Yurak glikozidlari tahlili - Tibbiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.9MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tibbiyot

Yurak glikozidlari tahlili

Sotib olish

Yurak glikozidlari tahlili
1KURS ISHI

Reja:
Kirish
I. Adabiyotlar sharxi
I.1 Yurak glikozidlari ning olinishi
I.2 Yurak glikozidlari ning chinligini aniqlash
I.3 Yurak glikozidlari ning miqdoriy tahlil usullari
I.4 Yurak glikozidlari ning tibbiyotda qo’llanishi
II. Tajriba qism
2.1 Digitoksinning XI DF bo’yicha tahlili
2.2 Strofantinning XI DF bo’yicha tahlili
2.3 Olingan natijalarni matematik statistika usulida qayta ishlash
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Istiqlol yillarida yaratib berilgan keng imkoniyatlar boshqa sohalar qatori
farmatsevtika sanoatini rivojlantirishda ham muhim omil bo‘ldi. Aytish joizki,
sobiq tuzum davrida mazkur yo‘nalish faoliyati talabga mutlaqo javob bermasdi.
Ushbu soha mustaqillikning dastlabki yillaridayoq, ya’ni birinchi
prezidentimizning 1993 yildagi “O’zbekiston farmatsevtika sanoati
(“O’zfarmsanoat”) davlat-aksionerlik konsernini tashkil etish to‘g‘risida”gi
Farmoni tufayli iqtisodiyotning alohida tarmog‘i sifatida shakllana boshladi.
Bu yurtimizda aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan ezgu
islohotlarning yorqin ifodasi edi. Binobarin, respublikamizda sog‘liqni saqlash
tizimi hamda dori-darmon ta’minotini yanada yaxshilash masalasiga yuksak e’tibor
berilayotgani fikrimiz isbotidir. Dastlab mamlakatimizdagi mavjud 2 ta ishlab
chiqarish korxonasida, bor-yo‘g‘i, yigirma turga yaqin dori vositalari va tibbiy
buyumlar tayyorlangan, shuningdek, 2 ta ilmiy-tadqiqot instituti faoliyat yuritgan
bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni 150 tadan oshdi.
Hozirgi paytda O’zbekistonda farmatsevtika faoliyatini amalga oshirish
huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo‘lgan 130 ta korxona bor. Ushbu faoliyat dori
vositalari hamda tibbiy ehtiyojdagi buyumlarni va diagnostika vositalarini ishlab
chiqarishga yo‘naltirilgan. Ayni paytda “O’zfarmsanoat” AK o‘z tarkibida 132 ta
korxonani birlashtirgan. Bular — uchta ilmiy-tadqiqot instituti, birlashma,
aksiyadorlik jamiyati, mulkchilikning barcha shaklidagi ishlab chiqarish
korxonalari, shu jumladan, qo‘shma hamda chet el korxonalari, xususiy mas’uliyati
cheklangan jamiyatlardir.[13]
Yurtimizda dori vositalarini ishlab chiqarish va ular bilan aholi hamda
davolash-profilaktika muassasalarini ta’minlash maqsadida mazkur sohadagi
ishlarni tashkil etishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. Yigirmadan ortiq
qonun, bir yuz yigirmadan ziyod me’yoriy-huquqiy hujjatlar bu yo‘nalishdagi
vazifalarni hayotga izchil tatbiq qilishda muhim huquqiy asos bo‘lmoqda. Ayniqsa,
2016 yilning 4 yanvarida “Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risida”gi
3

O’zbekiston Respublikasi Qonunining yangi tahrirda qabul qilinishi soha
yuksalishining keyingi bosqichini boshlab berdi.
T a’kidlash kerakki, oxirgi o‘n yil mobaynida farmatsevtika tarmog‘iga 300
mln. AQSh dollaridan ziyod investitsiyalar, shu jumladan, 100 mln. dollar
miqdorida to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari jalb etildi. Bu sohani yanada
ravnaq toptirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Farmatsevtika korxonalari kapitalining 35,7 foizini xorijlik hamkorlar va 64,3
foizini mahalliy ishtirokchilarning ulushlari tashkil etadi.
Bugungi kunda soha korxonalari tomonidan 35 ta farmakoterapevtik guruhlarga
mansub tibbiyotning 28 ta yo‘nalishida qo‘llaniladigan 1921 nomdagi zamonaviy
dori vositalari ishlab chiqarilmoqda. Ular in’eksiya (ampula, kukunli, infuziya)
uchun eritmalar, tabletkalar, kapsulalar, surtmalar, gellar, damlamalar, siroplar va
boshqalar, shuningdek, 177 nomdagi tibbiy buyumlardir. Oxirgi yillarda
tayyorlanayotgan mahsulotlar hajmining o‘sishi 3,1 barobarni tashkil qilgani,
ayniqsa, diqqatga sazovor.
Ayni paytda respublikada ishlab chiqarish hamda sotish hajmlari bo‘yicha
mahsulotning 84 foizi “O’zfarmsanoat” AK tarkibiga kiruvchi korxonalar
tomonidan faol amalga oshirilayotir.
Quvonarlisi, 2015 yilda aksiyadorlik konserni tarkibidagi korxonalar qiymati
742,6 mlrd. so‘mlik farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqardilar, shulardan
576,3 mlrd. so‘mlik miqdoridagisi dori vositalari va 52,1 mlrd. so‘mlik tibbiy
yordam uchun mo‘ljallangan buyumlar hamda 113,7 mlrd. so‘mlik boshqa
mahsulotlardir.
Yana bir misol. Ilgarilari dori vositalarini, asosan, chetdan sotib olishga majbur
edik. Bugungi kunda esa “O’zfarmsanoat” AK korxonalarining mahsulotlari 12 ta
mamlakatga eksport qilinayapti. Ana shu davlatlarda 226 nomdagi preparatlarimiz
ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Eksport ko‘rsatkichlari ham ijobiy dinamika bilan
tavsiflanadi. Chunonchi, 2016 yilda tashqi bozorga mahsulot sotish hajmi 16,4
mln. AQSh dollarini yoki o‘tgan yildagiga nisbatan 146,4 foizni tashkil etishi
kutilayapti.[13]
4

I. Adabiyotlar sharxi
I.1 Yurak glikozidlari ning olinishi
Yurak mushaklariga tanlab ta’sir ko'rsatuvchi dori moddalari o'rtasida
o'simliklardan olinadigan yurak glikozidlari muhim o'rinlardan birini egallaydi.
Hozirgi vaqtda kardiotonik, ya’ni yurakka ta’sir ko'rsatuvchi xossaga ega
glikozidlar gulli o'simliklaming 13 oilasida borligi aniqlagan bo'lib, ulardan
sigirquyruqdoshlar (Scrophulariasrae) oilasiga kiradigan angishvonagul o'simligi
(Digitalis purpurea, Digitalis elanata, Digitalis ferruginea, Digitalis ciliata)
glikozidlari ayniqsa, tibbiyotda keng qo'llanadi. Bu o'simliklardan olinadigan
glikozidlarni ayrim bir guruhga ajratib, uni digitalis yoki birinchi guruh
glikozidlari deb ham yuritiladi. Boshqa oilalarga kiradigan o'simliklardan
olinadigan barcha yurak glikozidlari esa ikkinchi guruhni tashkil qilib, ular
digitaloidlar deyiladi. O'zida digitaloidlar saqlagan o'simliklar 1-jadvalda
keltirilgan. [1]
Yurak glikozidlari kimyoviy tuzilishi jihatidan murakkab organik birikma
bo'lib, ular gidrolizlanganda ikki asosiy qismga, ya’ni aglikon yoki genin va unga
glikozid bog‘ bilan birikkan qand (glikon) komponentlariga parchalanadi. Ularning
5

genin qismi o‘z navbatida steroid (kondensirlangan ABCD halqalaridan iborat
siklopentanper- gidrofenantren) halqasi va undagi C17 holatga birikkan
to'yinmagan besh va ba’zilari esa ikki juft to'yinmagan olti a’zoli lakton
halqalardan tashkil topgan.
Barcha yurak glikozidlarining geninlari kimyoviy tuzilishi jihatidan bir-
biridan katta farq qilmaydi. Ulardagi C3 va C14 holatdagi gidroksil guruhlari
hamda Cl7 holatga birikkan lakton halqalarining joylashishi va konfiguratsiyalari
barcha yurak glikozidlarida doimiy o'zgarmas bo'ladi. Geninlar asosan, steroid
halqasidagi C5, C12 va C16 holatida gidroksil guruhlarining joylashish tartibi
hamda C10 ga birikkan funksional guruhning xususiyati bilan farqlanadi:
Geninlarning kimyoviy ifodalanishi:
6

Yuqorida keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, strofant glikozid
geninlarining steroid halqasidagi C10 holatida metil radikali o'miga aldegid C5
holatida esa qo'shimcha gidroksil guruhlarini saqlagani bilan digitoksigenin va
boshqa glikozidlardan farqlanadi:
O'z tarkibida besh a’zoli to‘yinmagan lakton halqasini saqlagan yurak
glikozidlari, odatda, kardenolidlar deb ataladi. Olti a’zoli to'yinmagan lakton halqa
saqlagan yurak glikozidlari esa bufadienolidlar guruhni tashkil qiladi va ularga
dengiz piyozi va moroznik o‘simliklarida uchraydigan glikozidlar misol bo'la
oladi:
7

Bufadienolid glikozidlari tibbiyotda deyarli ishlatilmaydi. Hozirgacha ma’lum
bo’lgan yurak glikozidlarining tarkibida 30 xildan ortiq monosaxaridlar borligi
aniqlangan. Ulardan D-glukoza, D-ksiloza, L-ramnozalarga o'xshash uglevodlar
tabiatda keng tarqalgan bo'lib, D-digitoksoza, D-simaroza, digitalaza, oleanrozalar
kabi uglevodlar esa faqat ma’lum glikozidlar tarkibidagina uchraydi.[2]
Glikozidlar tarkibiga bitta (konvalyatoksin), ikkita (strofantin, olitorizid),
uchta (digitoksin, digoksin va boshqa) yoki to'rtta (digilanid ABC) qand qoldig'i
birikkan bo'lishi mumkin.
Yurak glikozidlarining yurakka o'ziga xos ta’siri asosan ularning genin
qismiga bog'liq. Ulardagi qand qismi esa, glikozidlaming eruvchanligi, hujayra
membranalari orqali so'rilishi, shuningdek, qonda oqsillar va to'qimalar bilan
birikishiga ta’sir ko'rsatadi. Shunday qilib, glikozidlar tarkibining qand qismi
yurakka nisbatan inaktiv bo'lsada, ammo u glikozidlarning eruvchanligini oshiradi,
shu bilan ulaming fiziologik ta’sirini tezlatadi. Glikozidlaming aglikon qismiga
birikkan qand qismining soni va ketma-ket o'zaro birikish tartibi ham, ularning
ta’siriga aloqador. Bundan tashqari, glikozidlar tarkibida qand qoldig'ining bo'lishi,
ulaming toksik ta’sirini birmuncha pasaytiradi.
Glikozidlaming steroid halqasida aldegid va turli holatlarda faol gidroksil
guruhlarining bo'lishi ham, ma’lum darajada ularning o'ziga xos ta’sir ko'rsatishida
muhim o'rin tutadi. Lakton halqasining kuchli ishqoriy muhitda o'zgarishi
glikozidlaming biologik faolligi mutlaqo yo'qolishi yoki ancha pasayib ketishiga
olib keladi. Bunda ishqor ta’sirida lakton halqasining a - P holatdagi uglerod
orasidagi qo'sh bog' P - y holatga o'tib ketishi natijasida, u halqa steroid
8

halqasining C14 holatdagi gidroksil guruh kislorodi orqali birikib, biologik nofaol
epioksi hosilasiga o'tadi:
Yurak glikozidlari o'simliklardan turli organik erituvchilar yordamida
ekstraksiya qilib olinadi. Bunda o'simlikning maydalangan xomashyosi avval etil
efiri yoki petroleiy efiri yordamida mahsulot tarkibida uchraydigan turli moylardan
tozalanadi. So'ngra undagi glikozidlar metanol yoki 70 %li etanol bilan ekstraksiya
qilib olinadi. Ajratib olingan ekstrakt vakuum sharoitida qiyomsimon holatga
kelgunga qadar bug'lantiriladi. Keyin uni suv bilan ishlanadi va aralashmadagi
smolasimon moddalarni efir yordamida ekstraksiya qilib ajratib olinadi. Eritmadan
qo'rg'oshin atsetat ta’sirida undagi shilliq moddalar cho'ktirib tashlanadi.
Glikozidlarni ajratib olish jarayonining navbatdagi bosqichida eritmani ammoniy
sulfat bilan ishlab, bir-birlariga yaqin bo'lgan glikozidlarni ularning turli organik
erituvchilarda eruvchanligiga asoslanib, har qaysisini ayrim holda ajratib olinadi.
[5]
Hozirgi vaqtda glikozidlarni ajratib olishda adsorbsiyalanish xromatografiyasi
usulidan keng foydalaniladi.
9

Digoksin, sertuk angishvonagul (Digitalis lanata Ehrh) o‘simligining
ikkilamchi glikozidi bo‘lib, uning bargidan ajratib olinadi. O‘simlik tarkibida
birlamchi glikozid sifatida digilanid A, digilanid B va digilanid C bo’ladi.[6]
I.2 Yurak glikozidlari ning chinligini aniqlash
Yurak glikozidlarining chinligini aniqlashda ulaming molekula tuzilishidagi
steroid halqasiga va unga birikkan to'yinmagan besh a’zoli lakton halqasiga hamda
steroid halqaga, glikozid holidagi qand qismlarining har qaysisiga xos ayrim
reaksiyalar qilib ko'riladi.
1. Glikozidlardagi steroid halqaga xos reaksiya sifatida Liberman reaksiyasi
qo'llaniladi. Bu reaksiyaga ko'ra ma’lum miqdordagi glikozidning sirka
angidrididagi eritmasiga konsentrlangan sulfat kislotasi qo'shilganda sirka
angidridi qatlami yashil rangga bo'yaladi. Ushbu reaksiyaning biroz o'zgartirilgan
usuli Liberman - Burxard reaksiyasi deb yuritiladi. Bunda glikozidning
konsentrlangan sirka kislotadagi eritmasiga konsentrlangan sulfat kislota bilan
sirka angidridining baravar hajmdagi aralashmasi qo'shiladi va yashil rang hosil
10

bo'lishi kuzatiladi. Bu reaksiyada rang hosil bo'lishi, glikozidlardagi steroid
halqasining konsentrlangan sulfat kislota va sirka angidridi ta’sirida
degidrotatsiyalanishidan deb faraz qilinadi.
Ushbu reaksiya bo'yicha konvallotoksin va strofantin-K preparatlarining
chinligini aniqlash tavsiya qilinadi.
2. Yurak glikozidlarining chinligini aniqlashda ulardagi besh a’zoli
to'yinmagan lakton halqasiga xos quyidagi reaksiyalardan foydalaniladi:
a) glikozidning spirtdagi eritmasiga ma’lum hajmda natriy nitroprussidning 1
%li va bir necha tomchi natriy gidroksidning 10 foizli eritmasidan qo'shilganda, tez
uchib ketuvchi qizil rang paydo bo'ladi. Ushbu reaksiya glikozidlaming chinligini
aniqlashda keng qo’llanib, uni Legal reaksiyasi deb yuritiladi. Bu reaksiyadan
adonizid, selanid, digitoksin va boshqa preparatlaming chinligini aniqlashda
foydalaniladi;
b) glikozidlaming chinligini undagi to'yinmagan besh a’zoli lakton halqasi
asosida aniqlashda, Balet reaksiyasi muhim o'rin tutadi. Bu reaksiyaga ko'ra
preparatning spirtdagi eritmasiga pikrin kislotaning suvdagi va natriy
gidroksidning 5 %li eritmasi qo'shilganda aralashma to'q sariq-qizish rangga
bo'yaladi. Uni isitilsa, rang yanada to'q tus oladi. Reaksiyani quyidagi kimyoviy
tenglamalar orqali ifodalash mumkin:
Ushbu reaksiyadan glikozidlarning miqdorini fotokolorimetriya usuli bo'yicha
aniqlashda ham foydalaniladi:
11

d) Raymond usuli bo'yicha glikozidlami aniqlash uchun, ularning spirtdagi
eritmasiga ishqoriy muhitda m-dinitrobenzolning spirtdagi eritmasi qo'shilsa,
aralashma binafsha rangga bo'yaladi. Bu jusulda m-dinitrobenzolning o'rniga 3,5-
dinitrobenzoy kislotaning metanoldagi 2 %li eritmasini ham ishlatish mumkin
(Kedde reaksiyasi). Reaksiya natijasida hosil bo'lgan modda qizil-binafsha, ba’zida
esa ko'k rangga bo'yalgan bo'ladi. Bu reaksiya bo'yicha glikozidlami aniqlashda
yana boshqa nitroaromatik birikmalardan ham foydalaniladi.[7]
Glikozidlaming molekula tuzilishidagi qand qoldig'ini aniqlashda
qo'llanadigan reaksiyalar
Tarkibida 2-dezoksisaxarid saqlagan glikozidlarni aniqlashda Keller-Kiliani
reaksiyasidan foydalaniladi. Bunda 1-2 mg miqdordagi preparatni, tarkibida 0,05
% temir (Ill)-xlorid saqlagan konsentrlangan sirka kislotadagi eritmasini sekin-asta
konsentrlangan sulfat kislota solingan probirkaga qo'shiladi. Suyuqlikning yuqori
qatlamida ko'k yoki ko'k-yashil, ikki qatlam chegarasida esa qizil-binafsha yoki
qo'ng'ir rang paydo bo'ladi. Bu reaksiyada temir (Ill)-xloridning o'miga temir (III)
sulfat tuzini olish mumkin. Keller-Kiliani reaksiyasi bo'yicha selanid va
digitoksinning chinligi aniqlanadi.
Glikozidlardagi dezoksisaxaridlar yana Pezetsa ishlab chiqqan ksantgidrol
reaksiyasi bo'yicha ham aniqlanadi. Bunda glikozidning konsentrlangan sirka
kislotadagi eritmasiga ksantgidrol va bir necha tomchi konsentrlangan sulfat yoki
fosfat kislota qo'shib isitilganda, suyuqlik qizil rangga bo'yaladi.
Glikozidlardagi qand qoldig'ini aniqlashda ulardagi aldegid guruhlariga xos
kumush ko'zgu reaksiyasi yoki Feling suyuqligidan cho'kma holida mis(I) oksidni
ajratib chiqarish reaksiyalaridan foydalaniladi. Glikozidlaming chinligini aniqlash
uchun spektrofotometriya va IQ-spektroskopiya hamda xromatografiyaning turli
usuilari keng qo'llanadi.
Digoksin oq kristall kukun, suvda erimaydi, 95 %li spirtda juda kam eriydi. U
135 °C haroratda suyuqlanadi. Preparat optik faol modda bo’lib, qutblangan nur
tekisligini o‘ngga buradi. Uning solishtirma nur buruvchanligi (10 %li piridindagi
eritmasida) +13,5° dan + 14.1° gacha. Digoksinning chinligini aniqlashda ham
12

uning molekula tuzilishidagi steroidga birikkan, 5 a’zoli lakton halqasiga xos
Raymond reaksiyasidan foydalaniladi. Digitoksin preparatini aniqlashda, aytib
o'tilganidek, preparatning spirtdagi eritmasiga 1 ml m-dinitrobenzolning 1 %li
spirtdagi eritmasi va 2-3 tomchi natriy gidroksid eritmasi qo'shilsa, sekin-asta
uchib ketuvchi ko'k binafsha rang paydo bo'ladi.
Preparat tarkibidagi qand (digitoksoza) qismi Keller Kiliani reaksiyasi
bo'yicha aniqlanadi (digitoksinga qaralsin). Digoksinning ta’sir faolligi
farmakopeyada keltirilgan biologik usul bo'yicha, baqalarda tajriba qilib
aniqlanadi.[8]
I.3 Yurak glikozidlari ning miqdoriy tahlil usullari
Yurak glikozidlarining beqarorligi, ya’ni tarkibining doimiy bir xil bo'lmasligi
hamda tibbiyot ehtiyojlari uchun ishlatiladigan preparatlar tarkibida glikozidning
juda kam bo'lishi, ulaming miqdorini kimyoviy usullar bilan aniqlashda birmuncha
noqulaylik yaratadi. Hozir yurak glikozidlarining faollik darajasini aniqlashda
biologik, fizik-kimyoviy (spektrofotometriya, xromatografiya) usullar qo'llanadi.
Biologik usul bo'yicha yurak glikozidlari ta’sir faolligini baholash
(standartlash), ularning toksik ta’sir ko'rsatish miqdoridagi dozasi yurak faoliyatini
sistola holatida to'xtatish qobiliyatini aniqlashga asoslangan. Odatda, yurak
glikozidlarining faolligi toza glikozidlardan tayyorlangan maxsus standart namuna
bilan solishtirib ko'riladi va ularning faolligini ta’sir etuvchi birlik bilan
ifodalanadi. Yurak glikozidlarining biologik faolligi baqalarda (ЛЕД- лягушачья
единица действия - baqa ta’sir birligi), mushuklarda (КЕД - кошачья единица
действия - mushuk ta’sir birligi) va kaptarlarda (ГЕД - голубиное единица
действия - kaptar ta’sir birligi) tekshirib ko'riladi.
Kuz faslida tutilgan 28-33 g vazndagi erkak baqaning yurak urishini sistola
holatida bir soat to'xtatib qo'ya oladigan glikozidning eng kam (kichik) miqdori
baqaga ta’sir etuvchi birlik - BTB deb ataladi. Tajriba uchun baqalarning Rana
13

temporaria (o'rmon baqasi), Rana ridibunda (ko'l baqasi), Rana esculenta (hovuz
baqasi) turlaridan foydalaniladi.
Angishvonagul o'simligi yoki undan olingan glikozidlami aniqlashda standart
sifatida toza selanid, marvaridgul glikozidlari uchun simarin, strofantinga esa
strofantin glikozidi va boshqalar olinadi.[9]
Shunday qilib, yurak glikozidlarining faolligini aniqlashda biologik usul,
asosiy usul hisoblanadi. Keyingi paytlarda glikozidlarining miqdorini aniqlashda
fizik-kimyoviy usullar keng qo'llanmoqda. Ulardan ayniqsa, fotokolorimetriya va
xromatografiya usullari bilan aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Yurak glikozidlarini fotokolorimetriya usuli bo'yicha aniqlashda yuqorida
keltirilgan turli rangli reaksiyalardan foydalaniladi. Masalan, turli muhitda pikrat
kislota (Baleta reaksiyasi), m-dinitrobenzol (Raymond reaksiyasi), 2,4-
dinitrofenilsulfan kislota va boshqa reaktivlar bilan rangii birikmalar hosil qilishi
asosida aniqlanadi. Yurak glikozidlari miqdorini aniqlashda xromatografiyaning
xilma- xil usullari (qog'ozda taqsimlovchi va yupqa qatlamli usullar) keng
qo'llanadi.
Keyingi vaqtda gaz xromatografiya va yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasi usuilari glikozidlar sifatini nazorat qilishda tobora keng
qo’llanilmoqda.
Preparatning miqdori Balet reaksiyasi asosida fotokolorimetriya usuli
bo'yicha ham aniqlanadi. Bu preparatning spirtdagi eritmasi pikrin kislotaning
ishqordagi eritmasi bilan to'q sariq-qizish rangii birikma hosil qilishiga asoslangan
bo'lib, uning optik zichligi 495 nm to'lqin uzunligida spektrofotometrda o'lchanadi.
[10]
I.4 Yurak glikozidlari ning tibbiyotda qo’llanishi
Yurak glikozidlari guruhiga kiruvchi preparatlar tibbiyotda kardiotonik, ya’ni
yurak ish faoliyati buzilishida uni tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Ular
14

yurakka ta’sir xossalari jihatidan deyarli bir-birlariga o‘xshash bo’ladi. Yurak
glikozidlari faqat ta’sir kuchi, tezligi va muddati hamda markaziy asab tizimiga
nisbatan ta’sirlari bilan o‘zaro farqlanadi.
Yurak glikozidlari «А» ro'yxati bo‘yicha og'zi mahkam berkitilgan idishlarda
yorug’lik va namlik ta’siridan ehtiyot qilingan sharoitda saqlanadi.
Tibbiyot ehtiyojlari uchun yurak glikozidlarining galen va novogalen
preparatlaridan tashqari, digitoksin, digoksin, selanid, strofantin-K ga o‘xshash
ularning ayrim preparatlari ham qo’llaniladi.
Digitoksin. Preparat kuchli kardiotonik ta’sirga ega bo'lib, uni yurak ishining
surunkali susayishida qo'llaniladi. Uni 0,1 mg dan tabletkada ichish uchun yoki
0,15 mg dan kuniga ikki mahal shamcha holida ishlatiladi.
Digitoksinni og'zi mahkam yopilgan qo'ng'ir shisha idishlarda, yorug'lik
tushmaydigan joyda «А» ro'yxati bo'yicha saqlanadi.
Digoksin Preparat davolashning birinchi kuni 0,25 mg dan 4-5 marta, keyingi
kunlari esa 1-3 marta ichiriladi. Inyeksiyada preparatni 0,25-0,5 mg (1 -2 ml 0,025
%li eritmasi) 10 ml 5 %, 20 % yoki 40 foizli glukoza yoki natriy xloridning
izotonik eritmasida suyultirilgan holda venaga kuniga 1-2 marta yuboriladi.[12]
Digoksin tabletkalarda 0,25 mg dan va ampulalarda 1 ml 0,025 foizli eritmasi
chiqariladi.
Digoksin og'zi mahkam berkitilgan idishlarda, yorug'lik ta’siridan
himoyalangan holda «A» ro'yxati bo'yicha saqlanadi.
Tibbiyotda yurak glikozidlaridan atsetildigitoksin (Asetyldigitoxinum) keng
qo'llaniladi. Preparatning farmakologik ta’siri va ishlatilishi digitoksinnikiga
o'xshash bo'lib, undan birmuncha kam kumulyativ faolligi bilan farqlanadi.
Atsetildigitoksin sertuk angishvonagul (Digitalis lanata) o'simligining birlamchi
glikozidi digilanid A ning fermentativ gidrolizlanishidan hosil bo'lgan glikozid: [8]
15

II. Tajriba qism
2.1 Digitoksinning XI DF bo’yicha tahlili
Digitoxynum
16

Tasvirlanishi: hidsiz, ozgina achchiq tamli rangsiz yoki oq kristall kukun .
Eruvchanligi: suvda erimaydi, spirtda kam eriydi, xloroformda qiyin eriydi,
efirda esa kam eriydi.
Chinligi: preparat glikozidlarga xos reaksiyalarni berishi kerak (GF 74 3- bet)
Digitoksin optik faol modda bo'lib, qutblangan nur tekisligini o‘ngga buradi.
Uning solishtirma buruvchanligi (1 %li xloroformdagi eritmasi) +16° dan +18°
gachadir.
Digitoksinning 495 nm to‘lqin uzunligidagi solishtirma nur yutish ko'rsatkichi
215 dan 235 gacha.
0.05 g preparat 2 ml spirtda eritiladi 1 ml natriy nitroprussid va bir-ikki
tomchi natriy gidroksid eritmasi qo'shilsa, sekin-asta o'chib ketuvchi qizil rang
paydo bo'ladi.
0.05 g preparat 2 ml spirtda eritiladi 1ml m-dinitrobenzolning spirtdagi
eritmasi va 0.1M natriy gidroksid eritmasi qo'shilganda, sekin-asta uchib ketadigan
qizil binafsha rang hosil bo'ladi.
Preparatning, tarkibida 0,05 % temir (III) xlorid saqlagan suvsiz sirka
kislotadagi eritmasiga probirka devorlari orqali konsentrlangan sulfat kislota
qo'shilsa, eritmada hosil bo'lgan ikki qatlam chegarasida qo'ng'ir rang paydo
bo'ladi. Suyuqlikning ustki qatlami sekin-asta ko'k-yashil yoki ko'k tus oladi.
Suyuqlanish harorati: 89-91.5 ℃
Eritma tiniqligi: 0 .5 g preparat 5 ml yangi qayatilgan va sovutilgan suvda
eritilsa eritma ranggi tiniq va rangsiz bo’lishi zarur.
17

Ishqoriyligi yoki kislotaliligi: 1g preparat 20ml suvda eritib eritmaga bir
tomchi fenolftalein tomizilsa pushti rangga kirmasligi lozim.
Saponinlar: Preparat tarkibida saponinlaming bor-yo‘qligini aniqlashda,
uning 1 %li spirtdagi eritmasiga xolesterinning 0,5 %li spirtdagi eritmasidan
qo‘shib chayqatiladi. Eritmaning loyqalanmasdan tiniqligicha qolishi, digitoksin
tarkibida yot modda sifatida saponinlar yo‘qligini bildiradi.
Digitoksin tarkibida boshqa turli glikozidlar bor-yo‘qligi qog‘ozli
xromatografiya usuli bo'yicha aniqlanadi.
Preparatning xloroformdagi eritmasi tiniq va rangsiz bo'lishi kerak. Bu uning
tarkibiga rangli va xloroformda erimaydigan yot moddalar qo'shilib qolmaganligini
bildiradi.
Miqdoriy tahlil: Digitoksinning ta’sir faolligi biologik usul bo'yicha
aniqlanadi.
Preparat kuchli kardiotonik ta’sirga ega bo'lib, uni yurak ishining surunkali
susayishida qo'llaniladi. Uni 0,1 mg dan tabletkada ichish uchun yoki 0,15 mg dan
kuniga ikki mahal shamcha holida ishlatiladi.
Digitoksinni og'zi mahkam yopilgan qo'ng'ir shisha idishlarda, yorug'lik
tushmaydigan joyda «А» ro'yxati bo'yicha saqlanadi.
2.2 Strofantinning XI DF bo’yicha tahlili

Tasvirlanishi: Strofantin K oq yoki biroz sarg'imtir kukun .
Eruvchanligi: suv va spirtda qiyin eriydi, xloroform va efirda erimaydi.
Chinligi: preparat glikozidlarga xos reaksiyalarni berishi kerak (GF 74 3- bet)
18

Digitoksin optik faol modda bo'lib, qutblangan nur tekisligini o‘ngga buradi.
Uning solishtirma buruvchanligi (1 %li xloroformdagi eritmasi) +17.5° dan +19.3°
gachadir.
Digitoksinning 480 nm to‘lqin uzunligidagi solishtirma nur yutish ko'rsatkichi
210 dan 235 gacha.
Preparatning bir necha kristallari konsentrlangan sulfat kislota bilan
ho'llanilsa, yashil rang hosil bo'ladi.
Preparatga rezorsin va konsentrlangan xlorid kislota qo'shib qizdirilsa, qizil
rang hosil bo'ladi.
0.05 g preparat 2 ml spirtda eritiladi 1 ml natriy nitroprussid va bir-ikki
tomchi natriy gidroksid eritmasi qo'shilsa, sekin-asta o'chib ketuvchi qizil rang
paydo bo'ladi.
0.05 g preparat 2 ml spirtda eritiladi 1ml m-dinitrobenzolning spirtdagi
eritmasi va 0.1M natriy gidroksid eritmasi qo'shilganda, sekin-asta uchib ketadigan
qizil binafsha rang hosil bo'ladi.
Eritma tiniqligi: 0 .5 g preparat 5 ml xloroformdagi eritmasi tiniq va rangsiz
bo'lishi kerak. Bu uning tarkibiga rangli va xloroformda erimaydigan yot moddalar
qo'shilib qolmaganligini bildiradi.
Ishqoriyligi yoki kislotaliligi: 1g preparat 20ml suvda eritib eritmaga bir
tomchi fenolftalein tomizilsa pushti rangga kirmasligi lozim.
Saponinlar: Preparat tarkibida saponinlaming bor-yo‘qligini aniqlashda,
uning 1 %li spirtdagi eritmasiga xolesterinning 0,5 %li spirtdagi eritmasidan
qo‘shib chayqatiladi. Eritmaning loyqalanmasdan tiniqligicha qolishi, digitoksin
tarkibida yot modda sifatida saponinlar yo‘qligini bildiradi.
Tarkibida boshqa turli glikozidlar bor-yo‘qligi qog‘ozli xromatografiya usuli
bo'yicha aniqlanadi.
Preparatning xloroformdagi eritmasi tiniq va rangsiz bo'lishi kerak. Bu uning
tarkibiga rangli va xloroformda erimaydigan yot moddalar qo'shilib qolmaganligini
bildiradi.
19

Miqdoriy tahlil: Strofantin K ning ham faolligi MH ko'rsatmasi bo'yicha
biologik usul bilan aniqlanadi. Bir gramm preparat 43000-580000 BTB ga ega
bo'lishi kerak.
Uning 0,05 %li eritmasi 1 ml dan ampulalarda chiqariladi. Strofantin K
preparatini og‘zi mahkam berkitilgan idishlarda, quruq va salqin joylarda, ehtiyot
qilgan holda «А» ro‘yxati bo‘yicha saqlanadi.
Kardiotonik vosita.
2.3 Olingan natijalarni matematik statistika usulida qayta ishlash
Digitoksinning miqdoriy tahlili
x % = VKT· 100
a = 11 x 1 x 0.01832 x 100
0.2 = 101 %
a=0. 2 T=0.01835 V=0.2
0.01835 =10.99
Titrlash
uchun
ketgan hajm
V 1 V 2 V 3 V 4 V 5
Son
qiymati(ml) 1 1.25 1 1.15 1 0.96 1 1 1 0.98
Davlat farmakopeyasining XI nashriga asosan tahlil natijalarii matematik
statistika usuli bilan ishlab chiqish uchun quyidagilar aniqlandi:
X ％ =
11 .25⋅1⋅0,01835 ⋅100
0,2 =103.2 ％
20

X ％ =11 .15⋅1⋅0,01835 ⋅100
0,2 =102.3 ％
X ％ =
10 .96 ⋅1⋅0,01835 ⋅100
0,2 =100.53 ％
X ％ =
11 .0⋅1⋅0,01835 ⋅100
0,2 =100.93 ％
X ％ =
10 .98⋅1⋅0,01835 ⋅100
0,2 =100.76 ％
Tahlil soni 1 2 3 4 5
xi
％ 103.2 102.3 100.53 100.93 100.76
O’rtacha qiymat
X ni hisoblash
X
=
X 1+X 2+X 3+X 4+X 5
5 =
103 .2+102 .3+100 .53 +100 .93 +100 .76
5 =101.56
Chetlanish qiymati va erkinlik darajasi qiymati
d 1= X 1−X
d1
=│103.2-101.56│=1.64
d2
=│102.3-101.56│=0.74
d3
=│99.5-101.56│=2.06
21

d4=│99.6-101.56│=1.96
d5
=│103.2-101.56│=1.64
f=n-1
f=5-1=4
Standart chetlanishning qiymati S ning qiymatini tasodifiy xatolik deb qaraladi. Bu
kattalikning kvadrati
S
2 - dispersiya deyiladi. U quyidagicha topiladi:
S
2
= ∑ 1
5¿d 1
2
f =
1.64
2
⋅0.74
2
¿2.06
2
¿1.96
2
⋅1.64
2
4 = 4.45
S=
√S
2 =
√4.45 = 2.1
S X=
S
√n
=
2.1
√5 =0. 9433
Qiymatlar oralig’i R quyidagicha topiladi:
R=(
X max −X min )=(103.2-99.5)=3.7
Bajarilgan tahlil soni n<10 bo’lganda qiymatlarning bir xilligi statistik
tavsifnomani hisoblamasdan ham aniqlash mumkin. Buning uchun nazorat
mezoning amaliy qiymati - Q hisoblanib, u nazorat mezonining nazariy qiymati
bilan solishtiriladi:
Q 1=
|x1−x2|
R
=
|103 .2−102 .3|
3.7 =0.243
Q 2=
|x2−x3|
R
=
|102 .3−99 .5
3.7 =0.756
22

Q 3=
|x3−x4|
R=
|99 .6−99 .5|
3.7 =0.027
Q 4=
|x4−x5|
R
=
|99 .6−103 .2|
3.7 =0.97
Nazorat mezoning hisoblab chiqilgan sonlardan birortasining qiymati
jadvaldagi qiymatdan katta bo’lsa Q>Q(P,n)
x1 va x2 qiymatlar tashlab yuborilib,
statistik hisoblash boshqattan bajariladi va bir xil qiymatlardan X, S
2 va s1 , sx
kattaliklarini hisoblash uchun foydalaniladi. Nazorat mezonining nazariy qiymatini
jadvaldan Q(5.95 ％ ) topamiz.
Nazorat mezoni Q(P,n) ning son qiymati P=95 ％ va n=5 bo’lganda nazorat
mezoning nazariy qiymati Q(P,n)=0.64
Q 1
; Q 2 ; Q 3 ; Q 4 < Q (P,n)
Demak varianntlarni tashlab yuborishga hojat yo’q.
Ishonchlilik oraliqlari va ular kattaliklarini baholash
Bu yerda t(P,f) Styudent mezonining jadvaldan olingan qiymati
X i
± X = X i ±t(P,f)s= X i ±t(95 ％ ,4)s= X i ±2.78×0. 9433 = 2.6226
∆
X =
t(P,f)s
√n =
4.45
√5 = 1.99
Bu oraliq har bir aniqlash uchun ishonchlilik oralig’i bo’lib hisoblanadi. Unga
ishonchlilik ehtimolligi P bilan o’zaro bog’liqlik sharti amal qiladi:
X i−ΔX ≤μ≤ X i+ΔX
23

X i−ΔX ≤ X i≤ X i+ΔXBulardan nisbiy xatolik va o’rtacha nisbiy xatolik
ɛ
ε hisoblab topiladi.
ε= ΔX
X ×100
％
=
2.6226
101 .56 ×100 =2.58
％
ε= ΔX
X ×100 = 1.99
101 .56 ×100 =1.96
％
Strofantinning miqdoriy tahlili
a=0. 15 T=0.0 03755 V=
0.15
0.003755 = 39.35
Titrlash
uchun
ketgan hajm
V 1 V 2 V 3 V 4 V 5
Son
qiymati(ml) 39.94 39.98 39.9 39.67 39.87
Davlat farmakopeyasining XI nashriga asosan tahlil natijalarii matematik
statistika usuli bilan ishlab chiqish uchun quyidagilar aniqlandi:
1) X ％ =
39 .94 ⋅1⋅0,003755 ⋅100
0,15 =99,99 ％
2) X ％ =
39 .98⋅1⋅0,003755 ⋅100
0,15 =100,09 ％
3) X ％ =
39 .9⋅1⋅0,003755 ⋅100
0,15 =99,89 ％
24

4) X ％ =39 .67⋅1⋅0,003755 ⋅100
0,15 =99,30 ％
5) X ％ =
39 .87⋅1⋅0,003755 ⋅100
0,15 =99,8 ％
Tahlil soni 1 2 3 4 5
xi
％ 99.99 100.09 99.89 99.30 99.8
O’rtacha qiymat
X ni hisoblash
X
=
X 1+X 2+X 3+X 4+X 5
5 =
99 ,99 +100 ,09 +99 ,89 +99 ,30 +99 ,8
5 =99,814
Chetlanish qiymati va erkinlik darajasi qiymati
d 1= X 1−X
d1
=│99,99-99,814│=0,176
d 2
=│100,09-99,814│=0,276
d 3
=│99,89-99,814│=0,076
d 4
=│99,30-99,814│=0,514
d 5
=│99,8-99,814│=0,014
f=n-1
f=5-1=4
Standart chetlanishning qiymati S ning qiymatini tasodifiy xatolik deb qaraladi. Bu
kattalikning kvadrati
S
2 - dispersiya deyiladi. U quyidagicha topiladi:
25

S
2= ∑ 1
5¿d 1
2
f =
0 .176
2
⋅2¿0 .276
2
¿0 .076
2
¿0 .514
2
4 =0.009433
S=
√S
2 =
√0.009433 =0.30713
S X=
S
√n
=
0.30713
√5 =0.1373
Qiymatlar oralig’i R quyidagicha topiladi:
R=(
X max −X min )=(100.09-99.30)=0.79
Bajarilgan tahlil soni n<10 bo’lganda qiymatlarning bir xilligi statistik
tavsifnomani hisoblamasdan ham aniqlash mumkin. Buning uchun nazorat
mezoning amaliy qiymati - Q hisoblanib, u nazorat mezonining nazariy qiymati
bilan solishtiriladi:
Q 1=
|x1−x2|
R
=
|99 .99 −100 .09 |
0.79 =0.126
Q 2=
|x2−x3|
R
=
|100 .09 −99 .89 |
0.79 =0.253
Q 3=
|x3−x4|
R
=
|99 .89 −99 .30 |
0.79 =0.747
Q 4=
|x4−x5|
R
=
|99 .3−99 .8|
0.79 =0.633
Nazorat mezoning hisoblab chiqilgan sonlardan birortasining qiymati
jadvaldagi qiymatdan katta bo’lsa Q>Q(P,n)
x1 va x2 qiymatlar tashlab yuborilib,
statistik hisoblash boshqattan bajariladi va bir xil qiymatlardan X, S
2 va s1 , sx
kattaliklarini hisoblash uchun foydalaniladi. Nazorat mezonining nazariy qiymatini
jadvaldan Q(5.95 ％ ) topamiz.
26

Nazorat mezoni Q(P,n) ning son qiymati P=95 ％ va n=5 bo’lganda nazorat
mezoning nazariy qiymati Q(P,n)=0.64Q 1
; Q 2 ; Q 3 ; Q 4 < Q (P,n)
Demak varianntlarni tashlab yuborishga hojat yo’q.
Ishonchlilik oraliqlari va ular kattaliklarini baholash
Bu yerda t(P,f) Styudent mezonining jadvaldan olingan qiymati
X i
± X = X i ±t(P,f)s= X i ±t(95 ％ ,4)s= X i ±2.78×0.30713=0.8538
∆
X =
t(P,f)s
√n =
0.8538
√5 =0.3818
Bu oraliq har bir aniqlash uchun ishonchlilik oralig’i bo’lib hisoblanadi. Unga
ishonchlilik ehtimolligi P bilan o’zaro bog’liqlik sharti amal qiladi:
X i−ΔX ≤μ≤ X i+ΔX
X i−ΔX ≤ X i≤ X i+ΔX
Bulardan nisbiy xatolik va o’rtacha nisbiy xatolik
ɛ ε hisoblab topiladi.
ε= ΔX
X ×100
％
=
0.8538
99 .814 ×100 =0.855
％
ε= ΔX
X ×100 = 0.3818
99 .814 ×100 =0.3825
％
27

III.Xulosa
Yurak mushaklariga tanlab ta’sir ko'rsatuvchi dori moddalari o'rtasida
o'simliklardan olinadigan yurak glikozidlari muhim o'rinlardan birini egallaydi.
Hozirgi vaqtda kardiotonik, ya’ni yurakka ta’sir ko'rsatuvchi xossaga ega
glikozidlar gulli o'simliklaming 13 oilasida borligi aniqlagan bo'lib, ulardan
sigirquyruqdoshlar (Scrophulariasrae) oilasiga kiradigan angishvonagul o'simligi
(Digitalis purpurea, Digitalis elanata, Digitalis ferruginea, Digitalis ciliata)
glikozidlari ayniqsa, tibbiyotda keng qo'llanadi. Bu o'simliklardan olinadigan
glikozidlarni ayrim bir guruhga ajratib, uni digitalis yoki birinchi guruh
glikozidlari deb ham yuritiladi. Boshqa oilalarga kiradigan o'simliklardan
olinadigan barcha yurak glikozidlari esa ikkinchi guruhni tashkil qilib, ular
digitaloidlar deyiladi.
Yurak glikozidlarining chinligini aniqlashda ulaming molekula tuzilishidagi
steroid halqasiga va unga birikkan to'yinmagan besh a’zoli lakton halqasiga hamda
steroid halqaga, glikozid holidagi qand qismlarining har qaysisiga xos ayrim
reaksiyalar qilib ko'riladi.
28

1. Glikozidlardagi steroid halqaga xos reaksiya sifatida Liberman reaksiyasi
qo'llaniladi.
2. Yurak glikozidlarining chinligini aniqlashda ulardagi besh a’zoli
to'yinmagan lakton halqasiga xos quyidagi reaksiyalardan foydalaniladi:
Yurak glikozidlarining beqarorligi, ya’ni tarkibining doimiy bir xil bo'lmasligi
hamda tibbiyot ehtiyojlari uchun ishlatiladigan preparatlar tarkibida glikozidning
juda kam bo'lishi, ulaming miqdorini kimyoviy usullar bilan aniqlashda birmuncha
noqulaylik yaratadi. Hozir yurak glikozidlarining faollik darajasini aniqlashda
biologik, fizik-kimyoviy (spektrofotometriya, xromatografiya) usullar qo'llanadi.
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati
1. Государственная фармакопея , XI изд , Т . 2. М., Медицина,1990. 124-
162c
2. Государственная фармакопея, XI изд, Т. -1. М., Медицина,1987.-131c
3 .The united states pharmacopoeia, 2003.-154 p.
4 .European pharmacopoeia. Council of Europe, 1997. 3 rd Edition.
Strasbourg, 1997.-211p
5. Narrow-leaved coneflower root , monograph 1821. Pharmeuropa 2002
Jan; 14.1 :135-6.
6. Pale coneflower root , monograph 1822. Pharmeuropa 2002 Jan ; 14.1 :137-
8.
7 .Арзамасцев А.П., Печенников В.М., Радионова Г.М. и др. Анализ
лекарственнмх смесей. М., «Спутник», 2000 г.132- b
29

8. Арзамасцев А.П., Яскина Д.С. Ультрофиолетовме и инфракраснме
спектри лекарствешшх вецеств, М., «Медицина», 1975.9 6 c
9. Арзамасцев А.П. и др. Фармацевтическая химия. М., «Г еотар-Мед»,
2005. 112 c .
10 . Арзамацев А.П. и др. Анализ лекарственнмх смесей. М.,«Спутник»,
2000 r . 168 c .
11.Q. A. Ubaydullayev va boshqalar. “Farmasevtik kimyo”, “O’zbekiston
faylasuflar milliy jamiyati nashryoti”. T.,2006.-46-b.
12. Ibodov A.Yu. Farmatsevtik kimyo. 11. T., Abu Ali ibn Sino,1996.56-87-b
13.O’zbekiston Respublikasida Farmasevtika faoliyati (prof.
A.N.Yunusxodjayev tahriri ostida), I kitob, Toshkent, Abu Ali ibn Sino,2001
14.O’zbekiston Respublikasida Farmasevtika faoliyati (prof.
A.N.Yunusxodjayev tahriri ostida), II kitob, Toshkent, Abu Ali ibn Sino,2001
15.Farmasevtik kimyo, 1-2 qism T., “Ekstremium press”, 201.-154-b
16. A.J.Xamroyev, A.G.Mahsumov. Umumiy kimyodan amaliy mashg'u
lotlar. — Т., 2004, 152-bet
17. http://www.azom.com
18. http://www.pharmtech.com
19. http://www.ziyouz.com
30

Mundarija
Kirish ............................................................................................................3
II. Adabiyotlar sharxi ............................................................................5
II.1 Yurak glikozidlari ning olinishi ...........................................................5
II.2 Yurak glikozidlari ning chinligini aniqlash………………………….10
II.3 Yurak glikozidlari ning miqdoriy tahlil usullari……………………..12
II.4 Yurak glikozidlari ning tibbiyotda qo’llanishi……………………….14
II. Tajriba qism……………………………………………………………16
2.1 Digitoksinning XI DF bo’yicha tahlili………………………………….16
2.2 Strofantinning XI DF bo’yicha tahlili…………………………………..17
2.3 Olingan natijalarni matematik statistika usulida qayta ishlash................19
III. Xulosa ....................................................................................................27
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................28
31

Yurak glikozidlari tahlili

Sotib olish