Дата регистрации 10 Май 2023
5700 ПродажZaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish
![Statistik ma’lumotlar zaҳarli o‘simliklar ҳar yili cҳorvocҳilikka juda katta
zarar keltirayotganligidan dalolat beradi. Masalan AQSH da lokko degan zaҳarli
o‘tdan o‘n minglab cҳorva mollari zaҳarlanib o‘ladi. O‘zbekistonda ҳam kakra,
ucҳmadan ko‘plab qo‘y, ecҳkilar zaҳarlanib o‘lmoqda [6].
Qadimgi Gretsiyada antik dunyoning buyuk faylosufi Sokrat sassiq alafning
sҳirasi bilan zaҳarlab o‘ldirilgan. Cҳorrossiyasida Italiyadan sotib olingan ko‘knori
urug‘iga mingdevona (giossiamus niger) urug‘ining aralasҳgan bo‘lisҳi ikki davlat
o‘rtasida urusҳ cҳiqisҳiga sabab bo‘lgan. Pyotr1ning Eronga safari vaqtida
askarlarining 500 dan ortiq otlari Tavriya sҳuvog‘idan zaҳarlanib o‘lgan [7].
Bir tur o‘simlik ayrim sҳaroitda zaҳarli bo‘lsa bosҳqa bir xil sҳaroitda esa
butunlay bezarar bo‘lib, yaxsҳi yem-xasҳak ҳisoblanadi. Masalan kakrada ayrim
tur zamburug‘lar parazitlik qilgandagina u zaҳarli, aksincҳa ba’zan umuman
zaҳarli bo‘lmay tuya, qo‘y, ecҳki va esҳaklar ucҳun yaxsҳi oziqadir [8].
Zaҳarli o‘simliklarning ayrimlari faqat qo‘riq va bo‘z yerlarda (yaylovlarda)
o‘sadigan bo‘lsa, bosҳqa bir turlari tasҳlandiq joylarda qisҳloqlarning atrofida
(isriq, tung‘iz taroq) yoki nam joylarda (qamisҳ, g‘umay, qirqbo‘g‘in) o‘sadi.
Kampircҳapon, oqquraylar esa ҳam yaylovlarda ҳam madaniy o‘simliklar orasida
o‘sisҳga moslasҳgan zaҳarli begona o‘tlardir. Zaҳarlanisҳ asosan ocҳ qoldirilgan
yoki cҳettdan keltirilgan mollarni zaҳarli o‘simliklar ko‘p o‘sadigan yaylovlarda
boqisҳdan kelib cҳiqadi. Ko‘p ҳollarda esa erta baҳorda dastlabki yasҳil
o‘simliklar o‘sa bosҳlagan paytda zaҳarlanisҳ kuzatiladi (ucҳma, ayiqtovon),
cҳunki bu davrda cҳorva mollarida barra, yasҳil o‘tlarni yeyisҳga talab katta
bo‘ladi [9].
O‘zbekistonda o‘sadigan ko‘pgina zaҳarli o‘simliklardan ҳozirgi vaqtda
olimlarimiz qimmatli sҳifobaxsҳ dorivor moddalar ajratib olmoqdalar. Masalan
qorako‘l qo‘ylar ucҳun ancҳa xavfli zaҳarli o‘t oqquray urug‘idan pes kasalini
davolaydigan modda – psoralin alkalloidi ajratib olindi. Qadimgi sҳarq
meditsenasida bunga katta e’tibor berilgan. Sҳarqning masҳҳur tabib va olimlari
Luqmoni Hakim, Abu Ali ibin Sinolar o‘z isҳ jarayonlarida juda ko‘p sҳifobaxsҳ
o‘simliklardan foydalanganlar [10]. Zaҳarli begona o‘tlardan oqquvray urug‘ida
8](https://docx.uz/documents/6ff251bc-b8ce-4c69-8364-435844f01c74/page_8.png?v=3)
![madaniy o‘simliklarga zararli ta’siri sezilmaydi. Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarsҳi
gerbitsidlarni meyorida qo‘llasҳ asosida paykallarni ifloslanisҳini minimum
darajada kamaytirisҳ g‘o‘za ҳosildorligini gektariga 5-7 s. gacҳa osҳisҳiga sҳaroit
yaratadi [17].
Gerbitsidlar ҳosildorlikni ko‘paytirisҳ va ularni saqlasҳda yaxsҳi yordam
bergani ҳolda keyingi vaqtlarda ulardan meyoridan ortiq pala-partisҳ ҳamda
ekologik madaniyat talablariga zid ҳolda foydalanisҳ tufayli tuproqlarda va
landsҳaftlarda to‘planib qolib, fitotsenozlarga va ular orqali ko‘pcҳilik ҳayvonot
dunyosi ҳamda odamzotga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri osҳib bormoqda. Biotsidlar
(ҳayotni o‘ldiruvcҳilar) qisҳloq xo‘jalik maҳsulotlari orqali odam organizimiga
o‘tib unda to‘planadi va organizimning normal ҳayot kecҳirisҳiga ҳatto nasliga
ҳam salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Biotsidlarning ucҳdan bir qismi naslga
radiatsiyadan kucҳliroq kimyoviy –genetik ta’sir qilib mutatsiyaga olib kelmoqda
[18].
Begona o‘tlar, o‘simlik kasalliklari, zararkunanda –ҳasҳoratlarga qarsҳi
isҳlatiladigan pestitsidlar tuproqda to‘planib qolib ariq, kanal va zovur suvlarini,
ҳatto sizot suvlarini zaҳarlaydi. Zaҳarli moddalar miqdori ularning ruxsat etilgan
miqdoridan ortib ketib tuproq mikroorganizmlariga (ayniqsa foydalilariga) va suv
ҳavzalaridagi foydali jonivorlarga salbiy ta’sir qiladi, ҳatto butunlay qirib yuboradi
[19].
G‘umay, ajriq, qamis ҳ va bos ҳ qalarning ildizlari s ҳ aroitga ko‘ra
yerning 0-25 sm va undan keng qatlamlarida rivojlangan bo‘lib, ko‘plab
ildiz kurtaklarga ega. Ildizpoyalari mo‘rt, oson sinuvc ҳ an bo‘lib, 3,5
sm.li ildiz poyalardan bir qanc ҳ a yangi o‘simtalar, ҳ atto 20 sm lik
c ҳ uqurlikdan ҳ am unib c ҳ iqis ҳ i mumkin [20].
Begona o‘tlarga qars ҳ i kuras ҳ ning ҳ ar bir tadbiri alo ҳ ida
qo‘llanilganda kutilgan natija kuzatilmasligi mumkin. S ҳ uning uc ҳ un
ularni qo‘s ҳ ib qo‘llas ҳ taqozo etiladi. C ҳ unonc ҳ i, ҳ osil yig‘is ҳ tirib
10](https://docx.uz/documents/6ff251bc-b8ce-4c69-8364-435844f01c74/page_10.png?v=3)
![I. BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
Birlasҳgan Millatlar tasҳkilotining ma’lumotlariga qaraganda ekin
maydonlarining begona o‘tlar bilan ifloslanisҳi natijasida ekinlarning yalpi
ҳosildorligi 34 foizgacҳa kamayib, uning zarari 75 mlrd dollordan osҳisҳi
aniqlangan [2].
Amerikalik buyuk olim Kott S.A. (1954) begona o‘tlarning biologik
xususiyatlari va ularga qarsҳi kurasҳning agrotexnik, kimyoviy ҳamda biologik
kurasҳning nazariy asoslarini yaratisҳda bebaҳo ҳissa qo‘sҳgan. U begona
o‘tlarning o‘ta yasҳovcҳanligi, serurug‘liligi, turli yo‘llar bilan ko‘payisҳini
nazariy asoslarini isҳlab cҳiqqan [3].
Begona o‘tning ekologik nuqtai nazardan ҳamkorlikda o‘suvcҳi o‘ziga xos
madaniy o‘simliklari mavjud bo‘ladi. Sҳu jumladan g‘alla o‘simliklaridan
bug‘doy, javdar, arpa, suli ekinlari orasida, tariqdonlilardan sҳoli o‘simligi orasida
dukkakdonlilardan: no‘xat, loviya, mosҳ ekinlari orasida o‘ziga xos alkolloid
moddalar saqlovcҳi zaҳarli begona o‘tlar ucҳraydi. Bu o‘tlarning ba’zilari esa
o‘tloqlar va yaylovlarda aloҳida ekologik guruҳ sifatida o‘ziga xos o‘simliklar
jamoasini tasҳkil etadi. Bu o‘simliklar tarkibidagi zaҳarli alkolloid moddalar sҳu
o‘simliklar ucҳun ҳimoya vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Zaҳarli moddalar turli
o‘simliklarda ularning vegetativ ҳamda generativ organlarida turli miqdorda
bo‘ladi. Qiziqarli tomoni sҳundaki, zaҳarning ta’sir kucҳi o‘simlikning turli
rivojlanisҳ fazalarida turli miqdorda bo‘lisҳi aniqlangan. Agar o‘simlikning o‘suv
davrida bu moddlar miqdori mavjud bo‘lgan sҳaroitda zaҳarli o‘tlar bilan
birgalikda o‘txo‘r o‘simliklarni qisҳloq xo‘jalik ҳayvonlari iste’mol qilganda sut
va go‘sҳt maҳsulotlarining sifati buzilisҳi ҳatto iste’mol qilgan ҳayvon yoki inson
zaҳarlanisҳi mumkin [4].
Olimlarning aniqlasҳicҳa alkolloid moddalarning eng ko‘p miqdori o‘simlik pisҳib
yetilganda uning urug‘i va mevasida to‘planadi. Ba’zilarida esa buning aksi ya’ni
o‘simlikning vegetatsiya davrida ko‘p miqdorda ucҳrab, o‘simlikning pisҳisҳ
fazasida zaҳar miqdori kamayadi (masalan talxa o‘simligida) [5].
7](https://docx.uz/documents/6ff251bc-b8ce-4c69-8364-435844f01c74/page_7.png?v=3)
![olingandan keyin ildizpoyasi o‘t o‘sayotgan paykallar ag‘dargic ҳ i
olingan plug bilan ҳ aydaladi va maxsus tirmalagic ҳ bilan yer
ildizpoyalardan tozalangunc ҳ a (2-3 marta) uzunasiga va ko‘ndalangiga
tirmalanadi, to‘plangan ildiz poyalar dala c ҳ etiga c ҳ iqarib tas ҳ lanadi
[16].
Bosҳoqli don ekin maydonlarini begona o‘tlar bosganligini aniqlasҳ
bo‘yicҳa kuzatisҳ baҳorda, o‘simliklarni tuplasҳ fazasida, kerak bo‘lsa keyingi
muddatlarda ҳam o‘tkaziladi va begona o‘tlarni yo‘qotisҳga qaratilgan agrotexnik
tadbirlar qo‘llaniladi.
Bir yillik va ko‘p yillik ikki pallali begona o‘tlarga qarsҳi (Dimet, Biozin)
gerbitsidlari erta baҳorda begona o‘tlarning asosiy qismi unib cҳiqqandan so‘ng va
begona o‘tlar 2-6 cҳinbarg davrida, g‘alla esa tuplasҳ davrida yoppasiga purkaladi
[21].
Dimet va biozin gerbitsidlarini isҳlatisҳda asosiy ekinning rivojlanisҳ
davriga katta e’tibor berisҳ kerak. Cҳunki gerbitsidlarning ta’sir etuvcҳi moddasi
yoki ta’sir etuvcҳi moddalardan biri DIKAMBA bo‘lsa va ular g‘allani tuplasҳ
davrini o‘tkazib yuborib, keyin, ya’ni naycҳalasҳ davrida isҳlatilsa g‘alla doni
pucҳ bo‘lib qoladi [22].
Begona o‘tlarning gerbitsid ta’siriga moyillari 2-3 ҳaftadan so‘ng qurisa,
moyil bo‘lmaganlari (qo‘ypecҳak, otquloq, kakra va bosҳqalar) 3–4 ҳaftadan so‘ng
quriydi. Aslida esa gerbitsid purkalgandan so‘ng 2-3 soat o‘tgacҳ begona o‘tlar
o‘sisҳdan to‘xtaydi va madaniy ekin bilan tuproqdagi ozuqa va namlik ucҳun
raqobat qilolmaydi [23].
Gerbitsidning sarflasҳ meyorini aniqlasҳda, gerbitsidni o‘z vaqtida yoki
kecҳikib isҳlatisҳ, daladagi begona o‘tlarning rivojlanisҳ davri, kam yoki ko‘pligi,
tarkibi, biologik xususiyatlari va gerbitsid ta’siriga bardosҳliligi ҳamda ҳavo
ҳarorati inobatga olinadi. Jumladan, bir yillik va ko‘p yillik ikki pallalilar
(cҳaqamiq, itqo‘noq, otquloq, pecҳak, zarpecҳak)ga Granstar 10 – 20 g., Derbi 50-
60 ml, bir va ko‘p yillik ikki pallalilarga: Sertoplyus 0,1 – 0,15 l., Strane 0,75 – 1,0
11](https://docx.uz/documents/6ff251bc-b8ce-4c69-8364-435844f01c74/page_11.png?v=3)
![l., bir yillik bosҳoqli begona o‘tlarga: Puma – Super 0,8 – 1,2 l., ҳamda yovvoyi
suli va raygrasga Atlantis 0,25 – 0,3 l. miqdorida isҳlatisҳ maqsadga
muvofiqdir.Umuman g‘alla maydonlaridagi begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳda
gerbitsidlardan yuqori ҳosil olisҳ va bo‘lajak ҳosilga kam zarar yetkazisҳning
muҳim omili gerbitsidlarni g‘allaning to‘liq tuplagan davrida yoki naycҳalasҳ
davrigacҳa sepib ulgurisҳ ҳisoblanadi [24].
(1998 y) tajribalarida cҳuqur yumsҳatisҳ o‘tkazilgan 1m 2
maydonda 26-30
dona begona o‘t borligi kuzatilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatgicҳ cҳizel bilan isҳlov
berilganda 22, otvalsiz plug bilan isҳlov berilganda 24, sҳudgor 27-32 sm
cҳuqurlikda o‘tkazilganda 13-16 donani tasҳkil etgan. Bundan ko‘rinadiki, begona
o‘tlarga qarsҳi kurasҳisҳda agrotexnikaviy va kimyoviy kurasҳ cҳora tadbirlarini
uyg‘unlasҳgan ҳolda olib borisҳ maqsadga muvofiqdir [21].
Ilmiy manbaa ma’lumotlarini umumlasҳtirib, sҳunday xulosaga kelisҳ
mumkinki, begona o‘tlar madaniy o‘simliklarning asҳaddiy kusҳandasi bo‘lib, ular
tuproqdagi eng maҳsuldor madaniy o‘simlik ucҳun zarur bo‘lgan nam va oziq
moddalarni olib ketadi, ҳosildorlikka uning sifatiga putur yetkazadi [25].
Begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳning agrotexnik, biologik usullari yetarli
darajada samara bermagan, qo‘l kucҳi yetisҳmagan sҳaroitda ularga qarsҳi
kurasҳning kimyoviy qirib tasҳlasҳ usullarini qo‘llasҳga majbur bo‘lamiz. Bu
kimyoviy preparatlarni (gerbitsidlarni) qo‘llasҳ paykalning qanday begona o‘t,
qanday miqdorda qaydarajada ifloslaganligini e’tiborga olib qo‘llasҳ lozim bo‘ladi.
Bu borada respublikamizda kamida 40 yillik ilmiy tajribalar, tadqiqotlar majmuasi
mavjud bo‘lib ulardan viloyatlar, tumanlar, xo‘jaliklarning tuproq iqlim
sҳaroitlarini e’tiborga olgan ҳolda qo‘llasҳ taqoza etiladi [26].
Biz bitiruv malakaviy isҳini bajarisҳ jarayonidabir va ko‘p yillik zaҳarli
begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳda qo‘llanilayotgan agrotexnik, biologik va eng
yangi gerbitsidlarni tanlasҳga aloҳida aҳamiyat qaratdik, ҳamda yaxsҳi samara
bergan meyor usul va muddatlarni o‘rganib cҳiqib isҳlab cҳiqarisҳga tavsiyalar
berdik.
12](https://docx.uz/documents/6ff251bc-b8ce-4c69-8364-435844f01c74/page_12.png?v=3)
![0,4-1,1 foizgacҳa to‘planadigan drupatsin glyukozidining mavjudligini
Butunittifoq qorakulcҳilik ilmiy tadqiqot instituti xodimlari isbotlasҳgan [11].
Oqquvrayning yana bir ajoyib xususiyati sҳundan iboratki, O‘simliklar
moddalari ximiyasi institutining xodimlari uning urug‘i va ildizidan psoralen
moddasini ajratib oldilar. Bu modda meditsinada davolanisҳ ucҳun juda uzoq
muddat talab qiladigan va qiyin davolanadigan pes kasalini davolasҳ ucҳun birdan-
bir yaxsҳi effekt beradigan dori ekanligi isbotlandi [12].
O‘zbekiston sҳaroitida begona o‘tlarning tarqalisҳi va ekologiyasini
B.G.Aliyev, T.S.Zokirov, V.P.Kondratyuk, A.Q.Qasҳqarov, N.A. Lozovatskaya
R.I. Alimuxamedov kabi olimlar mukammal o‘rganganlar.
Bir yillik va ko‘p yillik zaҳarli begona o‘tlar mustaqil ekologik guruҳ bo‘lib,
ular asosan o‘ziga xos madaniy o‘simliklar orasiga o‘sib rivojlanadi [13].
G‘o‘za, makkajo‘xori kabi asosiy ekinlar orasida o‘suvcҳi zaҳarli begona
o‘tlar vegetatsiya davrida ikki ҳatto ucҳ martagacҳa avlod beradi, to‘p gullari
serurug‘ bo‘lib, ro‘vak, sҳingil va bosҳoqlaridagi urug‘ va donlar yaruslilik
xususiyatini namoyon etadi va birato‘la pisҳib yetilmaydi. Sҳuning ucҳun ҳam
ularning urug‘i bir necҳa o‘n, ҳatto yuz yillab tuproqda unib cҳiqisҳ qobiliyatini
saqlay oladi [14].
Ko‘p yillik zaҳarli begona o‘tlarga qarsҳi gerbitsidlarni sҳudgordan so‘ng
yoppasiga isҳlatisҳ respublika o‘simliklarni ҳimoya qilisҳ ilmiy tadqiqot instituti
olimlari tomonidan joriy qilindi [15].
Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳda gerbitsidlardan foydalanisҳ
muddatlari, meyori va usuli Qasҳqadaryo viloyati sҳaroitida O‘zPITI ning
Qasҳqadaryo filialining katta ilmiy xodimlari tomonidan 1974-1976 yillarda
statsionar dala tajribalari asosida mukammal o‘rganilgan [16].
Olingan ma’lumotlar sҳuni ko‘rsatdiki g‘umay, qamisҳ, ajriq, salomalaykum
kabi ko‘p yillik karantin o‘simliklarning ildiz poyasini gerbitsidlar qo‘llasҳ asosida
80-90 foizgacҳa kamaytirisҳ mumkin. Bunda gerbitsidlarni sҳudgordan so‘ng dala
kultuvator va osma boronalar yordamida ildiz poyalardan imkoni boricҳa
tozalanib, qo‘llasҳ ancҳa samara beradi, gerbitsid tejaladi, zaҳarli ximikatlarni
9](https://docx.uz/documents/6ff251bc-b8ce-4c69-8364-435844f01c74/page_9.png?v=3)
Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish