Yuqumli kasallik turlari, tasnifi va ularga qarshi kurash - Tibbiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tibbiyot

Sotuvchi

Xurshid

Ro'yxatga olish sanasi 11 Iyun 2024

3 Sotish

Yuqumli kasallik turlari, tasnifi va ularga qarshi kurash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIROZO- ULUG’BEK NOMIDAGI O ‘ ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
EKOLOGIYA FAKULTETI “EKOLOGIK MONITORING” KAFEDRASI .
HAYOTIY FAOLIYAT XAVFSIZLIGI YO’NALISHI. 202 - GURUH
TALABASI UBAYDULLAYEVA ZEBINISONING FAVQULOTDA
VAZIYATLAR VA AHOLI MUHOFAZASI FANIDAN
KURS ISHI
RAHBARI_________________________________________________________
BAJARUVCHI_______________________________________________________
TOSHKENT – 2024KURS ISHI

MAVZU : YUQUMLI KASALLIK TURLARI,TASNIFI VA ULARGA QARSHI
KURASH
I. KIRISH
II. NAZARIY QISM
III. AMALIY QISM
IV. XULOSA
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH.
Meni kurs ishimning mavzusi .Yuqumli kasallik turlari ,tasnifi va ularga qarshi
kurash.
Bizga ma’lumki odamzod paydo bo’laganidan beri kassaliklarga qarshi
kurashib keladi. Ayniqsa yuqumli kasalliklar ajralib turadi.Chunki bir- biridan yuqib
talofatlari keng miqyosda namoyon bo’ladi. Tarixdan ma’lumki turli xil yuqumli
kasalliklar qabilar, shaharlar …..aholisi nobud qilgan. Globallashgan zomonimizda
ham o’ta dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Bunga tirik guvoh ham bo’ldik.
Ayniqsa ijtimoiy nosog’lom muhitning tasiri ham ortib bormoqda. Bu esa odam
genafondiga ham tasirini o’tkazmay qo’ymayapti.
Turli - tuman bo’lgan yuqumli kasalliklar ko’pligi odamni shoshirib qo’yadi,
ayniqsa ular mutatsiyaga uchrab yangi shtamplari ko’payib ketadi.
Yaqinda o’zimiz guvoh bo’lgan KOVIT 2019 ni misol qilsakbo’ladi.
Tarixda bunday yuqumli kasalliklar esabutun boshli shahar u qishloqlarni yo’q
qilib yuborgan . Bularga qarshi kurashish chora tadbirlarini kuchaytirishni taqoza
qilib keladi. Yangi bilimlar ko’payishi, texnologiyalarning rivojlanishi esa katta
yordam berib kelmoqda. Bularga qo’shimcha ijtimoiy madaniyatni ham yuksaltirib
borishimiz kerak. Shuni ham takidlash kerakki hozirgi kunda biologik qurollardan
foydalanish , ularni ishlab chiqarish masalalari ziddiyatli dunyomizda xavf –
xatarning bir turi bo’lib qolmoqda. Yuqumlikasallillar o’rganilib kelingan ,bunga
yetarlicha sabablarham bor bo’lgan.Yuqumli kasalliklarning talofatli bo’lagan.
Bularni oldini olishga harakatlar qilinib kelgan. Harakatlar ham samaralarini berib
kelmoqda. Xususan yurtimizda keng ko’lamli ishlar qilinib kelinmoqda ,milliy emlash
ishlari amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunga kelib ba’zi yuqumli kassallik
laboratoriyalardagina bor, ba’zilari haliyam faol darajada.
Yana o’rganilishi zarur jihatlardan biri bu harbiy sohada bialogik qurol sifatida
ham foydalanishidir. Shuning uchun ham yurtimizda keng ko’lamli ishlar qilinishi
zarur sohalardan biridir. Amalyotda qo’llanilgan. Tibbiyot sohasiga ixtisoslashtirilgan
maktablarni ochilishi esa bilimli yoshlarni rag’batlantirish uchun ya’na bir imokiniyat
bo’lib xuzmat qilmoqda. Va kelajakda nasib qilib buyuk avlodlarimiz singari tibbiyot
olimlari yetishib chiqadi.
3

ASOSIY QISM.
Yuqumli kasalliklar tasnifi.
Qadim zamonlardan beri insoniyatga yuqumli kasalliklar ma’lum. Ko‘pgina
yuqumli xastaliklar qadimda g‘oyat keng tarqalgan, og‘ir kechgan va minglab
odamlarning yostig‘ini quritgan. O‘sha davrdayoq olimlar vabo, chinchechak, o‘lat
kabi ko‘p uchraydigan kasalliklar yuqumli ekanligini ta’kidlab, ularning tirik
qo‘zg‘atuvchilari bo‘lishi mumkinligini gumon qilganlar. Buqrot ularni “miazma”lar
deb atagan. Hatto kasallikdan saqlanishning oddiy ehtiyot choralari ishlab chiqilgan.
Tabobat ilmining bobokaloni Abu Ali ibn Sino (980—1037) uzining “Tib qonunlari”
kitobida “Kasalliklardan ba’zilari yuqumli bo‘ladi” deb ko‘rsatadi. “Bular, deb yozadi
u — moxov, qo‘tir, chechak, vabo isitmasi, yiringlagan yaralar kabi xastaliklardir”.
Undan besh asr keyingina italiyalik shifokor D.Frakostoro (1483—1553)
“Kontagiyalar va kontagioz kasalliklar” deb nomlangan kitobida yuqumli kasallik
qo‘zg‘atuvchilarini tirik mavjudotlar “kontagiyalar” deb atagan. O‘sha davrdagi fan
va texnika taraqqiyoti alohida yuqumli kasallikning qo‘zg‘atuvchisini aniq topish
imkonini bermagan. Shu boisdan yana bir necha asrgacha bu kasalliklar mavhum
bo‘lib qolavergan. XVII asrda golland tabiatshunosi Antoniy van Levengukning
mikroskopni kashf eshshi mikroblar dunyosini o‘rganishda olamshumul ahamiyatga
ega bo‘ldi. Ana shu kashfiyotdan keyin ham ayrim mikroblar ma’lum yuqumli
kasallik qo‘zg‘atuvchi (patogen) ekani isbotlangucha II asr muddat o‘tdi. Shu davrda
ham ko‘pgina yuqumli kasalliklar alohida nomga ega bo‘lmay, umumlashgan holda
“isitma kasalliklari” yoki bezgak deb atalardi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
patogen mikroblarining u yoki bu yuqumli kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi
ekanligi isbotlana boshlandi. 1875-yilda amyobiaz kasalligi 6 qo‘zg‘atuvchilari, 1880-
yilda esa bezgak va ich terlama, 1898-yilda leyshmanioz kasalligi qo‘zg‘atuvchilari
aniqlandi. Keyinroq sil, qaytalama tif, quturish kasalligi qo‘zg‘atuvchilari ham
ma’lum bo‘ldi. Bu tadqiqotlarga fransuz olimi Lui Paster (1822—1895), nemis olimi
Robert Kox (1843—1910), rus olimlari I.I.Mechnikov (1845—1916), D.I.Ivanovskiy
(1864—1920), N.F.Gamaleya (1859—1949), P.F.Borovskiy (1863—1932) va
boshqalar salmoqli hissa qo‘shdilar. XX asrda ko‘pgina rikketsioz va virusli
kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari aniqlandi. Bu borada L.A.Zilber, M.P. Chumakov,
A.K.Shybladze va V.D.Solovpev kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi. Yuqumli
kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarining aniqlanishi, har bir kasallikning kelib chiqishi,
tarqalishi xususiyatlari, patogenezi, klinikasi va profilaktikasini osonlashtirdi.
Shuningdek, bu kasalliklarda immunitet jarayonini o‘rganish uchun ham imkoniyat
yaratildi. Bu sohada erishilgan yutuqlar natijasida birinchidan, etiologik
diagnostikadan tashqari, bemorning qon zardobida paydo bo‘ladigan maxsus
antitelolarni aniqlashga asoslangan serodiagnostika usullari ishlab chiqildi.
Ikkinchidan, immunitet qonuniyatlariga asoslanib, davolash va profilaktika maqsadida
ishlatiladigan zardob va vaksinalar kashf etildi. Jumladan, difteriya va botulizm
4

kasalliklarini davolashda hanuzgacha ularga qarshi antitoksik zardob qo‘llanib
kelmoqda. Bolalarni ko‘pgina yuqumli kasalliklardan saqlash maqsadida maxsus
taqvim (kalendar) asosida ularni sil, poliomielit (shol), difteriya, ko‘kyo‘tal, qoqshol,
qizamiq, tepki kasalliklariga qarshi emlanadi. Virusli gepatit B ga qarshi vaksina ham
qo‘llanmoqda. Yuqumli kasalliklarni davolash sohasida erishilgan yutuqlar
antibiotiklar qo‘llanishi bilan bevosita bog‘liq. 1941-yilda dastlabki antibiotik —
penitsillin kashf etilgan bo‘lsa, hozirgi kunda davolash jarayonida o‘nlab
antibiotiklardan foydalanilmoqda. Ularni ishlatish natijasida yuqumli kasalliklar soni
ham, o‘lim hodisalari ham muttasil kamayib bormoqda. Ikkinchidan, antibiotiklar
qo‘llanganida organizm mikroblardan tez forig‘ bo‘lib, bakteriya tashuvchilik holati
rivojlanishi keskin kamayadi. Bemordan atrofidagi sog‘lom odamlarga kasallik
yuqish ehtimoli sezilarli darajada pasayadi. 7 O‘zbekistonlik olimlar ham yuqumli
kasalliklarni ilmiy o‘rganish borasida katta tajribaga ega. Asrimiz boshlarida
Turkistonda yuqumli kasalliklarni o‘rganish shu o‘lkada yashagan rus olimlari
P.F.Borovskiy (teri leyshmaniozi qo‘zg‘atuvchisini topgan), A.D.Grekov,
N.I.Xodukin, L.M.Isayev va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa, 1940-
yillarga kelib, mahalliy xalq orasidan yetishib chiqqan olimlar amaliy tibbiyot
sohasida katta ilmiy izlanishlar olib bordilar. Dastlabki vaqtlarda M.S.Sofiev,
S.N.Bobojonov, A.B.Inog‘omovlarning ilmiy ishlari asosan o‘sha davrda keng
tarqalgan parazitar kasalliklarga bag‘ishlangan edi. Yuqumli kasalliklar bo‘yicha
bevosita ilmiy ish olib borgan va ko‘plab ilmiy xodimlar tayyorlagan olimlardan
I.Q.Musaboyev, T.X.Najmitdinov, V.M.Majidovlarni ko‘rsatib o‘tish lozim.
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi, Rossiya Tibbiyot fanlari
akademiyasining muxbir a’zosi, professor I.Q.Musaboyev boshchiligida tif.paratif
kasalliklari, ichburug‘, vabo, virusli gepatitlar, difteriyaning patogenezini o‘rganish
va davolash usullarini takomillashtirishda katta ilmiy ishlar bajarilmoqda. Bu olim
rahbarligida 120 dan ortiq fan doktorlari va fan nomzodlari tayyorlangan. Bolalarda
ko‘p uchraydigan yuqumli kasalliklarni o‘rganishda professorlardan X.A.Yunusova,
O.S.Maxmudov, T.O.Daminov, Sh.N.Nazarovlar boshliq ilmiy jamoalar keng ilmiy
tadqiqotlar olib borilmoqda. Brutsellyoz xastaligini o‘rganishda professorlar
Sh.X.Xo‘jayev, V.M.Majidov, K.J.Jalilovlarning xizmati katta. O‘zbekiston Fanlar
akademiyasining hamda Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining muxbir a’zosi
A.O.Obidovning mikrobiologiya va immunologiya sohasidagi, professor—virusolog
S.S.Maxsumovning virusologiyaga oid ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish barcha tibbiyot xodimlarining vazifasi
hisoblanadi. Chunki, kasallik tarqalmasligi uchun uni o‘z vaqtida aniqlab, bemorni
alohidalash lozim. Shunga ko‘ra barcha tibbiyot xodimlari bu kasallikning asosiy
belgilari, ayniqasa dastlabki alomatlarini yaxshi bilmoqlari shart. Tibbiyot 8 xodimlari
feldsher-akusherlik punktlari (FAP) da, poliklinika va qishloq shifokorlari qabulga
kelgan har bir bemorda “yuqumli kasalligi yo‘qmikan”, degan taxminni yodda tutib
ishlashlari kerak. Bunday kasallikka biroz gumon bo‘lganda ham, darhol bemorni
5

alohidalash zarur. Nima sababdan bemorga nisbatan shunday chora ko‘rilayoganini
uning o‘ziga yoki (bola kasal bo‘lgan holda) onasiga tushuntirish lozim. Ba’zi
yuqumli kasalliklarda bemorni albatta maxsus shifoxonaga yotqizib davolash talab
etiladi. Bunday holda tibbiyot xodimi, yuqumli kasalliklarni tashishga ixtisoslashgan
transport (epidperevozka) ga telefon orqali talabnoma beradi. Shuningdek, bemor
bilan yaqin muloqotda bo‘lganlar ro‘yxati olinadi. Ular ustidan ma’lum muddatda
kuzatuv olib boriladi, ba’zan laboratoriyada tekshiruvlar o‘tkaziladi. Har bir tibbiyot
xodimi o‘zini ham kasallik yuqib qolishidan muhofaza qilishi lozim. Yuqumli
kasalliklar bilan muttasil ishlaydigan tibbiyot xodimlari rejali ravishda ayrim
kasalliklar (masalan, ich terlama, difteriya) ga qarshi emlanib turishi ham profilaktika
maqsadida o‘tkaziladi. Bemorni yoki u bilan muloqotda bo‘lganlarni (laboratoriya
tekshiruvlarida) tekshirganda ehtiyot bo‘lish, o‘z terisini tasodifan jarohatlashdan
saqlanish kerak. Barcha tibbiyot xodimlarining asosiy vazifalaridan biri, aholi
o‘rtasida targ‘ibot ishlari olib borishdir. O‘zini xizmat ko‘rsatadigan hududda aholi
bilan yuqumli kasalliklarning yuqish yo‘llari, undan ehtiyot bo‘lish tadbirlari haqida
suhbatlar o‘tkazib turish zarur. Bu maqsadda odamlarni atayin to‘plash biroz
mushkulroq. Lekin mahalla qo‘mitalari, qishloq kengashlari, jamoat tashkilotlari turli
mavzularda o‘tkazadigan yig‘ilishlarda faol ishtirok etib, aholi orasida yuqumli
kasalliklarning oldini olish bo‘yicha tushunchani shakllantirib borish kerak. Avvalo,
xalqimizning qadimiy an’anasi bo‘lgan pokizalikka e’tiborni qaratish lozim. Oilada,
bog‘cha va maktablarda bolalarni yoshligidanoq ozoda bo‘lishga, qo‘lni tez-tez yuvib
turishga odatlantirish zarur. Atrof-muhitni toza tutish, oqar suvlar ifloslanishiga yo‘l
qo‘ymaslik yuqumli kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga egadir.
Tashviqot ishlari samarali bo‘lishi uchun, avvalo tibbiyot xodimining o‘zi turmushda
gigiyena talablariga qat’iy rioya qilishi, pokizalikda boshqalarga namuna bo‘lishi
lozim.
Yuqumli (infeksion) kasallik aslida lotincha “infecio” so‘zidan olingan bo‘lib,
“ifloslanish” ma’nosini bildiradi. Inson organizmi (makroorganizm) bilan kasallik
qo‘zg‘atuvchi mikrob (mikroorganizm) ning ma’lum sharoitda o‘zaro ta’siri oqibatida
yuzaga keladigan o‘zgarishlar infeksion jarayon deb ataladi. Bu jarayon kasallik
alomatlari ko‘rinishida namoyon bo‘lsa, u yuqumli kasallik deb yuritiladi. Xastalik
alomatlari yaqqol, yoki biroz sezilarli darajada ifodalangan bo‘lishi mumkin. Qanday
darajada ifodalanishidan qat’i nazar, yuqumli kasallik bemor organizmida chuqur
patofiziologik, immunologik va funksional o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.
Yuqumli kasalliklar qaysi muhitda tarqalishiga qara 2 ga bo‘linadi. Faqat
odamzodga xos bo‘lgan kasalliklar antroponoz kasalliklar deb ataladi. Bu kasalliklar
hayvonlarda aslo uchramaydi. Qizamiq, difteriya, ich terlama va boshqalar ana shu
guruhga kiradi. Brutsellyoz (qora oqsoq), quturish, toun (o‘lat), salmonellyoz kabi
xastaliklar odamda ham, hayvonlarda ham uchraydi. Bunday kasalliklar zoonoz
xastaliklar deb ataladi. Yuqumli kasalliklarni sinflarga bo‘lishda yuqish mexanizmini
6

asos qilib olgan holda, epidemiologik nuqtayi nazardan guruhlarga bo‘lish qulay
hisoblanadi. Ana shu jihatdan yondoshilganda, kasallik mikrobi asosan qayerda
joylashishiga qarab, yuqumli kasalliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. Ichak infeksiyalari . Bu kasalliklarda mikrob odam tanasiga zararlangan suv
yoki oziq-ovqatlar orqali tushadi. Kasallik mikrobi asosan, me’da-ichak yo‘llarida
joylashib, ko‘payadi. Shuning uchun kasallikka xos patogistologik o‘zgarishlar
ichakda ro‘y beradi. Ba’zan, masalan, virusli A va E gepatitlarida kasallik
qo‘zg‘atuvchisi ichaklardan jigarga ham o‘tib, uni jarohatlaydi. 14 Bu guruhga
kiruvchi infeksiyalarda kasallik qo‘zg‘atuvchisi bemor tanasidan asosan najas, ayrim
hollarda, siydik orqali tashqariga chiqadi. Tashqi muhitda mikrob turli yo‘llar bilan
suv va oziq-ovqatlarga tushib qolishi mumkin. Hojatxonalar suv bo‘yiga yoki unga
yaqin joyda qurilganda, ekinlar sharbat usulida sug‘orilganida, pashshalar sababli
shunday tarqalish hollari kuzatiladi. Bemorni bevosita parvarish qiluvchilar
ozodalikka e’tibor bermaganlarida, ifloslangan qo‘llari orqali kasallik mikroblarini
o‘zlariga yuqtirib oladilar. Bu kasalliklarni kamaytirishda aholi saniatriya
madaniyatini oshirish va toza ichimlik suv bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
2. Nafas yo‘llari infeksiyalari. Bu guruhga kiradigan kasallik mikroblari bemor
tanasidan nafas chiqarganida, yo‘talganida, aksirganida yoki gapirganida atrofdagi
havoga ajralib chiqadi va sog‘lom kishi tanasiga nafas yo‘llari orqali tushadi. Shu
tariqa kasallikka xos bo‘lgan o‘zgarishlar, asosan, burun, tomoq, halqum, kekirdak,
bronxlar shilliq qavatida ro‘y beradi, ba’zan o‘t ham jarohatlanadi. Ayrim
kasalliklarda esa mikrob qonga o‘tadi. Bu guruhga kiruvchi gri pp va o‘tkir respirator
kasalliklar g‘oyat keng tarqalgan xastaliklar hisoblanadi. Bolalarda nafas yo‘llari
kattalarga nisbatan ko‘proq uchraydi. Boshqa guruhga kiruvchi xastaliklarga nisbatan
bu guruhga mansub kasalliklar tez va oson tarqalishini e’tiborga olib, o‘z vaqtida
aniqlab bemorni alohidalash zarur. Kasallikdan saqlanish maqsadida ba’zi hollarda,
doka niqob taqish tavsiya etiladi. Qizamiq, ko‘kyo‘tal, difteriya, epidemik parotit
(tepki), meningokokk infeksiyasi, gri pp va o‘tkir respirator kasalliklar shu guruhga
kiradigan xastaliklardan hisoblanadi.
3. Qon orqali o‘tadigan (transmissiv) infeksiyalar. Bu guruhga mansub
kasalliklarda sog‘lom odamga kasallik qo‘zg‘atuvchisi turli hasharotlar chaqishi
natijasida qon orqali yuqadi. Ular asosan rikketsioz kasalliklardir. Ushbu kasallikni
qo‘zg‘atuvchi rikketsiyalar bakteriyalar va viruslar o‘rtasida oraliq o‘rinni egallaydi.
Rikketsiozlarning ba’zilari bemordan sog‘lom odamga qon so‘ruvchi
bo‘g‘imoyoqlilar vositasida yuqadi. Masalan, toshmali tifda bit ana shunday vositachi
hisoblanadi. Boshqa ko‘pgina rikketsiozlar sog‘lom odamga 15 kanalar rikketsioz
kasalliklarining ko‘pchiligi kanalar faoliyati uchun qulay tabiiy sharoit mavjud
joylarda qayd qilinadi. Shu sababli ularni kasalliklarning oldini olishda hasharotlar
7

chiqishidan saqlanish muhim ahamiyatga ega. Yuqish mexanizmi jihatdan bezgak va
gemorragik isitmalar ham shu guruhga kiradi.
4. Tashqi qoplam infeksiyalari. Kasallik mikroblari odamga teri orqali yuqadi.
Bu guruhga asosan 2 ta kasallik kiradi: saramas va qoqshol. Saramas qo‘zg‘atuvchisi
streptokokk sog‘lom odamga bemor yoki bakteriya tashuvchidan yuqsa, qoqshol
mikrobi va uning sporalari tuproqda bo‘ladi. Teri shikastlanganda ular tuproq orqali
tushib kasallik paydo bo‘ladi.
5. Turli yo‘llar bilan yuqadigan infeksiyalar. Bu guruhga mansub kasalliklarda
patogen mikrob odam tanasiga turli yo‘llar bilan tushadi. Ayniqsa, zoonoz
kasalliklardan brutsellyoz, tulyaremiya, kuydirgi, toun mikroblari shu tariqa yuqadi.
Brutsellyoz teri va og‘iz orqali yuqsa, tulyaremiya va kuydirgi kasalliklari
qo‘zg‘atuvchisi odam tanasiga teri, nafas yo‘llari va og‘iz orqali tushishi mumkin.
Keyingi yillarda fan erishgan yutuqlarga asoslanib, virusli gepatitlarni ham shu
guruhga kiritish mumkin. Virusli gepatit A va E lar og‘iz orqali yuqadi. Virusli
gepatit B teri va shilliq qavatlardan bevosita yoki bilvosita muloqotda, shuningdek,
tibbiyot anjomlaridan parenteral yo‘l bilan yuqadi. “C” virusli gepatit esa virus tutgan
donor qoni orqali yuqadi. Hozirgi vaqtda “boshqariladigan infeksiyalar” degan ibora
ham paydo bo‘ldi. Bu guruhga emlash yo‘li bilan oldini olish mumkin bo‘lgan
yuqumli kasalliklar kiradi. Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ning tavsiyasiga
ko‘ra, 5 yoshgacha bo‘lgan har bir bola quyidagi 6 ta kasallikka qarshi albatta
emlangan bo‘lishi kerak: sil, poliomielit, difteriya, ko‘kyo‘tal, qoqshol va qizamiq.
Bulardan tashqari mamlakatimizda bolalar, shuningdek, tepki (epidemik parotit) ga
qarshi ham emlanadi. Bu kasalliklar boshqariladigan infeksiyalar guruhiga kiradi.
Qisqa vaqt ichida juda keng tarqaladigan, ko‘pincha og‘ir kechadigan yuqumli
kasalliklarga o‘ta xavfli xastaliklar deyiladi. Bu guruhga vabo, toun (o‘lat) va
kuydirgi kasalliklari kiradi. Har bir 16 mamlakat o‘z hududini ushbu kasalliklar
chetdan kirib kelishi va tarqalishining oldini olish tadbirlarini ko‘radi. U xalqaro
shartnoma talablariga mos bo‘lishi kerak.
YUQUMLI KASALLIKLAR TURLARI
Kuydirgi
8

Kuydirgi – hayvonlardan odamlarga yuqadigan, asosan o‘ziga xos yara
(karbunkul), kamdan-kam hollarda esa o‘pka va ichak shakllarida namoyon
bo‘ladigan hayvonlar va odamlarda uchraydigan o‘ta xavfli yuqumli kasallikdir.
Ushbu kasallikning teri, o‘pka va ichak shakllari uchraydi, og‘ir hollarda septik turiga
ham aylanishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan teri shakli o‘z vaqtida davolash
choralari ko‘rilsa tuzalib ketadi.
Kasallikni kuydirgi bakteriyalari keltirib chiqaradi, kasallik hayvonlardan
hayvonlarga va odamlarga yuqadi, biroq kasallikni odamdan odamga va odamdan
hayvonlarga yuqishi aniqlanmagan.
Kuydirgi kasalligi odamlarga shu kasallikka chalingan hayvonlarni so‘yish,
terisini shilish, go‘shtini maydalash, oshqozon-ichaklari va kalla-pochasini
tozalashda, shuningdek kasallangan hayvonlarni parvarishlash jarayonlarida, yetarli
termik ishlov berilmagan go‘sht mahsulotlarini iste'mol qilish natijasida yoki hayvon
terilarini tashish, saqlash va qayta ishlash jarayonida yuqadi. Chorvachilik bilan
shug‘ullanuvchilar, go‘sht mahsulotlarini qayta ishlovchilar va ovchilar ko‘proq
kasallanadilar.
Kasallikning yashirin davri bir necha soatdan 14 kungacha, o‘rtacha 2-3 kun
davom etadi.
Kasallik belgilari: Teriga tushgan kuydirgi tayoqchasi dastlab terida qichishish
va qizil dog‘ hosil qiladi. Dog‘ tugunchaga aylanib, bir necha soat ichida pufakcha
hosil bo‘ladi. Doimiy qichishish oqibatida pufakcha yorilib, ichidan suyuqlik ajraladi
(sachragan suyuqlik yangi pufakchalarni hosil qiladi). Yorilgan pufakcha o‘rnida qora
rangli o‘zidan zardobli suyuqlik ajratib turuvchi, atrofi shishib ko‘tarilgan yara hosil
bo‘ladi. Shu vaqtga kelib, yaraga yaqin joylashgan limfa tugunlari ham kattalashadi.
Uning eng xarakterli belgisi yaralar og‘riqsiz bo‘ladi. Yara hosil bo‘lishi bilan tana
harorati ko‘tariladi. Bemorning eti uvushadi, boshi aylanadi, ko‘ngli ayniydi,
holsizlanadi. O‘pka shaklida qon qusadi, ichak shaklida esa ich ketishi qon bilan
kuzatilib, bu holat 5-7 kun davom etadi.
Yuqoridagi
belgilar kuzatilganda tezda shifokorga murojaat qilish lozim!
Kuydirgi kasalligining oldini olishda quyidagi chora-tadbirlarga amal
qilish kerak:
- qishloq xo‘jalik hayvonlarini davriy veterinariya ko‘rigidan o‘tkazib
turish;
9

- molxonalarda veterinariya-sanitariya qoidalariga qattiq rioya etish;
- hayvonlarni veterinariya nazoratisiz so‘ymaslik va go‘shtini aholiga
tarqatmaslik;
- kuydirgi bilan kasallangan hayvon go‘shtini dezinfeksiya qilish va
zararsizlantirish;
- kasal hayvonlar yotgan joylarni 2 foiz formalin, 20 foiz xlorli ohak eritmasi
va boshqa vositalar bilan dezinfeksiya qilish, o‘lganlarni esa 2-2,5 metr chuqur qilib,
ustiga 10 sm qalinlikda ohak solib ko‘mish yoki yoqib yuborish;
- kuydirgi yarasiga ishlatilgan vositalarni dezinfeksiya qilish, o‘rin-
ko‘rpalarni dezkameradan o‘tkazish;
- chorvachilik, go‘sht kombinati, teri va qorako‘l zavodi ishchilari,
veterinarlar, laboratoriya xodimlarini kuydirgi kasalligiga qarshi emlatish;
- go‘sht, sut mahsulotlari bilan ishlashda e'tiborli bo‘lish, pichoqlar va
taxtachalarni alohida bo‘lishiga qat'iy rioya etish talab etiladi.
Kuydirgi xastaligini oldini olishda sanitariya-profilaktika ishlarini kuchaytirish
muhim vazifadir. Ya'ni qishloqlarda, maktablarda, chorvachilik korxonalarida,
ovqatlanish shoxobchalarida, suv havzalarida kasallikning kelib chiqishini, oldini
olish chora-tadbirlarini, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga amal qilishning
ahamiyatini aholiga tushuntirish o‘ta muhimdir ,
Quturish.
Quturish o‘tkir yuqumli zооnоz kаsаllik bo‘lib, mаrkаziy nerv sistеmаsining
zаrаrlаnishi bilаn kеchаdi. Quturish kаsаlligi qаdim zаmоnlаrdаn beri ma lum bo‘lib,ʼ
оdаmlаrdа quturish kаsаlligi itlаrning tishlаshi nаtijаsidа kеlib chiqishini birinchi
mаrtа Аristоtеl аniqlаgаn. Quturishning klinikаsini dаstlаb 1 аsrdа Sеls yoritdi vа uni
"suvdаn qo‘rqish" dеb аtаdi.
10

1887 - yildа Bаbеsh vа 1903 - yildа quturib o‘lgаn hаyvоnlаr bоsh miyasining
аmmоn shоxi dеb аtаluvchi qismidа dоg‘gа o‘xshаsh yumаlоq tuzilmalаr bоrligini
аniqlаgаnlаr. Kеyinchаlik o‘shа dоg‘lаr quturish virusi ta siridа pаydо bo‘lishiniʼ
isbоtlаdilаr.
Mаshhur frаntsuz оlimi Lui Pаster o‘tgаn аsrdа (1881–1888y.y.) quturishgа qаrshi
vaksinа tоpdi vа ishlаb chiqdi, it va bo‘ri tishlаgаn оdаmlаrni shu vaksina bilаn
emlаshni аmаldа jоriy etdi.
Kаsаllikning kеlib chiqishi. Quturishni qo‘zg‘аtuvchi virus quturgаn hаyvоnning
so‘lаgidа mаvjud bo‘lib u tаshqi muhitdа uzоq sаqlаnа оlmаydi. Virus
dеzinfеktsiyalоvchi mоddаlаr ta siridа 5–10 minut, qаynаtilgаnidа 2 minut dаvоmidа
ʼ
hаlоk bo‘lаdi, quritilgаndа vа pаst hаrоrаtdа esa uzоq vаqt tirik sаqlаnаdi.
K аsаllikning epidеmiоlоgiyasi . Infеktsiya mаnbаi quturgаn itlаr, mushuklаr,
bo‘rilаr, tulkilаr, bo‘rsiqlаr vа bоshqа hаyvоnlаrdir. Kаmdаn–kаm hоlatlаrdа kаsаllik
quyonlаrdаn, kаlаmush vа bоshqа hаyvоnlаrdаn yuqishi mumkin. It so‘lаgidа virus
quturish bеlgilаri ma lum bo‘lishidаn 7–10 kun ilgаri pаydо bo‘lа bоshlаydi. Itdаn
ʼ
quturish kаsаlligi yuqishi uchun u оdаmni tishlаshi shаrt emаs, uning so‘lаgi оdаm
terisidаgi kichkinа shilingаn yoki tirnаlgаn jоygа tushsа hаm yuqаdi. Quturish
kаsаlligining rivоjlаnishidа tishlаngаn jоy ham kаttа ahamiyatgа ega bo‘lib, оdаm
bоshi vа yuzining tishlаnishi оyoq–qo‘llаr tishlаnishigа qаrаgаndа аnchа xаvfli
hisoblаnаdi chunki virus tаnаning yuz qismidаn bоsh miyagа tеzrоq yеtib bоrаdi.
Kаsаllikning kеchishi . Kаsаllikning inkubаtsiоn, ya’ni yashirin dаvri 1–2 оy
dаvоm etаdi, ba zаn 2 hаftаgаchа qisqаrishi yoki 1 yilgаchа uzаyishi mumkin.
ʼ
Yashirin dаvrning qisqа yoki uzоq bo‘lishi quturgаn hаyvоn tishlаgаndа yuzagа
kеlgаn jаrоhаtning qаyerdа jоylаshgаni, kаttа–kichikligi, chuqur vа yuzakiligigа
bоg‘liq. Jаrоhаt bоsh yoki yuzdа bo‘lsа, yashirin dаvr qisqаrаdi. Bоlаlаrdа esa bu
dаvr kаttаlаrdаgigа qаrаgаndа juda qisqа vaqt dаvоm etаdi.
Quturishning klinikаsidа uch dаvr аjrаtilаdi: bоshlаng‘ich dаvri; qo‘zg‘аlish dаvri;
fаlаj dаvri.
Bоshlаng‘ich dаvri 2–3 kun dаvоm etаdi. Bеmоr uyqusi buzilib, ishtаhаsi
bo‘g‘ilаdi, qo‘rquv hissi pаydо bo‘lаdi, kаyfiyati o‘zgаrib turаdi. Kеyinchаlik аtrоfgа
lоqаyd bo‘lgаn hоldа yotаdi. Bir оz hаrоrаti оshаdi. Hаyvоn tishlаgаn jоydаgi jаrоhаt
tоrtishib оg‘riydi. Sundаn vа hаvоdаn qo‘rqish bеlgilаri pаydо bo‘lаdi. Bеmоrlаr
chаnqаb, suyuqlik ichishgа urinsа, dаrhоl yutish vа nаfаs muskullаri tоrtishib
qisqаrаdi vа qаttiq оg‘riydi. Bu vаqtdа bеmоr judа qiynаlib аzоb chеkаdi, shu sаbаbli
ichish u yoqdа tursin suvni ko‘rishi bilаnоq undаn qo‘rqаdi. Ba zаn suyuqlikni
ʼ
ko‘rish emаs, bаlki nоmini eshitgаndа hаm uni vаhimа bоsаdi. Bu hоlаt quturish
kаsаlligigа judа xos. Nаfаs vа yutish muskullаri hаvо hаrаkаti ta siridа hаm tоrtishib
ʼ
qisqаrishi mumkin. Bеmоrning hаrоrаti 38 dаrаjаgаchа ko‘tаrilаdi, оvоzi bo‘g‘ilаdi,
bаdаni terlаb, so‘lаgi оqаdi, hiqichоq tutаdi, ko‘z qоrаchig‘i kеngаyadi, оyoq–qo‘llаri
11

оg‘riydi ko‘zlаri bir nаrsаdаn qo‘rqqаndеk ko‘rinаdi. Tоmiri tеz–tеz va yurаgi
nоtеkis urа bоshlаydi. Nаfаs tаrtibsiz vа yuzaki bo‘lаdi, vаqti–vаqti bilаn chuqur–
chuqur nаfаs оlаdi. Muskullаr tоrtishishi nаfаs vа yutish muskullаridаn bоshlаnib,
kеyin hаmmа muskullаrgа tаrqаlаdi. Tаlvаsаlаnish bоshlаnаdi. Bundа аrzimаgаn
tоvush, Quyosh nuri vа lаmpа yorug‘ligi yoki bеmоr bаdаnigа birоr nаrsаning sаl
tеgishi muskullаrning tоrtishishigа sаbаb bo‘lаdi. Bu dаvrdа bеmоr uxlаmаydi, o‘z–
o‘zini tishlаydi, аtrоfdаgilаrgа hamla qilishi hаm mumkin. Es–hushi kirаr–chiqаr
bo‘lib, ko‘zigа yo‘q nаrsаlаr ko‘rinаdi vа аlаhsiraydi. Bu dаvr 2–3 kundаn 5–6
kungаchа dаvоm etishi mumkin.
Fаlаj dаvridа suvdаn qo‘rqish аnchа kаmаyadi, bеmоr tinchlаnаdi, suyuqlik ichа
bоshlаydi, lеkin hаrоrаti yuqоri bo‘lib qоlаverаdi. So‘zlаrni аniq tiniq аytа оlmаydi,
shu hоlаtdа оyoqlаr fаlаji bоshlаnаdi. Оrаdаn 15–20 sоаt vаqt o‘tgаch tаnаning
bоshqа muskullаri hаm fаlаj bo‘lа bоshlаydi. Shu hоlаt dаvоm etib, bеmоr yurаk
fаоliyati yеtishmаsligi yoki nаfаs mаrkаzining fаlаji оqibаtidа o‘lаdi.
O‘xshаsh kаsаlliklаrdаn fаrqlаsh . Оdаmni it yoki bоshqа hаyvоn tishlаgаni, suv
vа shаmоldаn qo‘rqish, tаrtibsiz nаfаs olinishi vа vаqti–vаqti bilаn chuqur–chuqur
nаfаs оlishi quturish diаgnоzida judа muhim. Quturishni аvvаlо qоqshоldаn,
shuningdek, аtrоpindаn zаhаrlаnishdаn fаrqlаsh kerak.
Qоqshоl diаgnоzigа muskullаrning tоrtishib qisqаrishi, buning оqibаtidа yuzdаgi
istеxzоli tirjаyish hоlаti bo‘lgаni hоldа, аlаhsirаsh vа gаllyutsinаsiya bo‘lmаsligi, ko‘z
qоrаchig‘ining оdаtdаgidеk ko‘rinishi, bеmоr es–hushining аynimаsligi vа
аnаmnеzidа it yoki bоshqа bir hаyvоn tishlаgаni hаqidа ma lumоt yo‘qligi аsоs bo‘lаʼ
оlаdi. Bundаn tаshqаri quturgan оdаm muskullаri tutqаnоq tutmаgаn vаqtdа tоrtishib
qisqаrib turmаydi. Ma lumki, qоqshоldа muskullаr hаmmа vаqt qisqаrgаn hоldа
ʼ
bo‘lаdi. Аtrоpindаn zаhаrlаnishdа bеmоr ko‘z qоrаchiqlаri kеngаygаn, аftu–bаshаrаsi
qizаrgаn bo‘lаdi, sundаn vа shаmоldаn qo‘rqish hоdisаlаri kuzatilmаydi.
Kаsаllikning davоsi. Bu kаsаllikning dаvоsi yo‘q. Quturishgа dаvо qilishdа
simptоmаtik vа pаtogеnеtik dаvо usullаri qo‘llаnilаdi, bu usullаr bеmоrni bir оz
tinchlаntirаdi. Bеmоr shоvqin–surоndаn hоli bo‘lgаn tinch, аlоhidа xоnаdа yotishi
kerak. Xоnа оzginа qоrоng‘ilаshtirilgаn vа eshigi berk turаdigаn bo‘lishi lоzim. Ungа
uxlаtаdigаn, yurаkni tinchlаntirаdigаn vа оg‘riq qоldirаdigаn dоrilаr berilаdi.
Kаsаllikning prоfilаktikаsi . Quturishgа qаrshi kurаsh bu infеktsiyani, аvvаlо
hаyvоnlаr, birinchi nаvbаtdа, itlаr оrаsidа kamaytirishgа qаrаtilgаn bo‘lishi kerak.
Quturgаn yoki nоma lum it tishlаgаndа quturishgа qаrshi vaksinа qo‘llаnilаdi.
ʼ
Bizdа Fermi vaksinаsi qo‘llаnilаdi. Vaksinа ning miqdоri, emlаsh muddаti
jаrоhаtning kаttа–kichikligi, chuqurligi vа qаyerdа jоylаshgаnligigа bоg‘liq. Vaksinа
bilаn bir qаtоrdа аntirаbik gаmmа glоbulin hаm yubоrilаdi.
12

Tоshmаli tif .
Bu rеkkеtsiоzlаr kеltirib chiqаrаdigаn kаsаllik bo‘lib, 1934 - yildаn buyon
shimоliy Оsiyo hududidа uchrаb turаdi. Bu kаsаllikni Shimоliy Оsiyogа mаnsub kаnа
rikkеtsiоzi hаm dеyilаdi.
Kаsаllikning kеlib chiqishi vа epidеmiоlоgiyasi . Qo‘zg‘аtuvchisi Rickettsia
sibirisa dеb аtаlаdigаn riketsia hisоblаnаdi. Bu infеktsiya оdаmlаrgа kаnаlаrdаn
yuqаdi. Bu rikkеtsiyalаr kаnаlаrdа yillаb sаqlаnаdi, kеlgusi аvlоdlаrigа hаm o‘tаdi.
Yumrоnqоziq vа bоshqа kеmiruvchi hаyvоnlаr hаm infеktsiya mаnbаi bo‘lib
hisоblаnаdilаr. Bu rikkеtsiоz G‘аrbiy, Mаrkаziy vа Shаrqiy Sibirdа, Uzоq Shаrqdа,
O‘rtа Оsiyoning ba zi tumаnlаridа vа Mоngоliyadа uchrаydi. Bu kаsаllik bilаn
ʼ
kаsаllаnish оdаmlаrgа yuqishi аprеldаn tо sеntyabrgаchа yuz berаdi.
Kаsаllikning kеchishi . Inkubаtsiоn dаvri 3–6 kun dаvоm etаdi. Kаsаllik birdаnigа
et uvishish, qаltirаsh vа hаrоrаt ko‘tаrilish bilаn bоshlаnаdi. Yuqоri hаrоrаt 8–14 kun
sаqlаnib turаdi. Bоshi vа оyoq qo‘llаri оg‘riydi. Kаnа chаqqаn jоydа (ko‘pinchа
bоshdа, bo‘yindа vа еlkаdа) qаttiq infiltrаt pаydо bo‘lаdi. Birlаmchi infiltrаt o‘rtаsidа
sаriq rаngli qоrаmtir qo‘tir ko‘rinаdi, аtrоfi qizаrаdi. Infiltrаtgа yaqin rеgiоnаr
limfоdеnit аniqlаnаdi, 10–12 kun o‘tgаch u hеch qаndаy iz qоldirmаy yo‘qоlаdi.
Kаsаllikning 4–5 kunidа bеmоr bаdаnidа tоshmа pаydо bo‘lаdi. Tоshmа hаrоrаt
pаsаygаndаn kеyin аstа yo‘qоlаdi. Tоshmа o‘rnidа dоg‘lаr qоlаdi. Bu kаsаllikdаn
o‘lish hоlatlаri uchrаmаydi.
O‘xshаsh kаsаlliklаrdаn fаrqlаsh . Shimоliy Osiyo rеkkitsiоzini аniqlаshdа
epidеmiоlоgik vа gеоgrаfik dаlillаr, kаnа chаqqаnligi hаqidа ma lumоt vа birlаmchi
ʼ
аffеkt bоrligi muhim аhаmiyatgа ega. Kаsаllikni dаvоlаshdа tоshmаli tifdаgigа
o‘xshаsh chоrаlаr ko‘rilаdi.
Kаsаllikning prоfilаktikаsi . Prоfilаktik chоrа - tаdbirlаr kаnаlаrning kirishi vа
ulаr chiqishini оldini оlishgа qаrаtilgаn.
Kаsаllikning kеlib chiqishi . Оxirgi yillаrdаgi qаrаgаndа, spоrаdik tоshmаli tif 60–
70% hоlatlаrdа ilgаri shu kаsаllik bilаn оg‘rigаn kishilаrdа uchrаydi, ya’ni u tоshmаli
tifning rеtsidividаn ibоrаtdir. Bundаy tоshmаli tif Brill kаsаlligi dеb yuritilаdi vа
tоshmаli tifdаn sоg‘аygаn ba zi rеkоvаlеstsеntlаrdа rikkеtsiyalаr uzоq yillаr lаtеnt
ʼ
hоldа sаqlаnishigа bоg‘liq bo‘lаdi. Sаqlаnib qоlgаn shu rikkеtiyalаr muаyyan bir
shаrоitdа yanа qаytаdаn kаsаllik qo‘zg‘аtаdi. Bundаy оrgаnizmdа toshmаli tifdаn
qоlgаn immunitеt tufаyli kаsаllik yеngilrоq o‘tаdi.
Kаsаllikning kеchishi . Kаsаllikning bоshlаng‘ich dаvri 3–4 kun dаvоm etаdi.
O‘rtаchа intоksikаtsiya bеlgilаri аniqlаnаdi. Bеmоrning bоshi оg‘riydi, uyqusi
buzilаdi, hаrоrаti 38–39 dаrаjаgаchа ko‘tаrilаdi, kаmdаn–kаm (26%) hоlatlаrdа
enаntеmа tоpilаdi. Kаsаllik аvjigа chiqаdigаn dаvri 5–7 kun dаvоm etаdi.
13

O’ta xavfli yuqumli kasalliklar
(O’XYK), o’ta xavfli infektsiyalar (O’XI) — alohida epidemik tahdid uyg’otadigan
infektsion kasalliklarning shartli guruhi. O’XYKni oldini olish choralari va tartibi
1969-yil 26-iyul kuni JSST ning Jahon sog’liqni saqlash assembleyasining 22-
sessiyasida qabul qilingan Xalqaro mediko-santiar qoidalarda (XMSQ) tasdiqlangan.
1970-yilda JSST 23-assambleyasi karantinli infeksiyalar ro’yxatidan toshmali va
qaytalanma (rekurrent) terlama chiqarib tashladi. 1981-yilgi tuzatishlar bilan
ro’yxatda faqat uchta kasallik: o’lat, vabo va kuydirgi mavjud edi.
2005-yilda JSST Jahon sog’liqni saqlash assambleyasining 58-sessiyasida juda ko’p
va muhim o’zgarishlar kiritilgan yangi XMSQ qabul qilingan. Xususan, ushbu
qoidalarga ko’ra, JSST mamlakatda muayyan kasalliklarning holatini nafaqat ushbu
davlatlarning rasmiy hisobotlariga ko’ra, balki ommaviy axborot vositalaridan olingan
ma’lumotlar asosida ham baholash huquqiga ega bo’ldi. JSST ushbu qoidalarga
muvofiq O’XI tomonidan kelib chiqqan yuqumli kasalliklarning xalqaro tibbiy
nazorat qilish uchun katta imkoniyatni qo’lga kiritdi.
O’XI`ning xarakterli jihatlari:
 To’satdan paydo bo’lishi, tezda va keng miqyosda tarqalib ketishi;
 Og’ir kechishi va o’lim bilan yakunlanish ehtimoli yuqoriligi.
Hozirgi kunda o’ta xavfli yuqumli kasalliklar ro’yxati kengaymoqda. XMSQ-
2005 №2 ilovasiga muvofiq, bunday infektisyalar ikki guruhga bo’linadi.
1. Noodatiy sanalgan va aholi salomatligiga jiddiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan
kasalliklar:
 Chechak;
 Poliomielit;
 Yangi virus turi bilan chaqirilgan inson grippi;
 Og’ir o’tkir respirator sindrom yoxud SARS.
2. Ular bilan bo’lgan har qanday hodisa xavfli deb baholanadigan, chunki bu
infektsiyalar aholi salomatligiga jiddiy ta’sir qilishi va xalqaro miqyosda tezda
tarqalishi mumkin bo’lgan kasalliklar:
14

 Vabo;
 O’latning pulmonar shakli;
 Sariq isitma;
 Gemorragik isitmalar — Lass, Marburg, Ebola, G’arbiy Nil isitmasi.
Bu guruh XMSQ-2005 « maxsus milliy yoki mintaqaviy tahdid tug’diradigan
kasalliklar «ni ham o’z ichiga oladi, masalan denge isitmasi, Rift-Valli isitmasi,
meningokokkli kasallik.
Tropik mamlakatlar uchun denge isitmasi jiddiy muammo hisoblanadi, aholi orasida
gemorragik, ba’zan esa o’lim shaklida namoyon bo’ladi. Yevropaliklarda esa bu
kasallik bu qadar jiddiy bo’lmaydi, gemorragik alomatlar kuzatilmaydi, tashuvchi
yo’qligi sababli esa tarqalmaydi ham. Markaziy Afrikada shu tariqa meningokokkli
kasallik qayd qilinadi.
O’TA XAVFLI YUQUMLI KASALLIKLAR TASNIFI
Barcha O’XYK uch turga ajratiladi:
1. Konventsion kasalliklar. Bunday infektsiyalarga xalqaro sanitariya normalari
tarqaladi. Bular:
 Bakterial patologiyalar (o’lat va vabo);
 Virusli kasalliklar (maymunlar o’lati, gemorragik virusli isitmalar).
2. Xalqaro nazoratni talab qiladigan, lekin qo’shma choralar ko’rilmaydigan
infektsiyalar:
 Bakterial (toshmali va qaytalanma terlama, botulizm , qoqshol);
 Virusli ( OIV , poliomitelit, gripp, quturish , oqsim);
 Protozoal (malyariya).
3. JSST nazoratida emas, balki mahalliy nazorat ostida bo’lgan infektsiyalar:
 Kuydirgi;
 Tulyaremiya;
 Brutsellyoz .
15

BUGUNGI KUNDA
Shuni ta’kidlash kerakki, JSST XMSQ-2005`ga o’latning faqatgina bitta — o’pka
shakli kiritilgan, chunki bunday holda infektsiya bir kishidan ikkinchisiga havo-
tomchi yo’li orqali juda tez tarqaladi. Agar o’z vaqtida tegishli choralar ko’rilmasa,
kasallik juda katta miqyosdagi aholini zararlashi mumkin. O’latning boshqa
shakllarida bunday yuqumlilik qayd etilmaydi.
Bugungi kunda yangi XMSQ-2005`ni qo’llash sohasi faqatgina yuqumli kasalliklar
bilan chegaralanib qolmaydi, balki « kelib chiqishi yoki manbaidan qat’iy nazar,
odamlar uchun jiddiy zarar yetkazadigan yoki yetkazishi mumkin bo’lgan kasallik
yoki tibbiy holatni » qamrab oladi.
Garchi 1981-yilda JSST Jahon sog’liqni saqlash assambleyasining 34-sessiyasida
qirilib ketishi natijasida chinchechak o’ta xavfli kasalliklar ro’yxatidan chiqarib
tashlangan bo’lsa ham, XMSQ-2005 da kasallik chechak shaklida yana ro’yxatga
kiritildi. Buning sababi chinchechak virusi haligacha ba’zi mamlakatlarning biologik
quroli shaklida saqlanayotgan bo’lishi ehtimoli, shuningdek Sovet olimlari 1973-yilda
Afrikada batafsil ta’riflab bergan maymunlar chechagining tabiiy yo’l bilan tarqashi
mumkiniligidir. Uning klinik ko’rinishlari chinchechakka o’xshash va ayni paytda
gipotetik ravishda o’lim va yuqori darajada nogironlik xavfini tug’diradi.
ENG
KENG TARQALGAN O’XYK`LAR
O’LAT
Zoonoz bakterial infektsiya, Yevropada o’rta asrlarda millionlab odamlar o’limiga
sabab bo’lgan. Qo’zg’atuvchilari o’lat tayoqchalari ( Yersinia
pestis ) deb nomlanadi.
Tashuvchilari asosan kemiruvchilar.
Kasallikning xarakterli alomatlari:
 Yuqori isitma (harorat 40 °C gacha ko’tarilishi mumkin);
 Chidab bo’lmas darajada bosh og’rig’i ;
 Tilning oq karash bilan qoplanishi;
 Yuz giperemiyasi;
 Aqldan ozish (kasallik kerakli tarzda davolanmagan og’ir hollarda);
 Gemorragik toshmalar.
O’lat antibiotiklar bilan davolanadi. Qo’llaniladigan antibiotiklarga, masalan,
Siprofloksatsin, Streptomitsin, Gentamitsin (garamitsin) va Doksisiklin (Vibramitsin,
16

Filiz, atridoks) kiradi.
VABO
Vabo — o’tkir infektsion kasallik bo’lib, vabo vibrioni ( Vibrio cholere ) bakteriyalari
tufayli rivojlanadi va odatda og’riqsiz va suvsimon ich ketishiga olib keladi. Kasallik
asosan zararlangan suv orqali yuqadi.
Alomatlari:
 To’satdan kuchli ich ketishi;
 Ko’p miqdorda qayt qilish;
 Suvsizlanish oqibatida siydik miqdorining kamayishi;
 Og’iz shilliq qavati va til qurishi;
 Tana haroratining pasayishi.
Davolashning muvaffaqiyatli bo’lishi ko’proq tashxisning o’z vaqtida qo’yilishiga
bog’liq. Terapiya antibiotiklar qabul qilish va organizmdagi yo’qotilgan suv va tuzlar
o’rnini qoplash uchun vena ichiga ko’p miqdorda maxsus eritmalar kiritishni nazarda
tutadi.
Vabo haqida batafsil→
CHINCHECHAK
Sayyoradagi eng yuqori yuqumli bo’lgan infektsiyalardan biri. Antropoz
infektsiyalarga oid, u bilan faqat insonlar kasallanadi. Tarqalish mexanizmi — havo-
tomchi yo’llari. Virus manbai kasallangan odam hisoblanadi. Infektsiya onadan
homilaga o’tishi ham mumkin.
1977-yildan buyon chechak bilan kasallanish hollari umuman qayd etilmagan.
Infektsiya alomatlari:
 Tana haroratining to’satdan ko’tarilishi;
 Bel va dumg’aza sohasida keskin og’riqlar;
 Sonlarning ichki yuzasi, belda toshmalar toshishi.
Chechakni davolash bemorni zudlik bilan izolyatsiya qilish bilan boshlanadi,
terapiyaning asosi — gamma-globulin.
17

GRIPP
O’ta xavfli yuqumli kasalliklar qatoriga parranda grippi — virus tabiatli og’ir
infektsiya kiritiladi. Infektsiya manbai — kelib-ketar suzuvchi parrandalar. Inson
zararlangan parrandalarni noto’g’ri parvarishlash yoki kasallangan parranda go’shtini
iste’mol qilish natijasida zararlanishi mumkin.
Alomatlari:
 Yuqori isitma (bir necha hafta saqlanib turishi mumkin);
 Kataral sindrom;
 Virusli pnevmoniya (bemorlar o’limining 80% shu holat sababli sodir bo’ladi).
KARANTINLI INFEKTSIYALAR
«Karantinli infektsiyalar» atamasi hozirgi kunda «O’XYK» tushunchasiga teng emas,
chunki «karantinli infektsiyalar» karantin qo’llaniladigan yuqumli kasalliklarning
shartli guruhi hisoblanadi. To’liq karantin davlat tomonidan butun viloyat, shahar,
tuman yoki alohida muassasa darajasida belgilanishi mumkin.
O’XYK aniqlanganda o’ta qat’iy karantin e’lon qilinadi, ba’zan harbiy kuch
ishtirokida ehtimoliy kasallangan bemorlar harakati cheknaladi, o’choq himoyaga
olinadi. Darhaqiqat ba’zi istisnolar mavjud — JSST so’ngi yillarda u yoki bu
mamlakatda vabo aniqlanganda qat’iy karantin e’lon qilish, savdoni to’xtatish
maqsadga muvofiq emasligini bir necha bor ta’kidlamoqda.
18

Virus “2019–nCoV” – yuqumli kasallik kеlib chiqish sаbаblаri, oldini olish
tadbirlari
Jаhоn sоg‘liqni sаqlаsh tаshkilоti
tоmоnidаn Хitоydа аhоlisi o‘rtаsidа
“Kоrоnаvirus” turkumigа kiruvchi
virus yuqishi nаtijаsidа kеlib chiqqаn
zоtiljаm (pnеvmоniya) kаsаlligi
pаydо bo‘lgаni vа tаrqаlgаnini e lоn
ʼ
qildi.
Ushbu kаsаllik bilаn birinchi mаrtа 2019 - yil dеkаbr оyidа Хitоyning Uхаn
shаhrigа tаshrif buyurgаn Kаnаgаvа shаhrining 30 yoshli fuqаrоsi kаsаllаngаni
to‘g‘risidа оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridа хаbаr bеrilgаn edi. 2020 - yil 24 - yanvаr
hоlаtigа ko‘ra, kasallanganlarlаr sоni 839 tаgа еtgаn vа shundаn 25tаsi o‘lim bilаn
yakun tоpgаn. Shu sаbаbli Uхаn shаhridа kаrаntin hоlаti jоriy etilgаn.
Yangi Kоrоnаvirus kеltirib chiqаrgаn kаsаllik Хitоydа dеngiz mаhsulоtlаri bilаn
sаvdо qiluvchi bоzоrlаrdа tаrqаlаyotgаni tахmin qilinmоqdа.
19

Kоrоnаviruslаr – viruslаr оilаsigа mаnsub “Аtipik zоtiljаm” (SARS) kаsаlligini
chаqiruvchisigа o‘хshаsh virus bo‘lib, bеmоrlаrdа оddiy shаmоllаshdаn tо o‘tkir оg‘ir
rеspirаtоr sindrоm (TОRS) dеb nоmlаnuvchi оg‘ir kеchuvchi kаsаllikni kеltirib
chiqаrаdi. “Аtipik zоtiljаm” kаsаlligi hаm 2002 - yildа Хitоydа kеlib chiqqаn bo‘lib,
u 37ta dаvlаtgа tаrqаlgаn vа 8 mingdаn оrtiq kishi kаsаllаngаn edi.
Yangi kоrоnаvirusning хususiyatlаri hоzirgi kundа dunyoning ko‘plаb
lаbоrаtоriyalаridа o‘rgаnilmоqdа. Оlimlаrning izlаnishlаri nаtijаsidа kаsаllik
qo‘zg‘аtuvchisi tоpilgаn bo‘lib, ushbu virusgа “2019–nCoV” nоmi bеrildi.
Ushbu virus tаshqi muhit ta sirigа vа zаrаrsizlаntiruvchi vоsitаlаrgа nisbаtаnʼ
chidаmli. Hоzirchа ushbu kаsаllikni dаvоlаsh uchun mахsus dоri vоsitаlаri yo‘qligi
sаbаbli, bоshqа viruslаrgа qаrshi qo‘llаnilаdigаn vоsitаlаrdаn fоydаlаnilmоqdа.
Kаsаllik хаstаlаngаn оdаmlаrdаn hаvо–tоmchi hаmdа mаishiy mulоqоt yo‘li bilаn
yuqаdi. Bеmоrgа yordаm ko‘rsаtishdа himоya vоsitаlаridаn fоydаlаnmаslik оqibаtidа
shifохоnа shаrоitidа tibbiyot хоdimlаrigа хаm kаsаllikning yuqish hоlаtlаri kuzаtildi.
Bеmоrlаrdа umumiy hоlsizlik, tumоv, yo‘tаl, bоsh оg‘rishi, tоmоqdа оg‘riq, tаnа
hаrоrаtining оrtishi, brоnхit, zоtiljаm kuzаtilgan. Mutахаssislаrning хulоsаsigа ko‘rа,
kоrоnаvirus kеltirib chiqаrgаn kаsаllikning gripp kаsаlligidаn fаrqi shundаki, ushbu
kаsаllik аsоrаtlаr bilаn o‘tishi vа o‘lim holatlari bilаn tugаshi ehtimоli yuqоri, chunki
hоzirgi kundа ushbu virusgа qаrshi оdаmlаrdа himоya qоbiliyati (immunitеt)
rivоjlаnmаgаn vа bu hоlаt dunyo хаlqlаri o‘rtаsidа pаndеmiyagа оlib kеldi.
Shuni ta kidlаsh lоzimki, nаfаqаt kоrоnаvirus, bаlki bаrchа yuqumli
ʼ
kаsаlliklаrning оldini оlishning eng sаmаrаli usuli, bu shахsiy vа jаmоаt gigiyеnаsi
qоidаlаrigа qаt i аmаl qilish, аhоli o‘rtаsidа, shu jumlаdаn, hаrbiylаrimiz o‘rtаsidа
ʼ
sаnitаriya tаrg‘ibоt ishlаrini tаshkil etishdаn ibоrаtdir.
1. Dastlabgi bir yil ichida qаnchа оdаm bu virusni yuqtirgаn? Hоzirdа butun
dunyodа tаsdiqlаngаn kоrоnаvirus hоlаtlаri milliоndаn оshib qоldi. Birоq infеktsiyani
yuqtirgаn оdаmlаr sоnini аniq bilish mushkul vаzifа – аksаriyat оdаmlаrdа bu
kаsаllikning аlоmаtlаri yuzаgа chiqmаydi .
2.Virus qаnchаlik hаlоkаtli? Kаsаllаngаnlаr sоni аniq bo‘lmаgunchа,
kоrоnаvirusning o‘limgа yеtаklаsh dаrаjаsini bilish imkоnsiz. bo‘lib qоlаvеrаdi.
Hоzirgi vаqtdаgi tахminiy hisоb–kitоblar ko‘rа, virus yuqtirgаn оdаmlаrning 1 fоizgа
yaqini vafot etdi.
3.Kаsаllik bеlgilаri? Kоrоnаvirusning аsоsiy bеlgilаri – isitmа vа quruq yo‘tаl;
tоmоq оg‘rig‘i, bоsh оg‘rig‘i vа ich kеtishi hаm аyrim hоlatlаrdа kuzаtilgаn hаmdа
kоrоnаvirus hid ta m bilish sеzgisining yo‘qоlishigа sаbаb bo‘lаdi. Birоq kоrоnаvirus
ʼ
burun оqishi yoki аksirish kаbi yеngil shаmоllаsh bеlgilаrini hаm kеltirib
chiqаrаdimi, dеgаn sаvоl muhimligichа qоlmоqdа.
4.Bоlаlаr virusning tаrqаlishidа qаndаy rоl o‘ynаmоqdа? Bolаlаrdа kаsаllik
yеngil–o‘rtа оg‘irlikdа o‘tаdi vа bоlаlаr оrаsidаgi o‘lim dаrаjаsi bоshqа yosh
guruhlаrigа nisbаtаn pаst. Bоlаlаr, оdаtdа, оdаmlаr ko‘p оrаsidа yurgаnidаn (аyniqsа,
20

o‘ynаshgаn pаytdа) kаsаlliklаrni kеng tаrqаtadilаr. Birоq ulаr kasallikning
tаrqаlishidаgi o‘rni qаndаyligi hоzirchа nоma lum. ʼ
5.Virus qаyеrdаn kеlgаn? Virus 2019 - yil yakunigа kеlib, Хitоyning Uхаn
shаhridа pаydо bo‘lgаn. Bu shаhаrdаgi hаyvоnlаr bоzоridа bir qаnchа zаnjir hоlаtlаr
bo‘lgаnigа isbotlandi. Rаsmаn Sars–CoV–2 nоmini оlgаn kоrоnаvirus
ko‘rshаpаlаkdan yuquvchi viruslаrgа judа yaqin, аmmо bu virus ko‘rshаpаlаkdаn
hоzirchа nоma lum bir hаyvоngа, so‘ng оdаmgа yuqqаni tахmin qilinаdi.
ʼ
6.Nеgа аyrim оdаmlаrdа kаsаllik оg‘ir kеchmоqdа? Kоrоnаvirus ko‘pchilikdа
yеngil–o‘rtа оg‘irlikdа kеchаdi, аmmо bеmоrlаrning 20 fоizgа yaqinidа аhvоl judа
аyanchli tus оlаdi. Shахs immun tiziming hоlаti bu mаsаlаning sаbаblаridаn biridеk
tuyulаdi. Shuningdеk, irsiy оmil hаm bu yеrdа rol o‘ynаyotgаn bo‘lishi mumkin.
Аgаr sаvоlning jаvоbi tоpilsа, ko‘plаb оdаmlаrning jоnlаntirish bo‘limigа tushib
qоlishdаn sаqlаb qоlish mumkin.
7. Virusni qаytа yuqtirish mumkinmi? Shахsning immun tizimi virusgа qаnchаlik
bаrdоshli ekаni bоrаsidа dаlillаrdаn ko‘rа tахmin bisyor. Аgаr bеmоr virusgа qаrshi
muvаffаqiyatli kurаshа оlsа, uning immun tizimi kеrаkli jаvоb chоrаlаrini ishlаb
chiqishi mumkin. Lеkin insоniyat bu virus bilаn yuzmа–yuz kеlgаnigа endi bir nеchа
оy bo‘lgаni tufаyli bu mаsаlа bo‘yichа dаlillаr yеtаrli emаs. Bеmоrlаrning ikkinchi
bоr kоrоnаvirus yuqtirib оlаyotgаni to‘g‘risidаgi mish–mishlаr esа eksprеss–
tеstlаrning аniq ishlаmаyotgаnigа bоg‘liq bo‘lishi mumkin. Tеstlаr bеmоrning
virusdаn хаlоs bo‘ldi, dеya nоto‘g‘ri ishlаgаni bоrаsidа хаbаrlаr mаvjud.
8. Virus mutаtsiyagа uchrаshi mumkinmi? Viruslаr dоimо mutаtsiyagа uchrаb
bоrаdi, lеkin ulаrning gеnеtik kоdidаgi o‘zgаrishlаr virusning umumiy jihаtlаrigа
sеzilаrli ta sir qilmаydi. Tаriхiy tаjribаga nazar solsak, viruslаrning vаqt o‘tib bоrishi
ʼ
bilаn kаmrоq хаtаrli ko‘rinish оlishini kutish mumkin, аmmо bungа hеch kim kаfоlаt
bеrоlmаydi.
Аsоsiy Hаvоtir esа аgаr virus mutаtsiyagа uchrаsа, immun tizimi uni tаniy
оlmаsligi hamda vаksinа оrtiq ish bеrmаsligidаdir.
21

AMALIY QISM.
YUQUMLI KASALLIKLAR G A QARSHI KURASH
Yuqumli kasalliklarning oldini olish quyidagi komponentlardan iborat:
22

1. Tananing himoyasini kuchaytirish. Shaxsning daxlsizligi qanchalik kuchli
bo'lsa, u tez-tez kasal bo'lib, tezroq davolanadi. Buning uchun sog'lom turmush
tarzini olib borish, to'g'ri ovqatlanish, sport o'ynash, to'liq dam olish, optimistik
bo'lishga harakat qilish kerak. Immunitetni yaxshilash uchun yaxshi ta'sir
kuchayadi.
2. Emlash. Epidemiyalar davrida ijobiy natija aniq isitma qarshi emlashni maqsad
qiladi. Muayyan infektsiyalarga qarshi emlashlar (qizamiq, qizilo'ngach, qizilcha,
difteriya, tetanoz) majburiy emlash jadvaliga kiritilgan.
3. Kontaktni himoyalash. Yuqumli odamlardan qochish, epidemiyalarda himoya
vositalarini qo'llash, ko'pincha qo'llarini yuvish juda muhimdir.
Emlаsh (vaksinatsiya) – vaksina, zardob va antiktoksinlarni inson organizmiga
yuborib, odamlarda yuqimli kasalliklarga qarshilik kо‘rsatish (imunitet) darajasini
oshirish tushuniladi. Vaksinatsiya rejaga muvofiq hamda kasallik tarqalgan vaqtda
yoki kasallik avj olgan paytda mana shu tadbir tufayli boshqa davlatlar kabi bizning
mamlakatda ham yosh bolalarga rejali vaksinatsiya qо‘llanilishi tufayli tabiiy
chechak, poliomilit va boshqa kasalliklar tugatib yuborildi.
Dezinfeksiya, deratizatsiya va dezinseksiya.
Yuqumli kаsаlliklаr tаrqаlgаn hududdа kаsаllikni tarqatmaslik choralaridan biri bu
zararlangan mintaqani karantin yoki observatsiya (kuzatish) qilish hisoblanadi.
Karantin deganda epidemiyaga qarshi rejimli chora–tadbirlarni о‘tkazish (ya’ni,
yuqumli kasalliklarni tarqatmaslik) tushuniladi. Karantin rejimi vaziyat jiddiyroq
bо‘lganda, ya’ni yuqish xususiyati juda yuqori bо‘lgan о‘ta xavfli kasalliklar о‘lat,
vabo, tabiiy chechak paydo bо‘lganda belgilanadi. Karantin rejimida kasallik
tarqalgan hudud qurolli soqchilar yordamida qurshab olinadi hamda u yerdan
odamlar, hayvonlar va zarur anjomlar toki kasallik shikastlangan hududdan tashqariga
yuqmaydigan holatga kelguncha zararlangan mintaqadan tashqariga chiqarilmaydi.
Karantin rejimining amal qilinishi eng sо‘nggi kasal zararlangan hududdan tuzalib,
о‘z oyog‘i bilan yurib chiqib ketguncha davom etadi. Agar kasallik tarqatuvchi xavfli
bо‘lmasa, zararlangan hudud miqyosi kichik bо‘lsa, observatsiya omili qо‘llaniladi.
Observatsiya jarayoni omilida ham izolyatsiya hamda profilaktik–tuzatish ishlari
olib borilib, bunda epidemiolog vrachning ruxsati bilan hududdan odamlarni chiqishi
va u yerdan mol–mulkni chiqarish amalga oshiriladi. Karantinda va observatsiyada
ham yuqumlik kasalliklarni bartaraf etish va epidemiyani avj olib ketishini tugatish
tadbirlaridan: dezinfeksiya, dezinseksiya va deratizatsiya jarayonlari bajaradi.
Dezinfeksiya jarayoni – ob yektlardagi va tashqi muhitning turli qatlamlaridagi
ʼ
yuqumli kasallik qо‘zg‘atuvchilarni yо‘q qilish maqsadida amalga oshiriladi.
Dezinfeksiya omillari turli xil kо‘rinishlarda amalga oshirilib, ulardan tozalash,
maqsadli, doimiy va tugallanadigan xillari qо‘llaniladi.
23

Tozalash dezinfeksiya usuli kasallik tarqalmasidan oldin qilinadigan dizenfeksiya
hisoblanadi. Bunda bakteriyalarni о‘ldiruvchi vositalar qо‘llaniladi. Doimiy
dezinfeksiyadan epidemiyaga qarshi omillar о‘tkaziladi (sanitar–gigiyenik va
zararsizlantirish ishlari). Tugallanadigan dezinfeksiya – oxirgi kasal kasalxonaga
yotqizilgandan keyin о‘tkaziladi. Buni sanitariya - epideminologiya stantsiyasi (SES)
xodimlari amalga oshiradi. Yana dezinfeksiyaning kimyoviy mexanik va fizik usullari
mavjud.
Kimyoviy usul kasal tarqatuvchi mikroblarni turli kimyoviy moddalar ta’sirida qirib
tashlash xususiyatiga asoslangan. Bunda xlorli vositalar – xlorli oxak, xloramin,
kalsiy gipoxlorid tuzi, shuningdek, lizol (yunon tilidan lyo - eriydi va lotincha oleum -
moy) ham ishlatiladi. Fizik usulda – kiyim–kechaklar, idish–tovoqlar va boshqa
vositalarni, materiallarni qaynatish yо‘li bilan dezinfeksiya qilish tushuniladi. Bu usul
asosan oshqazon - ichak infeksiyasi tarqalganda qо‘llaniladi. Mexanik usulda – kir
kiyim - kechakni, inson terilarini yuvish, changlarni artish orqali kasallik
qо‘zg‘atuvchilari yо‘q qilinadi. Bu usul bilan zararlangan hududlar, inshootlar,
boshpanalar, RSB, transportlar, yо‘llar, asbob–uskunalar zararsizlantiriladi.
Dezinfeksiya omillarini qay darajada toza bajarilganligi bakteriologik usullar
orqali tekshiriladi.
Deratizatsiya jarayoni deyilganda yuqumli kasallik tarqatuvchi (tulameriya,
ensefalit, о‘lat) kemiruvchilani yо‘qotish tushuniladi. Bu omilga kemiruvchilarga
qarshi mishyakning birikmalari qо‘llaniladi.
Hozirgi vaqtda yuqumli kasalliklarga qarshi qо‘llaniladigan tadbirlarning asosisini
emlash (vaksinatsiya) tashkil etadi.
Dezinseksiya jarayoni – yuqumli kasallikni tarqatuvchi hasharot va qurt–
qumirsqalarni yо‘qotilishidir. Bunda hasharotlarga qarshi joylarga va inshootlarga
DDT (dust), geksoxloram, xlorafos, dixlorafos emulsiyalari sepiladi.
Qutqаruv ishlаrini tаshkil qilish vа birinchi tibbiy yordаm . Shоshilinch tibbiy
xizmаt vа halоkаtlаr tibbiyotining kuch vа vоsitаlаri : tеz vа mаxsus tеz tibbiy yordаm
xizmаti; shоshilinch tibbiy yordаm berilаdi Shoshilinch tibbiy yordam brigadasida 1ta
vrаch, 2 tа hamshirа, 2 tа sаnitаr xоdim kirаdi. Ulаr shаhar mаrkаziy kаsаlxоnаlаri,
mаrkаziy tumаn kаsаlxоnаlаri, vrаchlik punktlаri vа uchаstkаlаridа tuzilib, ishni
bеvоsitа favqulodda vаziyat o‘chоg‘idа аmаlgа оshirаdi; ShMTYoB (shоshilinch
mаxsus tibbiy yordаm brigadаsi) rеspublikа, vilоyat, shаhar, ko‘p tаrmоqli, mаxsus,
оliygоhlаr, ilmiy tаdqiqоt institutlаri vа mаrkаziy klinikаlаrdа tuzilаdi. Ushbu
brigаdаlаr tаrkibigа bаrchа ixtisоsliklаr bo‘yichа tibbiy xоdimlаr kirаdi; ShTX vа XT
tuzilmalаri vа muаssаsаlаri ishini tаshkil qilishning аsоsiy tаmоyillаri bo‘lib, brigаdа
usuli hamdа ikki bosqichli tibbiy yordаm ko‘rsаtish hisoblаnаdi :
Birinchi bosqich: O‘choqdа yoki uning chеgаrаsidа o‘tkazilаdi: jаbrlаnuvchilаrni
qidirish, оlib chiqish vа trаnspоrt vоsitаlаridа оlib kеtish; birinchi tibbiy vа birinchi
vrаchlik yordаmini ko‘rsаtish; tibbiy evаkuаtsiya; bоshqa xizmаtlаr bilаn o‘zаrо
hamkоrlik; sаnitаr–gigiyеnik vа epidеmiyagа qаrshi tаdbirlаr.
24

Ikkinchi bosqich dа stаtsiоnаr shаrоitlаrdа ixtisоslаshgаn vа mаxsus tibbiy yordаm
o‘tkazilаdi. Halоkаt o‘choqlаridа sаnitаr–epidеmik tаdbirlаrni o‘tkazish vа tibbiy–
sаnitаr оqibаtni tugаtish uchun jаlb qilinadigаn kuch vа vоsitаlаr. Fаvqulоddа
vаziyatlаr mаrkаzlаridа оmmаviy tibbiy–sаnitаr yo‘qоtishlаr yuzagа kеlishi ehtimoli
bоrligi munоsаbаti bilаn tibbiy yordаm ko‘rsаtish vа prоfilаktik tаdbirlаr o‘tkazish
uchun kаttа miqdordа tibbiy tuzilmalаrni jаlb qilish kerak bo‘ladi. Kasalxonaga
yotqizish vа jаrоhаtlаngаnlаrni dаvоlаsh esa ko‘p hоlldа tibbiyot muаssаsаlаridаn
fоydаlаnishni tаlаb qilаdi.
Аyni pаytdа ShTX tizimidа tibbiy sаnitаr fаvqulоddа vаziyatlаrning оqibаtlаrini
muvаffаqiyatli tugаtishdа quyidаgilаr mаvjud: sаnitаr drujinаlаri (SD) – 24 kishi;
infеksiоn brigаdаlаr (ShMTYoB) – 7 kishi; sаnitаr–prоfilаktikа brigаdаlаri – 8 kishi;
epidеmiyagа qarshi mаxsus brigаdа – 33 kishi; epidеmiоlоgiya bo‘linmаlаr – 8 kishi;
bаkteriоlоgik bo‘linmа – 23 kishi.
Shоshilinch tibbiy xizmаti. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntiling 1998 – yil 10
nоyabrdаgi Fаrmоnigа muvоfiq 1999 ––2005 - yillаrdа sоg‘likni sаqdаsh tizimini
islоh qilgandаn so‘ng hоzirgi vaqtdа O‘zbеkistondа «Halоkаtlаr tibbiy xizmаti»
(HTX) fаоliyat ko‘rsаtmоqdа.
Аsоsiy e'tibоr shоshilinch tibbiy yordаmgа muxtоj bo‘lgаn ko‘p sоnli
jаbrlаngаnlаrgа fаvquloddа vаziyatlаrdа tibbiy yordаm ko‘rsаtishgа qоdir bo‘lgаn
tibbiy kаdrlаrni tаyyorlаshgа qаrаtilmоqdа.
Rеspublikа tibbiyot оliygоxlаri vа o‘rtа tibbiyot o‘quv muаssаsаlаridа bundаy
maqsadlаrdа "Halоkаtlаr tibbiyoti" bo‘yichа
tаlаbаlаr uchun mаxsus kurslаr kiritilgаn. ShTYDIM (Shоshilinch tibbiy yordаm
dаvlаt ilmiy mаrkаzi vа uning vilоyatlаrdаgi filiаllаri) HTXgа yangi usullаrni jоriy
qilish vа ishlаb chiqish bo‘yichа ilmiy–tаshkiliy mаrkаz hisoblаnаdi.
HTX quyidаgi uch tizimgа аsоslаngаn:
birinchi tizim – bоshqаruv tizimi (jоylаrdа sоg‘liqni sаqlаsh оrgаnlаri vа
bоshqаrmаlаri rahbarlаri bоshqаrаdigаn vоsitаlаr, mаxsus idоrаlаrаrо
muvоfiqlаshtiruvchi kоmissiyalаr);
ikkinchi tizim – shоshilinch tibbiyot tizimi bo‘lib – tеz vа mаxsus shоshilinch tеz
yordаm xizmаti – birinchi bosqich, Shuningdеk, ShTYoDIM, uning hududiy filiаllаri
vа mаrkаziy tumаn kаsаlxоnаlаri (MTK) – ikkinchi bоsqich. Hududiy ShTYoDIM –
tаqsimlаsh–evаkuаtsiya gоspitаllаr sifаtidа, MTK esа tаrmоqlаshgаn kаsаlxоnаlаr
sifаtidа;
uchinchi tizim – ixtisоslаshtirilgаn dоimiy tаyyorgаrlik brigаdаlаri (IDTB) tibbiy
yordаm bosqichini kuchaytirish uchun vа shоshilinch tibbiy yordаm brigаdаlаri
birinchi bosqichini kuchаytirish uchun.
Bu brigаdаlаr аsоsаn o‘rtаchа halоkаtlаr yuzagа kеlgаnda ishgа tushirilаdi. Yirik
halоkаtlаrdа esa birinchi yordаm vа mаxsus mоbil gоspitаllаri ishgа tushadi.
«Halоkаtlаr tibbiy xizmаti» ishining o‘tа muhim tаrkibiy qismi fаvqulоddа
vаziyatlаrdа harаkаt qоidаlаri vа individuаl tаrtibdа (o‘zigа vа o‘zаrо yordаm)
25

birinchi tibbiy yordаm ko‘rsаtish аsоslаrigа ahоlini o‘qitish hisoblаnаdi. Pаrаmеdiklаr
– qutqаruvchilаr, o‘t o‘chiruvchilаr, militsiyani birinchi tibbiy yordаm ko‘rsаtish
bo‘yichа prоfеssiоnаl tаyyorlаsh «Halоkаtlаr tibbiy xizmаti» uchun muhim prinsipiаl
holat hisoblаnаdi.
Ginikologik infeksiyalarning oldini olish uchun ijtimoy madaniyat, sanitar gigienasiga
qattiyan ripya qilish zarur.
XULOSA.
Xastalikni davolashdan ko‘ra, uning oldini olgan afzal. Tibbiyotda kasalliklar
profilaktikasiga alohida e’tibor qaratilishining sababi shu. Qolaversa, o‘z vaqtida
ko‘rilgan chora-tadbirlar millionlab insonlar hayotini saqlab qolishi mumkin.
Mutaxassislar xulosasiga ko‘ra, bunday yondashuv iqtisodiy jihatdan ham juda
samarali. Masalan, yuqumli kasalliklarga qarshi ommaviy emlash tadbirlari nafaqat
26

turli epidemiyalar tarqalishining, balki sog‘liqni saqlash muassasalariga yuklamalar
keskin ortib ketishining ham oldini oladi.
O‘zbekistonda Milliy profilaktik emlash kalendari joriy etilgan. Hozirgi vaqtda
ushbu kalendar bo‘yicha 1 sutkalikdan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar belgilangan
muddatlarda 13 turdagi vaksinalar bilan emlanadi. Unga muvofiq, yuqumli
kasalliklar, jumladan, difteriya, ko‘kyo‘tal, qoqshol, sil, virusli gepatit B, poliomielit,
qizamiq, qizilcha, epidemik parotit, rotavirus, pnevmokokk, gemofilius inflyuensa tip
B (XIB) infeksiyasi, bachadon bo‘yni saratoniga qarshi rejali vaksinatsiya tadbirlari
o‘tkaziladi.
Profilaktik emlashlar uchun 3 ming 138 ta emlash punkti ajratilgan.
Chaqaloqlarni sil va gepatit B ga qarshi emlash esa tug‘uruq komplekslarida amalga
oshirib kelinmoqda.
Bolalar 2000-yilgacha 6 turdagi infeksiyaga qarshi emlangan. 2001-yildan
hozirgi vaqtga qadar yana 7 turdagi vaksina profilaktik emlash kalendariga kiritilgan.
Gepatit B kasalligining asoratlari tufayli insonda jigar sirrozi kasalligi rivojlanadi.
BGB vaksinasi bilan emlash 2001-yildan beri amalga oshirib kelinayotgan bo‘lsa,
bugungi kunda 20 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlar bu kasallikdan
himoyalangan. O‘z vaqtida emlanmay qolgan ayrim bolalar bo‘lishi mumkin. Bolalar
12 oylik vaqtida qizamiq, parotit va qizilchaga qarshi KPK-1 vaksinasi bilan
emlanadi.
Bu ma’lumotlarni yana davomettirish mumkin,aholiga emlash samarali yo’l
ekanligini tushintirish ishlarini olib boorish kerak ,bazi hollardanoroziliklar bo’lib
turadi.Tibbiyot hodimlarini tayyorlash uchun ham keng ko’lamli ishlar olib
borilmoqda va unga tayyorlaydigan bazani beradigan maktablar ham ish faoliyatini
yuritib kelmoqda. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish tadbirlaridan ya’na biri
shifokorlarning oylik maoshlarining oshishibo’ldi. Ya’na aholiga sanitariya
qoidalariga qattiy rioga qilish kerakligini o’rgatish zarur.Oddiy naqt pul bilan
muomila qilganimizda qancha mikroblarni yuqtirib olamiz.( misol tariqasida naqt
pullarni hamma qo’llarida ushlaganligi uchun bir – biridan yuqtirib olishi ,tarqalishiga
sababbo’ladi.)
Milliy emlash kalendariga 2019 yildan bachadon bo‘yni saratoniga qarshi
qo‘llaniluvchi OPV vaksinasi ham kiritildi. Har yili 9 yoshli 350 ming nafardan ortiq
qizlar ushbu vaksina bilan emlanmoqda.
Bunday ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki yurtimizda keng ko’lamli ishlar
qilinmoqda va samarasini berib kelmoqda.
Bu yilgi statistikada. O‘zbekistonda joriy yilning I choragida vafot etganlar soni o‘tgan
yilning mos davridagidan 1 200 nafarga ko‘p bo‘ldi. Bu haqda Statistika agentligi
press–relizida keltirilgan .
O‘lim sabablari. O‘limlarning qariyb 57,9 foizi qon aylanish tizimi
kasalliklaridan, 7,5 foizi nafas olish a zolari muammolari, 9,1 foizi o‘simtalardanʼ
27

kelib chiqqanini ma lum qilgan. Shu bilan birga, 4,5 foiz odam baxtsiz hodisa,ʼ
zaharlanish va jarohatlanishlardan, 4,1 foizi ovqat hazm qilish a zolari kasalliklari,
ʼ
1,2 foizi yuqumli va parazitar kasalliklardan vafot etgan . Qolgan 15,7 foiz
insonlar boshqa turdagi kasalliklar ta sirida olamdan o‘tgan.
ʼ
Natijalardan ko’rinib turibdiki yuqumli kasalliklarga qarshi emlash ishlarini
yaxshi yo’lga qo’yilganligi sababli o’lim ko’rsatkichlari ancha past darajani tashkil
etmoqda. O’lim ko’rsatkichlari past darajada bo’lgani bilan,yurtimizda yuqumli
kasallik tez- tez ucharab turibdi,buga ekologiyamizning buzilganligi,oddiy sanitar
gigienik qoidalarga rioya qilmasligimiz ham sabab bo’lmoqda. Oddiy naxt pulni
ishlatishda ham qo’llarni sanitar gigienik talablariga rioya qilmaymiz. Ovqatlanish
joylaridagi sanitar gigienik talablarni tekshirishlar ham aytarli darajada emas.
Tadbirkorlik ishlariga aralashishni oldini olish maqsadida ham tekshirishlarancha
cheklangan.
Bu borada qilinadigan ishlarimiz juda ko’p kelajagimiz uchun birgalikda
keng ko’lamli ishlarni davom ettirib, kengaytirib borishimiz kerak .
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston
28

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
nutqi. // Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma
majlisidagi nutqi. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2016. – 56 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza 2016
yil 7 dekabr. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2016. – 48 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
O‘zbekiston Respublikasi Normativ-huquqiy hujjatlari
1 . “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi (yangi taxriri) O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni. 2016 yil 22 sentyabr.
2. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining mehnat
vazifalarini bajarish bilan bog‘liq boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga
olish to‘g‘risida Nizom. Vazirlar Mahkamasining qarori № 286, 06.06.1997, –T.:
1997.
3. “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat
ijtimoiy sug‘urtasi to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, 2008 , 37-38-son.
II. A sosiy adabiyotlar
1. Narziyev Sh.M., Kurbonov Sh.X. Hayot faoliyati xavfsizligi. O’quv
qo’llanma–T.:“Yangi nashr”, 2019.– 234 b.
2. Oxunov R., Hayot faoliyati xavfsizligi. O’quv qo’llanma–T.:“ Poytaxt
29

exclusive ”, 2022.– 270 b.
3. Yuldashev O.R. Mehnat muhofazasi maxsus kursi. Darslik.-T.: “Tafakkur-
Bo’stoni”, 2015. - 336 b.
4. Yuldashev O.R. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. Darslik.-T.:
“Toshkent-Iqtisodiyot”, 2014.
5. Белова С.В. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузов / Под
общей редакцией С.В. Белова.- 8-е издание, стереотипное - М.: Высшая
школа, 2009. - 616 с.
6. Чиж И.М., Русанов С.Н., Третьяков Н.В. Безопасность
жизнедеятельности. Учебное пособие: из-во МГМУ имени И.М. Сеченова.
– 2014. – 210 с.
7. Fundamentals of General Ecology, Life Safety and Environment Protection.
Mark D Goldfein, Alexei V Ivanov, Nikolaj Kozhevnikov, V Kozhevnikov.
NovaSciencePublishers, Inc. (April 25, 2013).
III. Internet saytlari
1 . www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi.
2 . www. edu .uz - O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi
sayti.
3.www.m ehnat .uz – O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligi
4. http://www.hse.gov.uk/toolbox/introduction.htm
5. https://www.healthandsafetyatwork.com/
6. www. healthyworking lives.com/
7. www. safety risk.net/ free - safety -e books /
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
30

MIRZO - ULUG’BEK NOMIDAGI O ‘ ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
Tasdiqlayman
Kafedra mudiri _________________
Kafedra___________________________20__ yil “____”___________
KURS ISHI
Kurs bo‘yic ha ________________________________________________
Guruh_______________ Talaba _______________ Rahbar___________
T O P S H I R I Q
1. Ishlanadigan mavzu__________________________________________
____________________________________________________________
2. Boshlang‘ich ma’lumotlar____________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
3. Qo‘llanmalar_______________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
4. Grafik qismi________________________________________________
a)_________________________________________________________
b) _ _________________________________________
5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi_____________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
6. Qo‘shimcha mashg‘ulotlar va ko‘rsatmalar_______________________
31

7. Kurs ishini topshirish davri
1 2 3 Himoya
Fakt
Reja
Talaba ___________________ Rahbar ________________
32

Mundarija
I. Kirish. 3
II. Asosiy qism 4
Yuqumli kasalliklar tasnifi 4
Yuqumli kasalliklar turlari 8
O’ta xavfli yuqumli kasalliklar 13
III. Amaliy qism 22
Yuqumli kasalliklarga qarshi kurash 22
IV. Xulosa 26
V. Foydalanilgan adabiyotlar 28
33

Yuqumli kasallik turlari, tasnifi va ularga qarshi kurash

Sotib olish