Yunonlar va Fors urushlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	65.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Yunonlar va Fors urushlari

Sotib olish

Reja:
Kirish. ha yunoncha
I .BOB. Yunon-fors urushlarining boshlanishi.
I.1. Yunon-fors urushlari boshlanish sabablari.
I.2. Doro I ning Bolqon Yunonistonga yurishlari.
I.3. Marafon jangi.
I.4. Urushdagi tanaffus.
Il.BOB. Urushning ikkinchi davri.
II.1 . F ermopil jangi.
II.2. Salamin jangi.
II.3 Urushning tugashi.
Xulosa.
Adabiyotlar ro yxati.ʻ
1

Kirish
Ulkan Ahamoniylarning qarama-qarshiligi Yana ko plab xalqlarni qullikkaʻ
aylantirmoqchi bo lgan va tarqoq, tez-tez urushayotgan yunon shahar-davlatlari,
ʻ
menimcha, shunchaki harbiy qarama-qarshilik emas edi. Bu ikki tsivilizatsiyaning
to qnashuvi edi, bir tomondan quldor Sharq, ikkinchi tomondan, rivojlanayotgan,
ʻ
demokratik G arb. Oradan atigi 139 yil o tadi va Aleksandr Makedonskiy qo shinlari
ʻ ʻ ʻ
tarkibida Salamis va Plateya yaqinida jang qilgan yunonlarning avlodlari Gaugamela
jangida Fors imperiyasini yo q qiladi.
ʻ
Dolzarbligi Yunonistonning jahon kuchiga aylangan qudratli davlatga
aylanishiga hissa qo shgan omil sifatida yunon-fors qarama-qarshiligining rolini
ʻ
tasvirlashdadir. Yunonistonning yuksalishi zamonaviy sivilizatsiya boshlanishining
shakllanishiga olib keldi.
Kurs ishining ob’ekti - yunon-fors urushlari. Tadqiqot mavzusi Egeyda
gegemonlik uchun kurashning mintaqaning yanada rivojlanishiga ta siri.
ʻ
Maqsadi Gretsiya va Fors o rtasidagi qarama-qarshilikning eng muhim
ʻ
voqealarini o rganishdir.
ʻ
Maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalar qo yiladi: urush arafasidagi
ʻ
raqiblarning holatini solishtirish; yunon-fors urushlarining sabablari, vaqti va
boshlanishini ko rib chiqing; yunon-fors urushlarining borishi va eng qiziqarli
ʻ
voqealarini ko rib chiqing; Yunon-fors urushlarining yakuni va natijalarini ko rib
ʻ ʻ
chiqing.
Asar yozishda tarixiy-qiyoslash usulidan foydalanilgan. Tadqiqotning hududiy
doirasiga Milet hududi, Kichik Osiyoning yunon shaharlari, Bolqon Gretsiyasi, Egey
dengizi orollari va Misr kiradi.
Asarning xronologik chegaralari 500 dan 449 gacha bo lgan davrdir. Miloddan
ʻ
avvalgi, ya’ni. bu jahon tarixidagi eng uzoq davom etgan harbiy mojarolardan biridir.
Odatda ilmiy adabiyotlarda yunonlarning fors qudrati bilan kurashini yunon-fors
urushlari deb atash odat tusiga kirgan, chunki harbiy harakatlar uzluksiz amalga
2

oshirilmagan, balki harbiy yurishlar tartibi, ozmi-ko pmi, parchalanib ketgan. Bundayʻ
beshta harbiy kampaniya mavjud:
. 500-494 Miloddan avvalgi. - Milet va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarining
fors hukmronligiga qarshi qo zg oloni.
ʻ ʻ 1
. 492-490 Miloddan avvalgi. - Fors qo shinlarining Bolqon Gretsiyasi hududiga
ʻ
birinchi bostirib kirishi.
. 480-479 Miloddan avvalgi. - Kserksning Yunonistonga qarshi yurishi yunon-
fors urushlarining yakuni hisoblanadi.
. 478-459 Miloddan avvalgi. - harbiy harakatlar xarakterining o zgarishi,
ʻ
strategik tashabbusning yunonlarga o tishi, Egey dengizi va Kichik Osiyo orollaridagi
ʻ
yunon shaharlarini forslardan ozod qilish. Afinaning harbiy qudratini mustahkamlash.
. 459-449 Miloddan avvalgi. - Afina va uning ittifoqchilarining Misrga harbiy
ekspeditsiyasi va yunon-fors urushlarining tugashi. 2
Yunon-Fors urushlari (500 - 478) asosan Gerodotning "Tarixi" asosida
o rganiladi, u tasvirlangan voqealarning zamondoshi bo lmasa-da, hali ham keksa
ʻ ʻ
ishtirokchilar bilan suhbatlashish, tarixiy joylarga tashrif buyurish imkoniyatiga ega
bo lgan. janglar, nisbatan yaqinda paydo bo lgan og zaki ijod, g oliblar sharafiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rnatilgan yodgorliklar bilan tanishish. Gerodot o zi uchun mavjud bo lgan faktlarni
ʻ ʻ ʻ
taqdim etishda juda vijdonli, forslarga qaramlikdan xoli, ba zi yunonlar orasida
ʻ
persofillik tuyg ulari haqida jim turmaydi, lekin har qanday tarixchi kabi o tmish
ʻ ʻ
voqealarini dunyoqarashi nuqtai nazaridan yoritadi. uning vaqti. Uning hikoyasining
ishonchliligi boshqa omon qolgan dalillar bilan tasdiqlangan, ular ham yangi
ma lumotlarni, xususan miloddan avvalgi 478 yildan keyingi voqealar haqida
ʻ
ma lumot beradi. Zanjirli ma lumotlar Fukidid, Diodor (miloddan avvalgi 1-asr)
ʻ ʻ
asarlarida mavjud bo lib, u Eforning (miloddan avvalgi IV asr) bizgacha yetib
ʻ
1
Андреев Ю.В., Кошеленко Г.А., Кузищин В.И., Маринович Л.П. История Древней Греции: Учебник. - М.: Высшая школа,
2001. Стр 56.
2
Андре Боннар. Греческая цивилизация. - Том 3 М.: Искусство 1999. Стр 83.
3

kelmagan asaridan foydalangan, Plutarx tarjimai holida, G alaba sharafiga yozilganʻ
yozuvlarda. forslar.
Keyingi mualliflar orasida IV asrda Kimning Efori ajralib turadi. Miloddan
avvalgi. bu urushlar voqealarini o z ichiga olgan tarixga oid universal kitob yozgan.
ʻ
Diodor Sikulus 1-asrda yozgan. AD tarixiy asar bo lib, unda bu urush tarixi ham
ʻ
tasvirlangan. Urushlarga forslar nigohi bilan qarashga imkon beruvchi manba IV
asrda yozgan Atakserks III ning shaxsiy shifokori Ktesiyaning asaridir. Miloddan
avvalgi. fors manbalariga ko ra fors tarixi.
ʻ
Ushbu kurs ishi ushbu mavzuning dolzarbligini ochib beruvchi, maqsad va
vazifalarni belgilaydigan kirish, to rt bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ʻ
ro yxatidan iborat.
ʻ Urush har doim davlat hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga
ta sir ko rsatadigan murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisadir. U sinovdan o tadi: iqtisodiy,
ʻ ʻ ʻ
siyosiy, mafkuraviy, ma naviy va harbiy kuchlar. Urush paytida urushayotgan
ʻ
tomonlar o zlari uchun mavjud bo lgan barcha kurash shakllari va vositalaridan
ʻ ʻ
foydalanadilar: diplomatik, iqtisodiy, mafkuraviy, lekin baribir asosiy narsa qurolli
kurash bo lib qoladi.
ʻ
Men tanlagan mavzuning dolzarbligi shundaki, nisbatan kichik hududni
egallagan va bundan tashqari, boshqa ijtimoiy-siyosiy tashkilotga ega bo lgan kichik
ʻ
yunon shahar-davlatlari kuchli harbiy-iqtisodiy salohiyatga ega bo lgan jahon
ʻ
davlatini mag lubiyatga uchrata oldilar. qirolning markazlashgan hokimiyati va uning
ʻ
boshqaruv apparati. Shuningdek, yunon tarixchisi Gerodot o zining "Tarix" asarida
ʻ
ta kidlaganidek, Afina va Sparta
ʻ
tomonida bo lganidan kam yunon shahar-davlatlari ʻ
forslar uchun kurashgan . Ammo shunday qiyin, umidsizdek tuyulgan vaziyatda ham
Gretsiya munosib qarshilik ko rsatadi va hatto bosqinchilarni bir qator jiddiy
ʻ
mag lubiyatga uchratadi.
ʻ
Yunonlarning Fors bilan urushi miloddan avvalgi 500-449 yillarga to g ri
ʻ ʻ
keladi, u uzilishlar bilan 51 yil davom etdi va Kallias tinchligining yakunlanishi bilan
yakunlandi. Bu mojaro jahon tarixidagi eng uzoq davom etgan harbiy mojarolardan
4

biri hisoblanadi. O quv va ilmiy adabiyotlarda yunonlarning fors kuchi bilanʻ
kurashini yunon-fors urushlari deb atash odat tusiga kirgan , chunki harbiy harakatlar
uzluksiz amalga oshirilmagan, balki bir qator harbiy yurishlarga bo lingan, ozmi-
ʻ
ko pmi. Bunday beshta harbiy kampaniya mavjud:
ʻ
1500-494 Miloddan avvalgi. - Milet va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarining
forslar bo yinturug iga qarshi qo zg oloni ;
ʻ ʻ ʻ ʻ
2.492-490 Miloddan avvalgi. - Bolqon Yunoniston hududiga birinchi fors
bosqinlari;
3.480-479 Miloddan avvalgi. - Kserksning Yunonistonga qarshi yurishi -
Hindiston x urushlarining eko -perk avj nuqtasi ;
Miloddan avvalgi 4.478-459 b - harbiy harakatlar xarakterining o zgarishi,
ʻ
strategik tashabbusning yunonlarga o tishi, Egey dengizi va Kichik Osiyo orollaridagi
ʻ
yunon shaharlarini forslardan ozod qilish. Afina harbiy qudratini mustahkamlash;
5.459-449 Miloddan avvalgi. - Afina va uning ittifoqchilarining Misrga harbiy
ekspeditsiyasi va yunon-fors urushlarining tugashi. 3
Asosiy janglar Gretsiya, Ioniya, Kipr va Misrda bo lib o tdi. Asarning manba
ʻ ʻ
asosini qadimgi mualliflarning asarlari tashkil etadi. Ushbu mualliflardan biri Gerodot
bo lib, u V asr o rtalarida . Miloddan avvalgi. O rta yer dengizi bo ylab skiflar
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatidan Misrgacha sayohat qilib, o zining “Tarix” asarida tasvirlagan yunon-fors
ʻ
urushlari va boshqa voqealar haqida ma lumot to plagan. Gerodot to plangan
ʼ ʻ ʻ
ma lumotlarni tanlash va tanqidiy tahlil qilishga katta e tibor beradi: u yozgan joy va
ʻ ʻ
shaharlar bo ylab sayohat qiladi, mavjud yozuvlar va arxivlardan foydalanadi,
ʻ
bilimdon odamlardan so raydi.
ʻ
Yana bir qadimgi tarixchi Diodor Sikuly ham yunon-fors urushlarini
o rganishga e tibor bergan. «Tarixiy kutubxona» asarida Kserksning Yunonistonga
ʻ ʻ
qarshi yurishini batafsil bayon qilgan.
3
Геродот. История. - в отрывке Г.А. Стратановский М., 2006 г. Стр 126.
5

Ko pgina xorijiy va mahalliy tarixchilar yunon-fors urushlarini o rganishgaʻ ʻ
e tibor berishgan. Chet elliklar orasida biz Belo x va K.Yu.ning ishlarini ajratib
ʻ
ko rsatishimiz mumkin. "Yunon tarixi", unda u eramizdan avvalgi V asr boshlarida
ʻ
yunonlar va forslarning urushlarini batafsil tasvirlab bergan . Shuningdek, u yunon
shahar-davlatlari hayotini batafsil tavsiflab bergan.
Uilyam Dyurantning "Yunon hayoti" asari e tiborga loyiqdir , unda muallif
ʻ
nafaqat jangovar harakatlar jarayonini, balki Gretsiyaning qo shni davlatlar bilan
ʻ
munosabatlarini ham tasvirlaydi. 4
Mahalliy tadqiqotchilardan N e Mirovskiy A.I., Xvostov M.M., Vipper R.Yu.,
Tyumen e va A.I.ni ajratib ko rsatishimiz mumkin, ular ham qadimgi Yunoniston va
ʻ
yunon-fors urushlari tarixini o rganishga ulkan hissa qo shgan. alohida.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi yunon-fors urushlarining sabablari, kechishi va oqibatlarini
ko rib chiqish va o rganishdir.
ʻ ʻ
Ish davomida quyidagi vazifalar hal qilindi:
1. Ilmiy va o quv adabiyotlarini izlash, o rganish va tahlil qilish;
ʻ ʻ
2. Yunon-fors urushlarining sabablari va natijalarini o rganish;
ʻ
3. O rganilgan material asosida o z fikringizni shakllantiring.
ʻ ʻ
Kurs ishining tuzilishi belgilangan maqsad va vazifalarga mos keladi. U kirish, uch
bob, xulosa va bibliografiyadan iborat.
4
Уилл Дюрант. Греческая жизнь. - Москва, «Крон-Пресс», 1997 г. Стр 59.
6

I.BOB. Yunon-fors urushlarining boshlanishi.
I.1 . Yunon-fors urushlari kelib chiqish sabablari.
Yunon-fors urushlarining boshlang ich nuqtasi Kichik Osiyoning g arbiyʻ ʻ
qirg og idagi yunon shaharlari va unga tutash orollarning forslar hukmronligiga
ʻ ʻ
qarshi qo zg oloni edi. Kir II , Kambiz va Doroning bosib olishlari butun Yaqin
ʻ ʻ
Sharqning Fors imperiyasi tarkibiga kirishiga olib keldi. Kichik Osiyodagi yunon
shaharlari, miloddan avvalgi 546 yilgacha bo lgan. Lidiya mag lubiyatdan keyin
ʻ ʻ
forslar hukmronligi ostiga o tdi. Yangi hukmdorlar tomonidan olinadigan soliqlar
ʻ
miqdori taxminan avvalgidek edi, lekin Lidiya hukmronligi davrida yig ilgan pullar
ʻ
muomalaga kirdi va endi u Fors shohlari bilan o lik kapital sifatida joylashdi. Bu
ʻ
rivojlanayotgan savdo va pul munosabatlariga zarar etkazdi va qirg oqdagi yunon
ʻ
shaharlarida savdo bilan bog liq bo lgan savdogarlarning noroziligini keltirib
ʻ ʻ
chiqardi.
Yunon va fors sivilizatsiyalarining qarama-qarshiligining dastlabki shartlari
ham siyosiy, ham iqtisodiy asosga ega edi. Forslar deyarli cheksiz inson resurslariga
ega edilar, ammo texnik jihatdan yomonroq jihozlangan. Bundan tashqari, Fors
armiyasining xilma-xilligi uni nazorat qilishni qiyinlashtirdi.
I.2 . Doro I ning Bolqon Yunonistonga yurishlari
Yunon shahar-davlatlarining Fors bilan kurashi yoki u Ahamoniylar imperiyasi
deb ham ataladigan bo lsak, Fors shohi Buyuk Kir II Krezni mag lub etib, barcha
ʻ ʻ
yunon koloniyalarini o z ichiga olgan Lidiya podshohligini (miloddan avvalgi 546
ʻ
yil) zabt etgandan so ng boshlangan. Milet bundan mustasno. Krezning qulashi
ʻ
Kichik Osiyo yunonlarida kuchli taassurot qoldirdi, u doimo ularga yaxshi
munosabatda bo lgan; Kir og ir soliqlar qo yib, ularni Fors floti uchun kemalar
ʻ ʻ ʻ
yetkazib berish orqali Fors istilolarida qatnashishga majburlash orqali ularni o ziga
ʻ
qarshi qo ydi. Biroq, aholining qarshiligidan keyin Kichik Osiyoning ba zi shaharlari
ʻ ʻ
7

forslar tomonidan vayron qilingan, ba zilari esa soliq to lashga majbur bo lgan.ʻ ʻ ʻ 5
Kichik Osiyodagi yunon shaharlari qo zg oloni bostirilgach, fors hukmron
ʻ ʻ
doiralari afinaliklarning qo zg olonchilarga yordam ko rsatganligidan yevropalik
ʻ ʻ ʻ
greklarga qarshi urush uchun bahona sifatida foydalandilar. Forslar materik
Yunonistonni bosib olgandan keyingina Kichik Osiyodagi mulklarini
mustahkamlashlari mumkinligini tushundilar. Shuning uchun 492 yilning yozida Fors
shohi Doro I ning kuyovi Mardoniy qo mondonligida Frakiya qirg oqlari bo ylab
ʻ ʻ ʻ
Bolqon Gretsiyasiga birinchi quruqlik-dengiz yurishi amalga oshirildi.
Mardoniusning qo shinlari Xalkidiki yarim oroliga yaqinlashganda, uning floti
ʻ
Athos burni yaqinida bo ronga duchor bo ldi, bu vaqtda 300 ga yaqin kemalar va
ʻ ʻ
ularning ekipajlari halokatga uchradi. Shundan so ng, Mardonius Frakiya sohilidagi
ʻ
garnizonlarni qoldirib, orqaga chekindi. Miloddan avvalgi 490 yilda. Forslar
Gretsiyaga qarshi ikkinchi yurish boshladilar. Fors qo shinlari Egey dengizini kemada
ʻ
kesib o tdilar, yo lda Naxos oroli va Euboeyadagi Eretria shahrini talon-taroj qildilar,
ʻ ʻ
so ngra Marafon yaqinidagi Attika qirg og iga tushdilar. Afina ustidan Fors tajovuzi
ʻ ʻ ʻ
xavfi bor edi . Ularning Spartaga yordam so rab murojaat qilishlari kutilgan natijani
ʻ
bermadi: spartaliklar kutish va ko rish usulini tanladilar. Afinaliklarning o zlari atigi
ʻ ʻ
10 ming og ir qurollangan askarni maydonga tushirishga muvaffaq bo lishdi; Attika
ʻ ʻ
bilan chegara yaqinida joylashgan kichik Boeotiya shahri Plata tomonidan ularga
yordam berish uchun mingga yaqin askar yuborildi. Marafonga kelgan forslar soni
to g risida ishonchli ma lumotlar yo q , ehtimol ular yunonlardan kam emas edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Afina strateglari kengashida dushman bilan uchrashish va unga Marafonda jang
qilishga qaror qilindi. Shaharda ko plab aristokratlar, shuningdek, zolim Pisistratus va
ʻ
uning o g illari davrida Afinada mavjud bo lgan siyosiy rejim tarafdorlari bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Dushmanlar shaharga yaqinlashganda, ular forslar tomoniga o tishlari mumkin edi.
ʻ
Marafonga yo l olgan qo shin ustidan qo mondonlik strateglarga, jumladan,
ʻ ʻ ʻ
forslardan qochgan, forslarning harbiy texnikasini yaxshi biladigan Frakiya Xersones
5
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent . 2016. 198 bet .
8

hukmdori Miltiadga ishonib topshirilgan. 6
I.3. Marafon jangi
Fors qo mondonlari Datis va Artafernlarning vazifasi, birinchi navbatda, Afinaʻ
qirg oqlarining qaysidir qismiga qo shinlarni tushirish va keyin Afina shahriga hujum
ʻ ʻ
qilib, uni qo lga kiritish edi; Agar Afina armiyasi ochiq maydonda paydo bo lgan
ʻ ʻ
bo lsa, unda birinchi navbatda uni mag lub qilish kerak edi. Yigirma yil oldin
ʻ ʻ
quvilgan sobiq Afina zolim Gippiyaning ko rsatmalariga ko ra, forslar qo nish uchun
ʻ ʻ ʻ
afinaliklar tomonidan butunlay qo riqlanmagan Marafon tekisligini tanladilar. Agar
ʻ
Afina armiyasi allaqachon yig ilgan bo lsa, u har holda, Afinaning o zida edi. Agar
ʻ ʻ ʻ
afinaliklar patrul xizmati va razvedka ishlarini juda ehtiyotkorlik bilan tashkil etgan
bo lsa ham va shahar dushman qo nishi haqida darhol xabardor qilingan bo lsa ham,
ʻ ʻ ʻ
ularning qo shinlari Marafonga etib borishlari va jangga tayyorgarlik ko rishlari
ʻ ʻ
uchun kamida 8 soat o tgan bo lar edi . Bu vaqt ichida Fors armiyasini jangovar shay
ʻ ʻ
holatga keltirish mumkin edi. 7
Afinaliklar dushmanga ochiq jang qilish yoki shaharni qamal qilishga ruxsat
berish haqida ikkilanib qolishdi. Ko pchilikning jang foydasiga fikri g alaba qozondi.
ʻ ʻ
Ular Spartaga yordamchi otryad yuborish haqida iltimosnoma yuborishdi.
Oliy qo mondonlik Evpatridlarning boy oilasidan bo lgan Miltiadga ishonib
ʻ ʻ
topshirilgan edi, u Afina fuqarosi bo lib, o z vatanidan tashqarida, Frakiya
ʻ ʻ
Chersonezida knyazlikka ega bo lgan va u erda forslar bilan yaqindan tanishgan.
ʻ
Agar gap ochiq maydonda jang qilish haqida ketsa, qanotlarda joylashgan fors
otliqlari Afina falangasiga ikkala qanotdan hujum qiladilar, kamonchilar esa uning old
qismini o qlar bilan bombardimon qilishardi. Qanotlarga qilingan hujum tufayli
ʻ
miltiqchilarga uyushtirilgan hujum qilish imkoniyatidan mahrum bo lgan falanks
ʻ
deyarli jangsiz forslarning birgalikdagi harakatlari qurboniga aylangan bo lar edi.
ʻ
6
Суриков И.Е. Древняя Греция: период расцвета демократии. - М.: Наука, 2008. Стр 73.
7
Стол Г.В. Гистией Милетский и Аристагор (Ионическое восстание) Древнегреческая история в биографиях. - Смоленск:
Русич, 2003. Стр 123.
9

Afina generallarining vazifasi Afina armiyasining taktik kuchsizligini to g rilash edi. ʻ ʻ
Afinaliklar o zlarini tog etagida tor joyda joylashtirdilar va u erda daraxtlarni
ʻ ʻ
kesib tashladilar, shunda tanasi toshlar kabi dushman otliqlariga qarshi himoya qilish
uchun xizmat qiladi. Marafonning kichik tekisligidagi joy - Ephora - hozirgi Frana
deb ataladigan kichik yon vodiyning kirish joyi. Kirish joyidan 150 m masofada
joylashgan bu vodiyning kengligi taxminan 1000 m. Bo shliq 6000 jangchining hoplit
ʻ
falanksi uchun juda keng edi, ammo u abatis tomonidan toraygan. Piyoda askarlari
uchun ochiq yo l Afinadan tog lar orqali to g ridan-to g ri shu vodiyga olib boradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 8
Asosiy yo lda - Marafon tekisligiga olib boradigan yagona yo lda - Fransiya
ʻ ʻ
vodiysi qanotlar uchun yaxshi pozitsiyani ta minlaydi, shunda dushman qo shinlari
ʻ ʻ
Afina qo shinlarini Fransiya vodiysidan quvib chiqarmasdan Afina tomon harakatlana
ʻ
olmaydi. Gerodotning so zlariga ko ra, afinaliklar 8 furlong yugurish bilan
ʻ ʻ
dushmanga yugurishgan, bu 1500 m. o zlarini to liq charchatmasdan va jangovar
ʻ ʻ
tartibni buzmasdan. 9
Gerodotning aytishicha, afinaliklar va forslar jang boshlanishidan oldin uch kun
bir-biriga qarshi turishgan. Strateglar qo mondonlikni ixtiyoriy ravishda Miltiadga
ʻ
topshirishga kelishib oldilar. Forslar Marafon tekisligiga qo nganligi haqidagi xabarni
ʻ
olishi bilan Miltiad yurish boshladi va Afina qo shinini tog lar orqali shahar bilan
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri aloqaga ega bo lgan Fransiya vodiysiga olib bordi. Bu erda,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Fransiya vodiysida, uning chiqish joyidan unchalik uzoq bo lmagan joyda, tog lar
ʻ ʻ
ikkala qanotni qoplagan, u daraxtlarning abatilari bilan mustahkamlangan, u dushman
yaqinlashganda, u jangovar tuzilishga aylanishi uchun falanksini shakllantirgan.
Vodiy, sun iy to siqqa qaramay, hali juda keng bo lganligi sababli, Miltiad o zining
ʻ ʻ ʻ ʻ
falanxiga kerakli chuqurlikni bera olmadi va u markazni zaiflashtirdi va ikkala
qanotni ham mustahkamladi, shunda ular parda ortidan chiqib, Fors otliqlariga
qarshilik ko rsatishlari mumkin edi. qanot hujumi. Chap qanot uchun qopqoq bo lib
ʻ ʻ
8
Английский Древние мировые войны и сражения 3000 г. до н.э. - 500 г. до н.э. - М.: Эксмо, 2007. Стр 87.
9
Уэрри Д. Войны древности. От греко-персидских войн до падения Рима. Эксмо. М. 2004 г. Стр 49 .
10

xizmat qilgan tepaliklar yumshoq qiyaliklarga ega, ammo ular tosh parchalari bilan
zich joylashgan va otliq qo shinlar uchun etib bo lmaydi. Marafon tekisligidanʻ ʻ
Afinagacha bo lgan odatiy yo l janubga, qirg oqqa juda yaqin, botqoq bo ylab, Afina
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarining oldingi chizig idan qisqa masofada o tadi. Ular asosiy yo l bo ylab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yura olmadilar, chunki afinaliklar o zlarining yurish ustunlariga urilib ketishdi.
ʻ
Bundan tashqari, Marafon vodiysi, ehtimol, forslar ularni Fransiya vodiysiga
orqa tomondan kirmasligi uchun afinaliklar tomonidan tor joyda to sib qo yilgan.
ʻ ʻ
Forslarning tanlovi juda cheklangan edi: yo dushmanga o zlari tanlagan joyda jang
ʻ
qilish yoki boshqa joyga qo nishga harakat qilish. Fors qo mondonlari bir necha kun
ʻ ʻ
o ylashdi; Ular o rtasida nima qilish kerakligi haqida tortishuvlar paydo bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Oxir-oqibat, forslar spartaliklarning kelishini kutmasdan, afinaliklarga hujum
qilish qaroriga kelishdi. Miltiadlar dushmanga mudofaa pozitsiyasiga yaqinlashishga
imkon berdi, keyin esa o qlar yomg iri sezilarli bo lganda, ya ni. 100-150 qadam
ʻ ʻ ʻ ʻ
masofada butun hoplit phalanx ko tarildi va tezda dushman tomon yugurdi.
ʻ
Yugurishning ikkita maqsadi bor edi: ma naviy va jismoniy hujumning kuchini
ʻ
oshirish va o qlardan qochish. Orqa saflardan yetarlicha bosim o tkazmagan kuchsiz
ʻ ʻ
markaz fors o qlari yomg iri ostida chayqalib, orqaga chekindi, biroq ikkala
ʻ ʻ
chuqurroq yonbosh ustunlar ham yugurishda davom etdilar va fors otliqlari
qanotlardan hujum qila olmasdan turib, dushman qarshisida qolishdi.
O ng va chap tomonda afinaliklarga xizmat qilgan tabiiy to siqlar ancha
ʻ ʻ
oldinga cho zilgan va afinaliklar ochiq maydonda faqat qisqa masofani bosib
ʻ
o tishlari kerak edi. Hujum tezligi va jangovar tuzilmalarning chuqurligi tabiiy qanot
ʻ
qoplamida etishmayotgan narsalarni to ldirdi va bir marta Afina hoplitlari Fors
ʻ
jangchilariga yaqinlashib, ularni o ldirdi. Jasur jangchilar bir muddat o zlarini himoya
ʻ ʻ
qilishdi, lekin uzoq vaqt bu hujumning shiddatli kuchiga dosh bera olmadilar. Jang
tarkibining markazida turgan o qlar endi ikki tomondan siqilib, hech narsa qilishga
ʻ
ojiz edilar va ular orqaga chekinishni boshlaganlarida, otliq qo shinlar oqimi, hatto bu
ʻ
erda ham to kildi; ochiq, jangga aralasha olmadi. Juda uzoq davom etganlar aniq
ʻ
11

o limga duch kelishdi. ʻ
Hamma shoshib kemalar tomon yugurdi. Fors kemalari bog langan ko rfazning
ʻ ʻ
shimoliy qismi jang maydonidan bir kilometr masofada joylashganligi sababli,
forslarning aksariyati yana kemalarga chiqishga muvaffaq bo lishdi. Ta qib Fransiya
ʻ ʻ
vodiysidan 8 bosqichda davom etdi, ya ni. Sorosga taxminan 1400 m. Miltiad yana
ʻ
o z qo shinini to pladi va uni Fors kemalariga qarshi olib bordi. Keyin kemalar
ʻ ʻ ʻ
yonida jang bo ldi . Jangning ikki epizodi o rtasida bir oz tanaffus bo ldi, bu vaqt
ʻ ʻ ʻ
ichida forslar o z kemalariga o tirdilar va yunonlar atigi 7 triremni egallashga
ʻ ʻ
muvaffaq bo lishdi. G oliblar qo liga ko plab mahbuslar yoki otlar tushgani haqida
ʻ ʻ ʻ ʻ
xabarlar yo q. Ammo g alabadan keyin qo shinlarni qayta yig ish va ularni
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ridan-to g ri ta qibga olib borish odatda juda qiyin. Miltiadesning tashkilotchilik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qobiliyatining yorqin dalili shundaki, u hatto bu masalani kemalar yaqinidagi ikkinchi
jangga ham olib kelgan. 10
Afinaliklar 192 kishini yo qotdilar. o ldirilgan, bunga yana yuzlab yaradorlarni
ʻ ʻ
qo shish kerak, chunki Fors o qlari yaxshi zirhlangan Afina hoplitlarini kamdan-kam
ʻ ʻ
hollarda o ldiradi. Halok bo lganlar va yaradorlar soni 1000 ga yaqin kishini tashkil
ʻ ʻ
qilishi mumkin. - Marafon jangi oddiy to qnashuv emas, balki juda shiddatli jang
ʻ
bo lganligining ishonchli isboti. Fors yo qotishlari haqida aniq hech narsa ma lum
ʻ ʻ ʻ
emas.
I.4. Urushdagi tanaffus.
Marafon jangidagi g alaba yunon polisi fuqarolari tomonidan o sha davrning
ʻ ʻ
eng kuchli kuchlari qo shinlari ustidan qozonilgan g alaba barcha yunonlarda katta
ʻ ʻ
taassurot qoldirdi. Oldin Doroga bo ysungan yunon shaharlari yana o zlarini mustaqil
ʻ ʻ
deb e lon qildilar. Bobilda tartibsizliklar paydo bo ldi, hatto Misr va uzoq Nubiyada
ʻ ʻ
ham qo zg olonlar boshlandi.
ʻ ʻ
Ammo forslar Yunonistonni bosib olish rejasidan voz kechishni xayoliga ham
10
Коннолли П. Греция и Рим. Энциклопедия военной истории. «Эксмо-Пресс». Москва, 2000. Стр 59.
12

keltirmadilar. Biroq, 486 yilda Doro vafot etdi va hokimiyatning yangi qo llargaʻ
o tishi sababli tartibsizliklar boshlandi. Shuning uchun, Marafon jangidan atigi 10 yil
ʻ
o tgach, Doro I vorisi qirol Kserks yunonlarga qarshi yangi katta yurish boshlashga
ʻ
qaror qildi. Gerodot tomonidan tasvirlangan mashhur yunon afsonasi Kserks
armiyasining kattaligini aql bovar qilmaydigan darajada ko rsatadi (5 million 300
ʻ
ming; Ktesiasga ko ra - 800 ming). Aslida, ellikdan ortiq xalqlar ishtirok etgan Fors
ʻ
militsiyasi 150-200 mingga yaqin edi, flot 1207 ta kemadan iborat edi.
Yunonlar urushni qayta boshlashga tayyorgarlik ko rish uchun o n yillik
ʻ ʻ
tanaffusdan yomon foydalanishdi. Bu borada yagona istisno Afina edi. Bu yerda bu
vaqtda aristokratik va demokratik guruhlar o rtasida keskin siyosiy kurash kechdi.
ʻ
Demokratik guruhga o sha davrning eng jasur, baquvvat va uzoqni ko ra oladigan
ʻ ʻ
shaxslaridan biri bo lgan Femistokl boshchilik qildi. Yunon tarixchisi Fukididning
ʻ
so zlariga ko ra, Femistokl "kelajak zulmatida yashiringan korxonaning eng yaxshi
ʻ ʻ
yoki eng yomon natijasini" oldindan ko ra bilish qobiliyatiga ega edi va barcha
ʻ
holatlarda "bir zumda tegishli harakat rejasini o ylab topishga" qodir edi.
ʻ
Themistocles guruhi, savdogarlar va boy hunarmandlar bilan bir qatorda, Afina tinch
aholisining kengroq qatlamlarini ham o z ichiga olgan bo lib, ular o zi ilgari surgan
ʻ ʻ ʻ
dengiz dasturini baham ko rdilar. Ularning Aristid boshchiligidagi raqiblari yirik yer
ʻ
egalari tomonidan qo llab-quvvatlandi. Dastur xalq yig ini tomonidan qabul qilindi.
ʻ ʻ
Ushbu dasturni amalga oshirib, afinaliklar ilgari fuqarolar o rtasida taqsimlangan
ʻ
Dauriya minalaridan olingan daromadlardan foydalangan holda 150 ga yaqin harbiy
kemalarni qurishdi.
Urushning boshlanishi forslar uchun muvaffaqiyatsiz bo ldi, ular o zlarining
ʻ ʻ
ulkan son ustunliklaridan foydalana olmadilar. Ozodlik uchun kurashgan
yunonlarning eng yaxshi texnik jihozlari, eng yaxshi taktikasi, eng muhimi, yuksak
ma naviyati Doroning ulkan qo shinini mag lub etishga imkon berdi.
ʻ ʻ ʻ
13

II.BOB. Urushning ikkinchi davri.
II.1. Fermopil jangi.
Misrdagi qo zg olonni bostirgan Kserks Yunonistonga qarshi yurishgaʻ ʻ
tayyorgarlikni davom ettirdi. Armiya ulkan imperiyaning ko plab xalqlaridan
ʻ
to plangan. Gerodotning yozishicha, unga forslar, midiyaliklar, kissiylar, hirkanlar,
ʻ
ossuriyaliklar, baqtriyaliklar, saklar, hindlar, oriylar, parfiylar, xoraziylar, so g diylar,
ʻ ʻ
gandariylar, dadiklar, kaspiylar, sarangiylar, paktiylar, utiylar, mikiyaliklar,
parikaniiylar, arablar, parikaniylar, saklar, hindlar, oriylar, parfiyaliklar, xoraziylar,
so g dlar, gandariylar, dadiklar, utiylar, mitiyaliklar, parikoniylar, arablar kiradi. ,
ʻ ʻ
Liviyaliklar, Paphlagonians, Ligians, Matienians, Mariandians, Suriyaliklar,
Frigiyaliklar, Lidiyalar, Mysians, Trakians, Pisidians, Kabalians, Milians, Moschians,
Tibarenians, Macronians, Marians, Colchians va Mossinians. Quruqlikdagi armiyadan
tashqari, Kserks o z davlatining bir qismi bo lgan qirg oq va orol xalqlari bilan
ʻ ʻ ʻ
jihozlangan kuchli flotga ega edi.
Katta qo shinni kesib o tish uchun qirol Xellespont orqali Evropa va Osiyo
ʻ ʻ
o rtasida ponton ko prigi qurishni buyurdi. Kserksning boshqa sarguzashtli rejalari
ʻ ʻ
ham bor edi (xususan, Atos yarim orolini orolga aylantirish). 11
Afinaliklarning forslarga qarshi kurashish uchun etarli darajada kuchli quruqlik
armiyasi yo q edi. Kserksning butun armiyasiga qarshi kurashish uchun barcha
ʻ
yunonlarning birgalikdagi sa y-harakatlari kerak edi. Miloddan avvalgi 481 yilda.
ʻ
Kserks Afina va Spartadan tashqari ko pchilik yunon shahar-davlatlariga “er va suv”
ʻ
talabi bilan elchilar yubordi. Miloddan avvalgi 481 yilning kech kuzida. Korinfda
umumgrek yig ilishi bo lib o tdi. Umumiy xavf ostida ittifoq tuzildi va o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
urushlar to xtatildi. Yunon koloniyalariga yordam so rab elchixonalar yuborildi.
ʻ ʻ
Qadimgi yunonlarning tarqoqligi va ular o rtasidagi adovat tufayli Pangrek kongressi
ʻ
qarorlarini amalga oshirish qiyin edi.
11
Кембриджская история древнего мира. Том IV : Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525 – 479 гг. до н.э. Эд.
Дж. Бордман и др. Trans . с английского А.В. Зайкова. М.: Ладомир, 2011. Стр 125.
14

Kongress yana miloddan avvalgi 480 yilning bahorida yig ildi. Fessaliyaʻ
vakillari yunonlar Fesaliya va Makedoniya chegarasidagi Tempe tor darasida Kserks
qo shinini to xtatishga urinishni taklif qilishdi. Darani himoya qilish uchun dengiz
ʻ ʻ
orqali Fesaliyaga 10 ming hoplit yuborildi. Oldin Fors shohining oliy hokimiyatini tan
olgan yunonlar bilan hamdard bo lgan Makedoniya qiroli Aleksandr I yunon
ʻ
qo shinini vaqtinchalik yechim mavjudligi haqida ogohlantirdi. Bir necha kundan
ʻ
keyin yunonlar suzib ketishdi. Ko p o tmay, Kserks va uning qo shini Xellespontni
ʻ ʻ ʻ
kesib o tdi.
ʻ
Shundan so ng, afinalik strategi Themistokl boshqa harakat rejasini taklif qildi.
ʻ
Yunonistonning janubiy qismiga (Boeotiya, Attika va Peloponnes) yo l tor Termopila
ʻ
darasi orqali o tgan. Unda yunon armiyasi dushmanning ustun kuchlarini ushlab
ʻ
turishi mumkin edi. Darani dengizdan chetlab o tmaslik uchun Afina va ittifoqchi
ʻ
kemalar Euboea oroli va materik Gretsiya o rtasidagi tor bo g ozni nazorat qilishlari
ʻ ʻ ʻ
kerak edi (keyinchalik Termopila jangi bilan deyarli bir vaqtning o zida u erda
ʻ
Artemisium dengiz jangi bo lib o tdi). Ushbu strategiya Pan-Ellen Kongressi
ʻ ʻ
tomonidan ma qullangan, garchi ba zi Peloponnes shaharlari vakillari bu qarorga rozi
ʻ ʻ
bo lmaganlar.
ʻ
Faqat Korinf Istmusini himoya qilish taklifi yunonlar uchun Peloponnes
tashqarisidagi poleisdan qabul qilinishi mumkin emas edi. Korinf Istmusining
himoyasi Afinaning Kserksga taslim bo lishini anglatardi. Afinaliklar, Femistokl
ʻ
ta kidlaganidek, bu holda o zlarining butun floti bilan Italiyaga joylashish uchun
ʻ ʻ
yangi joy izlash uchun suzib ketishgan bo lar edi. Agar afinaliklar urushdan chiqib
ʻ
ketishganida, yunonlar dengiz kuchlarining ko p qismini yo qotgan bo lar edi.
ʻ ʻ ʻ
Voqealarning bunday rivojlanishi bilan forslar o z kuchlarini dengiz orqali yarim
ʻ
orolga xavfsiz olib borishlari va orqa tomondan yunon qo shinlariga hujum qilishlari
ʻ
mumkin edi. Themistoklga o xshash fikrlarni qirolicha Artemisiya bildirgan va u
ʻ
Kserksga o z qo shinlari bilan Peloponnesga ko chib o tishni maslahat bergan.
ʻ ʻ ʻ ʻ 12
12
Меринг Ф. История войн и военного искусства. - СПб, Полигон, АКТ, 2000. Стр 83.
15

Gerodot va Diodor Sikulusning so zlariga ko ra, yunon shahar-polislariʻ ʻ
Termopila darasiga 5200 dan 7700 gacha askar yuborgan.
Yunonlar uchun asosiy vazifa Fors qo shinining Hellasga yurishini kechiktirish
ʻ
edi. Yunonlar tor Termopil dovonini himoya qilish orqali ushbu strategik muammoni
hal qilishga umid qilishlari mumkin edi. Yunonlar o z kuchlarini Kserksning dengiz
ʻ
va quruqlik qo shinlari yo lidagi eng tor joylarda joylashtirish orqali dushmanning
ʻ ʻ
son ustunligini zararsizlantirishdi. Yunonlardan farqli o laroq, forslar bir joyda
ʻ
turolmadilar, chunki ularning armiyasini ta minlash uchun bosib olingan hududlardan
ʻ
olingan katta miqdordagi oziq-ovqat kerak edi. Shuning uchun, kampaniyaning
muvaffaqiyati uchun forslar Termopila darasini kesib o tishlari kerak edi.
ʻ
Taktik nuqtai nazardan, Termopila darasi jang uchun ideal edi. Hoplit
phalanxni chetlab o tish mumkin emas edi va otliqlarning manevrlari uchun joy yo q
ʻ ʻ
edi. Yaqin frontal janglarda zirhli hoplitlar dushmanning engil qurollangan piyoda
qo shinlariga qaraganda kuchliroq edi. O rtacha o tish joyining kengligi 60 qadam
ʻ ʻ ʻ
edi.
Lavozimning zaif nuqtasi aylanma tog yo li edi. Garchi otliq qo shinlar uchun
ʻ ʻ ʻ
o tib bo lmaydigan bo lsa-da, piyoda askarlari yunon militsiyasining orqa qismiga
ʻ ʻ ʻ
o tishlari mumkin edi. Leonidas yo lning mavjudligi haqida ogohlantirildi va uni
ʻ ʻ
himoya qilish uchun minglab fokiylarni yubordi.
Yunonlar tor Termopila dovonini to sib turgan devor orqasida qarorgoh
ʻ
qurdilar. Devor og ir toshlardan yasalgan past to siq edi. Avgust oyining o rtalarida
ʻ ʻ ʻ
Fors qo shini Termopilaga kirishdan oldin Traxina shahri yaqinidagi Mali
ʻ
ko rfazining qirg og ida paydo bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ 13

Peloponnes askarlari Fors kuchini ko rib, vahima tushishdi va ular orqaga
ʻ
chekinishni va Korinf Istmusini qo riqlashni taklif qilishdi. Yerlari Peloponnes yarim
ʻ
orolidan tashqarida bo lgan fokiylar va lokriyaliklar bunday taklifdan norozi
ʻ
13
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 196 bet.
16

bo lishdi. Bahsni Leonid hal qildi va u o rnida qolishga qaror qildi. ʻ ʻ
Kserksning elchisi yunon qo shiniga yuborildi, u yunonlarni taslim bo lishga va
ʻ ʻ
buning evaziga erkinlik, "Fors xalqining do stlari" unvoniga ega bo lishga va o z
ʻ ʻ ʻ
egalaridan ko ra yaxshiroq erlarni olishga taklif qildi. Bu takliflar rad etilganda, elchi
ʻ
yunonlarga Kserksning qurollarini tashlash haqidagi buyrug ini etkazdi, Plutarxning
ʻ
so zlariga ko ra, u afsonaviy javobni oldi - keling va oling.
ʻ ʻ
Kserks 4 kun kutdi va 5-kunida u mahalliy Midiyadan eng jangovar
qo shinlarni hujumga jo natdi. Diodorning so zlariga ko ra, Kserks hujumlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
birinchi to lqinida 10 yil oldin Marafonda yunonlar bilan jangda halok bo lgan
ʻ ʻ
askarlarning yaqin qarindoshlarini yuborgan. Yunonlar ular bilan darada yuzma-yuz
uchrashishdi, yunonlar esa devorda qoldi. Qirol Leonidas o z askarlarini daraning eng
ʻ
tor qismidagi Fokian devori oldida joylashtirdi. Jangning birinchi kunining tafsilotlari,
yunon qo shini va hujum qilgan xalqlarning taqqoslanishi Diodor tomonidan
ʻ
tasvirlangan. Yunon jangchilari "elkama-elka" turishgan va jasorat va tayyorgarlikda
Fors qo shinidan ustun edilar. Hujumchilar tor joylarda janglarga tayyor emas, balki
ʻ
ochiq maydonlarda jang qilishga odatlangan edi. Uskunalar mos edi - kichik
qalqonlar, himoyalanmagan jismlar. Diodorusning ta rifi yunoncha phalanx haqidagi
ʻ
zamonaviy g oyalarga mos keladi. Bunday vaziyatda Midiya va boshqa qabilalarning
ʻ
qo shinlari spartaliklar tomonidan mag lubiyatga uchradi. Jangni kuzatib turgan
ʻ ʻ
Kserks g azab bilan taxtdan uch marta sakrab chiqdi.
ʻ 14
Kserks Midiya o rniga jangovar Kissi va Sakani qo ydi. Yengilroq qurollangan
ʻ ʻ
va yunonnikiga o xshash burg ulash mashg ulotlariga ega bo lmagan Fors shohining
ʻ ʻ ʻ ʻ
jangchilari katta qalqonlarning mustahkam devori orqasida yashiringan yunonlarning
zich falanksini buzib o ta olmadilar. Keyin Fors shohi o zining shaxsiy qo riqchisi
ʻ ʻ ʻ
bo lgan "O lmaslar" ning elita otryadini hujumga boshladi. O lmaslar Midiyaliklar
ʻ ʻ ʻ
kabi taqdirga duch kelishdi. Spartaliklar yolg on uchish taktikasini qo llashdi - ular
ʻ ʻ
14
Всемирная история, Том 2. Энциклопедия: в 10 томах / Под ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. - М.:
Государственное издательство политической литературы, 1956. Стр 75.
17

o zlarini chekinayotgandek ko rsatishdi, lekin keyin orqaga o girilib, hafsalasi pirʻ ʻ ʻ
bo lgan fors qo shinlariga qarshi hujumga o tishdi. Ktesiasning so zlariga ko ra,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
spartaliklarning yo qotishlari minimal edi - 3 kishi halok bo ldi.
ʻ ʻ
Ikkinchi kuni Fors shohi yana piyoda askarlarini muvaffaqiyatga mukofot va
jang maydonidan qochganlik uchun o lim va dasi bilan hujumga jo natdi. Fors
ʻ ʻ ʻ
armiyasining ikkinchi kundagi muvaffaqiyatlari birinchi kundagiga o xshash edi.
ʻ
Forslar hujum qilayotgan qo shinlarni almashtirdilar, yunonlar, o z navbatida, jangda
ʻ ʻ
bir-birlarini almashtirdilar. Keyin Kserks qo shinlari o z qarorgohiga chekinishdi.
ʻ ʻ
O sha kuni Traxinlik Ephialtes aylanma tog yo li mavjudligi haqida gapirdi va
ʻ ʻ ʻ
mukofot uchun Fors armiyasiga yo l ko rsatishni taklif qildi.
ʻ ʻ
O sha kuni kechqurun Kserks Hydarn qo mondonligi ostida 20 000 kishilik
ʻ ʻ
otryadni aylanib o tish uchun yubordi.
ʻ
Uchinchi kuni tongda yo lni qo riqlayotgan fokiyaliklar, ulardan ko p bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
fors otryadini ko rdilar. Har ikki tomon bir-birini ko rib qo rqib ketdi. Efialtes
ʻ ʻ ʻ
forslarni yaqin atrofdagi otryad spartaliklardan iborat emasligiga ishontirdi.
Forslarning ko pligidan qo rqib ketgan fokiylar tepalik tepasiga chekinib, mudofaaga
ʻ ʻ
tayyorgarlik ko ra boshladilar. Hydarn asosiy vazifadan chalg imaslikka qaror qildi
ʻ ʻ
va qanotli manevrni davom ettirdi.
Fokiylar spartaliklarni forslar orqa tomondan yaqinlashayotganidan
ogohlantirish uchun yuguruvchi yubordilar. Bu xabarni eshitgan Leonidas kengash
chaqirdi. Yunonlar bo linib ketdi, natijada qo shin ikkiga bo lindi. Uning bir qismi
ʻ ʻ ʻ
ularning shaharlariga ketgan. Jang maydonini tark etishdan bosh tortgan spartaliklar,
fespiyaliklar va fivaliklar darada qolishdi. Gerodotning so zlariga ko ra, Leonidas
ʻ ʻ
greklarni o z shaharlaridan chiqarib yuborgan, chunki vaziyat umidsiz edi. Shu bilan
ʻ
birga, "U va uning spartaliklari himoya qilish uchun yuborilgan joyni tark etishlari
to g ri emas edi". 500 yil o tgach, Seneka va Plutarx Leonidasning o z askarlariga:
ʻ ʻ ʻ ʻ
"Kelinglar, nonushta qilaylik, o rtoqlar: axir biz yer osti dunyosida kechki
ʻ
ovqatlanamiz!"
18

Diodorning so zlariga ko ra, yunon armiyasida 500 dan ortiq askar qolmagan.ʻ ʻ
Uning qarori bilan Leonid militsiyaning chekinayotgan qismini ham qutqardi. Fors
otliqlari yunon piyoda askarlarini quvib yetib, uni ochiq joylarda yo q qilishlari
ʻ
mumkin edi.
G alaba bilan hisoblanmasdan, qolgan yunonlar oldingi joydan uzoqda, o tish
ʻ ʻ
joyi kengaygan joyda jang qilishdi. Hatto u erda ham forslar orqaga burila olmadilar
va tiqilinchda yoki tik qirg oqdan otilib ketishda ommaviy ravishda halok bo ldilar.
ʻ ʻ
Spartaliklar nayzalarini sindirib, qo l jangida qisqa spartalik qilichlari bilan
ʻ
dushmanlariga qarshi kurashdilar. Leonidas jangda halok bo ldi va forslar qirol
ʻ
Kserksning aka-ukalari, Abrokom va Giperantni o ldirishdi. Efialtes boshchiligidagi
ʻ
fors otryadining orqa tomondan yaqinlashayotganini payqab, yunonlar devorga
chekinishdi va keyin uni aylanib o tib, dovonning chiqishidagi tepalikka joylashishdi.
ʻ
Gerodotning so zlariga ko ra, chekinish paytida Thebans ajralib chiqib, taslim
ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ
Spartaliklar va Tespiyaliklar so nggi turni amalga oshirdilar. Forslar oxirgi
ʻ
qahramonlarni kamon bilan otib, ularga tosh otdilar. Gerodotning so zlariga ko ra,
ʻ ʻ
spartaliklar Dienek, aka-uka Alfey va Maron va Fespiyalik Ditiramb o zlarining
ʻ
jasoratlari bilan ajralib turishgan. 15
Diodor afsonaviy shaklda uch yuzta spartaliklarning so nggi jangi haqida xabar
ʻ
beradi. Ular go yoki qorong i bo lganida Fors lageriga hujum qilishgan va ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
forslarni o ldirishgan va Kserksning o zini umumiy sarosimaga urishga harakat
ʻ ʻ
qilganlar. Tong otgandagina forslar Leonidas otryadining oz sonini payqab, uzoqdan
nayza va o qlar bilan otishdi.
ʻ
Qirol Kserks jang maydonini shaxsan tekshirdi. Leonidning jasadini topib,
boshini kesib, ustunga mixlashni buyurdi. Gerodotning so zlariga ko ra, Termopilaga
ʻ ʻ
20 minggacha forslar va 4 ming yunonlar, shu jumladan spartalik helotlar halok
bo lgan.
ʻ
15
Сергеев В.С. История Древней Греции. - СПб.: Полигон, 2002. Стр 91.
19

Sparta xoinning boshlig i Efialtes, Evridemosning o g li uchun mukofot e lonʻ ʻ ʻ ʻ
qildi. Ammo uni janjalda bir qabiladoshi, Traxinlik Afenad o ldirdi. Qirol
ʻ
Leonidasning qoldiqlari o limidan 40 yil o tib Spartada qayta dafn qilindi. Jangdan
ʻ ʻ
600 yil o tgach, Rim davrida shahar aholisi har yili milliy qahramon sharafiga
ʻ
musobaqalar o tkazdilar. Plitaga Termopilada halok bo lganlarning hammasining
ʻ ʻ
ismlari o yib yozilgan.
ʻ
II.2 Salamin jangi.
Termopila jangi bilan deyarli bir vaqtda yana bir hal qiluvchi harbiy to qnashuv
ʻ
- Salamis jangiga tayyorgarlik ko rildi. Peloponnes kemalari Femistokl yaqinlashib
ʻ
kelayotgan jang joyi sifatida oldindan tanlagan Salamisga ketayotganda, uning o zi
ʻ
Afina kemalari bilan Faleron ko rfazida va Pireyda qoldi. O ziga xos ishontirish
ʻ ʻ
qobiliyati bilan, ehtimol, uning ta sirisiz bo lmagan oracle qaroriga ishora qilib, u
ʻ ʻ
afinaliklarga "yog och devorlar" ga ishonishni va bolalari va xotinlari bilan kemalarga
ʻ
o tib, o z shaharlarini tark etishni maslahat berdi.
ʻ ʻ
Bu shoshilinch ravishda amalga oshirilib, tinch aholi Troezena va Egina va
Salamis orollariga ko chirilgandan so ng, Afina floti Femistokl qo mondonligi ostida
ʻ ʻ ʻ
Peloponnes bilan bog landi. Ularga boshqa kemalar, asosan orol shtatlaridan kelib
ʻ
qo shildi, ular shu paytgacha ittifoq kengashining buyrug i bilan Troezen
ʻ ʻ
bandargohida bo lgan.
ʻ 16
Fors qo shinlari Attikani egallab olishdi, mustahkamlanmagan va tashlandiq
ʻ
Afinani bosib oldilar va vayron qildilar. Ziyoratgohlari bilan mustahkamlangan
Akropol bir muncha vaqt ruhoniylar va eski jangchilar tomonidan himoyalangan, toki
forslar uni bostirib, yashirin o tish joyini topdilar. Omon qolganlarning hammasi
ʻ
o ldirildi, ibodatxonalar talon-taroj qilindi va yoqib yuborildi. G olib Kserks o z
ʻ ʻ ʻ
vataniga Afinadan rejalashtirilgan qasos muvaffaqiyatli amalga oshirilganligi
haqidagi xabar bilan elchilar yubordi.
Fors floti Xistiyani yunonlar tomonidan tashlab ketilganini bilib, u erga borib,
16
Англим С. и другие. Войны и сражения древнего мира. 3000 г. до н. э. – 500 г. до н. э. – М.: Эксмо, 2007. – 457 с.
20

uch kun davomida shaharni va uning atrofidagi hududlarni vayron qildi va talon-taroj
qildi, so ngra Faleroniya ko rfaziga ko chib o tdi.ʻ ʻ ʻ ʻ
Afina taqdiri haqidagi xabar Salamisdagi yunonlarga shunday ta sir qildiki,
ʻ
qo mondonlar harbiy kengashda Korinf Istmusiga chekinishni talab qila boshladilar.
ʻ
Agar doimiy nasihatlar bilan Evribiades va ba zi qo mondonlarni Salamisning
ʻ ʻ
afzalliklari va istmusdagi mavqeining kamchiliklariga ishontirishga muvaffaq bo lgan
ʻ
Femistokl bo lmaganida, qaram, doimiy tebranish Evribiades, ehtimol, taslim bo lar
ʻ ʻ
edi. U erda ular ochiq dengizda jang qilishlari kerak edi, bu erda dushmanlar soni
yunonlarga g alaba qozonish imkoniyatini qoldirmaydi. Bundan tashqari, bu holatda,
ʻ
Salamis, Aegina, Megara va Siklad orollaridan tashqari forslarga qarshilik
ko rsatmasdan berish va shu bilan birga ittifoqdosh flotdagi bu davlatlarning
ʻ
kemalarini yo qotish kerak bo ladi. Bir so z bilan aytganda, bu holda butun himoya
ʻ ʻ ʻ
yo qoladi. Salamisda dushman orqaga burilmaydigan va uning son ustunligidan
ʻ
foydalana olmaydigan tor joyda jang qilish mumkin; u erda yunonlarning bortda jang
qilishdagi ustunligi g alabaga yo l ochdi. Va nihoyat, agar flot Salamisda qolsa, u
ʻ ʻ
Peloponnesni ham himoya qildi, chunki forslar unga dengizdan hujum qilishga jur at
ʻ
eta olmadilar. Keyin olingan pozitsiya oroldagi afinalik ayollar va bolalarni himoya
qiladi.
Korinf vakilining o z vatanini yo qotgan Themistocles ovoz berish huquqiga
ʻ ʻ
ega emasligi haqidagi so zlariga, u 200 ta jangga tayyor bo lgan kemalari bilan
ʻ ʻ
Korinfdan ancha kuchliroq ekanligiga e tiroz bildirdi. U keltirgan taktik va strategik
ʻ
dalillar yunon qo mondonlarining qat iyatsizligi va ular o rtasidagi begonalashuvga
ʻ ʻ ʻ
qarshi turish uchun etarli emasligini ko rib, Femistokl urush kengashida afinalik
ʻ
ayollar va bolalarni o zining 200 ta kemasiga qo yib, afinaliklarga borishini tantanali
ʻ ʻ
ravishda e lon qildi. uzoq g arbda, u erda Sirisda (Tarrent ko rfazida) yangi vatan
ʻ ʻ ʻ
topadi.
Evribiades ham Salamis jangini yoqlab chiqdi. Birlik va intizom hissi shu qadar
kuchli ediki, hech qanday e tiroz bo lmadi va hamma o z kemalarini jangga tayyorlay
ʻ ʻ ʻ
21

boshladi. Aniq harakat qilish uchun va ittifoqchilarning yangi qarorini kutmasdan,
Femistokl o zining sodiq qulini Kserksga zudlik bilan hujum qilishni va go yo kattaʻ ʻ
qo rquvda va qochish haqida o ylayotgan yunonlarni o tkazib yubormaslikni maslahat
ʻ ʻ ʻ
berdi. Keyin Kserks dengizdagi so nggi jangni o tkazishga qaror qildi. Faleron
ʻ ʻ
ko rfazida u flotni ko rib chiqdi va ko proq ko rsatish uchun harbiy kengash yig di.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Galikarnass malikasi Artemisiyadan tashqari hamma jangni yoqladi. Uning fikricha,
dengizda harakat qilishning hojati yo q edi, chunki yunonlar dengizchilar sifatida
ʻ
forslardan yaxshiroq edilar; flotga g amxo rlik qilish va Peloponnesga quruqlikdan
ʻ ʻ
hujum qilish kerak edi. Bu yunon dengiz kuchlarining bo linishiga olib keladi va
ʻ
ularni zaiflashtiradi.
Artemisiyaning maslahatiga binoan, Kserks o zining barcha quruqlikdagi
ʻ
kuchlarini Peloponnes tomon harakatlantirdi, lekin shu bilan birga flotga dushmanga
hujum qilishni buyurdi. Kech bo lishiga qaramay, kemalar dengizga chiqishga majbur
ʻ
bo ldi va qo mondonlarga, agar yunon floti ularni chetlab o tib ketsa, ular boshlari
ʻ ʻ ʻ
bilan to lashlarini aytishdi. Bu so zlar quruq tahdid emas edi va ertasi kuni ertalab
ʻ ʻ
Finikiya qo mondonlari bunga ishonch hosil qilishlari kerak edi. Filo uchta qatorga
ʻ
joylashtirilishi kerak edi va Kserksning o zi qirg oqdan uning harakatlarini kuzatishga
ʻ ʻ
qaror qildi. Filo saf tortdi va Femistokl tomonidan jang uchun tanlangan Salamis
bo g oziga yo l oldi .
ʻ ʻ ʻ
Salamis jangi 28 sentabrda bo lib o tdi. Jangdan oldingi tun qorong i va oysiz
ʻ ʻ ʻ
edi, chunki yangi oy 2 oktyabrda sodir bo ldi.
ʻ
Gerodotning so zlariga ko ra, Fors floti yana Sepias burnidagi kabi kuchga
ʻ ʻ
erishdi, barcha yo qotishlar forslar yo lida yotgan orollar va shtatlardan so ralgan
ʻ ʻ ʻ
yangi kemalar bilan to ldirildi. Salamis jangida qatnashgan Esxilning ma lumotlariga
ʻ ʼ
ko ra, fors kemalari soni 1207 taga yetgan.Har holda fors kemalari soni yunonnikidan
ʻ
uch barobar ko p bo lgan. Ittifoq flotining etarli bo lmagan tarkibi o sha paytda
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatlari forslar tomonidan bosib olingan ittifoqchilarning ko p sonli kemalari
ʻ
ketganidan keyin zaiflashdi.
22

Salamis yaqinidagi yunon kemalarining soni turli manbalarda turlicha
ko rsatilgan: Gerodot uni 366 va 378 kema deb belgilaydi; Esxil 300 va 310 da;ʻ
Fukididlar 300 va 400. Nisbatan yaqinda, aniqrog i 1856 yilda Konstantinopolda
ʻ
Plateya jangidan keyin xudolarga bag ishlangan ittifoq flotida qatnashgan yunon
ʻ
davlatlarining ro yxati topilgan. Ushbu ro yxatga ko ra, yunon floti 347 trirema va 7
ʻ ʻ ʻ
pentekonterdan iborat edi. Afinada 200 ta trirema bor edi, 180 kishilik ekipaj
afinaliklardan va 20 ta xalkidiyaliklardan iborat edi.
27 sentyabr kuni kechqurun Fors floti Kserksning buyrug i bilan Faleron
ʻ
ko rfazini tark etdi va Pirey yarim oroli va Salamis o rtasidagi yo lni tezda to sib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ydi. Kserksning ularni qatl qilish tahdidini eslab, Fors qo mondonlari Salamis
ʻ ʻ
shahri yaqinida joylashgan yunon flotini o rab olishga qaror qilishdi. Salamisdan
ʻ
janubga yo lni to sib qo ygan Psitaliya orolini butun jangni kuzatishni istagan va
ʻ ʻ ʻ
qo shimcha ravishda orol yaqinida o tadigan yoki yuguradigan dushman kemalariga
ʻ ʻ
hujum qilishni istagan zodagon forslardan iborat kuchli otryad egallab oldi.
quruqlikda.
Yarim tunda, Finikiyaliklardan iborat flotning o ng qanoti uchta ustun bo lib
ʻ ʻ
saf tortdi va eshkaklarini matoga o rab, to liq sukunatda Salamis bo g oziga yo l ola
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshladi. Qolgan kuchlar uni Attika qirg og i bo ylab materik tomonida Jorjiya
ʻ ʻ ʻ
bo g ozi bilan chegaradosh qirg oqqa kuzatib borishdi. Gretsiya kemalarining
ʻ ʻ ʻ
to xtash joyigacha bo lgan masofa 5 kilometrdan bittaga qisqardi. Yunonlar zulmatda
ʻ ʻ
forslarni ko ra olmadilar va ularni bir milya (1852 m) masofadan eshita olmadilar,
ʻ
chunki o ralgan eshkaklar shovqin qilmadi. Keyin flot uchta front bo linmasidan
ʻ ʻ
iborat jangovar tarkibga aylandi, Kserks tongda Aigaleya tizmasi etagidagi lageridan
o z harakatlarini kuzatishga qodir edi.
ʻ 17
Qorong ida bo g ozning cheklangan kengligi, doimiy o zgarishlar, signal berish
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiyinligi va flotning yagona qo mondonligi bo lmaganda, shuningdek, uch qatorga
ʻ ʻ
qayta qurish bilan zulmatda olti kilometrlik forslarni kesib o tish juda uzoq davom
ʻ
17
Суриков И.Е. Древняя Греция: политики в контексте: период расцвета демократии. - М.: Наука, 2008. Стр 48.
23

etdi. vaqt. Ertalab hujumni amalga oshirishga qaror qilindi, shuning uchun butun Fors
floti tun bo yi eshkak eshishga majbur bo ldi, yunonlar esa kemalarining to xtashʻ ʻ ʻ
joylarida tinch uxladilar.
O ng qanot Finikiyaliklardan, chap qanot ioniyaliklardan iborat edi. Dastlab
ʻ
Psitaliya orolining janubida joylashgan chap qanot bir vaqtning o zida o ng va markaz
ʻ ʻ
bilan Salamisga ko chib o tdi, ammo yo lakning murakkabligi va qo shma harakat
ʻ ʻ ʻ ʻ
tufayli yuzaga kelgan qiyinchiliklar uni ancha kechiktirdi. Biroq, u orolning sharqida
ham, g arbiy tomonida ham yo lni to sib qo ydi va yunonlarning bu tomondan
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin bo lgan chekinishini to xtatdi. Shunday qilib, u ham jangda qatnashish
ʻ ʻ
imkoniyatiga ega bo ldi, garchi uning kuchlari ikkinchisidan ikki baravar kuchli
ʻ
bo lganligi sababli, uning o zi yunonlarni mag lub etish uchun etarli edi.
ʻ ʻ ʻ
Forslarning zulmatda oldinga siljishini payqamagan yunon dengiz
qo mondonlariga bu haqda urush kengashidagi shiddatli munozaralar paytida
ʻ
Eginetan kemasida Fors kemalari chizig ini yorib o tib, surgundan qaytgan Aristid
ʻ ʻ
xabar qildi. kema. Yunonlar tomoniga o tgan Tenosdan kelgan trireme nihoyat bu
ʻ
xabarni tasdiqlab, Jorj kanalining forslar tomonidan yopilganligi haqida xabar berdi.
Toshli qirg oq tufayli, yunon kemalarini shaharning janubidagi ko rfazdagi
ʻ ʻ
quruqlikka olib chiqish mumkin emas edi, u erda 200 trirema uchun etarli joy bor edi,
shuning uchun qolganlari, asosan, Afinadan, shaharning shimoliga joylashdilar. 347
triremadan tashkil topgan yunon qo shinlari oldingi tarkibda va kemalar orasidagi
ʻ
masofa 15 m, qatorlar orasida esa kema uzunligi bo lgan ikki qatorga joylashtirildi,
ʻ
ular uzunligi 2600 m va 110 m bo sh joyni egalladilar. chuqurlik, shuning uchun
ʻ
Kinosurada o ng qanotda faxriy o rin berilgan spartaliklar, men tayinlangan joyni
ʻ ʻ
egallash uchun 1,5 milya yurishim kerak edi.
Afinaliklardan iborat chap bayroq Fors kemalari qatoridan Gruziya bo g oziga
ʻ ʻ
ko tarildi. Bu joyda qirg oqlari sayoz bo lgan Salamis yarim oroli chiqib ketganligi
ʻ ʻ ʻ
sababli yunon tuzilmasi kichik tanaffus hosil qilib, chap qanoti bilan oldinga siljigan;
afinaliklar o z o rnini egallashdan oldin taxminan bir milya masofani bosib o tishlari
ʻ ʻ ʻ
24

kerak edi.
O ng qanotda spartaliklar va qolgan doriyaliklar: korinfliklar, eginiylar vaʻ
boshqalar o z o rnini egallashsa, yunonlarning butun chizig i bo ylab animatsiyaga
ʻ ʻ ʻ ʻ
to la urush qo shiqlari yangradi. Bu vaqtda forslar yunonlarga qarab harakat qilishdi.
ʻ ʻ
Oldinga pozitsiyasini egallab olgan afinaliklar shu zahotiyoq oldinga otilib, bir
muddat markazni qoplab olishdi va unga yaxshi saf tortish imkoniyatini berishdi.
forslarning chap qanotining qo mondoni Kserksning ukasi bo lgan Finikiya
ʻ ʻ
flagmaniga urildi. , Ariabignus. Qo chqor ikkinchisining triremasining o ng tomoniga
ʻ ʻ
tiqilib qoldi. Ariabignus jasorat bilan Afina triremasi kemasiga sakrab tushdi va unga
chiqish niyatida edi, lekin darhol og ir qurollangan dengiz askarlari tomonidan
ʻ
o ldirildi va dengizga tashlandi. Bu boshlanish uning eskadronining ruhiga tushkun
ʻ
ta sir ko rsatdi. Shu bilan birga, o ng yunon qanotida, xuddi shunday harakat qilgan
ʻ ʻ ʻ
Aeginetan kemalaridan biri hujumni boshladi va shu paytdan boshlab butun chiziq
bo ylab jang boshlandi.
ʻ
Ba zi kemalar vaqti-vaqti bilan ishlamay qolgan bo lsa-da, Gretsiya tomonidagi
ʻ ʻ
jang mukammal tartibda o tdi. Ular nafaqat bir-biriga xalaqit bermadilar, balki
ʻ
mohirona munosabatda bo lishdi.
ʻ 18
Jang boshida forslarning chap qanoti va markazi juda qattiq turib oldi;
afinaliklar bosimiga duchor bo lgan o ng qanot tez orada qochib ketdi. Birinchi
ʻ ʻ
muvaffaqiyatlaridan ruhlangan afinaliklar hujumni kuchaytirib, qo chqorlardan
ʻ
foydalanib, dushmanning eshkaklarini sindirib, kemaga chiqishga kirishdilar. Gruziya
bo g ozini ular uchun qulay qilib qo ygan kemalarining chaqqonligi va sayozligi
ʻ ʻ ʻ
ularga ustunlik berdi.
Jangni qirg oqdan kuzatib turgan Kserks, triremlari qirg oqqa tushgan bir
ʻ ʻ
nechta Finikiya qo mondonlarini zudlik bilan qatl qilishni buyurganidan g azablandi.
ʻ ʻ
Vahima tezda butun o ng qanot bo ylab tarqaldi, markazga tarqaldi va butun
ʻ ʻ
18
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston
va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 193 bet.
25

frontga tarqaldi. Forslarning umumiy noroziligini bir-biriga yaqin o ralganʻ
kemalarning to qnashishi, eshkaklarini sindirishi va harakatchanligini yo qotishi
ʻ ʻ
kuchaytirdi. Bularning barchasiga ikkinchi va uchinchi qatordagi kemalarning Kserks
oldida ajralib turishni istab, birinchi qatorga kirishga va dushmanni kutib olishga
harakat qilishlari va bir-birlarini to plashlari va ularning kemalariga chiqishlari
ʻ
yordam berdi. birinchi qator. G arbdan kuchayib borayotgan yangi shabada Finikiya
ʻ
kemalarining manevr qilishini imkonsiz qildi; Tomonlari baland bo lgani uchun ularni
ʻ
shamol kuchli uchirib ketgan. Kemalar bir-biri bilan to qnashib, yo ldan chiqib
ʻ ʻ
ketishdi va yunonlar tomonidan foydalanilgan dushmanga o z tomonlarini ochib
ʻ
berishdi; Ular qo chqor bilan mohirona harakat qilishdi, birinchi marta o sha davrning
ʻ ʻ
eng samarali qurolini janglarda muntazam va keng miqyosda qo llashdi. Ularning
ʻ
chaqqonligi va tezligi, shuningdek, chap qanotdagi farwayni bilishi ushbu qurollardan
to g ri foydalanishga yordam berdi. Ammo masofadagi jangda ustunlik Finikiyaliklar
ʻ ʻ
tomonida edi, ularning yuqori qirrali kemalari baland palubadan pastroq yunon
triremalariga muvaffaqiyatli o q otish imkonini berdi. Ammo qo l jangida fors
ʻ ʻ
jangchilari yunon hoplitlaridan sezilarli darajada past edi.
Forslarning umumiy etakchiligi va hamkorligining yo qligi, alohida ekipajlar
ʻ
jasorat bilan kurashganiga qaramay, flot tez orada tartibsizlikka tushib qolganiga
sabab bo ldi. Birinchi muvaffaqiyatsizliklardan keyin tezda qochib ketgan Finikiya
ʻ
kemalari umumiy tartibsizlikni kuchaytirdi, bu esa tez orada yunonlar bosimi ostida
vahimaga aylandi.
Shu bilan birga, yunon flotining o ng qanoti ozod qilindi, unga qarshi
ʻ
ioniyaliklar, asosan samiyaliklar Fors tomonida harakat qilib, juda jasorat bilan jang
qilishdi. Psitaliyaga yaqinlashayotgan kemalar massasi bo g ozning ikkala kirish
ʻ ʻ
joyini egallab olgan va hali jangda qatnashmagan fors kemalarini orqaga chekinishga
majbur qildi. Vahima qo rquvi butun Fors flotiga tarqaldi. Bo g ozda forslar
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi vahima avjiga chiqqan o ng yunon qanotini egallab olgan egineiyaliklar
ʻ ʻ
dushmanga eng katta zarar etkazish imkoniyatiga ega bo ldilar.
ʻ
26

Jang oxiriga kelib uni qirg oqdan kuzatib turgan Aristid birinchi fursatda kuchliʻ
otryad boshida kemalarga o tirib, Psitaliya tomon yo l oldi va uni egallab oldi va fors
ʻ ʻ
otryadi halok bo ldi.
ʻ
Shu bilan Salamis jangi tugadi. Yunonlar forslarni ochiq dengizda ta qib
ʻ
qilmadilar. Forslar u yerda joylashgan armiya niqobi ostida Faleron ko rfaziga
ʻ
chekinishganida , yunonlar shikastlangan kemalarini yig ib, yana Salamis oldiga
ʻ
joylashtirdilar; keyin yana jangga mukammal tartibda hozirlik ko rdilar, ertasi kuni
ʻ
dushman yana hujum qilishini kutdi.
Moddiy jihatdan ularning muvaffaqiyati juda katta edi. Forslar 200 ta kemani
yo qotdilar va ekipajdagi 40 000 kishidan faqat juda oz qismi qutqarildi, chunki
ʻ
g oliblar ularni qutqarish uchun hech narsa qilmadilar. Mavjud ma lumotlarga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
yunonlarning yo qotishlari 40 ta kemaga yetgan; Ularning ko p jamoasi suzish orqali
ʻ ʻ
qochishdi, lekin ko plab yunonlar dushmanning son-sanoqsiz o qlaridan va qo l
ʻ ʻ ʻ
janglarida halok bo lishdi.
ʻ
Kserks o zini yo qotdi va faqat o zini qutqarish haqida o ylay boshladi. O zi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
asosiy aybdor bo lgan muvaffaqiyatsizligidan g azablanib, uning fikricha, jasorat
ʻ ʻ
bilan kurashmagan bir necha Finikiya qo mondonlarini qatl qilishni buyurdi. Va shu
ʻ
zahotiyoq, bir kuni u o z saflarida hali ham yuzlab kemalar bo lgan flotiga va ulkan
ʻ ʻ
armiyasiga ishonchini yo qotdi.
ʻ 19
Ko rsatish uchun u to g on qurishni va to plangan Finikiya savdo kemalaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Salamisga ponton ko prigini qurishni buyurdi, ammo yunon flotining u erda qurilgan
ʻ
ko priklarni vayron qilish uchun Xellespontga borish niyati haqida bilib, undan voz
ʻ
kechdi. shu bilan chekinish yo lini kesib tashladi (bu mish-mish Themistokl
ʻ
tomonidan boshlangan). Shuning uchun u darhol u yerga flot yubordi va bir necha
kundan keyin qo shin bilan yo lga chiqdi. Tesaliyada u Mardonius qo mondonligi
ʻ ʻ ʻ
ostida 300 000 eng yaxshi qo shinini keyingi yozda Gretsiyani zabt etish uchun
ʻ
qoldirdi. Keyingi shoshilinch chekinishda u ochlik, kasallik va qochqinlik tufayli o z
ʻ
19
Курций Э. Борьба с варварами. История Древней Греции. - Мн.: Хасил, 2002. С тр 86.
27

xalqining ko p qismini yo qotdi va qo shinining qoldiqlari bilan faqat 45-kuniʻ ʻ ʻ
Hellespontga etib bordi. Ko priklar yomon ob-havo tufayli vayron bo lgan. U erda uni
ʻ ʻ
kutib turgan flot yordami bilan kesib o tib, u Sardisga eson-omon qaytib keldi.
ʻ
Fors flotining ketishi haqida ma lumot olgach, Femistokl forslarni ta qib qilish
ʻ ʻ
rejasini taklif qila boshladi. Uning rejasiga ko ra, forslarning o tib ketishiga yo l
ʻ ʻ ʻ
qo ymaslik uchun tezda Hellespontga borish kerak edi va u Fors armiyasi va flotini
ʻ
butunlay yo q qilishga umid qildi. Ammo Evribiad va boshqa sarkardalar forslar
ʻ
Andros oroliga jo nab ketishlari bilanoq, uzoqqa borishdan bosh tortdilar; Shu
ʻ
sababli, Femistokl faqat forslar tomonida bo lgan orollarga soliq to lash bilan
ʻ ʻ
cheklanishga majbur bo ldi. O lponni rad etgan Andros qisqa muddatli qamalga
ʻ ʻ
uchradi, ammo muvaffaqiyatsiz bo ldi. Paros o lpon to lashga rozi bo ldi. Evbeyadagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Karystos shahrining hududi vayron bo ldi, shundan so ng flot Salamisga qaytib, keyin
ʻ ʻ
Korinf Istmusiga yo l oldi.
ʻ
Temistoklning flot yordamida orollar ustidan nazoratni amalga oshirishga
qaratilgan yuqorida qayd etilgan urinishi bilan yakunlandi. Ushbu voqealarga boy
yilda, uchinchi Fors yurishi haqiqatda yakunlandi, garchi Mardonius armiyasining
yo q qilinishi keyingi yili Plateyada sodir bo lgan.
ʻ ʻ 20
Salamisdagi g alaba dengiz flotining eng hal qiluvchi g alabalaridan biri bo lib,
ʻ ʻ ʻ
unda qatnashgan xalqlarning taqdirini uzoq vaqt belgilab berdi; yunonlarni dengiz
kuchlari bilan ta minlab, ularni ko p yillar davomida fors podshohlarining tajovuzidan
ʻ ʻ
saqlab qoldi. Yunonlar, ayniqsa afinaliklar, o zlarining dengiz ustunliklariga ishonch
ʻ
hosil qilishdi, bu ularga dushman floti bilan uchrashganda muvaffaqiyatga ishonch va
umid baxsh etdi va ularning keyingi g alabalarini ta minladi.
ʻ ʻ
Urush davrida yunonlar, ayniqsa spartaliklar katta harbiy jasorat ko rsatdilar.
ʻ
Ba zi mag lubiyatlarga qaramay (Afinaning taslim bo lishi, Xistiyaning tashlab
ʻ ʻ ʻ
qo yilishi), ellinlar tashabbusni o z qo llariga olishlari va o zlarining o yin qoidalarini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
20
Стол Г.В. Гистией и Аристагор Милетские (Ионическое восстание). История Древней Греции в биографиях. - Смоленск:
Русич, 2003. Стр 59.
28

forslarga yuklashlari mumkin edi. Ahamoniylar davlati hududida mazlum xalqlarning
qo zg olonlari boshlandi. Forslar uchun g alaba deyarli imkonsiz bo lib qoldi vaʻ ʻ ʻ ʻ
mag lubiyat vaqt masalasi edi.
ʻ
II.3 . Urushning tugashi
Bobilda boshlangan qo zg olon haqida bilib, Fors qiroli Kserks asosiy
ʻ ʻ
qo shinlari bilan Gretsiyani tark etdi, ammo u Gretsiya satrapi etib tayinlagan
ʻ
qarindoshi Mardoniusni katta kontingent bilan qoldirdi. Fors qo shinlaridan tashqari,
ʻ
Mardonius bosib olingan yunon shaharlarining qo shinlariga ishonishi mumkin edi.
ʻ
Fesaliyadagi qishki lagerdan Mardonius Afinaga elchi yuborib, shahar va aholiga
to liq avf etishni, yondirilgan ibodatxonalar va erlarni tiklashni, shuningdek, teng
ʻ
shartlarda hamkorlik qilishni taklif qildi. Biroq, afinaliklar bu taklifni nafrat bilan rad
etishdi va yordam so rab Spartaga murojaat qilishdi. Fors bosqinidan xavotirlangan
ʻ
spartaliklar shoshilinch ravishda qo shin jo natishdi. Mardoniusga yaxshi
ʻ ʻ
munosabatda bo lgan dissident yunonlar unga yunon rahbarlariga pora berishni va shu
ʻ
tariqa isyonkor yunonlarni mag lub etishni maslahat berishdi. Mardoniy ularning
ʻ
taklifiga e tibor bermadi. U hali ham yunonlar bilan to g ridan-to g ri qarama-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qarshilik qilmaslikka harakat qildi va yana afinaliklarga qulay shartlarda taslim
bo lishni taklif qildi, ammo afinaliklar yana rad etishdi.
ʻ
Umumiy qo mondon spartalik regent Pausanias edi; Afinaliklarga adolatli
ʻ
Aristid qo mondonlik qilgan. Forslarning soni aniq ma lum emas; yunon mualliflari
ʻ ʻ
orasida bu aniq bo rttirilgan (300 minggacha); ba zi zamonaviy taxminlarga ko ra, u
ʻ ʻ ʻ
14 000 piyoda va 6 000 otliq askarni tashkil etdi, bu minimal ko rsatkich deb
ʻ
hisoblanishi kerak.
29

Xulosa
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, yunon-fors urushlari davrida intensiv
dehqonchilikni, boy fuqarolarning o rta qatlamlarini, respublika institutlarini, davlatʻ
institutlarini nazarda tutgan jamiyatning polis tashkiloti yanada rivojlangan, ilg or,
ʻ
o zgarishlarga ko proq moslashgan bo lib chiqdi. jamiyatni tashkil qilishning noqulay
ʻ ʻ ʻ
fors tizimidan ko ra. Ma lum bo lishicha, shahar-davlatlardagi ichki siyosiy kurash
ʻ ʻ ʻ
shahar-davlat organizmlarining ichki kuchini zaiflashtirmagan, aksincha, fors
ijtimoiy-siyosiy tizimidan farqli o laroq, unga kuch va uyushgan xarakter bergan. , bu
ʻ
erda qirol hokimiyatiga ko r-ko rona bo ysunish niqobi ostida, eng nomaqbul
ʻ ʻ ʻ
daqiqalarda paydo bo lishi mumkin bo lgan alohida satraplarning tub va chuqur
ʻ ʻ
separatizmi etuk edi.
Yunonlarning bu urushdagi muhim yutug i shundaki, ular hal qiluvchi pallada
ʻ
asosiy va eng muhim siyosat o rtasida birlikka erisha oldilar, xususan, Sparta, Korinf,
ʻ
Afina kabi yetakchi siyosatlarni birlashtirishga erishdilar.
Gretsiya g alabasining yana bir muhim sababi bo ldiki, ular o zlarining
ʻ ʻ ʻ
jangovar taktikasini takomillashtirib, askarlarning ruhiyatini ko tara oldilar. Yunon
ʻ
jangchilari o z vatanlari uchun kurashdilar, ota-bobolarining yurtini, ziyoratgohlarini,
ʻ
oilalarini himoya qildilar va shuning uchun forslarning ba zan jangga qamchi bilan
ʻ
haydashga majbur bo lgan majburiy jangchilariga qaraganda yuqori axloqiy va
ʻ
jangovar fazilatlarga ega edilar.
Yunon-Fors urushi Evropa tarixidagi eng muhim to qnashuv edi, chunki usiz
ʻ
demokratik qadriyatlar tizimiga ega Evropaning o zi bo lmas edi. U G arb
ʻ ʻ ʻ
tsivilizatsiyasi uchun chet ellik o lpon va turli soliqlar yukidan xoli o z iqtisodiyotini,
ʻ ʻ
sharq despotlari buyrug iga bog liq bo lmagan o zining siyosiy va ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
institutlarini qurish imkoniyatini qo lga kiritdi. U Yunonistonga erkinlik bo yicha
ʻ ʻ
birinchi buyuk tajribaga yo l ochdi, yunon ruhini uch asr davomida Sharqning
ʻ
dahshatli tasavvufidan qutqardi va yunon tadbirkorligini dengizda to liq erkinlik bilan
ʻ
ta minladi. Salamis jangidan omon qolgan Afina floti endi O rta er dengizidagi barcha
ʻ ʻ
30

portlarni yunon savdosi uchun ochdi va keyingi savdo kengayishi Periklning dam
olishi va madaniyati uchun to lanadigan boylikni ta minladi (Perikl - Afina davlatʻ ʻ
arbobi, " Afina demokratiyasining asoschilari, Afinaning mashhur notiq va
sarkardasi). Kichkina Elladaning bunday noqulay sharoitdagi g alabasi butun yunon
ʻ
xalqining, o z hayotida birinchi marta demokratik jamiyat tizimini joriy qilgan
ʻ
xalqning g ururini rag batlantirdi va ruhini ko tardi: buning uchun minnatdor
ʻ ʻ ʻ
yunonlar o zlarini amalga oshirishga chaqirilgan deb his qilishdi. ilgari eshitilmagan
ʻ
narsa. Ko p asrlik tayyorgarlik va qurbonliklardan so ng, Gretsiya nihoyat o zining
ʻ ʻ ʻ
Oltin davriga kirdi!
Yunon-fors urushlarining sababi ulkan Fors imperiyasi va Gretsiyaning
iqtisodiy va siyosiy manfaatlarining to qnashuvi edi. Forslar son-sanoqsiz bosib
ʻ
olingan xalqlarning jangchilaridan foydalanishlari mumkin edi, ammo texnik jihatdan
past edi. Qolaversa, ko p qabilali fors qo shini ruhiyatining pastligi nazoratni
ʻ ʻ
qiyinlashtirdi.
Urushning boshlanishi forslar uchun muvaffaqiyatsiz bo ldi. Ular o zlarining
ʻ ʻ
ulkan raqamli ustunliklaridan foydalana olmadilar. Yunonlar o z ozodligi uchun
ʻ
kurashdilar, yaxshi qurollangan, qo mondonlari yaxshi tayyorlangan, qo shinlari esa
ʻ ʻ
o qitilib, nazorat qilingan. Bularning barchasi ularga Doroning ulkan qo shinini
ʻ ʻ
mag lub etishga imkon berdi.
ʻ
Ba zi muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, yunonlar tashabbusni o z qo llariga
ʻ ʻ ʻ
olishdi va bir qator janglarda forslarni mag lub etishdi. Thermopylae jangida
ʻ
spartaliklar yuqori jangovar jasorat ko rsatib, qolgan ellinlarni o jar qarshilikka
ʻ ʻ
ilhomlantirdilar. Ahamoniylar davlati hududida mazlum xalqlarning qo zg olonlari
ʻ ʻ
boshlandi. Forslar uchun g alaba deyarli imkonsiz bo lib qoldi va mag lubiyat vaqt
ʻ ʻ ʻ
masalasi edi.
Yunon-fors urushlari yunonlarning g alabasi bilan yakunlandi. Fors Egey
ʻ
dengizidagi, Ellespont va Bosfor bo g ozlari sohillaridagi mulklaridan ayrildi va
ʻ ʻ
Kichik Osiyo qutblarining siyosiy mustaqilligini tan oldi.
31

Yunon-fors urushlari Gretsiya uchun katta ahamiyatga ega edi. Ular yunon
madaniyatining rivojlanishini tezlashtirdilar va yunonlarda o zlarining buyukligiʻ
haqidagi milliy ongni singdirdilar. Yunonlar o zlarining muvaffaqiyatlarini
ʻ
ozodlikning qullik ustidan qozongan g alabasi deb bilishgan. Demokratiyaning
ʻ
rivojlanishi bilan bog liq xalq mustaqilligi va xalq erkinligi saqlanib qoldi. Afzallik
ʻ
Afina demokratiyasi tomonida bo lganligi sababli, yunon-fors urushlaridan so ng
ʻ ʻ
deyarli barcha yunon davlatlari demokratik harakatni o zlashtirdilar. Afina buyuk
ʻ
dengiz kuchi sifatida maydonga chiqdi va Gretsiyaning madaniy, siyosiy, intellektual
va iqtisodiy markaziga aylandi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016.
2. Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009.
3. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B.“Jahon tarixi”
Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya
ziyo”. 2020. 293 bet.
4. Английский Древние мировые войны и сражения 3000 г. до н.э. - 500 г. до
н.э. - М.: Эксмо, 2007.
5. Англим С. и другие. Войны и сражения древнего мира. 3000 г. до н. э. –
500 г. до н. э. – М.: Эксмо, 2007. – 457 с.
6. Андре Боннар. Греческая цивилизация. - Том 3 М.: Искусство 1999.
7. Андреев Ю.В., Кошеленко Г.А., Кузищин В.И., Маринович Л.П. История
Древней Греции: Учебник. - М.: Высшая школа, 2001.
8. Всемирная история, Том 2. Энциклопедия: в 10 томах / Под ред. А.
Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. - М.: Государственное издательство
политической литературы, 1956.
9. Геродот. История. - в отрывке Г.А. Стратановский М., 2006 г.
10. Кембриджская история древнего мира. Том IV : Персия, Греция и
Западное Средиземноморье ок. 525 – 479 гг. до н.э. Эд. Дж. Бордман и др.
Trans . с английского А.В. Зайкова. М.: Ладомир, 2011.
11. Коннолли П. Греция и Рим. Энциклопедия военной истории. «Эксмо-
Пресс». Москва, 2000.
12. Курций Э. Борьба с варварами. История Древней Греции. - Мн.: Хасил,
2002. - Т. 2.
13. Меринг Ф. История войн и военного искусства. - СПб, Полигон, АКТ,
2000.
14. Сергеев В.С. История Древней Греции. - СПб.: Полигон, 2002.
33

15. Сергеев В.С. История Древней Греции. - СПб.: Полигон, 2002.
16. Стол Г.В. Гистией и Аристагор Милетские (Ионическое восстание).
История Древней Греции в биографиях. - Смоленск: Русич, 2003.
17. Стол Г.В. Гистией Милетский и Аристагор (Ионическое восстание)
Древнегреческая история в биографиях. - Смоленск: Русич, 2003.
18. Суриков И.Е. Древняя Греция: период расцвета демократии. - М.: Наука,
2008.
19. Суриков И.Е. Древняя Греция: политики в контексте: период расцвета
демократии. - М.: Наука, 2008.
20. Уилл Дюрант. Греческая жизнь. - Москва, «Крон-Пресс», 1997 г.
21. Уэрри Д. Войны древности. От греко-персидских войн до падения Рима.
Эксмо. М. 2004.
22. Хвостов М.М. История Греции. - М., 1994 г.
23. Шустов В.Е. Войны и сражения древнего мира. - Ростов-на-Дону: Феникс,
2006 г.
34

Sotib olish