- harlariga o‘z ta‘sirini kuchaytirdi. Afinada hokimiyatni oligarxlar bosib oldilar
(mil.avv. 411-yil) va ular Sparta bilan tezda tinchlik o’rnatish harakatini
boshladilar. Peloponnes urushining ikkinchi bosqichi Dekeley urushi (mil.avv.
415-404-yillar) deb ataldi. Spartaliklar Qora dengizga boradigan Yo`llardagi
bo`g`ozlarni bosib oldilar. Bu Afinani oziq-ovqat bilan ta‘minlashni qiyinlashtirdi.
Afinaning yunon dunyosidagi obro’-e‘tibori tushib ketdi. Yunonistonda Spartaning
gegemonligi o’rnatildi. Peloponnes urushlari davrida vaziyatga qarab, har ikki
tomonga yordam berib turgan, aslida Afina va Sparta munosabatlarini
keskinlashtirgan Forslar asta-sekin yunon polislarida o‘z ta‘sirini kuchaytirdi.
Aslini olganda, biror-bir yunon polisi bu urushdan foyda ko`rmadi, aksincha, bu
urush yunon polislarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tushkunligini tezlashtirdi.
Peloponnes urushlaridan yunon polislari ichida eng katta moddiy zararni
Afina ko`rdi. Attika dehqonlari xonavayron bo’ldi. Afinaning ichki va tashqi
savdosi to`xtab qoldi. U dengiz yo`llaridan mahrum bo`ldi. Afina dengiz
savdosidagi yetakchi mavqeini yo`qotdi. Kuchli dengiz flotidan mahrum bo’ldi.
Urush oxirida pul mablag’lari tugadi. Afinalik savdogar-hunarmandlar boshqa
yunon polis larining kuchli raqobatiga bardosh bera olmadi. Iqtisodiy tushkunlik
35

natijasida ishsizlik, ochlik yuz berdi va ijtimoiy norozilik kuchaydi. Afina dengiz
ittifoqi yemirildi. Sparta ham urushdan foyda ko`rmadi. U rasman butun yunon
shahar-davlatlari ustidan yetakchiga aylandi. Forslar urushdan so’ng ko’rsatgan
yordamlari uchun Spartadan Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini berishni talab
qildilar. Sparta bu talablarni bajarishdan bosh tortdi. Oqibatda Kichik Osiyoda har
ikki o‘rtada urush harakatlari boshlanib, bu urushda Sparta bir muncha yutuqlarga
erishdi. Forslar Spartaga qarshi yunon shaharlari Fiva, Argos, Korinf, Afina va
boshqa yunon polislari koalitsiyasini tuzdi. Natijada Korinf urushi (mil.avv. 399-
394-yillar) deb ataladigan urush boshlandi. Urushda spartaliklar mag`lubiyatga
uchradilar. Mil. avv. 394-yildagi Knid yonidagi jangda Sparta dengizdagi
ustunligini yo’qotdi. Bundan foydalangan Afina forslardan moliyaviy yordam olib,
o‘zining yangi harbiy flotini tashkil qildi. Afina Pirey atrofida mustahkam
devorlarni qurdi. Afinaliklar Egey dengizining shimoliy qirg`og`ida
mustahkamlanib, bo`g`ozlar ustidan o‘z nazoratlarini o‘rnatdilar.
Voqealarning bunday borishi fors podshosi Artakserks II ni qanoatlantirmadi. U
butun Yunonistonni zaiflashtirishni o‘zi uchun asosiy vazifa deb hisobladi.
Spartaga qarshi bo`lgan yunon shaharlari urush harakatlarida sezilarli yutuqlarga
erisha boshlashi bilan Artakserks II zaiflashib qolgan Spartaga moliyaviy yordam
ko`rsatdi. Fors podshosi Spartaga qarshi Afina, Fiva, Argos, Korinf, Megara va
boshqa polislarning birlashmasi g’alabasiga yo`l Qo`ymaslikka harakat qildi.
Cho`zilib ketgan urush harakatlari har ikki tomon kuchlarini keskin zaiflashtirdi.
Forslar aynan shuni istagan edi. Artakserks II har ikki tomonning yuzaga kelgan
vaziyatda Eronga tahdid tug’dira olmasligini bilib, hakam sifatida chiqdi. Uning
vositachiligida mil.avv. 387-yilda Antalkid tinchlik bitimi tuzildi. Tinchlik
shartlarini amalda forslar ishlab chiqdi. Unga ko`ra, Spartaning yunon dunyosidagi
yetakchiligi rasman tasdiqlandi. 6
Peloponnes urushida Spartaning g'alabasi va Afina dengiz kuchlarining yo'q
qilinishi miloddan avvalgi IV-asr boshlarida Bolqon Gretsiyadagi harbiy-siyosiy
vaziyatni tubdan o'zgartirdi. Egey dengizi havzasidagi Afina gegemonligi Sparta
6
Jahon tarixi. Uslubiy qo`llanma. Gukiston.2018-yil.32-34 betlar
36

hukmronligi bilan almashtirildi. Sparta oldiga ko pgina shaharlarga nisbatanʻ
ma lum bir siyosat ishlab chiqish, yunon dunyosida o zining siyosiy hukmronligini
ʼ ʻ
ta minlash vazifasi turardi miloddan avvalgi V-asrda ko'plab ittifoqchilar siyosiy
ʼ
rahbarlik qilishda bunday tajribaga ega emas edi. Afina joylashgan bo'lib, yunon
dunyosidagi gegemonligini harbiy kuch printsipiga asoslagan. Shuning uchun,
umuman olganda, Gretsiyadagi Sparta siyosati to'g'ridan-to'g'ri va tantanali
ravishda ajralib turdi va tez orada yangi mag'lub bo'lgan raqiblarini, xususan
Afinani va uning ittifoqdoshlarini, jumladan Korinf va Fibani begonalashtirdi.
Peloponnes urushining so'nggi yillarida spartaliklar "Yunon shahar-davlatlarining
erkinligi va muxtoriyati, ularning ichki ishlariga aralashmaslik" degan jozibali
shiordan voz kechdilar. Miloddan avvalgi 404-yildan keyingi birinchi oylarda
Sparta monarxi Lisander. spartaliklar tomonidan "ozod qilingan" shaharlarda
oligarxik pro-spartan dekarxiyalarini (o'nlar) o'rnata boshladilar va ularga
favqulodda vakolatlar berdilar. Ularning hokimiyatini ta'minlash uchun u
shaharlarda ularning qo'mondonlari, dekarxiyaning barcha faoliyatini
boshqaradigan o’nlar boshchiligidagi garnizonlarni qoldirdi. Ba'zi shaharlar
siyosatning ichki ishlariga bunday g'ayrioddiy aralashuvdan noroziligini
bildirganda, Sparta ularga qarshi haqiqiy jazo ekspeditsiyalarini boshladi. Shunday
qilib, masalan, Sparta demokratik Elisga qarshi chiqdi va Elisiyaliklarga ularning
tarafdorlari uchun yaxshi saboq berish niyatida edi.
Sparta diktaturasiga qarshi. Peloponnes ligasining barcha kuchlarini o'z ichiga
olgan ulkan armiya ikki yil davomida Elis hududini vayron qildi, hatto muqaddas
Olimpiya okrugi chekkasi va Olimpiya o'yinlari ishtirokchilari mashg'ulot
o'tkazgan mashhur gimnaziyani ham ayamadi. Elidiyaliklar spartalik shartlarini
qabul qilishga majbur bo'ldilar (miloddan avvalgi 401-400 yillar). Ular Traxin
(Janubiy Fesaliya) yaqinidagi Herakleani ham mag'lub etishdi. "Gerakleyaga
kelganida, - deb xabar beradi Diodor, - u (sparta qo'mondoni - V. K.) barcha
odamlarni yig'ilishga to'pladi va yig'ilganlarning hammasini qurolli otryad bilan
o'rab olib, qo'zg'olonchilarni hibsga oldi va ularning barchasini, besh yuz kishini
37

qatl qildi. Keyin u Etheyaga tutash hududlar aholisiga qarshi urush olib bordi, ular
Lakedemoniyaliklardan uzoqlashib, ularni eng og'ir ahvolga solib, ularni o'z
mintaqalarini tark etishga majbur qildi.
Ularning aksariyati bolalari va xotinlari bilan Fesaliyaga qochib ketishdi va
faqat besh yil o'tgach, Boeotiyaliklarning yordami tufayli qaytib kelishdi"
(miloddan avvalgi 399-yil). Tabiiyki, bu qo'pol aralashuv norozilikni keltirib
chiqardi. Shunday qilib, Sparta ittifoqchilari - Korinf va Fiba o'zlarining
gegemonlarining yirtqich jazo ekspeditsiyalariga militsiyalarni yuborishni
to'xtatdilar. Bu shaharlarda spartaliklarga qarshi kayfiyat kuchaya boshladi. Sparta
mag'lubiyatga uchragan Afinada o'z ta'sirini kuchaytira olmadi. Miloddan avvalgi
404-yilgi tinchlik shartnomasidan so'ng darhol Afinada hokimiyatga
spartaliklarning bevosita yordami bilan. O'ttizlikning oligarxik hukumati keldi, ular
demokratlarga qarshi qo'zg'atgan shafqatsiz terrori uchun "o'ttiz" zolim deb
atalgan."O'ttizta" zolimlar hukumati eng yomonlar boshchiligidagi Sparta
garnizonining yordamiga tayandi.
Spartaliklarning hukmronligi, Afinadagi zolimlarning shafqatsizligi Sparta
kuchsizlanib, uning raqiblari, xususan, Afina kuchaya boshlagan zahoti, forslarning
pozitsiyasi o'zgardi. Endi Spartaga katta moliyaviy yordam va diplomatik yordam
ko'rsatildi. Harbiy harakatlar uzoq davom etadigan vayronkor xususiyatga ega
bo'ldi, urushayotgan tomonlar bir-birlarini faqat zaiflashtirdilar, bu aslida Forslar
xohlagan narsa edi. Va tomonlar shu qadar zaiflashganki, ular forslar uchun jiddiy
xavf tug'dirmay qo'yganlarida, Fors shohi tinchlik o'rnatishda vositachilik qilishni
taklif qildi. Antalkis tinchligi (sparta vakili Antalkis nomi bilan atalgan) yoki
qirollik deb nomlangan va birinchi navbatda forslar uchun foydali bo'lgan bu
tinchlikka (miloddan avvalgi 387-yil) ko'ra Kichik Osiyoning ko'plab yunon
shaharlari Fors podshosi tasarrufiga o'tgan va ulardan bahramand bo'lgan. Yunon-
Fors urushlari tugaganidan beri ozodlik. Gretsiyani parchalanish va siyosiy
tartibsizlik holatida ushlab turish uchun Peloponnesdan tashqari barcha mavjud
ittifoqlar tarqatib yuborildi. Spartaga yunonlar uchun bu sharmandali shartnoma
38

shartlarini qo'riqlash mas'uliyati yuklangan edi, bu Yunonistondagi fors
manfaatlarini himoya qilishning bir turi. "Bunday sharoitlarda yunonlar tinchlikka
erishdilar, - deb yozgan edi Plutarx, "agar Yunonistonning xiyonati va
tahqirlanishini tinchlik deb atash joiz bo'lsa: hech bir urush mag'lubiyatga
uchraganlarga bu tinchlikdan ko'ra sharmandaliroq yuk yuklamadi. " Yunonistonda
o'zining gegemonligini yangilashga juda katta xarajat evaziga erishgan Sparta yana
oligarxik rejimlarni o'rnatishga, o'z garnizonlarini shaharlarda qoldirib, demokratik
shahar-davlatlarga qarshi kurashga kirishdi. Shunday qilib, spartaliklar o'z
kuchlarini namoyish qilib, demokratik Mantiniyani mag'lub etishdi va Phliuntga
hujum qilishdi. Hamma joyda oligarxik doiralarni qo'llab-quvvatlagan spartaliklar
o'z hukmronligining terrorchilik usullarini qo'llab-quvvatladilar. Miloddan avvalgi
382-yilda Shimoliy Yunonistonga yo'l olgan sparta otryadi to'satdan bexabar
Fibaga hujum qildi va mahalliy oligarxlarning yordamiga tayanib, ularni qo'lga
oldi va Tebanga joylashdi. akropol Antaltsidlar tinchligining barcha shartlarini
vijdonan bajargan shaharning xoinlik bilan bosib olinishi butun Gretsiyada
umumiy g'azabga sabab bo'ldi. Spartaliklar va ular qo'llab-quvvatlagan
oligarxiyalarning zo'ravonligi va zulmi, forslarning tantanali ravishda aralashuvi
butun Gretsiyada spartalarga qarshi kayfiyatni kuchaytirdi. 7
Peloponnes urushlari yakuni va oqibatlari. Peloponnes urushining asosiy
natijasi Afinaning Sparta bilan uzoq kurashidan so‘ng batamom mag‘lubiyatga
uchragani bo‘ldi. Afinaliklar mag‘lubiyatining ko‘plab sabablari bor edi. Avvalo,
Afinaning siyosati uning ittifoqdoshlarida norozilik uyg‘otdi. Afinaning qudratli
paytida ittifoqdoshlar foyda ko‘rar edi, biroq yetakchining kuchi va irodasi
sustlasha boshlaganda, ittifoq tarqaldi. Afinaning mag`lubiyatining boshqa sababi
urush rejasining noto’g’riligi edi: dengiz jangi bilan Spartadek kontinental davlatni
qulatib bo‘lmasdi. Afinaning qishloq xo‘jaligi hududlari bilan aloqalaming uzilishi
og‘ir oqibatlarga olib keldi. Bundan tashqari afinaliklarda mustahkam boshqaruv
yo‘qolgan edi, operatsiyalarni amalga oshirishda noma’qulchiliklar ham bor edi.
Bunga Sitsiliyaga uyushtirilgan ekspeditsiya misol bo‘la oladi, U barbod bo‘lgan
7
Yu.V. Andreev “ История Древней Греции ”. МОСКВА . « ВЫСШАЯ ШКОЛА ».2003
39

edi. Va nihoyat, Afinaning mag‘lubiyatiga Spartaliklarga forslarning moliyaviy
yordam ko‘rsatgani o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Bu yordam spartaliklarga qudratli flot
tuzib, afinaliklar eng kuchli bo‘lgan joyda dengizda ularni mag‘lub qilish imkonini
bergandi. Xo‘sh, spartaliklarning g‘alabasi yunon polislariga nima olib keldi?
Sparta urushni ellin ozodligini afinaliklar zulmidan qutqarish shiori ostida olib
borgan. Ammo, Spartani qo'llab quvvatlash va uning tarafida bo‘lish bilan
yunonlar aytarli hech nimaga erishishmadi. Afina gegemonligi o‘rniga Spartaniki
keldi, xolos.
Natijada Afinada demokratlar va oligarxlar qator kurashlar bo'lib o‘tdi.
Nihoyat, Afinada mil. avv. 403-yilning kuzida demokratiya qayta tiklandi. Biroq,
bu urushdan oldin Afinada hukm surgan o‘sha buyuk demokratiyaning soyasi edi,
xolos. Umuman olganda, yunonlar uchun Peloponnes urushining mohiyati salbiy
bo‘ldi. Yangi tinchlik va yangi boshqaruv tizimi avvalgidek mustahkam emasdi va
tez orada ellinlar yangi ichki nizolar, kelishmovchiliklar ichida qoldilar. Urush
fuqaroviy jamoalar o‘rtasida kelishmovchilikning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. U
kambag‘allar va boylar, shahar demosi va qishloq xo‘jaligi aristokratlari,
demokratlar va oligarxlar o‘rtasidagi munosabatlarni yanada keskinlashtirdi.
2.2 . Polis tizimining inqirozi.
Miloddan avvalgi V-asr so‘nggida yunon polislari uzoq davom etgan
tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolarning yopiq jamoasiga asoslangan yunon
polislarida endilikda yer mulkchilik munosabatlarida keskin o‘zgarishlar sodir
bo'ladi. Yerga ishlov berishdan keladigan daromaddan ko‘ra sudxo'rlikdan
olinadigan foyda o‘sib ketdi. Yerni sotish keng tarqaldi. Katta yer maydonlari
ayrim fuqarolar qo‘liga o‘tib qoldi. Kambag‘allashgan, yeridan ajragan fuqarolar
o‘z fuqarolik majburiyatini bajarmay qo‘ydilar. Mil. avv. V-asrda boylik ayrim
xususiy kishilar qo‘lida to‘plandi va ular o‘zlarining fuqarolik majburiyatini
bajarishdan bo‘yin tovlay boshladi. Ularning ko‘pchiligi o‘z mablag'larini dengiz
savdosiga qo'yib, o‘z polislaridan boshqa hududlarda katta-katta yer maydonlariga
egalik qila boshladilar. Endi ma’lum bir polis fuqarosi bo‘lish ahamiyatga ega
40

bo‘lmay qoldi. Bu davrda yunon polislarida davlat xo‘jaligining mavjud emasligi
hukumat g‘aznasiga daromad tushmasligi olib keladi. Polislarning moliyaviy
qiyinchiliklari uzluksiz urushlar, yollanma qo‘shinlarning keng tarqalishi hamda
harbiy ehtiyojlarga xarajatlarning muntazam ravishda o‘sib borishi bilan
qiyinlashdi. Demokratik polislarda lavozimlarga haq to‘lash, kambag‘al
fuqarolarga muntazam nafaqa berish tizimi bu qiyinchiliklarni yanada
chuqurlashtirdi. Avvallari Afina o‘z xarajatlarini ittifoqchilar hisobidan to‘ldirgan
bo‘lsa, mil. avv. IV-asrga kelib mulkdan olinadigan favqulodda soliq bilan qoplay
boshladi.
Mil. avv. V-asr so‘nggida meteklar va chet elliklarga alohida xizmatlari uchun
polis hududida yer va uylarga egalik qilish hollari tarqaldi. Polis tushkunligi
yollanma askarlarning tarqalishida ham ko‘rindi. Chunki, yer mulkidan ajrab,
qarzga botib, kambag‘allashib qolgan fuqaro qurol-yarog’ olishga mablag‘i yo‘q
edi. Endi u begonalar manfaati uchun jang qilishni xohlamas edi. Yunon
polislarining tushkunligi quldorlik tizimining inqirozi emas edi, chunki qulchilik
yanada rivojlandi. Mil. aw. IV-asrda polislar tizimida turli ijtimoiy tabaqalar
o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchaydi. Biror bir polis qandaydir mustahkam birlashuvni
tashkil qilish va unga rahbarlik qilish qobiliyatiga ega emas edi. Yunon polislari
endilikda iqtisodiy-siyosiy jihatdan to‘liq inqirozga yuz tutgan edi. 8
Bu jarayon fuqarolarning iqtisodiy manfaatlari tomonidan nazorat qilingan. Pul
savdosidan olingan daromad qishloq xo'jaligi mehnatidan olinadigan an'anaviy
daromaddan sezilarli darajada oshib ketdi. Bundan tashqari, yer "ko'rinadigan
boylik", uni shahar hokimiyati nazorat qilish oson, pul esa "ko'rinmas boylik"
toifasiga kiradi: fuqarolarning boylik darajasini hisobga olishdan yashirish oson.
Siyosat bilan liturgiyalarni o'tkazish yoki foyda uchun urush soliqlarini to’lash
bilan shug'ullangan ko'plab badavlat fuqarolar, yangi sharoitlarda ilgari sharafli
bo'lgan bu vazifalarni yuklaydi. "Ko'rinadigan mulk" ga egalik qilish foydasiz
bo'ladi. Yer uchastkalarini sotish amaliyoti keng tarqalmoqda. Shu munosabat
8
Yu.Krushkol. “Qadimgi dunyo tarixi “Toshkent. 1975-yil.
41

bilan, fuqarolik jamiyatining bir qismi barqaror daromad olish uchun uni ijaraga
berish uchun sezilarli yer uchastkalarini o'zlashtirmoqda. Biroq, ijara
munosabatlarida yersiz kambag'al fuqarolar, fuqaroligi bo'lmagan meteklar va o'z
egalari tomonidan ozod qilingan sobiq qullar ham ishtirok etadilar. Shu sababli,
aholining fuqarolik bo'lmagan qatlamlari endi qishloq xo’jaligining ilgari sharafli
kasbiga jalb qilingan, faqat polis fuqarolariga loyiq edi. Ma'lum bo'lishicha,
qashshoq, yersiz fuqarolar - ijarachilar fuqarolik bo’lmagan metikalar va ozod
qilinganlarga ijtimoiy jihatdan xavfli darajada yaqinlashib, yagona ijtimoly
guruhga aylanib qolishgan. Bundan tashqari, shuni takidlash joizki, miloddan
avvalgi IV-asrdan boshlab moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi. Polisda
yashovchi ayrim badavlat chet elliklar og'ir damlarda katta moddiy yordam
ko'rsatdilar. Buning chun milliy assambleya ularga uyga, yerga egalik qilishga
ruxsat berishi yoki hatto fuqarolik huquqlarini berishi mumkin edi.
Natijada mumtoz siyosatda talab etilgan fuqaro bilan mulkdor o’rtasidagi aloqa
izdan chiqdi va ilgari qat'iy nazorat ostida bo’lgan fuqarolar soni asta-sekin ortib
bordi. Inqiroz davrida ko'plab siyosatchilar qashshoq va yersiz fugarolarni moddiy
qo'llab-quvvatlash choralarini ko'rdi. "Ish o'rinlari" yaratish uchun jamoat ishlari
tashkil etildi. Biroq, ularning farovonligini yashilash uchun bu imkoniyat asosan
metikalar va ozod qilinganlar tomonidan ishlatilgan. Jamoat ishlarida
qatnashayotgan fuqarolar salmog'i kam edi. O'z mehnati orqali moliyaviy ahvolini
yaxshilashni istamaslik kambag'al fuqarolarning siyosatdan pul evaziga yashashiga
ishongan xudbinligi bilan izohlanadi. Biroq, kambag'allar tomonidan olingan
imtiyozlar ishlab chiqarish faoliyati uchun emas, balki istemolchi ehtiyojlari uchun
ishlatilgan. Shunday qilib, bunday choralar ijobiy natijaga erisha olmadi. Bu
jarayonlar fugarolarning ilgari buzilmagan polis birdamligini yo'qoldi.
Fuqaro-egalik munosabatlarining buzilishi fonida politsiya militsiyasining
asoslari buzildi. Urushlar paytida fuqarolar qo'shinlari o'z xonadonlaridan ajralgan,
ularning bir qismi janglarda halok bolgan, goplit qurollarini olishga qodir
bo’lganlar soni (klassik davrda goplit falangasi polis militsiyasining asosiga
42

aylangan) kamaydi. Jang taktikasi va harbiy texnika allaqachon professional
yondashuvni talab qilgan.goplitlar qadimgi yunonlarning og'ir qurollangan piyoda
askarlari bo'lib, dastlab polisning Fuqarolik militsiyasini tashkil qilgan.
Bu davrda fugarolarning harbiy xizmatga munosabatida yangi tendentsiya
yuzaga keldi. Yollanma askarlar instituti paydo bo'ladi. Kasb-hunar yollanma
askarlar harbiy ishlarda yaxshiroq o'qitilgan, ko'proq intizomli, oilaviy aloqalar
bilan bog'lanmagan va iqtisodiyot bilan bog'lanmagan. Ammo shu bilan birga,
yollanma askarlarda polis birdamligi xususiyatlari yo'q edi va kim ko'proq pul
to'lashi mumkin bo'lsa, o'z xizmatlarini ko'rsatdi. Yollanma askarlar siyosatdagi
ichki siyosiy vaziyatning keskinlashishiga, tashqi hududlarni qo'shib olishga da'vo
qilgan ko'plab siyosatlarning tashqi siyosatining tajovuzkorligining kuchayishiga
olib keldi. O'z vatandoshlarini talon-taroj qilish holatlari tez-tez uchrab turardi.
Politsiya militsiyasining roli pasaymoqda. Fuqaro-askar aloqasining buzilishi mana
shunday ayon bo'ladi. Klassik polisning yana bir asosi siyosiy tashkilot ham
sezilarli darajada o'zgardi. Xalq majlisi tarkibi va ishtirokchilarining kayfiyati
beqaror bo'lib qoladi miloddan avvalgi IV-asr boshlarida tashrif to'lovlari
kambag'al fuqarolar sonining ko'payishini va ularning siyosiy befarqligining
kuchayishini ko'rsatdi. Polis demokratiyasining asoslari yo’q qilinmoqda, xalq
yig'ilishining qarorlari ko'pincha fuqarolar jamoasining vakili bo'lmagan
siyosatchilar guruhlari manfaatlarini ko'zlab qabul qilingan. O'z vatandoshlarining
e'tirozlariga ko'ra sudlanganlarning mol-mulkini musodara qilish bilan
yakunlangan sud jarayonlari soni ko’paydi. Polis tizimining iqtisodiy asosi
mulkning qadimgi shakli xususiy mulkka qarab barqaror rivojlandi. Iqtisodiyotdagi
eng yangi hodisalar jamoa tamoyillari va o'zini o'zi ta'minlash, avtarkiya,
izolyatsiya bilan to’qnash keldi, chunki inqirozgacha polis iqtisodiyoti faqat
cheklangan savdo va hunarmandchilikni rivolantirishga imkon berdi. Iatisodiyot,
pul muomalasi va savdoning rivojlanishi polis avtarkiyasini barbod qildi. Qadimgi
mulk shakliga qarama-qarshi bo'lgan yetuk xususiy mulk klassik polis asoslarini
buzdi, uning qulashiga olib keldi. Siyosat tizimining inqirozi shunday belgilandi.
43

Klassik polis uchun mustahkam bo'lmagan fuqaroga jangchi aloqasi uzilib qoldi.
Politsiya hukumati tuzilmalari o'lim azobida edi. Bularning barchasi miloddan
avvalgi IV-asrning ikkinchi yarmida aniqlangan Gretsiya hayotidagi global
o'zgarishlarga olib keldi. Makedoniyaning zabt etilishi va keyinchalik ellinistik
davlatlar tizimining yaratilishi.

Xulosa
Bir oz tanaffus bilan 27 yil davom etgan qattiq o‘zaro Pellopennes urushi qoloq
Spartani iqtisodiy va siyosiy jihatdan hiyla taraqqiy etgan Afina ustidan g`alabasi
bilan yakunlandi.Afina demokratik hukumati bir qancha xatolarga yo`l qo`ygan bu
hatolar orasidagi eng og`iri Sitsiliya ekspidetsiyasi bo`lgan. Lekin Sparta hatto
Afinaliklar Sitsiliyada halokatga uchraganlaridan keyin faqat Forslarning yordami
bilangina Afinani yengishi mumkin bo`lgan. Shunday qilib Afinaning
mag`lubiyatiga Halqaro vaziyat ham yordamlashgan. Ammo Afinaning
muoffaqiyatsizligi ildizi Afina demokratsiyasining cheklanishida ham edi. Bu
demokratiya o’zi tuzgan Axiyda qullarigina emas balki o‘z ittifoqchilarini ham
eksplutatsiya to`lovchi gegemonga aylangan edi. Afina dengiz Ittifoqini vujudga
keltirgan sotsial iqtisodiy taraqqiyot keng birlashuvni polis doirasida cheklanib
qolinishi bartaraf qilishni talab etardi. Lekin Afina dengiz Ittifoqi buni bartaraf eta
olmagan, Peloponnes urushi Gretsiyani juda zaiflashtirib qo`ygan, uning iqtisody
potensialiga putur yetkazadi va Yunonistonda Polis tizimining yemirlishi
boshlanadi.
44

Qadimgi Yunoniston tarixida polislarning vujudga kelishi insoniyat
sivilizatsiyasining muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayon nafaqat
siyosiy tizim shakllanishi, balki ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va mafkuraviy
o‘zgarishlar bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Polis — qadimgi yunon
jamiyatining asosiy ijtimoiy-siyosiy tashkiloti sifatida yunon xalqining turmush
tarzini, dunyoqarashini, madaniyatini va davlat boshqaruvi tamoyillarini belgilab
berdi. U faqatgina shahar va uning atrofi emas, balki o‘ziga xos siyosiy
mustaqillikka ega davlat shakli bo‘lib, har bir polis o‘z qonunlari, boshqaruv tizimi
va diniy urf-odatlariga ega edi. Yunon polislarining shakllanish jarayoni miloddan
avvalgi IX–VIII asrlarda, ya’ni temir davrining oxiri va arxaik davrning boshlarida
yuz bergan. Bu davrda Yunoniston hududida iqtisodiy tiklanish, aholining
ko‘payishi, dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi kuzatilgan. Dastlab
urug‘-qabila munosabatlariga asoslangan jamoalar asta-sekin iqtisodiy va ijtimoiy
tabaqalanish natijasida shahar markazli mustaqil siyosiy birliklarga — polislar
shakliga o‘ta boshladilar.
Polislarning shakllanishiga bir qancha omillar sabab bo‘lgan. Eng avvalo,
geografik sharoit — Yunonistonning tog‘li relyefi, yarimorol va orollarga
bo‘lingan tabiiy tuzilishi — kichik, mustaqil siyosiy birliklarning paydo bo‘lishiga
imkon yaratdi. Har bir daryo vodiysi yoki qirg‘oqbo‘yi hududi o‘zining markaziy
shaharchasiga ega bo‘lib, u siyosiy, diniy va iqtisodiy markaz vazifasini bajargan.
Shu tariqa Afina, Sparta, Korinf, Fiva, Milet, Efes kabi yirik polislar shakllandi va
ularning har biri o‘ziga xos siyosiy tizimni rivojlantirdi. Yunon polislarining
muhim xususiyati ularning fuqarolik tamoyiliga asoslanganligidir. Polisdagi inson
— shunchaki aholining bir qismi emas, balki jamiyat hayotida faol ishtirok etuvchi
fuqaro sifatida qaralgan. Bu holat demokratiyaning dastlabki shakllarining paydo
bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, Afinada fuqarolar yig‘ini, xalq kengashlari va sud
organlarining mavjudligi polis hayotini xalq boshqaruviga yaqinlashtirdi. Shu
tariqa polis nafaqat siyosiy tuzilma, balki fuqarolik jamiyatining qadimgi
ildizlariga asos bo‘lgan hodisadir. Polislarning vujudga kelishi bilan bir qatorda,
ularning o‘zaro raqobati va hamkorligi ham Yunoniston tarixida muhim o‘rin tutdi.
45

Iqtisodiy jihatdan rivojlangan polislar (masalan, Afina va Korinf) dengiz savdosini
kengaytirib, yunon koloniyalarini yaratish orqali o‘z ta’sir doirasini oshirdi. Sparta
esa harbiy kuch va qat’iy ijtimoiy tartib asosida mustahkam tuzum yaratdi. Bu
farqlar Yunonistonning siyosiy tarqoqligiga sabab bo‘lgan bo‘lsa-da, umumiy
yunon madaniyatining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Polis tizimi yunon jamiyatida inson erkinligi, qonun ustuvorligi, siyosiy
ishtirok va burch tushunchalarining shakllanishiga asos bo‘ldi. Shu bilan birga, bu
tizimda ayollar va qullar siyosiy hayotdan chetda qolgan, bu esa polis
demokratiyasining cheklanganligidan dalolat beradi. Shunga qaramay, polis
davlatchiligi o‘rta asr va zamonaviy G‘arb siyosiy tafakkurining rivojiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, keyingi davrlarda shakllangan respublika, demokratiya,
qonun ustuvorligi kabi tushunchalar aynan polis tajribasiga borib taqaladi. Yunon
polislarining o‘sish davrida fan, san’at, falsafa va adabiyot sohalari ham yuksak
rivoj topdi. Ayniqsa, polis hayotining ijtimoiy faolligi va erkin fikrlash muhiti
buyuk faylasuflar — Suqrot, Aflotun, Arastu kabi allomalar faoliyati uchun zamin
yaratdi. Shuningdek, polis madaniyati insonparvarlik g‘oyalari, ma’naviy
barkamollik va aql-idrokka asoslangan dunyoqarashni shakllantirdi.
Xulosa qilib aytganda, Yunon polislarining vujudga kelishi insoniyat
tarixidagi eng muhim siyosiy voqealardan biridir. U qadimgi dunyoda shahar-
davlat tizimining shakllanishiga, demokratiya tamoyillarining paydo bo‘lishiga va
madaniyat, fan, san’atning yuksalishiga asos soldi. Polislar o‘z davrida nafaqat
yunon xalqining, balki butun insoniyatning siyosiy tafakkurini yangi bosqichga
ko‘tardi. Bugungi kunda ham polis tajribasi davlat boshqaruvi, fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish va demokratiya tamoyillarini mustahkamlashda o‘z ahamiyatini
yo‘qotmagan tarixiy meros sifatida qadrlanadi.
46

Foydalanilgan adabyotlar ro`yxati
1. Jahon tarixidan o‘quv qo`llanma. Guliston.2018-yil. 36-39 betlar
2. D.Uraqov. jahon tarixi.1 kitob. Toshkent. 2020-yil. 178-182 betlar
3. F.Boynazarov. Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent. 2004 yil.
4. Фукидид.История Пелопонесской войны".1991
5. V . I . Kuzishchin ."История Древней Греции" 2005.
6. Yu.Krushkol.”Qadimgi dunyo tarixi “.Toshkent.1975-yil.
7. Маринович Л. П. Греческое наемничество IV в. до н. э. и кризис
полиса. М., 1975.
8. Yu.V. Andreev “История Древней Греции”.МОСКВА.«ВЫСШАЯ
ШКОЛА».2003

Axborot manbalari (saytlar):
1. http: // eyglish – www. hss. cmu. edu/history/
2. http: // history. hanover. edu/texts. htm.
3. http: // www. ancient history.spb.ru/
4. http: // www. eu. Spb.ru/history/index. htm.
47

5. http: // Yandex.Dzen.ru.
6. http: // www.ziyonet.uz .
7. http://www.history.kemsu.ru
8. http://www.kulichki . com
9. http://www. thietmar . narod . ru
10. http://www. vostlit . info
11. http://www. world . history . ru
12. www.history.ru
48

Yunonistonda polislarning vujudga kelishi

Sotib olish