Yuqori texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqarish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	162.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

Yuqori texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqarish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Yuqori texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab
chiqarish
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob.Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonda yuqori texnologiyalarni qo’llash ................................. 4
1.1. Yuqori texnologiyalar asosida yangi mahsulotlarni yaratish, baholash va joylashtirish jarayoni .......... 4
1.1-jadval ..................................................................................................................................................... 6
1.2-jadval ................................................................................................................................................... 10
Yangilik kiritishning muvaffakiyati tahlili va ishlab chiqarish jarayoni ........................................................ 11
1.1-rasm. Zararsizlikni tahlil qilish uslubining grafik yordamida aks ettirilishi ............................................ 12
Sifat strategiyasi ........................................................................................................................................ 17
1.2.Iqtisodiyotni rivojlantirishda yuqori texnologiyalarning roli ................................................................ 21
II Bob.Raqamli texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqarish ............................. 26
2.1.Ishlab chirish jarayonlari samaradorligini oshirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish ............. 26
Raqamli transformatsiyaning ijobiy tomonlari va xatarlari ........................................................................ 30
2.2.Sanoat korxonalarida raqamli texnologiyalardan foydalanishning xususiyatlari ................................. 35
2.2-jadval Raqamli texnologiyalarning guruhlanishi .................................................................................. 37
2.3-jadval Raqamli transformatsiyaning ijobiy tomonlari va ehtimoliy xatarlari ........................................ 38
Xulosa va takliflar ....................................................................................................................................... 43
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 44
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi vaqtda innovatsiyalar iqtisodiyotni
rivojlantirishning eng xarakterli xususiyatlaridan biriga aylanib bormoqda.
Yaqinda bu nom ekzotik, noma'lum va hatto professionallar orasida ham unchalik
aniq bo'lmagan narsani eslatardi, ammo endi innovatsiyaning o'zi ham, uning
2

tushunchalari ham dunyoni tezda zabt etmoqda. Innovatsion jarayonda jiddiy rol
o'ynaydigan va innovatsiyalarni korxonalar uchun strategik resursga aylantiradigan
xalqaro kapital bozori kengayib bormoqda, bu borada unga yangi moliyaviy
tuzilmalar unga yordam bermoqda .
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, innovatsiyalarga
ko'pincha odamlarning bevosita salbiy munosabati va pozitsiyasi to'sqinlik qiladi.
Biroq, O‘zbekistonda paradoksal vaziyat rivojlanmoqda, ya'ni butun jamiyat
innovatsion jarayonlarga ijobiy munosabat va qo'llab-quvvatlashni bildirayapti.
Xususan, O‘zbekistonda qabul qilingan ko‘plab normativ-huquqiy hujjatlar
va ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokamaga qo‘yilgan qonun loyihalarida o‘z
aksini topgan . Innovatsion faoliyat to‘g‘risida 2020 yil 27 iyuldagi O‘zbekiston
Respublikasining Qonuni, Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonun,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi “2017–2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari
bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va
texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid davlat Dasturi
to‘g‘risida”gi prezident farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Iqtisodiyotni rivojlantirish va kambag‘allikni qisqartirishga oid davlat siyosatini
tubdan yangilash chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2020 yil 26 martdagi PF-5975son
Farmoni , «O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni
qisqartirish vazirligi hamda uning tizim tashkilotlari faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida» 2020 yil 26 martdagi PQ-4653-son, «Aholini tadbirkorlikka jalb qilish
tizimini takomillashtirish va tadbirkorlikni rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida» 2020 yil 13 oktabrdagi PQ-4862-son qarorlari, “O‘zbekiston
Respublikasi iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi
huzuridagi tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi faoliyatini samarali tashkil etish
to‘g‘risida ” 2021 yil 17 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarori kabi myoriy hujjatlar shular jumlasidandir. Ushbu
hujjatlarni qabul qilishdan maqsad tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, yangi
tadbirkorlarni vujudga keltirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar
3

yaratish, innovatsion tizimning salohiyati va samaradorligini oshirishga
ko‘maklashish, innovatsiyalar uchun qulay bo‘lgan normativhuquqiy, moliyaviy va
axborot muhitini yaratishdan iborat. Shuningdek, sanoatda raqobatbardoshlik va
mahsuldorlikni oshirish, yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushini oshirishni
rag'batlantirish, ishlab chiqarishni ko'paytirish va ishlab chiqarish va eksport
tarkibida ulushni oshirish, innovatsion texnologiyalar va ilg'or boshqaruvni
qo'llashni kengaytirishdir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Yuqori texnologiyalarni joriy etish
asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqaris . Yuqori texnologiyalar asosida yangi
mahsulotlarni yaratish, baholash va joylashtirish jarayonlarini o’rganish qisqacha
tavsiflash.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Sanoat korxonalarida yuqori texnologiyalarni
joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqarish.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo‘yilgan
maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
I Bob.Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonda yuqori texnologiyalarni
qo’llash
1.1. Yuqori texnologiyalar asosida yangi mahsulotlarni yaratish, baholash
va joylashtirish jarayoni
4

Barcha yangi tovarlarning faqat 10 foizigina haqiqatdan ham yangi, original
hisoblanadi va jahon miqyosida yangi tovarlar deb ataladi. Bunday yangi tovarlarni
tayyorlash, ularni ishlab chiqarishni tashkil etish va bozorga olib chiqish katta
xarajatlar sarflashni talab qiladi hamda tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘ladi. Bu
esa kompaniyalar yangi tovarlar ishlab chiqishni aksari hollarda mavjud tovarlarni
takomillashtirish va modifikatsiyalash bilan bog‘lashlariga asosiy sabab bo‘ladi.
Yangi tovarlarni ishlab chiqish va bozorga kiritish innovatsion siyosat
asosida, xususan, tovar innovatsiyasi jarayonining tamoyillari va usullari asosida
amalga oshiriladi.
Innovatsiya jarayoni o‘z ichiga quyidagi oltita bosqichni kiritadi:
 1)yangi tovarlar haqidagi g‘oyalarni izlab topish;
 2)g‘oyalarni tanlash;
 3)yangi tovar g‘oyasini tijoratlashtirishni iqtisodiy tahlil qilish;
 4)tovarni ishlab chiqish;
 5) tovarni bozor sharoitlarda test va sinovdan o‘tkazish;
 6) tovarni yangi bozorga kiritish.
Tovar innovatsiyasi jarayoni yangi tovarlar haqidagi g‘oyalarni izlab
topishdan boshlanadi. Korxonaning ichki va tashqi g‘oya manbalari tovarlar
haqidagi g‘oyalar uchun baza vazifasini bajaradi.
Tashqi g‘oyalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: savdo korxonalari;
xaridor va iste’molchilar; raqobatchilar; ko‘rgazma va yarmarkalar; turli xil
nashrlar; ilmiy tadqiqot institutlari; ta’minotchilar; ishlab chiqarishning boshqa
tarmoqlarida ishlab chiqarilgan tovarlar; reklama agentliklari; xo‘jalik
birlashmalari, vazirliklar va boshqa davlat organlari. 1
Ichki g‘oyalar qatoriga esa quyidagilar mansub: marketing tadqiqotlari
bo‘limlari; texnik va istiqbolli rivojlanish bo‘limlari; patent bo‘limlari; ishlab
chiqarish bo‘limi; marketing bo‘limining barcha bo‘linmalari; xalqaro iqtisodiy
1
Ahunova, M. K. (2021). Use of investment in the development of the national economy. Asian Journal of
Multidimensional Research (AJMR), 10(3), 232-236.
5

hamkorlik bo‘limi; tovarni tayyorlash bo‘limi; g‘oyalarni izlab topish va
rivojlantirish bo‘yicha doimiy yoki muvaqqat xodimlar guruhlari.
Yangi tovarni rejalashtirish vazifasi tovar siyosatining muqobil variantlarini
qidirib topish va ishlab chiqish, ularning imkoniyatlari va xatarlarini asoslab
berishdan iboratdir. Rejalashtirilayotgan chora-tadbirlarning natijalarini oshirish
maqsadida tovar innovatsiyasining g‘oyalarni izlab topish yoki g‘oyalar olish
bosqichi, g‘oyalarni baholash bosqichi va g‘oyalarni amalga oshirish bosqichi kabi
asosiy muammolarga alohida e’tibor qaratish zarur.
Yangi tovarni rejalashtirish uchun turli xil usullar qo‘llaniladi (1.1-jadval).
Yangi tovar haqidagi g‘oyalarni izlab topish va ularni rivojlantirish uchun bozorni
tadqiq etish ijodiy izlanish texnikasidan foydalaniladi.
1.1-jadval
Yangi tovarni rejalashtirish usullari
Rejalashtirish bosqichi Rejalashtirish usullari
Foyalarni izlab topish Bozorni tadqiq etish
Ijodiy usullar
Foyalarni tanlash Baholash usullari
Chek-varaq
Iqtisodiy tahlil Foydani taqqoslash Zararsizlikni baholash usuli
Tavakkalchilikni tahlil qilish
Tovarni ishlab chiqish (tayyorlash) Tovarni ishlab chiqish usullari Tovar namunasini
ishlab chiqish
Tovar markasini ishlab chiqish texnikasi
Tovarni bozor sharoitlarida sinovdan o‘tkazish Tovarni testdan o‘tkazish usullari
Bozorni testdan o‘tkazish usullari
Bozorga olib kirish Tarmoqni rejalashtirish texnikasi
Marketing vositalari
Bozorga olib kirishni nazorat qilish Xarajatlarni hisob-kitob qilish usuli
Bozorni tadqiq etish
Bu esa mashhur mutaxassislar va bir guruh insonlarning zakovati, ijodiy
salohiyatiga asoslanadi. Bunda mantiqiy-sistematik usullar va intuitiv-ijodiy
6

usullarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Tovar tavsifnomasi va xususiyatlari anketasi
texnikasi, majburiy munosabatlar usuli va morfologik usullar eng tarqalgan
mantiqiy-sistematik usullar hisoblanadi.
Tovar tavsifnomasi va xususiyatlari anketasi texnikasi tovarni yaxshilash
bo‘yicha ijodiy g‘oyalarni izlab topish uchun foydalaniladi. Ob’ektning (unga
tovar ham mansub bo‘lishi mumkin) barcha xususiyatlari, belgi va tavsifnomalari
umumlashtiriladi va yozma ko‘rinishda ifodalanadi. Yangi g‘oyani yaratish
ob’ektning bir yoki bir nechta belgilarini o‘zgartirish yoki almashtirish va ularni
kelgusida yangi xususiyatlar kombinatsiyasi ko‘rinishida birlashtirish yo‘li bilan
amalga oshiriladi. 2
Majburiy munosabatlar (birikuvlar) usuli xususiyatlar anketasi texnikasiga
biroz o‘xshab ketadi. Foya avvaliga bir guruhga kirmagan predmetlar haqidagi
bilimlarni o‘ylab chiqib umumlashtirish natijasi sifatida yuzaga keladi. Masalan,
yozuv stoli, yozuv mashinasi va stol lampasi kabi alohida tovarlar xususiyatlarini
tahlil qilish natijasida majburiy munosabatlar usuli yordamida quyidagi g‘oyalar
topilishi mumkin: yozuv stoliga yozuv mashinasini o‘rnatib qo‘yish; stolning ustki
qismini kartotekalar joylashtirish uchun moslashtirish; stol lampasini sharnirlar
yordamida harakatlanuvchi lampaga almashtirish va hokazo.
Xususiyatlar anketasi texnikasi va majburiy birikuvlar usuli mavjud tovarlar
xususiyatlari kombinatsiyasiga asoslanishi sababli ulardan foydalanish
imkoniyatlari cheklangan. Buning ustiga yangi g‘oyaning sifati ilgari
foydalanilgan g‘oyalar sifatiga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Morfologik uslub tuzilish tahlili tamoyillariga asoslanadi. Ushbu uslubga
asosan tovarning barcha muhim ko‘rsatkich hamda jihatlari alohida va birgalikda
o‘rganiladi. U ob’ekt va hodisalarning to‘liq va qat’iy klassifikatsiyasi, ularning
xususiyatlari va parametrlariga asosan yaratiladi. Bu esa g‘oya rivojlanishining
turli ssenariylarini baholash va bu ssenariylarni taqqoslash yo‘li bilan tovarning
kelajakda rivojlanishiga oid kompleks tasavvurga ega bo‘lishga imkon yaratadi.
2
Khakimovna, A. M. (2022). Pandemiyaning dunyodagi innovatsiyalar rivojlanishiga ta’siri. Nazariy va amaliy
tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2(2), 15-22.
7

Asosida tizimni qismlarga ajratish va alohida qarorlar kombinatsiyasi yotgan
mantiqiy-sistematik usullardan farqli ravishda, intuitiv-ijodiy usullar muammoni
to‘laligicha ko‘rib chiqish tamoyillariga asoslanadi. Bu turning eng taniqli usullari
miya hujumi va sinektika hisoblanadi.
Miya hujumi uslubi amerikalik reklama sohasidagi mutaxassis Aleks Osborn
tomonidan 1953 yilda taklif qilingan. U muhokama qiluvchi guruh
ishtirokchilarining u yoki bu g‘oya va uni hayotga tatbiq etish usullari to‘g‘risidagi
ijodiy mulohazalari va erkin fikrlash assotsiatsiyasi tamoyillariga asoslanadi.
Barcha ishtirokchilarning qizg‘in bahs-munozaralar yuritishi, o‘zaro ijobiy fikr-
mulohazalar almashishi va kelgusida bahs-munozaralarni baholashi ushbu usulni
amalga oshirishning o‘ziga xos jihatlaridir. Bu uslubni muvaffaqiyatli amalga
oshirish uchun quyidagi shartlarga amal qilish zarur:
 muhokamada 5 kishidan 15 kishigacha qatnashishi lozim;
 majlis 15 daqiqadan 30 daqiqagacha davom etishi lozim;
 majlisning barcha ishtirokchilari teng huquqli bo‘lishi lozim;
 har qanday ko‘rinishdagi tanqid man qilinadi;
 son sifatdan muhimroq bo‘ladi;
 muammoning mavzusi majlis ishtirokchilariga majlis ochilishi arafasidagina
ma’lum qilinadi;
 g‘oyalar majlis tugagandan so‘ng uch kundan besh kungacha bo‘lgan
muddat ichida baholanishi lozim.
Sinektika usuli g‘oyalarni izlab topishning natijalarga boy usuli hisoblanadi. U
V.Gordon tomonidan taklif qilingan bo‘lib, boshlang‘ich muammodan sistematik
ravishda chetlashtirish tamoyillariga asoslanadi. Chetlashtirishga hayotning boshqa
sohalari o‘xshashliklaridan foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Foyalarni sinektik
izlab topish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
 muammoni o‘rganish;
 muammoni tahlil qilish va uni ekspertlarga izohlab berish;
8

 muammoni tushunishni testdan o‘tkazish;
 o‘z-o‘zidan qabul qilingan qarorlarni shakllantirish;
 rahbariyatning muammoni tushunishini baholash;
 o‘xshashliklarning paydo bo‘lishi;
 muammo va unga o‘xshashliklar o‘rtasida aloqa o‘rnatilishi;
 muammoga o‘tish;
 qarorni tayyorlash.
Sinektika usuli quyidagi shartlar bajarilganda amalga oshirilishi mumkin:
 muhokamada 5-7 kishi qatnashishi lozim;
 ishtirokchilarni mazkur usulga avvaldan o‘ratishni tashkil etish;
 majlis 90 daqiqadan 120 daqiqagacha davom etishi lozim;
 ayrim qadamlarni katta taxtada belgilab borish orqali oshkoralikni va
oydinlikni ta’minlash.
Intuitiv-ijodiy usullar qatoriga Delfi usulini ham kiritish mumkin .
Keyingi bosqich bu tovar to‘g‘risidagi g‘oyalarni saralash va tanlash
hisoblanadi. Agar g‘oyalar to‘plamini izlab topish va shakllantirish ularning
hajmini oshirishga qaratilgan bo‘lsa, g‘oyalarni tanlashdan maqsad to‘g‘ri
kelmaydigan qarorlarni aniqlash va ulardan voz kechishdan iborat bo‘ladi. Bunda
g‘oyaning firma maqsadlariga, uni amalga oshirish imkoniyatlari esa korxonaning
resurslariga mos kelishi inobatga olinadi.
Shu narsa aniqlanganki, qabul qilingan va real tovar ishlab chiqarishgacha
etib kelgan g‘oyalar vaqt o‘tishi bilan kamayadi, ularni izlab topish va tanlash
uchun sarflanuvchi xarajatlar esa oshib boradi.
1968 yilda yangi tovar haqidagi 58 ta g‘oyadan faqat bittasigina tovar ishlab
chiqarish va uni bozorga olib chiqishda foydalanildi. 1981 yilda esa yangi tovar
to‘g‘risida 7 tagina g‘oya to‘plangan bo‘lib, ulardan faqat bittasi muvaffaqiyatga
erishgan.Foyalarni tanlash jarayoni ikki bosqichdan iborat:
1. g‘oyaning firma talablari va tamoyillariga mos kelishini tekshirish;
2. g‘oyaning bozor sharoitlaridagi imkoniyatlarini tekshirish.
9

Foyalarni testdan o‘tkazish uchun quyidagi ko‘rsatkichlar qo‘llanishi
mumkin: bozor hajmi va salohiyati turlari va kattaligi; raqobatchilikdagi vaziyat;
g‘oyaning tadqiq etish va tayyorlashda amalgi oshirilishi; g‘oyani ishlab chiqarish
sohasida amalga oshirish imkoniyati, uning moliyaviy va marketing ta’minoti.
Innovatsiya jarayonining mazkur bosqichida baholash usullari sifatida chek-
varaqlar va baholash shkalasi qo‘llaniladi. Chek-varaqlar tovar qanday hajmda
talab qilinishi yoki umuman talab qilinmasligini aniqlashga imkon beradi. Chek-
varaq savollariga javoblar batafsil beriladi, kerak bo‘lsa mos keluvchi tadqiqotlar
keltiriladi. Chek-varaq tovarning innovatsiya jarayoni doirasida
tavakkalchiliklarning qanday turlari mavjud bo‘lishini ko‘rsatadi. Chek-varaqdan
foydalanish yuzaga kelish ehtimoli yuqori bo‘lgan tavakkalchiliklarning oldini
olish imkoniyatlarini oldindan baholashga ko‘maklashadi.
Baholash meyori uslubi g‘oyani uning barcha asosiy omillarining ahamiyatini
chamalab, solishtirib, taqqoslab ko‘rish yo‘li bilan baholashga imkon beradi.
Muhimlikni o‘lchash uchun 0, +1, +2 va — 1, —2 shkalasidan foydalaniladi. Bu
uslub baholashni jadval shaklida yoki grafik chizma ko‘rinishida amalga
oshirishga imkon yaratadi. Har bir omilning salmog‘ini miqdoriy baholashdan
foydalanish imkoniyatining yo‘qligi bu usulning kamchiligi hisoblanadi (1.2-
jadval).
Baholash meyori uslubi tahlil qilinayotgan omillar mazkur g‘oyani xaridorlar
uchun qiziqish uyg‘otadigan tovarga aylantirishga qay darajada xizmat qilishini
baholashga imkon beradi. Har bir omil bir qator baholar olib, ulardan har biri
g‘oyaning zarur talablarga qanchalik mos kelishini ko‘rsatadi. Har bir omil
bo‘yicha ballar summasi aniqlanib, ularning asosida g‘oya ko‘rib chiqilgan omillar
bo‘yicha alohida yoki birgalikda baholanadi.
1.2-jadval
Baholash meyori uslubi
Baholash omillari Baholash meyori
(-2 ; -1; 0; +1; 2)
10

Xarajatlat tushumi,
Mln.so’m
Foyda
30
251. Tovarni ishlab chiqish sohasidagi omillar: turdosh tovarlarni ishlab chiqish
tajribalari, boshqa g‘oyalarni ishlab chiqishga jalb qilish,
raqobatchilardan ustunlik qilish, imitatsiyadan himoya qilish
2. Bo‘lajak ishlab chiqarish ta’minoti sohasidagi omillar:
yangi ishlab chiqarish kuchlari bozorlarining mashhurligi, ta’minotchilar bilan mavjud
aloqalardan foydalanish,
raqobatbardosh ta’minotchilar soni,
inqiroz sharoitlarida ta’minotchilar imkoniyatlari, ishlab chiqarish kuchlari bozorlarida
narx barqarorligi
3. Tovar ishlab chiqarish sohasidagi omillar:
mavjud ishchi kuchini jalb qilish imkoniyati,
tovar ishlab chiqarish texnologiyasining atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatish ehtimoli
(shovqin, chang, namlik va hokazo),
baxtsiz hodisalar xavfi,
mavjud texnologiyani o‘zgartirish qiyinchiliklari,
mavjud uskunalarni mahsulotni qayta ishlashga moslashtirish imkoniyati,
uskunalarning zahiradagi imkoniyatlari,
uskunalarni ta’mirlash imkoniyatlari
4. Tovarni sotish sohasidagi omillar: mavjud savdo tashkilotlaridan foydalanish,
iste’molchilarning xarid qilish qobiliyati,
eksport imkoniyatlari
Shu tariqa baholash shkalasi usuli yangi tovar g‘oyasini ma’lum bir ehtimolga
ega bo‘lgan holda miqdoriy baholash imkonini beradi
Yangilik kiritishning muvaffakiyati tahlili va ishlab chiqarish jarayoni
Yangi tovarning iqtisodiy tahlili uni ishlab chiqish, bozorga olib chiqish va
sotish bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek, zarur oborotga ega bo‘lgan yangi
tovarni ishlab chiqarish bilan asoslanuvchi tavakkalchilik va foydani baholash
bilan bog‘liq. Buning uchun zararsizlik tahlili uslubi qo‘llanib, u savdodan
tushuvchi daromad ishlab chiqarish xarajatlariga teng bo‘luvchi ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar
minimal hajmini tavsiflovchi zararsizlik nuqtasini belgilashga imkon yaratadi .
11

30
25 Z
Umumiy xarajatlarZararsizlik nuqtasi
20
15
10
Doimiy xarajatlar
5
5 10 15 20 2530 35 40
Ishlab chiqarish hajmi,
mahsulot birligi1.1-rasm. Zararsizlikni tahlil qilish uslubining grafik yordamida aks ettirilishi
Zararsizlik nuqtasi quyidagi formula asosida aniqlanadi:
bu erda :
X
doim — jami ishlab chiqarish hajmiga sarflanuvchi doimiy xarajatlar; X
o‘zg —
jami o‘zgaruvchan xarajatlar;
N— yangi tovar birligi narxi.
Bu munosabatlar shuningdek, belgilangan zararsizlik nuqtasiga ega bo‘lgan
holda tovarni sotishning minimal narxi va maksimal xarajatlar summasini
aniqlashga imkon beradi.
Yangi tovarni sotish ma’qul keluvchi foyda keltirishi to‘g‘risidagi qaror qabul
qilingach, yangi tovar modeli yoki prototipini tayyorlashga kirishiladi. Yangi
tova iste’molchining texnik talablarini ta’minlashi va bozor talablariga javob
berishi zarur.Marketolog uchun birinchi navbatdagi vazifa tovarning bozorda
muvaffaqiyatga erishishini ta’minlash, ya’ni uning vazifalarini aks ettirishdan
tashqari uni raqobatchilar tovaridan jozibadorligi yuqori bo‘lishini aks ettiruvchi
xususiyatlarini yaratish hisoblanadi. Shu munosabat bilan yangi tovarni ishlab
chiqish jarayonini ikki bosqich - texnik ko‘rsatkichlarni shakllantirish va bozor
ko‘satkichlarini shakllantirish bosqichlari majmuasi sifatida ko‘rib chiqish
maqsadga muvofiq.
Tovarni ishlab chiqish uchun aksari hollarda funksiyalararo guruhlar (firma
izidan boruvchilar, dizaynerlar, marketologlar) tashkil qilinadi. Bu esa
mutaxassislarning birgalikda ochiq faoliyat yuritishini va vazifalar echimining
tezlashishini ta’minlaydi. 3
3
Khakimovna, A. M. (2022). Pandemiyaning dunyodagi innovatsiyalar rivojlanishiga ta’siri. Nazariy va amaliy
tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2(2), 15-22.
12 X
doim
Z =
N - X
o‘zg

Texnik ko‘rsatkichlarning shakllanishi yangi tovarni xaridorlarning
aniqlangan istaklarini (ehtiyojlarini) qondiruvchi funksional xususiyatlar bilan
ta’minlash bilan bog‘liq. Texnik ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish bilan ilmiy-
tadqiqot tajriba- konstruktorlik ishlari va marketologlar guruhi shug‘ullanadi.
Tovar g‘oyasini texnik nuqtai nazardan rentabelli mahsulotga joriy qilar ekan,
ishlab chiquvchilar bu mahsulotga bo‘lajak tovar tavsifnomalarini ham kiritishi
lozim. Bu holda marketologlarning vazifasi loyihalarni tovarning zarur
xususiyatlari va xaridorlar mazkur tovar xususiyatlarini muhokama qilishiga
yordam beruvchi xislatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashdan iborat
bo‘ladi. 4
Bozor ko‘rsatkichlarini shakllantirish tovar dizayni , uning shakli, rangi,
og‘irligi, o‘rovi, nomi va markasini ishlab chiqish tufayli amalga oshiriladi.
Shakl, rang va sifat tovarni xarid qilish to‘g‘risida qaror qabul qilishga ta’sir
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillar hisoblanadi. Tovar to‘g‘risidagi birinchi
taasurot uning tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liq bo‘lib, uning sifati va funksional
xususiyatlari baholanishidan ilgari yuzaga keladi. Tashqi ko‘rinish tovarni sotib
olishga undovchi motiv, muayyan bir tovarning potensial xaridorlari doirasini
shakllantiruvchi kuch vazifasini bajaradi. Bu esa iste’mol tovarlaridan tashqari
ishlab chiqarish-texnika tovarlari uchun ham xosdir.
Tovar dizayni shunday vositaki, uning yordamida potensial xaridorlarga ta’sir
ko‘rsatish, ularni tovarni sotib olishga undash va harakatlarini tezlashtirish
mumkin.
Shu bilan birga tovarni sotishda uning sifati ham katta rol o‘ynaydi.
Tovarning sifati bu - uning mazkur tovarga xos bo‘lgan (masalan, xizmat qilish
muddati, iste’mol qilinish, saqlanish va hokazo) xususiyatlari yig‘indisidir.
Tovar tayyorlangan material turi va rangi ham u yoki bu tovarning o‘ziga xos
xususiyatlari, ularning bir-biridan farq qiluvchi variantlari va imkoniyatlarini
4
Tuychieva, O. (2019). Questions of increasing economic efficiency of production. Scientific Bulletin of Namangan
State University , 1 (8), 105-108.
13

aniqlashga xizmat qiladi. 5
Tovar shakli tovarni tanib olishga va xaridorda u to‘g‘risida ma’lum bir
tasavvur uyg‘otishga ko‘maklashadi.
Texnik tovarlarning shaklini ishlab chiqish imkoniyatlari iste’mol tovarlari
shaklini ishlab chiqishga qaraganda anchagina cheklangandir.
Tovarning individualligini, uning boshka tovarlar orasida ajralib turishi,
o‘ziga xos va takrorlanmasligini ta’minlash uchun tovarga nom beriladi. Tovarning
nomi ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va
kommunikatsiyalarni osonlashtiradi. Ko‘pincha, ayniqsa tovar nomi oson
aytiladigan, tez esda qoladigan, ijobiy hislarni uyg‘otadigan va o‘ziga jalb
qiladigan bo‘lsa, u bozorda yangi tovarning muvaffaqiyatga erishisha garovi
bo‘ladi.
Tovar uchun yangi nom izlab topish va tayyorlash jiddiy muammo, chunki
tovar nomi faqat uni boshqa tovarlardan ajratish uchungina qo‘llanilmaydi. Tovar
nomi tovarning turini tavsiflashi, xaridorda unga nisbatan ijobiy his-tuyg‘ular
uyg‘otishi, reklama ta’siriga ega bo‘lishi va o‘ziga xos bo‘lishi lozim.
Tovar uchun yangi nom topishda quyidagi tamoyillarga amal qilish zarur:
 izlanishning ijodiy usullaridan foydalanish;
 biron-bir ma’lum nomni yangi nomga nisbatan huquqiy e’tirozlar
qolmaguncha transformatsiya qilish(o‘zgartirish);
 yangi nomni raqobatchi tovar nomining aksi sifatida shakllantirish;
 biron-bir mashhur nomdan uni yangi tovar nomiga qo‘shib qo‘yish uchun
foydalanish.
Har bir muayyan holda, ayniqsa iste’mol tovarlari nomini tanlashda
quyidagi savollarga javob topish lozim: tovar nomi nimani ifodalashi lozim?
qaysi nomlarni tanlovga qo‘yish mumkin? ulardan qaysi biri yaxshi?
5
Tuychieva, O. (2019). Questions of increasing economic efficiency of production. Scientific Bulletin of Namangan
State University , 1 (8), 105-108.
14

raqobatchilarning xuddi shunday o‘xshash tovarining nomi qanday? tovaringiz
nomi raqobotchi tovar nomidan nimasi bilan farq qiladi? yangi nomni iste’molchi
faqat bitta tovar uchun qo‘llaydimi yoki barcha tovarlar assortimentiga biriktirib
qo‘yadimi? tovarni oldindan attestatsiya qilish kerakmi? 6
Tovarning nomi uning bozordagi “yuzini” shakllantirish, tovarning bozor
atributikasi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lum bir nomdagi tovarni doimiy
ravishda iste’mol qilish jarayonida xaridor bozorda mavjud bo‘lgan ko‘p sonli
tovarlar ichida uni osonlik bilan tanib oladi. Bunday tovardan muntazam
foydalanish xaridor ongida ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otishga xizmat qiladi. Bu
reaksiya tovar ishlab chiqaruvchiga ortga qaytuvchi aloqa orqali etkaziladi. Tovar
nomini korxonaga biriktirib qo‘yish va uning boshqa firmalar tomonidan
foydalanishidan himoya qilish maqsadida korxona rahbariyati bu nomni huquqiy
ro‘yxatdan o‘tkazishi zarur. Shu tariqa tovar nomi markirovka qilinadi va tovar
markasi vazifasini bajaradi.
Marka bu - bitta yoki bir nechta tovar ishlab chiqaruvchining (sotuvchining)
mahsulotlarini identifikatsiya qilish va uni raqobatchilar tovarlaridan farqlash
maqsadida foydalaniluvchi nom, belgi, simvol, rasm, atama yoki ularning
kombinatsiyasidir. Marka bozorda tovarni tanib olish, boshqa tovarlardan farqlash
va differensiatsiya qilish uchun xizmat qiladi. Marka o‘z ichiga marka nomi,
marka belgisi va tovar belgisini kiritishi mumkin.
Marka nomi bu markaning ovoz chiqarib o‘qish mumkin bo‘lgan so‘z, harf va
ularning birikmasi hisoblanadi.
Marka nomi bu markaning tanib olinadigan, lekin o‘qilmaydigan kismidir. U
simvol yoki rasmdan iborat bo‘lib, ajralib turuvchi rang va o‘ziga xos shrift bilan
bezaladi.
Tovar belgisi marka yoki uning huquqiy jihatdan himoyalangan qismi bo‘lib,
sotuvchiga marka nomi va marka belgisidan mutlaq foydalanish huquqini beradi.
6
Давлятова, Г. М. (2021). Совершенствование организации рабочих мест как фактор эффективного
использования оборудования и рабочей силы на промышленном предприятии. In Современная наука.
XXI век: научный, культурный, ИТ контекст (pp. 60-64).
15

Tovar belgisi markaning himoyasi, reklamasi, individualligi va sifat kafolati
vazifasini bajaradi. Tovar qaysi marka ostida sotilishiga qarab ikki turga bo‘linadi -
ishlab chiqaruvchi markasi va xususiy marka.
Ishlab chiqaruvchi markasi bu ishlab chiqaruvchi tomonidan yaratilgan yoki
boshqa ishlab chiqaruvchidan ijaraga olingan markadir. Tovarni markalashtirishda
ishlab chiqaruvchi quyidagilardan foydalanishi mumkin: o‘z mahsulotlarining har
bir turi uchun individual marka nomlari tanlash; barcha mahsulotlar uchun yagona
marka nomi belgilash; mahsulotlarning turli guruhlari uchun alohida marka
nomlari berish; ishlab chiqaruvchi kompaniya nomini alohida mahsulotlar marka
nomiga qo‘shib ishlatish.
Xususiy marka bu savdo (ulgurji yoki chakana) korxonalari tomonidan ishlab
chiqilgan markalardir. Ba’zida u vositachilar markasi, distribyuterlar markasi yoki
diler markasi deb ham ataladi. Faoliyat sohasiga ko‘ra ular quyidagilarga
taqsimlanadi: individual (aspirin); guruhli (Maggi); firma (Nestle); hududiy
(“Stepan Razin” pivosi); milliy (“Jiguli” avtomobili); xalqaro (Coca-Cola)
markalar.
Marka o‘ziga xos shartli belgi bo‘lib, uni tovar yoki xizmat bilan bog‘lash
vositasida iste’molchiga tovarning iste’mol tavsifnomalari to‘g‘risida xabar beradi.
U xaridorlarni mazkur tovarni sotib olishda xuddi avvalgidek sifatga ega
bo‘lishlariga ishontirishga harakat qiladi.
Marka faqat tovar nomi sifatidagina emas, balki uning bir nechta xususiyatlari
yig‘indisi sifatida kompleks ravishda ko‘rib chiqilishi lozim.
F.Kotler markani tovar tavsifnomasi, foyda, tovarning qimmatliligi, undan
foydalanish madaniyati (uyushqoqlik, tartiblilik, samaradorlik, yuqori sifat),
tovarning individualligi va foydalanuvchi turini aks ettiruvchi olti pog‘onali simvol
sifatida ta’riflagan. Markaning eng barqaror xususiyatlari (qimmatlilik, madaniyat
va individuallik) uning mohiyatini belgilab beradi.
Marketologning tovar markalarini boshqarishda qabul qilishi lozim bo‘lgan
qarorlar quyidagicha - tovar markasining zarurati haqida, tovar markasini qo‘llab-
quvvatlash haqida, marka strategiyasi haqida, markaning pozitsiyasini o‘zgartirish
16

haqida bo‘lishi lozim.
Tovar markasini qo‘llashning samarasi yuqori bo‘ladi, chunki undan
foydalanish buyurtmalarning shakllanishi va tovarlarni etkazib berish jarayonini
engillashtiradi; tovarning o‘ziga xos xislatlarini raqobatchilar tomonidan
noqonuniy imitatsiya qilinishidan huquqiy himoyalashni ta’minlaydi;
xaridorlarning barqaror kontingentini jalb qilish imkoniyatini yaratadi; bozor
segmentatsiyasini engillashtiradi; korporativ imidjni kuchaytiradi va yangi
markalarni joriy kilishni osonlashtiradi.
Tovar markalari shuningdek, bozor hokimligini egallab olish va firmaning
moliyaviy pozitsiyalarini mustahkamlash vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Shu
sababli markalarni boshqarishning vazifalaridan biri tovar markasini rivojlantirish,
uning hatti-harakatlarini kengaytirish hisoblanadi. Buning uchun quyidagi marka
strategiyalari ishlab chiqiladi: tovar qatorini kengaytirish strategiyasi (mavjud
markani yuzaga kelgan tovar nomenklaturasiga tarqatish); tovar markasi
chegaralarini kengaytirish strategiyasi (mavjud markani yangi tovarlarga tarqatish);
ko‘p markalilik strategiyasi (bitta mahsulot liniyasi uchun ikki yoki undan ortiq
markani ishlab chiqish).
Shuni ham e’tiborga olish kerakki, faqat ba’zi markalargina uzoq vaqt
davomida muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Moliyaviy to‘siqlarning mavjudligi,
shuningdek, xaridorlarni yangi kiritilgan markaga ko‘niktirish zarurati yangi tovar
markasini tayyorlash va rivojlantirish uchun sarflanuvchi xarajatlarni qoplash
uchun doimiy ravishda mablag‘lar qidirishni talab qiladi.
Sifat strategiyasi
Yangi tovarning bozor ko‘rsatkichlarini shakllantirish tizimida tovarlar o‘rovi
ham muhim element vazifasini bajaradi. Tovarlarning ko‘pchiligi to iste’molchiga
etib borguncha transport orqali tashiladi va omborlarda saqlanadi. Bu holda
tovarlar ularni etkazib berish va iste’mol qilish qoidalariga asosan maxsus
idishlarga joylab o‘raladi. Tovarning o‘rovi ishlab chiqaruvchi yoki savdo
tashkiloti tomonidan iste’molchiga beriluvchi “tashrif qog‘ozi” vazifasini bajaradi.
Tovarlar o‘rovi (o‘rov) deb tovar solingan idish yoki o‘ralgan materiallarga
17

aytiladi. U mahsulotning saqlanishi, uni transport orqali tashish va u bilan
muomala kilishda qulayliklar bo‘lishiga xizmat qiladi, shuningdek, iste’molchilar
e’tiborini jalb qilish, tovarni identifikatsiya qilish, reklama va axborot bilan
ta’minlash, imidjni yaratish kabi marketing funksiyalarini bajaradi. O‘rovning
marketing funksiyalari ahamiyati tobora o‘sib bormoqda. Bu esa bozor
faoliyatining o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish, iste’molchilar
farovonligini o‘stirish, iqtisodiyotni kompyuterlashtirish va axborotlashtirish,
kompaniya imidji va tovar markasini oldi- sotdi jarayonini tezlashtirish kabi
omillari bilan bog‘liq.
Tovar o‘rovini ishlab chiqish jarayoni quyidagi qarorlarni qabul qilishni o‘z
ichiga oladi: o‘rov konsepsiyasini asoslab berish, o‘rovning qo‘shimcha
tavsifnomalarini (o‘lchami, shakli, materiali, rangi, matni, tovar markasining
joylashuvi) yaratish, o‘rovni sinab ko‘rish.
Tovar o‘rovi konsepsiyasi xaridor va iste’molchilar uchun qo‘shimcha
xususiyatlarga ega bo‘lgan yangi mahsulotlarni ishlab chiqishga ko‘maklashuvchi
asosiy tamoyil va g‘oyalarni o‘z ichiga oladi.
Yangi mahsulotlar uchun o‘rovlarning bir necha xil variantlari
modellashtiriladi va tahlil qilinadi. O‘rovni yaratishda qabul qilinuvchi qarorlar
tovarni taqsimlashda qo‘llanuvchi tovar harakatlanishi tizimi, tovar narxi va
reklamani tashkil etish bilan kelishib olingan bo‘lishi lozim.
Fan-texnika taraqqiyoti va bozor munosabatlarining rivojlanishi o‘rovning
vazifasi va mazmunini rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu omilar tufayli o‘rov
tovarni transport orqali tashishda uni himoya qilish vositasi sifatida emas, balki
tovar haqidagi ma’lumotlar manbai sifatida ko‘rib chiqiladi. Tovar o‘rovini
tayyorlashda quyidagi talablar bajarilishi lozim: original bo‘lish va patentlar bilan
himoyalanish; estetik shartlarga javob berish; funksionallikni ta’minlash, ya’ni
tovarning elementi bo‘lish; reklama harakatlarini amalga oshirish; kam xarajat
talab qilish; iste’molchiga etib borguncha tovarning saqlanishini ta’minlash;
transport va ombor xarajatlarini ratsionallashtirishga ko‘maklashish; tovarni sotish
uchun qulay bo‘lish; tovarning raqobatbardoshligi va ekologik tozaligini aks
18

ettirish; ikkilamchi xom-ashyo sifatida foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lish. 7
Shu tariqa, zamonaviy sharoitlarda o‘rov tovar siyosatining samarali vositasi
vazifasini bajaradi. U oldi-sotdi jarayonini tezlashtiradi va engillashtiradi, tovar va
firma imidjini kuchaytiradi.
Yangi tovarni bozorga olib chiqishdan oldin uni iste’mol qilishning
xavfsizligi va ishonchliligi nuqtai nazaridan sinab ko‘rish lozim. Sinovlar dala va
laborotoriya sharoitlarida o‘tkazilishi mumkin. Sinov shakllari tovarning o‘lchami,
vazifalari va turiga bog‘liq bo‘ladi. Sinovlarni o‘tkazish uchun iste’molchilar yangi
tovarlar joylashgan laboratoriyaga taklif qilinadi yoki bu tovar iste’molchilarga
uyda tekshirib ko‘rish uchun foydalanishga berib yuboriladi.
Testdan o‘tkazishda quyidagi ko‘rsatkichlar ahamiyatga ega: sinov
o‘tkaziladigan joy (bozor, laboratoriya, uy); ob’ekt (tovar, narx, nom, marka);
sinovda ishtirok etishga jalb qilinuvchi shaxslar (xaridor, ekspert); muddat (qisqa,
uzoq vaqt); hajm (bitta tovar, tovarlar partiyasi); testdan o‘tkaziluvchi tovarlar
soni.
Yangi tovarni sinovdan o‘tkazish natijalari asosida bu tovarni ishlab chiqarish
va uni bozorga olib chiqish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Shuni e’tiborga olish
kerakki, tovarni ommaviy ishlab chiqarish tovar innovatsiyasining ishlab
chiqarishni tashkil etish va marketing xarajatlari kabi eng ko‘p xarajat talab
qiluvchi bosqichi hisoblanadi.
Tovarni bozorga chiqarishda quyidagilarni aniqlash zarur: tovarni bozorga
qachon, qay vaqtda olib chiqish lozim? tovarni qaerda, qaysi bozorga olib chiqish
mumkin? tovar qaysi iste’molchilar guruhiga taklif qilinishi lozim? tovarni
bozorga olib chiqish chora-tadbirlarini qanday qilib tashkil etish va tartibga solish
kerak?
Tovarni bozorga chiqarish vaqti tovarni bozorga raqobatchilarning xuddi
shunday tovarni bozorga chiqarishlaridan oldin, ular bilan birga yoki ulardan keyin
chiqarish zarurati va imkoniyatlari bilan kelishgan holda amalga oshirilishi zarur.
7
Давлятова, Г. М. (2016). Методические подходы к определению эффективности использования научно-
технических новшеств в производстве. Журнал научных и прикладных исследований, (5-2), 21-25.
19

Bunda, ayniqsa, iste’mol tovarlari uchun tovarning mavsumiyligi hal qiluvchi omil
vazifasini bajaradi. Istalgan holda ham tavakkalchilik darajasini baholash, tovarni
bozorga chiqarishning har bir variantida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan ijobiy va
salbiy oqibatlarni hisobga olish kerak.
Yangi tovarni taklif qilish maqsadga muvofiq bo‘luvchi bozor turi va joyini
aniqlash uchun mavjud bozorlarni ularning jozibadorligi nuqtai nazaridan tahlil
qilish, ya’ni bozorning salohiyati, kompaniyaning mo‘ljallanayotgan bozordagi
imidji, zarur xarajatlar miqdori, har bir bozor uchun marketingni
belgilash,raqobatchilarning bozorga kirib borish darajasi va ularning mazkur
bozorda egallagan ulushi hajmini aniqlash zarur. 8
Tovarni bozorga chiqarish asta-sekinlik bilan yoki blits-kompaniya shaklida
amalga oshirilishi mumkin bo‘lib, ikkinchi usul kichik kompaniyalar uchun
ko‘proq ma’qul keladi. Kompaniya rivojlangan distribyuterlar tarmog‘i va xalqaro
sotuv kanallariga ega bo‘lsa, bu unga tovarni milliy va xalqaro bozorlarga ularning
o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda bir vaqtda olib chiqish imkonini
beradi.
Maqsadli bozorni tanlash yangi tovarning bo‘lajak xaridorlari tarkibini
aniqlashga xizmat qiladi. U bo‘lajak xaridorlar tuzilishi va ixtisoslashishini
hisobga olgan holda amalga oshirilib, ular yangi tovarni sinovdan o‘tkazish
bosqichida baholanadi.
Agar ishlab chiqarish-texnika tovarlari uchun bo‘lajak xaridorlar guruhi
qoidaga ko‘ra ma’lum va bu tovarlarni ishlab chiqarish bo‘yicha shartnomalarni
imzolashda aniqlanadigan bo‘lsa, ommaviy iste’mol tovarlari uchun esa maqsadli
bozor bazasini firmaning mavjud xaridorlari va ularning izdoshlari tashkil etishi
mumkin. Bu xaridorlar firmaning yangi tovarlarini sotib olishda liderlik qilishi va
tovarlarning boshqa xaridorlar nazarida ijobiy imidjini yaratishi mumkin.
Bu maqsadda tarmoqli rejalashtirish uslubi ko‘proq ishlatiladi. Bu uslubning
8
Давлятова, Г. М. (2021). Совершенствование организации рабочих мест как фактор эффективного
использования оборудования и рабочей силы на промышленном предприятии. In Современная наука. XXI
век: научный, культурный, ИТ контекст (pp. 60-64).
20

mohiyati yangi tovarni bozorga olib kirish bo‘yicha amalga oshirish mumkin
bo‘lgan barcha ishlar tarmog‘ini ularni bajarish uchun sarflanuvchi vaqt va boshqa
resurslar xarajatlarini inobatga olgan holda yaratish, bozorga kirib borguncha
bosib o‘tiladigan, amalga oshirish zarur bo‘lgan hatti-harakatlarni va barcha
ishlarni bajarish muddatini ko‘rsatuvchi yo‘lni izlab topishdan iborat. Bu yo‘lni,
uning realligi va davom etish muddatini baholash yangi tovarni bozorga olib
kirishga to‘sqinlik qiluvchi barcha sabablarni yo‘qotish uchun chora-tadbirlarni
qabul qilish va tovarni bozorga olib kirish vaqtini bashorat qilishga asos vazifasini
bajaradi.
Tarmoqli rejalashtirish uslubidan foydalanish yordamida yangi tovarning
bozorga chiqishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashining oldini olish mumkin, chunki
mahsuldorlik yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan quyidagi muvaffaqiyatsizliklar
sababini tahlil qilish imkoniyatini yaratadi:
tovarni bozorga olib chiqish davri va vaqtini noto‘g‘ri tanlash; distribyuterlik
tarmog‘ining etarlicha rivojlanmaganligi;
reklama chora-tadbirlarining vaqtidan ilgari yoki kech o‘tkazilishi; bozorga texnik
jihatdan to‘liq ishlab chiqilmagan tovarni olib chiqish; tovarning bozor narxini
noto‘g‘ri baholash;
yangi tovar xaridorlari va iste’molchilarga sotuvgacha va sotuvdan keyingi
xizmat ko‘rsatish tizimining rivojlanmaganligi.
Xaridorlarning xulq-atvorini o‘zgartirib yuboruvchi mutlaqo yangi tovarlarni
yaratish nomaqbul jarayon hisoblanadi. Mutlaqo yangi tovar va g‘oyalarning
paydo bo‘lishi qoidaga ko‘ra, ahyon-ahyonda va notekis ro‘y berib, firma tovar
nomenklaturasining hayotiylik davriga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tovarlar
hayotiylik davrining o‘zgarishi, sotuv hajmini qo‘llab-quvvatlash zarurati va
ularning dinamikasi talabni faollashtirishning boshqa usullarini, ayniqsa, tovarni
sotish hajmining o‘sishi pasaygan vaqtda, ya’ni yangi tovarning hayotiylik davri
etuklik bosqichiga yaqinlashgan paytda izlab topishni talab qiladi.
1.2. Iqtisodiyotni rivojlantirishda yuqori texnologiyalarning roli
21

Agar mamlakatimizdagi innovatsion jarayonlar bilan rivojlangan
mamlakatlardagi holatni taqqoslasak, hozirgi vaqtda dunyoning rivojlangan
mamlakatlari 15 yildan ortiq vaqt mobaynida innovatsion iqtisodiyot va beshinchi
texnologik tsikl (uzoq to'lqin) ta'sirida bo'lib kelmoqda. Shunchaki beshinchi
to'lqinga kirish imkoniyatiga ega bo'lgan davlatlar, hatto undan keyin ham nima
qilishlari kerak?
Ular birinchi navbatda yangi yuqori texnologiyali yo‘nalishlarda ilmiy
izlanishlarini boshlab, bu mamlakatlarga yetib olishadimi? Ko'rinib turibdiki, bu
juda muammoli. Biroq, bu ushbu mamlakatlarning, xususan mamlakatimizda
boshqa davlatlar tomonidan yaratilgan texnologiyalardan foydalanishiga va ulardan
o'z iqtisodiyotlarini rivojlantirishda foydalanishga, chet el investitsiyalariga
mamlakatga kirib kelishi uchun imkon qadar ko'proq shart- sharoit yaratish
rivojlangan mamlakatlardan o'zib ketishga harakat qilishga to'sqinlik qilmaydi.
Vir muncha vaqt oldin bu tajriba Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa
mamlakatlarda amalga oshirilgan. Darhaqiqat, innovatsiyalar tomonidan taqdim
etilgan imkoniyatlar va globallashuvning ijobiy tomonlari, birinchi navbatda,
Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur kabi Janubi-Sharqiy Osiyo
(ko'pincha "yo'lbarslar" deb ataladi) davlatlari tomonidan qo'lga kiritildi,
shuningdek, Keltlar "yo'lbars"i - innovatsiyalar sohasida etakchilardan biri
bo'lgan Irlandiya hisoblanadi. Bu davlatlar O‘zbekiston uchun paradigma bo libʻ
xizmat qilishi mumkin, chunki bizning mamlakatimiz o zining kichik bozori,
ʻ
kambag al an anaviy resurslari bilan o zining raqobatbardosh noyob noan anaviy
ʻ ʼ ʻ ʼ
manbalaridan foydalangan holda innovatsion yo lni tanlasagina muvaffaqiyatli
ʻ
rivojlana oladi.
Mamlakatning raqobatbardoshligi alohida korxonalarning
raqobatbardoshligi asosida rivojlanadi. Har bir korxona raqobatbardoshlik bilan
ta'minlangan afzalliklarga erishish uchun o'z strategiyasini qo'llaydi. Biroq,
muvaffaqiyatli kompaniyalarning evolyutsiyasi va rivojlanishi tabiati o'xshash
bo'ladi, chunki kompaniyalar innovatsiyalarga asoslangan raqobatdosh
22

ustunliklarni yaratadilar. Mamlakatimiz korxonalaridagi innovatsion jarayonlar
kuchsizligining sababi quyidagi omillar ta’siridandir:
 sanoat sohasida ishlaydigan olimlar sonining kamligi, shuningdek, ishchi
kuchida olimlar va tadqiqotchilar ulushining pastligi;
 yuqori texnologiyalarni patentlash sohasiga kirmaslik;
 ishlab chiqarish sektori va universitetlar o'rtasidagi zaif hamkorlik;
 innovatsiyalarni rag'batlantirishning nisbatan muvaffaqiyatsizligi va
tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash mexanizmlari faoliyati;
 biznesni boshlash uchun murakkab protseduralar; texnologik ta’lim sifatining
yetarli emasligi.
Jahon tajribasidan "Yevropa innovatsion paradoksi" deb ataladigan
tushunchani ham ta'kidlash kerak - bir tomondan, ta'lim va ilm-fanga kiritilatotgan
investitsiyalarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini baholaganda, shuningdek,
Evropa Ittifoqining aksariyat mamlakatlarida aholi sonidagi oliy ma'lumotli
odamlarning foizi, AQSh yoki Yaponiyadan ham yaxshiroq. Yevropa ilmiy
salohiyat ko'rsatkichlari bo'yicha ham ulardan ustundir (masalan, Nobel mukofoti
sovrindorlari, SCI nashrlari, doktorlik ilmiy darajasiga ega olimlar soni). Shunga
qaramay, Evropa Ittifoqida iqtisodiyotning unumdorligi AQShnikiga qaraganda
ikki baravar past, uning AQSh bilan savdo balansi salbiy. Dunyoning turli
burchaklaridan kelgan talabalar AQSH oliy ta lim muassasalarida o qishga harakatʼ ʻ
qilmoqda. Qo'shma Shtatlarning o'zi innovatsiyalardan foydalanishda juda
muvaffaqiyatli mamlakat hisoblanadi, nafaqat o'z mamlakatida yaratilgan, balki
butun dunyoda yaratilgan bilimlarni tijoratlashtiradi. Oliy ta'lim va tadqiqot
sohasidagi eng yaxshi mutaxassislar (loyiha menejerlari, tadqiqotchilar, oliy
ma'lumotli texnologiya mutaxassislari) AQShga ko'chib ketishadi. Evropa AQSh
korxonalarida malaka oshirish va oliy o’quv yurtlarida ta'lim olish uchun pul
tikmoqda. Shu va shunga o'xshash faktlarga ko'ra, "Yevropa innovatsion
paradoksi" atamasi ham paydo bo'ldi. Yuqoridagilardan xulosa qilishimiz
23

mumkinki, innovatsiyalar asosiy harakatlantiruvchi kuchdir. Shunday qilib,
innovatsiyalar raqobatbardosh iqtisodiyotni rivojlantirish imkoniyatini beradi.
So'nggi yillarda buni nafaqat iqtisodchilar, balki siyosatchilar ham
tushunishmoqda. Asosiy maqsadlarga erishish uchun yalpi ichki mahsulotning 3
foizini ilmiy-tadqiqot ishlariga yo‘naltirish, bandlik darajasini 70 foizga yetkasish ,
byurokratiyani qisqartirish, korrupsiyani yo‘qotish va tadbirkorlikni
rag‘batlantirishni amalga oshirish kerak. Bu muammolar hal etilsa,
mamlakatimizda iqtisodiyotimiz innovatsion jihatdan rivojlanishda katta
muvaffaqiyatlarga erishadi. Ilmiytadqiqot va innovatsiyalar uchun davlat
byudjetlaridan mablag' ajratish va uni ta'minlash hajmini oshirish nazarda tutilgan.
Xususan, uchta asosiy yo‘nalish ustuvorlik kasb etadi:
 ta’limga va intelektual mulkni shakllantirish va ko‘paytirishga sarmoya kiritish;
 sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasida raqobatbardoshlikni kuchaytirish;
 mehnat bozorida monomarkazlar tashkil etish 9
.
Ko'rinib turibdiki, yuqorida aytib o'tilgan barcha holatlarda
raqobatbardoshlikni oshirish innovatsiyalar bilan bog'liq. Mamlakatlar va alohida
korxonalar o'rtasida samarali bilim almashinuvi uchun tadqiqot o’tkazish hamda
bilimlarni kengaytirish uchun muvofiqlashtirilgan va umumiy makonni yaratish
zarurat hisoblanadi. Gap nafaqat texnologiyalarni tadqiq etish va ishlab
chiqarishni, intellektual mulk huquqlarini himoya qilishni qo‘llab-quvvatlash,
balki innovatsiyalarning tarqalishi va tarqalishini ta’minlash haqida ketmoqda,
chunki innovatsiyalar joriy etilgan joyda samara kutilgandek bo’ladi.
O‘zbekiston sanoatida innovatsiyalardan foydalanish borasida yangi
tendentsiya shakllandi. Bunga qadar, arzon ishchi kuchidan foydalangan holda
tabiiy resurslarni qayta ishlash bilan bog'liq tarmoqlar ustunlik qilgan. Biroq,
bugungi kunda O‘zbekiston tabiiy resurslaridan foydalanishga tubdan yangicha
yondashuvni maqsad qilgan. Buning yorqin namunasi yangi UzGTL zavodi tabiiy
9
Ahunova, M. K. (2021). Use of investment in the development of the national economy. Asian Journal of
Multidimensional Research (AJMR), 10(3), 232-236.
24

gazni chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar
ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilganidir. Bu kabi yirik loyihalar tufayli
O‘zbekiston bosqichma-bosqich tabiiy gaz xomashyosi eksportidan voz kechib,
neft mahsulotlari importini kamaytirmoqda. Bu esa, energetik mustaqilligimizni
mustahkamlashga salmoqli hissa qo‘shilayotganidan dalolat beradi. Nafaqat
O‘zbekiston, balki MDH mamlakatlari ichida eng yirik investitsiya loyihalardan
biri hisoblanadigan mazkur UzGTL majmuasi ham innovatsion ishlab chiqarish
namunasidir. Shuningdek, MDH hududidagi eng zamonaviy va innovatsiyalardan
biri bu – korxonaning markaziy boshqaruv pulti va zavod markaziy
laboratoriyasidir. Yangi korxona GTL, ya’ni "gazni – suyuqlikka" texnologiyasi
asosida yiliga 3,6 milliard metr kub tabiiy gazni qayta ishlab, 1,5 million tonna
tayyor mahsulotlar – aviakerosin, dizel yoqilg‘isi, nafta, suyultirilgan gaz ishlab
chiqarish quvvatiga ega. Bunday zavod shu paytgacha jahonda faqat 4 ta davlatda
– Qatar, Nigeriya, JAR va Malayziyada barpo etilgan. Bu yerda yiliga umumiy
qiymati 1 milliard AQSH dollari yoki 12,8 trillion so‘mdan ortiq import o‘rnini
bosuvchi neft mahsulotlari va uglevodorod xom ashyolari ishlab chiqariladi. GTL
texnologiyasi asosida tabiiy gazdan qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar olish uch
bosqichda amalga oshiriladi. Ushbu texnologiya asosida tayyorlangan zamonaviy
yonilg‘i turlari ekologik jihatdan sifatli va toza. Bu esa, o‘z navbatida, bugungi
kunda dolzarb masalaga aylangan tabiatga zarar yetkazmaslik tamoyiliga ham mos
tushadi. Masalan, GTL dizel yonilg‘isini olaylik. Yuqori texnik tavsifga ega va
tarkibida oltingugurt miqdori deyarli bo‘lmagan GTL dizelidan atmosferaga aytarli
chiqit chiqmaydi. Xuddi shuningdek, GTL kerosini aviakompaniyalarga
atmosferaga chiqariladigan zararlarni kamaytirishning xavfsiz va daromadli usulini
taklif etadi.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan ortiqcha bug‘
hisobiga avtonom tarzda elektr energiyasi ishlab chiqariladi. YA’ni, “Uzbekistan
GTL” zavodini elektr energiyasi bilan ta’minlash masalasi ham innovatsion tarzda
hal qilindi. Shunday qilib, korxona nafaqat o‘z faoliyati uchun zarur bo‘lgan elektr
energiyasini mustaqil ravishda ishlab chiqaradi, balki zarur hollarda ishlab
25

chiqarilgan elektr energiyasining qo‘shimcha hajmini milliy elektr tarmoqlariga
ham yetkazib beradi. Bundan tashqari, innovatsion texnologiyalar asosida qayta
ishlangan gazdan zamonaviy yuqori sifatli UzGTL mahsulotlari ishlab chiqariladi.
Shu bilan birga, UzGTL zavodida ishlab chiqarilgan nafta polimer mahsulotlarini
ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun “Sho‘rtan gaz kimyo majmuasi”ning ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirish obektlariga qayta ishlash uchun yuboriladi va
shu orqali yagona neft-gaz-kimyo klasteri yaratiladi.
Qayd etish lozimki, UzGTL sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab chiqarish loyihasi
yaratilishida Sasol (Janubiy Afrika), Haldor Topsøe (Daniya), Chevron (AQSH) va
Honeywell kabi yetakchi kompaniyalarning ilg‘or texnologik yechimlaridan
foydalanildi. Yuqori xalqaro standartlarga javob beradigan UzGTL mahsulotlari
birinchi navbatda respublikaning neft mahsulotlariga, xususan, dizel yoqilg‘isi va
kerosinga, shuningdek, suyultirilgan gazga bo‘lgan ichki ehtiyojini qoplash uchun
yetkazib beriladi. Qolaversa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar yuqori sifatli
bo‘lgani uchun eksport qilish imkoniyati ham mavjud bo‘ladi.
Shuni alohida ta’kildash kerakki, UzGTL zavodi O‘zbekistonda uglevodorod
xomashyosini chuqur qayta ishlash sohasida amalga oshirilayotgan tarkibiy
o‘zgarishlarning namunasi va mamlakatimiz neft-kimyo sanoatining rivojlanish
sur’atlarining bir ko‘rsatkichi hisoblanadi.
II Bob. Raqamli texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar
ishlab chiqarish
2.1. Ishlab chirish jarayonlari samaradorligini oshirishda raqamli
texnologiyalardan foydalanish
Zamonaviy sharoitlarda iqtisodiy jarayonlarni raqamlashtirish va axborot
texnologiyalari faoliyatning barcha sohalariga kirib bormoqda.Yangi
O‘zbekistonning 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida ham
26

raqamli iqtisodiyotni iqtisodiy rivojlanishning asosiy "drayveri"ga aylantirish va
uning hajmini kamida 2,5 baravar oshirish rejalashtirilgan. Dasturiy ta’minot
ishlab chiqarish hajmini 5 barobar, ularning eksportini 10 barobar 500 million
dollarga yetkazish vazifasi belgilandi. Ushbu vazifalarni bajarishuchun raqamli
iqtisodiyotni keng joriy etish va uni qo llab-quvvatlash borasida keng ko lamliʻ ʻ
chora-tadbirlar belgilandi va mazkur vazifalar ijrosi o laroq, mamlakatimizda
ʻ
yangi elektron hujjat aylanishi tizimlari joriy etilmoqda, elektron to lovlar
ʻ
rivojlantirilmoqda va elektron tijorat sohasidagi normativhuquqiy baza
takomillashtirilmoqda, elektron infratuzilma va tijorat shakllantirilmoqda,
iqtisodiyotning barcha jabhalarida raqamli transformatsiyaga o tilishi qadamma-
ʻ
qadam amalga oshirilmoqda.
Ishlab chiqarish jarayonlariga raqamli texnologiyalarning kirib borishi
bilan korxonalarning raqobatdosh ustunlik manbalariga, ularning faoliyati va
boshqaruvining samarali kontseptsiyalariga yangi talablar qo'yilmoqda. Raqamli
iqtisodiyotga o‘tishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan muammolarni prognozlash, shuningdek, salbiy oqibatlarni
minimallashtirish bo‘yicha yechim va takliflar ishlab chiqish korxona faoliyatini
tashkil etishning asosiy shartiga aylanmoqda. Sanoat korxonalarida mavjud
resurslar va biznes-jarayonlarni samarali boshqarishning innovatsion
texnologiyalar va biznes jarayonlarini optimallashtirish usullariga asoslangan
tizimi raqobat ustunligiga erishishning muhim jihati hisoblanadi.
Shunday ekan, raqamlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab chiqarishni
tashkil etishning xususiyatlarini o'rganishsh va raqamli transformatsiya jarayonini
amalga oshirish algoritmini shakllantirish ob’ektiv zaruriyat sifatida maydonga
chiqali.
Raqamli iqtisodiyot va uning mamlakatlar, soha va tarmoqlar taraqqiyotiga
ta’siri masalalari juda ko’p iqtisodchi olimlar tomonidan tadqiq qilinmoqda.
Xususan, Karl Dalman (Carl Dahlman), Sem Mili (Sam Mealy), Martin
Vermelinger (Martin Wermelinger) “Taraqqiyot uchun raqamli iqtisodiyotdan
27

foydalanish” mavzusidagi maqolalarida raqamlashtirishning mamlakat iqtisodiy
rivojlanishidagi ahamiyati tadqiq qilingan.
Y. Nikonova va A.Dementevning “Rossiyada raqamli iqtisodiyot taraqqiyoti
tendentsiyalari va istiqbollari nomli maqolalarida raqamlashtirishning mamlakat
iqtisodiyoti rivojlanishi va tarkibiy o‘zgarishlarga ta’siri o’rganilgan.
I.N.Kosareva va V.P.Samarina o‘zlarining “Raqamlashtirish sharoitidakorxonani
boshqarish xususiyatlari” maqolalarida ishlab chiqarishni raqamlashtirish
sharoitida korxonalarni boshqarishning o‘ziga xos jihatlarini, boshqarish
jarayonida axborot texnologiyalarini qo‘llashning afzalliklarini yoritib berishga
xarakat qilingan.
A. J. Siddikovning “O’zbekistonda raqamli iqtisodiyot rivojlanishini
ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqishga doir yondashuvlar” nomli
maqolasida O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyot rivojlanishiga oid ko‘rsatkichlar
tizimini ishlab chiqishga doir muallifning ayrim fikrlari bayon etilgan.
O‘zbekiston sanoatini rivojlantirib borish raqamlashtirilgan texnologik
platformalarni yaratish, tashqi va ichki bozorlar uchun yuqori qo’shilgan qiymatga
ega bo’lgan mahsulotlar yetkazib beruvchi yuksak texnologiyali korxonalarni
tashkil etishni taqazo etadi. 10

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10-oktabrdagi pf-6079-
sonli “ Raqamli O’zbekiston — 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali
amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi farmonida ham iqtisodiyotning real
sektorida raqamli texnologiyalarni rivojlantirish maqsadida quyidagi tadbirlar
amalga oshirilishi belgilandi: sanoat korxonalarida zamonaviy axborot
texnologiyalarini joriy qilish dasturlarini ushbu korxonalarni texnologik qayta
jihozlash dasturlari bilan uyg’unlashtirish;
korxona ta’minotining barcha bosqichlarini avtomatlashtirish va boshqarishni
ta’minlash, shuningdek, bu orqali logistika va xarid xarajatlarini qisqartirish;
10
Ahunova, M. K. (2021). Use of investment in the development of the national economy. Asian Journal of
Multidimensional Research (AJMR), 10(3), 232-236.
28

zamonaviy axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish hisobiga
mahsulotlar va xizmatlar sifatini yaxshilash, ularning tannarxini, ishlab
chiqarishdagi to’xtalishlarni kamaytirish, moliyaviy-iqtisodiy faoliyatning
shaffofligini oshirish;
innovatsion avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari va dasturiy mahsulotlarni
joriy etish boyicha normativ-huquqiy bazani takomillashtirish;
ishchi joylarni bosqichma-bosqich avtomatlashtirish hamda ishlab chiqarish
jarayonlarini robotlashtirish, shuningdek, sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy
etish;
savdo hajmini oshirish va mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash maqsadida
buyurtmachilar (mijozlar) bilan o’zaro munosabat mexanizmlarini
takomillashtirish;
boshqaruv ma’lumotlarini qabul qilishni qo’llab-quvvatlash tizimini, jumladan,
real vaqt rejimida biznes-tahlil tizimini joriy qilish orqali takomillashtirish;
2025 yilda korxona resurslarini boshqarish tizimini (ERP) joriy qilgan yirik
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ulushini 90 foizga yetkazish;
Iqtisodiyotni yangi texnologik bosqichga o‘tishi bilan mamlakat ishlab chiqarish
tuzilmalarini modernizatsiya qilish, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkiliy-
iqtisodiy ta’minoti, boshqaruv usullari zamonaviy yodashuvlarni shakllantirishga
extiyoj paydo bo’lmoqda. Iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish sharoitida sanoat
korxonalarida ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va robotlashtirish, ishlab
chiqarishni tashkil etishning ilg’or usul va uslublarini joriy etish, uning raqamli
intelektuallashuv darajasini oshirish jarayonlari jadal rivojlanmoqda. Ishlab
chiqarishni tashkil etish va boshqarishga zamonaviy yondashuvlar qisqa vaqt
ichida to’liq axborot almashinuvi, ishchilar va xodimlar sonini qisqartirish,
ularning kompetentligini oshirish, moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari va
robotlashtirish komplekslarini joriy etishga tayanadi. Buning uchun innovatsion,
yuqori texnologik mahsulot chiqaruvchi ishlab chiqarishni rivojlantirishga e’tibor
qaratilishi lozim. Raqamli ishlab chiqarish sohasida “buyumlarning sanoat
interneti” “ishlab chiqarishning additive texnologiyalari” “bulutli texnologiyalar”
29

“sun’iy intelekt” “aqlli robotlashtirilgan ishlab chiqarish “kabi zamonaviy
yo’nalishlar rivojlanib bormoqda, tashkilot qarorlarini qabul qilishda imitatsion va
iqtisodiy matematik modellashtirishdan foydalanilmoqda.
Sanoat korxonalarining raqamli transformatsiyasining quyidagi ijobiy
tomonlariga va xatarlarini keltirish mumkin (2.1- jadval).
2.1- jadval
Raqamli transformatsiyaning ijobiy tomonlari va xatarlari
Ijobiy tomonlari Xatarlari
Yangi yorib kiruvchi raqamli
texnologiyalar, sun'iy intellekt, sanoat
buyumlar interneti, katta ma'lumotlarni
tahlil qilish, Qarzga olingan import texnologiyalariga
bog'liqlik, o'z vakolatlarining buzilishi,
apparat va dasturiy ta'minotda yashirin
"xatcho'plar" ning mavjudligi
Yangi savdo bozorlari, biznes modellari,
innovatsion ishlab chiqarishlar, ommaviy
axborot xizmatlari Iqtisodiyjixatdan rivojlangan mamlakatlar
kompaniyalari tomonidan innovatsion
bozorlarni tezda egallab olish xavfi
Mehnat unumdorligining o'sishi, ishlab
chiqarish samaradorligi, avtomatlashtirish,
robotlashtirish Ish o'rinlarini qisqartirish, ayrim maxsus
ishlarni tugatish, ishsizlik, ijtimoiy
ziddiyatlar
Xizmatlarning samaradorligi va
standartlashtirilishini oshirish,
vositachilarni chiqarib tashlash,
transportni, tibbiyotni, ta'limni, xizmat
ko'rsatish sohasini uberizatsiyasi Huquqiy sohadagi noaniqlik,
firibgarlikning o'sishi, axloqiy
muammolar, ijtimoiy tabaqalanish
Katta hajmli ma'lumotlarni tahlil qilish,
shaxsni raqamli identifikatsiyasi,
xizmatlarni talabga moslashtirish. Maxfiylikning yo'qolishi, intruziv
reklama, korxonalarning maxfiy
ma'lumotlari va
fuqarolarning shaxsiy ma'lumotlari oshkor
30

bo'lishi
Investitsiyalar, startaplar, raqamli pullar,
yangi faoliyat sohalari, yangi texnologik
usul Iqtisodiyotni tashqi boshqarish, raqamli
globalizm, raqamli mustamlaka

Zamonaviy sharoitlarda ishlab chiqarishni tashkil etishga mahsulot hayot
siklini boshqarishni raqamlashtirish asosida zaruriy kompetiylikka ega bo’lgan
yuqori malakli xodimlar (ishchilar) ning innovatsion mehnat vositalari va
buyumlari bilan ma’lum bir muhitda hamda vaqtda samarali uyg’unlashtirish
jarayoni sifatida qaraladi.
Fikrimizcha, ishlab chiqarishni raqamlashtirishga korxonalarda eskirgan
texnologiyalardan foydalanib kelayotganligi (64%) ma’lum bir tajriba, bilim va
ko’nikmaga ega bo’lgan mutaxassislarni yetishmasligi (61%) mavjud va yangi
texnologiyalar o’rtasida integratsion aloqalarni sustligi (62%) kabi omillar
to’sqinlik qilmoqda.
Ishlab chiqarishni raqamli trnasformatsiyasi sohasidagi tadqiqotlarning
natijalariga ko’ra (ko’rsatishiga) raqamli texnologiyalar va boshqaruv usullaridan
foydalanayotgan korxonalar o’z raqobatchilariga nisbatan 26% ga ko’proq foyda
ko’rishar ekan. Raqamli texnologiyalashga yetarli darajada mablag’ sarflagan
xolda boshqaruvga kam e’tibor qaratayotgan korxonalarning moliyaviy natijalari
11% ga past, faqat boshqaruv jarayonini modernizatsiyalash hisobiga esa faqat 9%
ga qo’shimcha daromad olish mumkin. 11

Zamonaviy iqtisodiy vaziyat to’rtinchi sanoat inqilobini boshlanganligi bilan
xarakterlandi. Ushbu inqilob doirasida raqamlashtirilgan “aqilli” korxonalar tashkil
etilmoqda. Bunday korxonalar ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh bo’lgan
mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi.
Lekin bugungi kunda mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan sanoat
korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlariga raqamli texnologiyalarni keng
11
Tuychieva, O. N. (2021). Determining the Cost-Effectiveness of Investments Specific Features. Central Asian
journal of innovations on tourism management and finance , 2 (12), 40-46.
31

ko‘lamda joriy etish jarayoni qoniqarli darajada emas. Bunga quyidagi xolatlar
to’sqinlik qilmoqda:
 yangi iqtisodiy tartibni tartibga soluvchi qonunchilik bazasining yo‘qligi yoki
uning hozirgi bosqichda sodir bo‘layotgan texnologik o‘zgarishlarga mos
kelmasligi; rivojlanish;
 yangi texnologiyalar, iqtisodiy munosabatlar ob'ektlari va sub'ektlari paydo
bo'lishi, kapital shakliga aylangan ma'lumotlar hajmining tez o'sishi;
 malakali kadrlar tayyorlashning yetarli darajada emasligi, inson kapitalining
etishmasligi;
 katta hajmdagi ma'lumotlar katta miqdordagi axborot oqimlarini va
ma'lumotlarni uzatish, qayta ishlash va saqlashda axborot xavfsizligini
ta'minlash bilan bog'liq xavflarni keltirib chiqaradi;
 korxona moliyaviy resurslariningetishmasligi va sanoat sohasini
 raqamlashtirishga yo’naltirilgan loyixalar qiymatining yuqori ekanligi;
 axborot xavfsizligi,ish o’rinlari sonining kamayib ketish,ishlab chiqarishni
boshqarish jarayonlarining yomonlashuvi bilan bog ‘liq xatarlarning
mavjudligi;
 ayrim sanoat tarmoqlarining konservativ xarakteri. Raqamli texnologiyalarning
keng ko’lamda qo’llanilishi korxonalar uchun yangi imkoniyatlar yaratishini
bilgan xolda, ushbu jarayonlarga kam e’tibor qaratilmoqda.
Korxonada biznes jarayonlari va yangi texnologiyalarni boshqarishga samarali
yondashuvni ishlab chiqish oson ish emas. Sanoat korxonasining barqaror
rivojlanishini ta'minlash uchun boshqaruvning innovatsion nazariyalari va
metodologiyalarini qo'llash talab etiladi. Korxonada sodir bo'layotgan jarayonlar
rahbariyat, jarayon
egalari va biznes jarayonlarini amalga oshirishni ta'minlovchi xodimlardan doimiy
e'tiborni talab qiladi. Jarayonlarni takomillashtirish va optimallashtirish jarayonida
32

jarayon yondashuvini amalga oshirish natijasida erishilgan samaradorlik va
taraqqiyot darajasini saqlab qolish zarur. Raqamli iqtisodiyotning zamonaviy usuli
korxonalarni boshqarishning yangi avlodi kontseptsiyalarini ishlab chiqish bilan
tavsiflanadi. Ushbu konsepsiyalar sanoat robotlari, boshqaruvsiz transport, raqamli
boshqaruv dasturlari asosida ishlaydigan jihozlarni qo’llash, 3D printerlarni
qo’llash, katta xajimdagi ma’lumotlarni bulutli texnologiyalarda saqlash, sun’iy
intelekt, sanoat buyumlari interneti (Internet of Things, IoT), blokcheyn
innovatsiyasi, imitatsion va matematik modellashtirish va prognozlashtirish, kiber
xafsizlik kabi jarayonlar bilan xarakterlanadi. Yangi kontseptsiyalarni qo'llash
korxonalarga bir qator raqobatdosh ustunlik beradi. Asosiy funksiyalariga ko‘ra
texnologiyalarni 3 guruhga bo‘lish mumkin:
• kiritish ma’lumotlari (IoT, dronlar);
• ma'lumotlarni qayta ishlash (sun'iy intellekt, blokcheyn);
• chiqish ma'lumotlari (robotexnika, 3D printerlar, kengaytirilgan va virtual reallik)
Korxonani raqamli o'zgartirish jarayoni algoritmini amalga oshirishda,
tanlangan ustuvor yo'nalishga qarab, korxona boshqaruvida quyidagi zamonaviy
tushunchalardan foydalanishni taklif qilish mumkin. Masalan, IoT
texnologiyalaridan foydalanish tashkilotning biznes-jarayonlarini o‘zgartirishga va
ishlab chiqarishning muddatini va ishlab chiqarish siklining davomiyligini
qisqartirish hisobiga operatsion samaradorlikni sezilarli darajada oshirish imkonini
beradi; operatsion xarajatlarni kamaytirish va energiya samaradorligini oshirish;
uskunaning ishlamay qolishi soni va davomiyligini qisqartirish, uning
yuklanganlik darajasini oshirish; mahsulotlar sifatini yaxshilshni ta’minlaydi.
Raqamli boshqaruvga asoslangan ko’p koordinatli ishlov beish markazlarini
qo’llash, tokarlik, parmalash, jilvirlash ishlarini bajarish davomida ishchi
asboblarni mexanik ishlov berish jarayonida ko’chirish imkoniyatini ham yaratadi.
Bunday to’rt-olti koordinatli jihozlar har qanday murakkab detallarga ishlov
berishda bir necha jarayonlarni bir vaqtda bajarishni ta’minlaydi va o’z navbatida
ishlab chiqarish siklining qisqarishiga olib keladi.
33

Raqamli ishlab chiqarish mehnat unumdorligining yuqori darajasi va
mahsulotning yuqori sifatini, loyixa ishtirokchilarining masofadan turib birgalikda
ishlashlarini ta’minlaydi, xarajatlarni nazorat qilishni sezilarli darajada
yaxshilashga yordam beradi. Ishlab chiqarishning va nazorat qilishning dasturli-
apparatli komplekslarini qo’llash inson omili ta’sirida yuzaga keladigan xatolarni
oldini olishga olib keladi. Buyumlar sanoat internetining rivojlanishi.
neyrotarmoqli texnologiyalarga asoslangan sun’iy intelektning qo’llanilishi
oqibatida muammoli vaziyatlar yuzaga kelgan sharoitda ishlab chiqarishni
ratsional tashkil etish borasidagi qarorlarni tezkorlik bilan qabul qila oladigan
“aqilli ishlab chiqarish” ni yaratish imkoniyati paydo bo’ladi.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning zamonaviy paradigmasi (ko’rinishi)
jihozlarni turli xildagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga moslashtirish, ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatishda band bo’lgan ishchi xodimlarning sonini
qisqartirish, moslashuvchan texnologiyalarni va robotlashtirilgan komplekslarni
joriy etish asosida yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga o’tish imkoniyatini
aks ettiradi. 12
Raqamli boshqaruvga asoslangan jihozlar ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori
aniqlikda kuzatish va olingan ma’lumotlar asosida mustaqil qaror qabul qilishga
imkon yaratadi.
Zamonaviy raqamli ishlab chiqarish tizimlarining bir nechta darajalari ajratiladi.
Jismoniy darajada, sexlarida jihozlarga datchiklar, sensorlar, tarmoqlar
joylashtiriladi.
Jihozlarni nazorat qilish va boshqarish darajasida dasturlashtirilgan mantiqiy
nazoratchilar (PLC – Programmale logis controller) o’rnatiladi va ular yordamida
axborotlar yig’iladi.
Jarayonlarni boshqarish darajasi dispetcherlik boshqaruvi tizimlari (SCADA
– Supervisory Control And Data Acguisition) va ishlab chiqarish jarayonlarini
12
Tuychieva, O. N. (2021). Determining the Cost-Effectiveness of Investments Specific Features. Central Asian
journal of innovations on tourism management and finance , 2 (12), 40-46.
34

boshqarish tizimlari (MES – Manufakturing Execution System) yordamida
taminlanadi.
Yuqori boshqaruv darajasini ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarining
serverlarida joylashadigan korxona resurslarini rejalashtirish tizimlarini (ERP –
Enterprise Resoures Planing) tashkil etadi.
Raqamli ishlab chiqarishni tashkil etish istemolchilarning talabiga mos
keladigan mahsulotni loyihalashtirishga buyurtma berish va raqamli model asosida
tayyor maxsulotni ishlab chiqarish orasidagi muddatni qisqartirish imkonini
yaratadi. Raqamli ishlab chiqarish texnlogiyalarini qo’llash sanoat robotlari 3D
printelar yordamida murakkab ko’rinishga ega bo’lgan maxsulotlarni yaratishni
ta’minlaydi.
Raqamli ishlab chiqarish konsepsiyasinig yutug‘i shundaki, mahsulotni
virtual muxitda modellashtirish bosqichidayoq xatoliklarni aniqlash, bartaraf etish
orqali ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishga erishiladi.
Blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish korxona yoki tashkilotning moliyaviy
operatsiyalar va moddiy va nomoddiy aktivlar bilan operatsiyalarni amalga
oshirish sohasidagi faoliyatini yaxshilaydi, shuningdek, yakunlangan
tranzaktsiyalarni (tashqi va ichki) kuzatish va qayd etish orqali boshqaruv tizimini
o‘zgartiradi
2.2. Sanoat korxonalarida raqamli texnologiyalardan foydalanishning
xususiyatlari
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining yangi bosqichida zamonaviy raqamli
texnologiyalar ijtimoiy farovonlik o’ sishini belgilovchi asosiy ishlab chiqarish
resursi sifatida qaralmoqda. Tashkilotlar va birinchi navbatda iqtisodiyotning real
sektori korxonalari tomonidan zamonaviy kompyuter va axborot tizimlaridan
foydalanish ularning raqamli iqtisodiyotda samarali ishlashining eng muhim
shartidir.
35

Korxonani raqamlashtirish zamonaviy ishlab chiqarish usullariga asoslangan
holda texnologik jarayonlarni va boshqaruvning barcha darajalarida qaror qabul
qilish jarayonlarini boshqarish sifatini keskin o’zgartir adi va korxona faoliyati
samaradorligi va barqarorligini oshirish uchun eng muhim omillardan biri
hisoblanadi.
Sanoat korxonalarini raqamli tranformatsiya jarayoni bir qancha o’ ziga hos
hususiyatlarga ega bo’ lib ushbu jarayonni to’ g ‘ ri tashkil qilish, korxona uchun
kerakli strategiyani ishlab chiqish ko’ p jihatdan uning faoliyatini samarali va
uzluksiz tashkillashning asosiy shartlaridan biridir.
O’ zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ochiqlik,
xalqaro iqtisodiy-siyosiy aloqalarning rivojlanishi yurtimizda sanoat tarmoqlarini
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash
imkoniyatlarini yuzaga keltirdi. Ma’lumki , bugungi kunda raqamli iqtisodiyot
q o‘ shimcha qiymat yaratishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Iqtisodiyot
tarmoqlaridagi amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida raqamli axborotlar ta’ siri
asosida kuzatilayotgan jarayonlar real sektorning strategik rivojlanishida asosiy hal
qiluvchi kuchga ega b o‘ lmoqda.
Shunday ekan sanoat korxonalarimizda raqamli ishlab chiqarishni
t o‘ g ‘ ri tashkil etish, ushbu jarayonni korxonaga joriy etish strategiyasini t o’g’ ri
tanlashga katta ahamiyat qaratish lozim.
Korxonaning raqamli transformatsiyasidan asosiy maqsad, bizningcha,
uning raqobatbardoshligini oshirish va ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy
samaradorligini oshirish uchun shart-sharoitlarni taominlashdan iborat. Raqamli
transformatsiya vazifasining maqsadiga muvofiq korxonalarni quyidagicha
tasniflash mumkin:
- raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish;
- yuqori samaradorlikka, ishlab chiqarish va tashkiliy jarayonlarning
moslashuviga erishish;
- korxonaning investitsion jozibadorligini oshirish;
36

- korxonaning iqtisodiy samaradorligini kafolatlaydigan boshqaruv
tizimining moslashuvchanligi va shaffofligini oshirish va boshqalar.
Korxonaning raqamli transformatsiyasini loyihalash uchun raqamli
texnologiyalarning korxonada joriy etilishining mavjudligi va maqsadga
muvofiqligi mezoniga k o’ ra tasnifini ishlab chiqish kerak. Shunday qilib, asosiy
raqamli texnologiyalar uchta guruhga birlashtirilgan.
2.2-jadval Raqamli texnologiyalarning guruhlanishi
Guruhlarning nomlanishi Ushbu guruhlar tavsifi
Asosiy texnologiyalar bu korxonalarni raqamli o’zgartirish mumkin bo’lmagan
texnologiyalar (bulutli texnologiyalar, simsiz aloqa
texnologiyalari, qog’ozsiz texnologiyalar va boshqalar);
Muhim texnologiyalar bu korxonaning to’liq raqamli transformatsiyasini
taominlaydigan texnologiyalar (katta ma’lumotlar,
bulutli hisoblash, uchuvchisiz texnologiyalar va
boshqalar);
Ilg’or texnologiyalar "analog" dan raqamli korxonaga o’tishni amalga
oshiradigan texnologiyalar (sunoiy intellekt, neyron
tarmoqlar, taqsimlangan ma’lumotlar registrlari,
mashinalarni o’rganish va boshqalar)
Манба : Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.

Raqamli transformatsiya korxonalarning daromadlarini va investitsion
jozibadorligini yaxshilashda muhim rol o’ ynadi. Yuqori texnologiyali ishlab
chiqarish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, boshqaruvda
ma’lumot lar bazasidan oqilona foydalanish kabi imkoniyatlari bilan raqamli
texnologiyalar har qanday korxona uchun ularning samaradorligiga katta ta’sir
etuvchi omil hisoblanadi .
Bundan tashqari, COVID-19 davrida raqamli texnologiyalarni tezda tatbiq etgan
kompaniyalar inqiroz davrida o’ z daromadlarini himoya qilish yoki xatto
oshirishga muvaffaq b o’ lishdi. Ammo yuqorida sanab o’ tganimizdek raqamli
37

tarnsformatsiya jarayonini bir qancha xususiyatlar, korxona k o’ lami, mahsulot
turlari, raqobat muhiti, moliyaviy manbaalar kabilarni e’tiborga olgan hold a
boshlash maqsadga muofiq sanaladi. Sanoat korxonalarining raqamli
transformatsiyasi o’ zining ijobiy tomonlari va olib kelishi mumkin b o’ lgan
ehtimoliy xavflarga ega b o’ lib, ular jadvalda keltirilgan.
2.3-jadval Raqamli transformatsiyaning ijobiy tomonlari va ehtimoliy
xatarlari 13
Ijobiy tomonlar Xatarlar
Raqamli texnologiyalar, sunoiy intellekt,
sanoat buyumlari interneti, katta
ma’lumotlarni tahlil qilish, uchuvchisiz
havo, suv va yer transporti. Qarzga olingan import texnologiyalariga
bog’liqlik, o’z vakolatlarining pasayishi,
apparat va dasturiy taominotda yashirin
"xatcho’plar" ga ega bo’lish imkoniyati.
Yangi savdo bozorlari, biznes modellari,
innovatsion ishlab chiqarishlar, ommaviy
axborot xizmatlari va xizmatlari Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar
kompaniyalari tomonidan innovatsion
bozorlarni erta egallash imkoniyati
Mehnat unumdorligining o’sishi, ishlab
chiqarish samaradorligi,
avtomatlashtirish, robotlashtirish Ish joylarini qisqartirish, ayrim
mutaxassisliklarni yo’q qilish, ishsizlik,
ijtimoiy keskinlik
Xizmatlar samaradorligini va
standartlashtirishni oshirish,
vositachilarni yo’q qilish, transport ,
tibbiyot, taolim va xizmat ko’rsatish
sohasini yo’q qilish Huquqiy noaniqlik, firibgarlikning
kuchayishi, axloqiy muammolar, ijtimoiy
tabaqalanish
Katta ma’lumotlarni tahlil qilish, raqamli
identifikatsiya, xizmatni sozlash Maxfiylikning yo’qolishi, intruziv reklama,
korxonalarning maxfiy ma’lumotlari va
fuqarolarning shaxsiy ma’lumotlarining
tarqalishi
13
Манба : Kodirov, S. (2020). Some issues of digitalization in the industrial sector of the economy. ISJ
Theoretical & Applied Science, 12(92), 377-384.
38

Investitsiyalar, startaplar, raqamli pullar,
faoliyatning yangi sohalari, yangi
texnologik tartib Tashqi iqtisodiy boshqaruv, raqamli
globalizm, raqamli mustamlaka
Raqamlashtirish jarayoni keltirishi mumkin bo ‘ lgan foyda va zararlar riskini to ‘ g ‘ ri
baholashdan so ‘ ng ushbu jarayonni joriy qilish rejasi tuziladi. Umumiy holatda
raqamli korxona konseptsiyasi va strategiyasini ishlab chiqish quyidagi
bosqichlarda amalga oshiriladi. Korxonaning raqamli transformatsiyasi bir necha
bosqichlardan o ‘ tadi (1-rasm).
K2
22222 2.1-rasm. Korxonalarni raqamli transformatsiyalash bosqichlari
14
Raqamli korxona kontseptsiyasi va strategiyasini ishlab chiqish .
Korxonaning ning joriy holatida raqamli texnologiyalardan foydalanish darajasini
baholash va aniq maqsadlarni belgilash. Belgilangan maqsadlardan kelib chiqqan
holda amalga oshirilishi lozim bo ‘ lgan ishlar ketma ketligini va strategiyasini tuzib
chiqish. Axborot tahlili. Ko ‘ p funktsiyali mutaxassislar jamoasi yordamida
ma’lumot larni tahlil qilish, keyinchalik to ‘ plangan ma’lumot lardan tashkilotning
ishlashi, qarorlar qabul qilish, intellektual tizimlarni loyihalash, mahsulotlarni
takomillashtirish, yangi takliflar va xizmatlarni yaratish uchun foydalanish kerak.
14
Манба : Muallif tomonidan ishlab chiqilgan
39Raqamli transformatsiyani jadallashtirish Raqamli korxonaga aylantirishRaqamli transformatsiyani jadallashtirish G'oyaning hayotiyligini sinab ko'rish Axborot tahlili.

Kerakli resurslarni aniqlash - maqsadga erishish uchun zarur resurslarni batafsil
aniqlash, biznes jarayonlarini takomillashtirish uchun mutaxassislarni jalb qilish va
o ‘ qitish, yangi texnologiyalarni joriy etish strategiyalarini ishlab chiqish kerak.
- G’oyaning hayotiyligini sinab ko’rish va biznes qiymatini ko ‘ rsatish
uchun dastlabki tajriba loyihalarini yaratish. Mahsulotlar, jarayonlar va
korxonalarning raqamli dublikatlarini ishlab chiqish.
- Raqamli transformatsiyani jadallashtirish , olib borilayotgan
loyihalarning rentabelligini ta ʼ minlash uchun universitetlar, raqamli texnologiyalar
sohasidagi yetakchi firmalar bilan hamkorlik qilish, raqamli startaplar bilan ishlash
zarur. Olingan tajribani tahlil qilish asosida raqamli korxonaning tugallangan
kontseptsiyasini aniqlang.
- Raqamli korxonaga aylantirish . Anoanaviy korxonani raqamli
korxonaga aylantirish uchun menejment tuzilmasi va funktsiyalarini aniq tartibga
solish, yuqori menejmentning aniq rahbariyati, majburiyatlari va qarashlari talab
qilinadi. Raqamli innovatsiyalarga qarshi turish imkoniyatini bartaraf etadigan
xodimlarni ra g’ batlantirish tizimini ishlab chiqish . Raqamli madaniyatni
ra g’ batlantirish kerak: barcha xodimlar raqamli sanoat muhitida ishlay olishlari,
yangi texnologiyalarni sinab k o’ rishga tayyor b o’ lishlari, asbob-uskunalar bilan
ishlashning yangi usullarini o’ rganishlari kerak. 15
- Ishlab chiqarishni raqamliga o’zgartirish ni amalga oshirish uchun
ishlab chiqarish tizimlarining gorizontal va vertikal integratsiyasi zarur va hozirda
foydalanilayotgan axborot tizimlarining muhim qismi ma’lumot almashishi
mumkin, ammo ularning muvofiqligi korxona ichida ham, o’ zaro ta’sir qiluvchi
korxonalar o’ rtasida ham barcha darajalarda taominlanishi kerak. Yagona axborot
makonini yaratish korxonalarni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari va
sanoat uskunalari o’ rtasida tezkor va o’ z vaqtida axborot almashish imkoniyatini
beradi. Raqamli ishlab chiqarishda mahsulotlar individual buyurtmalar b o’ yicha
15
Xamdamova, U., & Khudoyberganova, D. (2020). Impact of the pandemic on the introduction of elements of the
digital economy. Экономика и социум , (7), 70-75.
40

ishlab chiqarilishi mumkin, shuning uchun iste’ molchi o’ zaro ta’sir ning bevosita
ishtirokchisi va shuning uchun qiymat zanjirining elementi b o’ ladi.
Yuqoridagi texnologik tendentsiyalar va tasniflarga asoslangan sanoatni raqamli
o’ zgartirishning asosiy yondashuvlarini sarhisob qilganda, korxonani raqamli
o’ zgartirish modellarining quyidagi turlarini aniqlash mumkin: jarayon, tarmoq,
texnologiya, matritsa ( 2rasm).
Raqamli transformatsiyaning jarayon modeli (jarayon yondashuvi), qiymat
zanjirining bir qator raqamlashtirilgan elementlarini yaratadi. Masalan, birinchi
navbatda raqamli tadqiqot va ishlanmalar markazi, keyin raqamli zavod, raqamli
ombor va raqamli transport, elektron tijorat va boshqalar.
2.2-rasm. Korxonalarning raqamli transformatsiyasi modellari 16
Raqamli zavod deganda ma’lumot larni boshqarishning yagona tizimlari
asosida o’ zaro bo g’ langan raqamli modellar, usullar va vositalarning
integratsiyalashgan majmuasi tushuniladi. Raqamli zavodning asosiy maqsadi
korxonaning barcha asosiy tuzilmalari, jarayonlari va resurslarini kompleks
rejalashtirish, baholash va doimiy takomillashtirishdir. Resurslarni
markazsizlashtirish va virtualizatsiya qilish bilan ayrim toifadagi mahsulotlarni
ishlab chiqarish uchun ixtisoslashtirilgan liniyalarni qurishning hojati y o’ q.
Korxonaning raqamli transformatsiyasining tarmoq modeli sanoat yondashuviga
va sanoat korxonalarining milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari korxonalari
16
Манба : Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
41 Jarayon Tarmoq
Texnologiya MatritsaRaqamli transformatsiyalash
modellari

bilan aloqalariga asoslanadi. Ushbu model doirasida raqamli infratuzilmani
yaratish va uning elementlari: raqamli ishlab chiqarish tizimi, oziq-ovqat va suv
yetkazib berish, aqlli energiya ishlab chiqarish tizimlari, aqlli zavodlar,
taqsimlangan energiya tizimlari, haydovchisiz avtomobil tizimlari, uchuvchisiz
havo kemalari, raqamli temir y o’ llar, telemeditsina, raqamli tibbiyot, aqlli uylar,
aqlli yo ‘ llar, raqamli moliyaviy texnologiyalar, raqamli xavfsizlik tizimlari,
elektron tijorat, raqamli madaniyat bir-biri bilan funktsional munosabatlar orqali
ta’sir lashadi.
Texnologik model ni qurish korxonaning raqamli transformatsiyasida global
tendentsiyalarning ma’lum texnik va texnologik vositalaridan ustuvor
foydalanishga asoslangan. Texnologik jarayonlar va ob’ekt larni raqamli loyihalash
va modellashtirish, katta ma’lumot larni tahlil qilish, mashinani o’ rganish va sunoiy
intellekt texnologiyalari kabi innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqarishdagi
ahamiyatning jadal o’ sishi ishlab chiqarishni joriy etish orqali boshqariladigan
raqamli transformatsiya texnologik modelini shakllantirishga olib keladi. Raqamli
transformatsiya texnologiyalari korxonalarining o’ ziga xos to ‘ plami. SHuningdek,
ushbu texnologiyalarning ortib borayotgan ahamiyati korxonaning ishlab chiqarish
tizimini o’ zgaruvchan sharoitlarga moslashtiradi. Tovar ishlab chiqarish uchun
buyurtmalar, sarf materiallari, xomashyo va asbob-uskunalarni joylashtirish,
shuningdek, tayyor mahsulotni o’ z vaqtida isteomolchiga yetkazib berish,
vositachilik zanjirlarini chetlab o’ tish uchun raqamli platformalardan foydalangan
holda mahsulotlarning raqamli savdosiga o’ tish resursga olib keladi. jam g’ arma va
korxona daromadining oshishi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan texnologik model quyidagi afzalliklarga ega: sanoat
Interneti, narsalar interneti, sanoat tovarlarini sotish va sotib olish uchun raqamli
platformalar kabi texnik va texnologik vositalarning o’ ziga xos majmuasini joriy
etish. ishlab chiqarilgan mahsulot uchun mahsulot bozorini kengaytirish va ishlab
chiqarish uchun xom ashyo va butlovchi qismlarni sotib olish, shuningdek,
mahsulotlarni xaridorlarga sotish xarajatlarini optimallashtirish.
42

Korxonani raqamli o ‘ zgartirishning matritsa modeli - bu model ob’ekt larida
ortiqcha va takroriylikni yoki aksincha, texnologik ishlanmalar va ilmiy
tadqiqotlarning yetarli emasligini aniqlashga imkon beradigan "maqsad-vositalar"
matritsalari tizimi; ob’ekt larni maqsad va vazifalar b o’ yicha birlashtiradi, masalan,
"Texnologiya-tadqiqot" matritsasi, "Vazifalarmahsulotlar" matritsasi,
"Mahsulotlar-texnologiyalar" matritsasi va boshqalar.
Xulosa va takliflar
Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, iqtisodiyot tarmoqlariga raqamli
texnologiyalarni joriy etish natijasida qator ustunliklarga ega b o’ lib ular
43

quyidagilarda o’ z ifodasini topadi: к orxonalar faoliyatini avtomatlashtirilishi va
jarayonning t o’ liq raqamlashtirilishiga erishilishi natijasida raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlab chiqarish va mehnat resurslaridan samarali va
tejamkorlik bilan foydalanish y o’ lga q o’ yiladi, korxonalar investitsion
jozibadorligi va ishlab chiqarish jarayonining shaffofligi ta’minlanadi.
Sanoat korxonalarida raqamlashtirish jarayoni o’ ziga hos xususiyatlarga
egaligi, moliyaviy resusrlar va shartli infratuzilmaga muhtojligi nuqtai nazaridan
ehtimoliy y o’ qotishlarga olib kelishi ham mumkinligi ayniqsa O’ zbekistondek
rivojlanayotgan mamlakatda faoliyatini olib boradigan korxonalarda ushbu
jarayonni t o’g’ri rejalashtirish, raqamli transformatsiyalash strategiyasini t o’g’ri
shakllantirish, ushbu jarayonni korxona holat iga va faoliyat turiga muofiq holatda
rejalashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Raqamli transformatsiyaning tegishli modellaridan, yani jarayon, tarmoq,
texnologik modellaridan birini tanlash esa sanoat korxonalarida bajarilishi kerak
b o’ lgan ishlarni spetsifikatsiya qilishga, samaradorlikni izchillikda va aniq
belgilangan harakatlar rejasi orqali oshirish imkonini beradi.
Shunday ekan, korxonalarda raqamli transformatsiyani amalga oshirish
uchun quyidagilar taklif etiladi:
1. mehnat jarayonida zarur kompetentsiyaga ega b o’ lgan yuqori malakali ishchilardan
iborat jamoaga ega b o’ lish;
2. mavjud sharoit va vaqtni inobatga olgan holda innovatsion mehnat vositalari va
ob'ektlari bilan eng samarali uyg’unlashishga imkon beruvchi usullar, uslublar va
chora -tadbirlar majmuini ishlab chiqish;
3. Ishlab chiqarishni raqamli transformatsiya qilish sur’atlarini oshirish zaruratidan
kelib chiqqan holda, manfaatdor tashkilot va korxonalar, ixtisoslashtirilgan oliy
ta’lim muassasalari, kasb-hunar maktablari bilan faol hamkorlikni y o’ lga q o’ yish
zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar
44

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi PF-60-son 2022 —
2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida Farmoni, www lex.uz
2. Ahunova, M. K. (2021). Use of investment in the development of the national
economy. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 10(3), 232-236.
3. Axunova, M. R. X. (2022). Innovatsion iqtisodiyotda ayollar tadbirkorligi:
muammo va yechimlar. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2(1), 7-14.
4. Khakimovna, A. M. (2022). Pandemiyaning dunyodagi innovatsiyalar
rivojlanishiga ta’siri. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2(2), 15-22.
5. Nabiyevna, T. O. (2021). Economic potential of enterprises and its essence.
Academicia Globe: Inderscience Rese arch, 2(6), 49-53.
6. Nazarova, L. T. Q. N. (2022). Kimyo sanoati korxonalarida tashkiliy-iqtisodiy
boshqaruvning ayrim xususiyatlari. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali,
2(3), 42-51.
7. Rakhmonazarov, P. Ҳудудларда иқтисодий-экологик тизимларни бошқариш
самарадорлигини ошириш механизмлари // Nazariy va amaliy tadqiqotlar
xalqaro jurnali. 2022. №4. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ududlarda - i -
tisodiy - ekologik tizimlarni - bosh - arish - samaradorligini - oshirish - mehanizmlari .
8. Raxmonazarov P.Y. Hududlarning iqtisodiy - ekologik tizimlarini boshqarish
samaradorligini oshirish: Monografiya / Raxmonazarov P.Y. - Farg’ona
politexnika instituti. Al-Ferganus, 2022. – 170 б. ISBN 978-9943-7707-6-8
9. Tukhtasinova, D. (2020). To resolving problems to attract foreign investments in
the industry. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(4), 189-193 .
10. Tukhtasinova, D. R. (2022). Raqamli o'zgarishlar sharoitida xizmat ko'rsatish
sohasini rivojlantirish muammolari. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali,
2(3), 52-56.
11. Tuychieva, O. (2019). Questions of increasing economic efficiency of production.
Scientific Bulletin of Namangan State University , 1 (8), 105-108.
12. Tuychieva, O. N. (2020). On the problem of training competitive personnel for the
digital economy. Theoretical & Applied Science , (5), 701-707.
45

13. Tuychieva, O. N. (2021). Determining the Cost-Effectiveness of Investments
Specific Features. Central Asian journal of innovations on tourism management
and finance , 2 (12), 40-46.
14. Tuychieva, O.N. (2022). Ishlab chiqarishni modernizatsiyalashtirish sanoat
korxonalari samaradorligini oshirish omili. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro
jurnali, 2 (4), 83-92. DOI: https://dx.doi.org/10.5281/zenodo.6503479
15. Xamdamova, U., & Khudoyberganova, D. (2020). Impact of the pandemic on the
introduction of elements of the digital economy. Экономика и социум , (7), 70-75.
16. Амелин С.В., Щетинина И.В. Организация производства в условиях
цифровой экономики // Организатор производства. 2018. Т.26. № 4. С. 7-18.
DOI: 10.25987/VSTU.2018.50.18.001
17. Гафурова, Ф. С., & Давлятова, Г. М. (2019). Выявление и мобилизация
резервов рационального использования ресурсов как фактор повышения
эффективности производства. Проблемы современной науки и образования,
(12-1 (145)), 52-55.
18. Давлятова, Г. М. (2016). Методические подходы к определенo
эффективности использования научно-технических новшеств в производстве.
Журнал научных и прикладных исследований, (5-2), 21-25.
19. Давлятова, Г. М. (2021). O некоторых направлениях развития
промышленности Узбекистана на перспективу. Экономика и бизнес: теория
и практика , (10-1), 101-105.
20. Давлятова, Г. М. (2021). Совершенствование организаци рабочих мест как
фактор эффективного использования оборудования и рабочей силы на
промышленном предприяти. In Современная наука. XXI век: научный,
культурный, ИТ контекст (pp. 60-64).
46

Yuqori texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqarish

Kirish. 2

I Bob.Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonda yuqori texnologiyalarni qo’llash 4

1.1. Yuqori texnologiyalar asosida yangi mahsulotlarni yaratish, baholash va joylashtirish jarayoni 4

1.2.Iqtisodiyotni rivojlantirishda yuqori texnologiyalarning roli 21

II Bob.Raqamli texnologiyalarni joriy etish asosida yangi mahsulotlar ishlab chiqarish 26

2.1.Ishlab chirish jarayonlari samaradorligini oshirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish 26

Raqamli transformatsiyaning ijobiy tomonlari va xatarlari 29

2.2.Sanoat korxonalarida raqamli texnologiyalardan foydalanishning xususiyatlari 34

Xulosa va takliflar 43

Foydalanilgan adabiyotlar 44

Купить