Zarafshon vohasi mezolit davri

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	36.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Tarix

Zarafshon vohasi mezolit davri

Sotib olish

$Dunyo paleolitshunoslari birmuncha vaqt mobaynida so’nggi tosh asri bilan neolit davri o’rtasida bog’lovchi yana bir tarixiy davr mavjud bo’lganligini faraz qilishgan va mazkur davr-mezolit haqidagi dastlabki ma’lumotlar 19 asr oxiri va 20 asr boshlarida paydo bo’lgan. Shunga qaramasdan yaqin kunlargacha O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati yaxshi o’rganilmagan davrlardan biri hisoblanardi 1 B. Z. Gamburg, N. G. Gorbunova, Yu. A Zadneprevskiy, O’. Islomov, V.I. Timofeyev kabi olimlarning izlanishlari tufayli Markaziy Farg’onada, E.B.Bijanov va A.V.Vinogradov tomonidan Qizilqumda Ustyurt plotasida M.J.Jo’raqulov, N.U.Xolmatovlar tomonidan O’rta va Quyi Zarafshon vohasida ko’plab mezolit davri makonlari topildi va natijada, bu davr yodigorliklarining turli-tuman madaniy davriy tahlili haqida fikr yuritish imkoniyati tug’ildi. Hozirgi kunda O’rta Osiyoda 30 ga yaqin stratigrafiyalashgan va 200 dan ziyod topilma joylar aniqlanib, shulardan katta qismi O’zbekiston hududlariga to’g’ri keladi. Qayd etilgan ushbu yodigorliklarni ikki guruhga ajratish va birinchi guruh yodigorliklariga Obishir 1-5, Machay va Qo’shilish O’rta Zarafshonda Qorakamar, Ochilg’or makonlarini kiritish mumkin; ikkinchi guruhga ochiq tipdagi yodigorliklardan: Aydabol 25, Lavlakon 24 Zarafshonda Chorboqti yodigorliklari va boshqalar kiradi.Butun O’rta Osiyoda bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham mezolit davri yodigorliklari xronologik jihatdan ilk va so’nggi davrlarga ajratilgan.Biroq yurtimizdagi bu davr materiallarining aksariyati so’nggi mezolit davri bilan sanaladi. “Mezolit” so’zi yunoncha “mezos” - o’rta, “litos”-tosh so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, miloddan avvalgi 12 ming yillikdan 7 ming yillikgacha davom etgan.Jahon arxeologiyasida mezolit davri 2 bosqichga: Azil va Tardenuazga bo’linadi.Ular Fransiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatlaridan biri – mikrolit qurollarining yasalishidi (yunoncha mikros- kichik). Ular asosan o’q uchi vazifasini bajargan. Ularning ko’pchiligi tol bargiga o’xshash bo’lgan. Terdenauz makonlarida mikrolit qurollar juda ko’p uchraydi. Ular juda mayda bo’lib, ba’zilari 1 sm ga yetar yetmas 1 Окладников А П Изучение древнейших археологических памятников \\КСИМК 28 1949$

bo’lgan, 2 sm lilari esa kam uchraydi. Mikrolitlar turli xil geometrik shaklida
bo’lgan (uchburchak, trapetsiya, romb). Ularning ishlatilishi haqida 2 xil fikr
mavjud: 1) tayoq uchidagi yoriqqa tiqilgan va kamon o’qi yasalgan. 2) suyak yoki
yog’och qurollarga taqab o’tkir tig’ hosil qilingan.
O’rta osiyo mezoliti industriyasini o’rganish orqali olimlar ulardagi
rivojlanish jihatlarini aniqladilar. Shu asosda ularni ilk, o’rta va so’nggi bosqichga
bo’ladilar. Ilk mezolit bosqichi yodigorliklarida mikrolit texnikasi endigina paydo
bo’lgan. Bunday yodigorliklarda geometrik shakldagi (segment, trapetsiya,
uchburchaksimon) tosh buyumlar kam uchraydi. Mikroparaqalar kam. Bu davr
yodigorliklarida so’nggi paleolitga doir qirg’ichchalar, o’zaklar, paraqalar ko’p
tarqalgan. O’rta mezolit bosqichida geometrik shakldagi mikrolit qurollarning yirik
va qalinroq turli tiplari paydo bo’ladi.Qirg’ichchalarning har xil shakldagilari
vujudga keladi. Bunday qurollar ko’pincha tosh siniqlarining qirra tomonlariga va
paraqalarning uchqir tomonlariga tig’ chiqarish usuli bilan yasalgan, ularning
hajmlari ancha kichiklashtirilib, takomillashtirilgan. O’zaklardan pichoqsimon
uchirma ajratib olish texnikasi vujudga keladi. O’rta mezolit davri
yodigorliklarining yana bir xususiyati qayroqtoshlardan yasalgan qurol va
qirg’ichlarning borligidir. So’nggi mezolit davrida mehnat qurollarining ko’pchilik
turlari maydalashgan. Qalamsimon mitti o’zaklar soni ko’paygan. Tosh bigiz
paydo bo’lgan. Ikkala uchli tomonlari yo’nilgan shakldagi paraqalar va
mikroparaqalar soni ko’paydi. Bu davr yodigorliklarida qurollarni yasash texnikasi
murakkablasha boshladi. Bu bosqichlarga oid yodigorliklar quyidagi guruhlarga Mezolit
Azil Tardenuaz

ajratilgan. 1. Ilk mezolit bosqichi miloddan avvalgi 11-10 ming yilliklarni o’z
ichiga oladi. Qo’shilish madaniyatida o’z aksini topgan. 2. O’rta mezolit bosqichi
miloddan avvalgi 9-8 ming yilliklar bo’lib, Obishir madaniyatida o’z aksini
topgan. 3. So’nggi mezolit bosqichi miloddan avvalgi 7-6 ming yilliklar bo’lib
Machay madaniyatida o’z aksini topgan.
O’zbekistondagi mezolit davri yodigorliklarida prizma, konus, pona
shaklidagi nekleuslar topilgan. Tosh paraqalari bir tomonlama kertma tarzda
o’tkirlangan. Qirg’ich qurollari tosh uchirindilardan va parchalaridan ishlangan.
Shuningdek, tog’li hududlarda nekleuslar qayroqtoshlardan bo’lgan.O’zbekistonda
ilk mezolit davriga oid manbalar 20 asr boshlarida topilgan. Mezolit davrini
sistemali o’rganishni A.P. Okladnikov boshlab bergan. Keyinchalik Katta va
Kichik Balxash hududlarida ko’p qatlamli mezolit davriga oid yodigorliklar,
Ustyurtda, Markaziy Farg’ona, Qizilqum, Pomirda mezolit yodigorliklari ko’plab
topilgan. 2
Mezolit davrining xususiyati, chegarasi va atalishi haqida arxeologlar bir
xulosaga kelganlaricha yo’q. Mezolit davrining quyi va yuqori chegarasini
belgilashda ham turli fikr mulohazalar mavjud. Mezolit davriga kelib, janubiy
o’lkalarda, shuningdek, O’rta Osiyoda sigment, trapetsiya va uchburchak
shaklidagi mayda qurolchalar- mikrolitlar paydo bo’lib, suyak yoki yog’och
dastachadan qadama sifatida foydalanilgan. Qadamalar dastalarga bitum-qatron
bilan yopishtirilib mustahkamlangan yoki qayish bilan bog’langan. Bu qurollardan
odamlar kesish va o’rish maqsadlarida pichoq va o’roq sifatida keng foydalanilgan.
Mezolit davrining eng katta kashfiyoti va yutuqlaridan yana biri- kamon va
o’qning kashf etilishi edi. Kamon va o’q – inson kashf etgan eng dastlabki
murakkab moslama bo’lib, u insoniyatning uzoq davom etgan mehnat tajribasi va
zakovatining natijasi edi. F. Engels va mashhur etnograf L. G.Morgan kamon va
uning o’qiga yuksak baho berganliklari bejiz emas edi. Chunki bu qurol uzoqqa
otilishi jihatidan o’sha davrdagi boshqa qurollardan ustun edi. “O’rta
Osiyodagi,shuningdek, qo’shni o’lkalardagi juda ko’p yodigorliklardan mezolit
2
N. A. Egamberdiyeva “Arxeologiya’ Toshkent 2011, 39,40, 41-bet

davriga xos trapetsiyalar, sigmentlar, uchburchaklar, qirg’ichlar, o’roq-randalar,
nayza va kamon o’qlarining uchlari, kesgich,teshgich va har xil shakldagi uchirindi
va nekleuslar ko’p topilib, ular orasida nayza va kamon o’q uchlari-paykonlar
ancha keng tarqalgan. Ayni vaqtda mezolit makonlaridan tosh qurollar bilan birga
suyakdan yasalgan igna so’zan, bigiz va boshqa qurollarning topilishi diqqatga
sazovordir. Mazkur davrda mayda qurolchalar qatori yirik va uzun tosh qurollar-
mikrolitlar ham keng qo’llanilgan. Boltasimon tosh qurollar shular jumlasidandir.
Mezolit davrining eng katta yutuqlaridan biri it, chuchqa, qo’y, echki, va boshqa
hayvonlarni qo’lga o’rgatila boshlanishi edi. Arxeologik tadqiqotlarga asoslanib
aytish mumkinki, mezolit davriga kelib, Old, Yaqin va O’rta Osiyoning ba’zi
joylarida termachilikdan dehqonchilikka va ovchilikdan chorvachilikga, binobarin,
xo’jalikning ilg’or, unumdor shakliga o’tish boshlangan. Bu jarayon ba’zi joylarda
ancha erta, boshqa joylarda biroz kech sodir bo’lgan bo’lib, bu ishlab chiqaruvchi
kuchlarning qay darajada rivojlanganligi bilan bevosita bog’liq edi. Mezolit
odamlarning yer yuzi bo’ylab keng tarqalish davri bo’lib, ular shimol tomonga
ham, Pomir kabi baland tog’li rayonlarga ham tarqala boshlaydilar. Kaspiy
bo’ylarida Tyanshan-Pomirgacha, Markaziy Qozog’istondan Turkman-Xuroson
tog’larigacha bo’lgan yerlardan mezolit davri yodigorliklarining eng ajoyib
namunalari topilib o’rganilgan. Mezolit davriga mansub bo’yoq bilan ishlangan
tasvir va manzaralar O’rta Osiyoning baland tog’li rayonlaridan topilgan. Bular
ibtidoiy san’atning eng nodir namunalari edi. Mezolit so’nggi tosh asriga nisbatan
katta siljishi, o’zgarish va rivojlanish bilan xarakterlanib, jamiyatning bundan
keying rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar ochib berdi. Bu katta siljishlar ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji bilan bog’liq edi. Vodiyda neolit davri
yodigorliklarning o’rganilish masalasi ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Bu davrga
oid arxeologik yodigorliklar Zarafshon tog’ tizmalarining Qoratepa massivi
muzofatlarida 3
Zarafshon daryosining quyi xavzalarida o’rganilgan. Ammo
Sazag’on madaniyati yodigorliklarining yoshi masalasida bir-biriga zid fikrlar
mavjud. Bir guruh olimlar ularni neolit davriga tegishli deb chiqdilar.
3
M.D.Jo’raqulovaN.U.Xolmatov Mezolit i neolit Srednego Zarafshana,-Tashkent, 1991: D.N.Lev, “Iz istori izucheniya
Pervobitnoy arxeologi Samarqanda// tr.SamGU,vip 182-SAMARQAND,1970

M.J.Jo’raqulov va Yu.P.Xolyushkinlar Sazag’on 1 manzilgohi arxeologik
komleksining yuqori darajadagi mikrolit xarakteridaekanligini ta’kidlaydilar va
uning tarixiy ildizini Samarqand yuqori paleolit yodigorligi bilan bog’laydi, yosh
jihatidan esa u mezolit davriga tegishlidir degan xulosaga keladilar.
Zarafshon vodiysida mezolit davri yodigorliklari hozircha kam o’rganilgan.
Bu davrga oid obyekt sifatida Sazag’on 1 manzilgohini ko’rsatish mumkin.
Mezolit davri tosh qurollari Uchtut tosh ustaxonasi va ba’zi bir Uchtut neolit
shaxtalarida ham uchraydi. Ammo bu davrga tegishli tayanch yodigorlik Zarafshon
vodiysida hozircha topilgani yo’q 4
. Qoratepa tog’ining shimoliy tomonidagi
adirliklarda joylashgan Sazag’on 1 Ohalik va Urgut hududida Zamichatosh
makonlari mezolit davri tarixiga doir qimmatli ma’ lumotlar berdi. Samarqand
shahridan 27 km. janubiy-g’arbda, Qoratovning tog’ oldi hududida Sazag’on
qishlog’ini yaqinida joylashgan Sazag’on 1 makoni so’nggi mezolit davriga
(mil.avv.7 ming yillik) oid madaniy qatlamli muhim yodigorlik hisoblanadi.
Makondan mikrolit, qirg’ich sifatida ishlatilgan kichik tosh quroli, o’q-yoy
paykoni, qalamsifat va prizma shaklli nekleuslar, har xil uchrindilar, har xil
uchirindilar, ushatgich, teshgich, va kesuvchi qurollar topib o’rganilgan. Bu
yerning aholisi yarim yerto’la uylar chaylasimon kapalarda yashagan bo’lsa kerak.
Makonda o’choq izlari ham saqlanib qolgan. Makondan tog’ echkisi, qo’y, jayra,
bo’ri, tulki va parranda suyaklari topilgan. Zarafshon tog’ tizmasi yon bag’irlarida
mezolit davrining oxiriga oid Zamichatosh makoni va Qorakamar g’or-makon
o’rganilgan. Qizilqum cho’lida Chorboqti vohasining (Gazli shahri yaqinida )
mezolit, neolit davri jamoalarining 60 dan ortiq makonlar topilgan. Ulardan
Chorboqti 11, 23, 27, 41 makonlari mezolit davriga oid. Bu makonlardan topilgan
tosh qurollari paraqali uchirindidan iborat plastinkasimon texnikaga asoslangan.
Zarafshon vohasida yashagan aholining tirikchilik manbaining asosini ovchlik
tashkil etgan. Termachilik xo’jaligi qo’shimcha ozuqa manbai hisoblangan.
Mazkur hududlarda tarqalgan yodigorliklar alohida madaniyat sifatida
4
D.M.Jo’raqulova “ Zarafshon vodiysining ibtidoiy davr qabilalari moddiy madaniyati” Toshkent-2010 5-6 betlar

$ajritilmagan. Ular moddiy madaniyati, xususan, tosh qurollarining yasalish usuliga va xo’jalik yuritish xususiyatlariga ko’ra o’zaro farq qilgan. Keyingi yillarda A.V.Vinogradov rahbarligida Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiyasining maxsus otryadi tomonidan Lavlakon ko’li hududlaridan 5 , daryosoy va Echkiliksoy qirg’oqlaridan, Oyoqog’itma deltasidan, protozarafshon vodiysi tassarufidagi Chorboqti o’zanlaridan hamda Markaziy Qizilqum hududlaridan madaniy qatlamlarsiz ko’plab mezolit davri yodigorliklari topilgan. Lavlakon yodigorliklarining industiriyasi yirik plastinalar va ularning kesmalari va to’gri prizmatik, shakldagi ko’plab mikroplastinkalar chaqmoqlash texnikasiga asoslanganligi bilan xarakterlanadi. Ikkilalamchi ishlov berishda yo’nilg’ilarning bir qirrasini qiya yoki o’tmas qilish uchun o’tmaslashtiruvchi ventral tomonidan berilgan o’tkirlashtiruvchi retush ham bu industriyalar uchun xosdir. Shuningdek, tosh qurollari orasida qirg’ichchalar, mikrotig’li qurollar, o’yib-kertib ishlangan mikroplastinkalar, ayrim kesgichlar, maxsus to’g’nog’ichli bargsimon poynaklar, pakki-qirrali tipdagi o’tkir tig’li qurollar, kalta trapetsiyalar va parallelogramlar, uzunchoq shaklli sigmentlar, assimetrik uchburchak shaklli qurollar uchraydi. Daryosoy va Echkiliksoy mezolit davri yodigorliklari (Uchashi 84, 85, 159 va boshqalar) industriyasi boshqacharoq. Ularda uchirindilar va plastinalardan ishlangan ko’plab qirg’ichchalar uchraydi, shatelperron paykonlariga o’xshab ketadigan qirrasi o’tmaslashtirilgan plastinalar, o’yib-kertib ishlangan plastinalar, kesgichlar, assimetrik uchburchaksimon qurollar, yangel tipidagi trapetsiyalar va assimetrik trapetsiyalar ham mavjud 6 Oyoqog’itma yodigorliklarining texnik tipologik tasnifi S.A. Olinech tomonidan amalga oshirildi va natijada ular orasida mezolit davri manzilgohlari aniqlandi (Oyoqog’itma 5, 86, 367 va boshqalar). Ular cho’zinchoq proporsiyali bittalik trapetsiyalar, “shoxchali”, to’g’riburchakli, assimetrik va yirik uzunchoq uchburchaksimon qurollardan iborat. 7 Chorboqti vodiysining Qoraqir 1 va Chorboqti 1 yodigorliklarining industriyasi yanada boshqacha ko’rinishga ega. 5 Исламов у и Мезолет Средний Азии\\Автореф Док Дисс Новосибирск 1977 с 40 6 Виноградов А В Охотники и рыболовы среднеазиатского междуречъя М 1981 с 59 7 Там же с 67-69$

Ular uchun o’tmaslashtirilgan qirrali mikroplastinalar, o’yib-kertib ishlangan yirik
plastinalar, retushlangan qirrali o’tkir tig’li qurollar, uchirindilar va plastinalar
kesmalardan ishlangan qirg’ichchalar, uch qirrasi retushlangan simmetrik va
assimetrik va yirik uzunchoq uchburchaksimon qurollar xarakterlidir. Makaziy
Qizilqum hududlaridan mezolit davriga oid faqat bitta Ko’kpatassoy1 manzilgohi
ma’lum. U mikrolitoid elementli plastinkalar chaqmoqlash texnikasi bilan
xarakterlanadi. Nekleuslari orasida bir tarafli va aylanasi bo’ylab sindirilgan
konussimonlar uchraydi. Shuningdek, to’plamda pichoqsimon plastinalar,
uchirindilardan ishlangan yumaloq hamda yo’nilg’i uchlaridan ishlangan
qirg’ichchalar o’yib-kertib ishlangan yirik plastinalar, kesgichlar, qirralari
o’tmaslashtirilgan mikroplastinkalar mavjud. Geometrik mikrolitlar uchramaydi.
A.V.Vinogradov, Ko’kpatassoy 1 dagi ikkinchi manzilgohning neolitgacha bo’lgan
sanasini inkor etmaydi. Unda plastinalar va mikroplastinkalar soni ancha kam va
uchirindilar, uchirindilardan ishlangan qirg’ichchalar ko’pchilikni tashkil qiladi.
Shuningdek, yodigorlik to’plamida plastinalar uchki qismlarida ishlangan
qirg’ichchalar mavjud. Biroq, qirralari o’tmaslashtirilgan plastinalar yo’q.
lavlakon, Daryosoy, Echkiliksoy, Oyoqog’itma, Chorboqti va Maekaziy Qizilqum
mezolit davri yodigorliklarining xilma-xil bo’lishini A. V. Vinogradov, ularning
turli davrlarga oid ekanligi va shuning bilan birga, yagona madaniyatning turli
variantlari bo’lishi mumkinligini ta’kidlagan. Ushbu yodigorliklarning mezolit
davriga oidligiga shubha yo’q ammo, ularning kelib chiqishi va qaysi madaniyatga
xosligi masalasi borasida ma’lumotlar yetarli emas. Keying yillar mobaynida
O’zbekiston mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda o’rta va
quyi Zarafshon vohasuda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar jarayonida
Zarafshon vohasi mezoliti o’ziga xos mintaqa ekani aniqlangan. Xususan, 1984-
1986-yillar mobaynida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (A. V. Vinogradov),
TMU geomorfologik guruhi (E. M. Mamedov) va SAMDU arxeologik guruhi (M.
Jo’raqulov) hamkorligida quyi Zarafshonning qadimgi Chorboqti vohasida
arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirild. Kompleks tarzda o’tkazilgan
tadqiqotlar natijasida Zarafshon daryosining uchinchi qadimiy o’zani Chorboqti

vohasi aniqlanib, vohada 60 dan ortiq mezolit va neolit jamoalariga tegishli
yodigorliklar topildi. Mazkur yodigorliklar tosh industriyasi xarakteri jihatlari
bilan yonma-yon topilgan neolit davri madaniyati tosh industriyasidan, ya’ni
Kaltaminor jamoalari tosh qurollaridan tubdan farq qiladi. Xususan, nekleuslar,
qirg’ichlar, tish ish maydoniga ega bo’lgan uchirindilardan yasalgan qirg’ichlar,
ponasimon qurollar, qayroqtosh qurollari, yon qirralariga ishlov berilgan uchirindi
qurollar, uchburchasimon paykon qurollari topilganki, bu turdagi qurollar o’z
shakli, ishlov berish usullari, turmushda bajargan funksiyalarga ko’ra, O’rta Osiyo
tog’ mintaqasi so’nggi paleolit, mezolit davri jamoalari madaniyatiga xos qurollar
hisoblanadi. Shu sababli ham tadqiqotchilar Chorboqti mezolit davri
yodigorliklaridagi tosh qurollarni nisbiy jihatdan ilk mezolit davriga oid deb
sanalashgan. Chorboqti mezolit davri yodigorliklarining topilishi Zarafshon
vohasidagi so’nggi paleolit Samarqand makoni va neolit (Sazag’on madaniyati)
davrlari oralig’ida mavjud bo’lgan “bo’shliq”ni to’ldirishda muhim ma’lumot
berdi. O’rta Zarafshon vohasida mezolit davri jamoalari madaniyatiga oid
yodigorliklar Sazag’on 1 makoni hisoblanadi. SAMDU arxeologik guruhi keying
yillar mobaynidagi o’rta Zarafshon vohasidagi Qoratepa tog’ massivining shimoliy
yon bag’rida amalga oshirilgan tadqiqoti jarayonida mezolit davriga oid yangi
yodigorliklar kashf etdilar. Xususan, Qorakamar g’or makoni, Ochilg’or makonlari
shular jumlasidandir. Tadqiqotchi N.U.Xolmatov mazkur yodigorliklardan
ponasimon qurollar, tik ish maydoniga ega bo’lgan uchirindidan yasalgan,
qirg’ichlar, nekleuslar, arxaik industriyasini Osiyo mezolit davrining tog’
mintaqasi jamoalariga tegishli ekanini e’tirof etmoqdalar.

$Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat: 1 - A . P . Okladnikov “ Изучение древнейших археологических памятиков 28 1949 2 – N. A.Egamberdiyova “ Arxeologiya” Toshkent- 2011, 39, 40, 41-betlar 3 – M.D. Jo’raqulova, N.U.Xolmatov “ Мезолити неолит Среднего Зарафшона – Тошкент 1991 Д Н Лев 4 – D.M. Jo’raqulova “ Zarafshon vodiysining ibtidoiy davr qabilalari moddiy madaniyati” Toshkent-2010 5-6 betlar 5 – Исламов У И Средней Азии \\Афтатиров Док Дисс Новосибирск 1977 с 59 6 – Виноградов А В Оходники и рыболовы среднеазиатского междуречъя М 1981 с 59$

Zarafshon vohasi mezolit davri

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Zarafshon vohasi mezolit davri

O'xshash dokumentlar