Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.5MB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Декабрь 2023
Расширение pptx
Раздел Презентации
Предмет Биология

Продавец

Bohodir Jalolov

Жинс генетикаси. Белгиларнинг бириккан холда ирсийланиши. Геохронология ва вакт улчовлари. Ер тарихини аниклаш усуллари

ЖИНС ГЕНЕТИКАСИ. БЕЛГИЛАРНИНГ БИРИККАН ХОЛДА ИРСИЙЛАНИШИ. ГЕОХРОНОЛОГИЯ ВА ВАКТ УЛЧОВЛАРИ. ЕР ТАРИХИНИ АНИКЛАШ УСУЛЛАРИ. АРХЕЙ, ПРОТЕРОЗОЙ ВА ПОЛЕОЗОЙ ЭРАЛАРИ ВА УНДАГИ АСОСИЙ АРАМОРФОЗЛАР Ирсият Тирик организмнинг ўз белги ва хусусиятларини келгуси авлодларга ўтказиш, яъни наслдан - наслга бериш хоссасидир. Ирсият туфайли организмлар авлодларининг турғунлиги таъмин этилади. Ирсият организмларнинг ўзаро ва авлодлараро ўхшашлигининг асосий сабабчи омилидир. Шу билан бирга ирсият ҳар хил турларга мансуб организмлар белги ва хусусиятларидаги тафовутларнинг авлодлар оша сақланиб қолишини таъмин этади. Ирсият • Организм белгиларининг авлодлар оша турғунлигини таъмин этиш ирсиятнинг бир йўналишдаги фаолияти ҳисобланади. • Унинг иккинчи йўналишдаги фаолияти эса организмлар онтогенезининг маълум турғун тартибда кечишини, улардаги босқич ва фазаларнинг маълум тартибда кетма - кет намоён бўлишини, улардаги моддалар алмашинувининг характерини белгилашдан иборат. Ирсиятнинг хусусиятлари турғунлиги ўзгарувчанлиги Ўзгарувчанлик • Тирик организмнинг ташқи ва ички омиллар таъсирида ўзгарган белги ва хусусиятлар ҳосил қилиш хоссасидир. • Ўзгарувчанлик туфайли организмлар ўз аждодларидан ҳамда бирбирларидан белги ва хусусиятлари билан фарқ қиладилар. • Бунинг натижасида уларда хилма - хиллик (полиморфизм) намоён бўлади. Ирсият ва ўзгарувчанлик • Ирсият ва ўзгарувчанлик тирик организмнинг бир - бирига қарама - қарши, аммо ўзаро узвий боғлиқ бўлган хоссаларидандир. • Организмдаги барча генларнинг йиғиндиси генотип деб аталади. • Генотип – ген ва юнонча typos – из, тамға демакдир. • Организмларнинг индивидуал ривожланишида ҳосил бўлган белги, хосса, хусусиятларининг йиғиндиси эса фенотип деб юритилади. • Фенотип – юнонча phaino – кўрсатмоқ ва тип сўзларидан тузилган. • «Ген», «генотип», «фенотип» атамалари фанга 1909 йилда даниялик олим В.Иогансен томонидан киритилган. Ирсият ва ўзгарувчанлик • Организмларнинг энг муҳим хусусиятларидан бири бўлган ирсиятни тадқиқ қилганда қуйидаги икки тушунчани – ирсият ва ирсийланишни бир - биридан фарқлаш керак бўлади. • Ирсият – бу хосса, ирсийланиш эса – жараёндир. • Шу билан бирга ирсият қонуниятларини ирсийланиш қонуниятларидан ҳам фарқлай билиш лозим. • Генетик тадқиқотлар натижасида ирсийланиш қонунлари ҳамда улардан келиб чиқадиган ирсият қонунлари кашф этилади. Мендель қонунлари • Мендель қонунлари, Мендель кашф этган ирсият қонунлари деб юритилади. • Юқорида баён этилган мулоҳазаларга асосланиб, бу қонунларни ирсийланиш қонунлари деб аташ мантиқан тўғри бўлади. Мендель кашф этган ирсийланиш қонунларидан қуйидаги ирсият қонунлари келиб чиқади. Бу қонунлар қуйидагилар: организм белги ва хусусиятларининг ирсий асосини генлар ташкил этади ҳар қайси ген турли аллел (доминант ва рецессив) ҳолатда бўлади ирсият бирлиги бўлган генлар нисбатан турғун бўлади тана ҳужайраларида генлар жинсий ҳужайрадагига нисбатан икки ҳисса кўп бўлади Ирсийланиш • генетик ахборотнинг бир авлод организмларидан келгуси авлод организмларига узатилиши. • Бу жараён отаона белги ва хусусиятларининг ривожланишини таъмин этувчи ирсий бирлик – генларнинг жинсий ҳужайралар орқали келгуси авлодларга берилишидир. Ирсийланиш жараёни қуйидаги икки босқич орқали амалга оширилади: • 1. Генларнинг кейинги авлодларга ўтказилиши; • 2. Кейинги авлод организмларида ота-она генларининг фаолият кўрсатиб, белги ва хусусиятларнинг ривожланишини таъмин этиши. Ирсийланиш қонуниятларининг негизида молекуляр генетик механизм ётади. Генларнинг келгуси авлодларга берилиши қуйидаги жараёнлар орқали амалга оширилади: • а) ДНК молекуласининг репликацияси туфайли ДНК ва генларнинг кўпайиши; • б) жинсий ҳужайраларга ота-она ДНК лари ва генларининг икки ҳисса камайган ҳолда ўтиши; • в) гаметаларнинг қўшилишидан ҳосил бўлган зиготада оталик ва оналик ДНК лари ва улардаги генлар жамланиб, уларнинг сони икки ҳисса кўпайиб организм тури учун хос ҳолатга келиши. Ирсият • организмларнинг тана тузилиши ва функциясига оид белги ва хусусиятлари бўйича ҳамда муайян шароитда онтогенетик ривожланиш тартиби бўйича ирсий ўхшашлигини авлодлар оша таъмин этиш хоссасига айтилади. Белгиларнинг бириккан ҳолда ирсийланиши. Кроссинговер ходисаси • Тажрибаларда белгиларнинг мустақил равишда наслдан-наслга берилиши билан бир қаторда уларнинг богланган холатда группа булиб наслдан-наслга ўтиши ҳам аниқланган. • Хар бир хромосомада жуда кўп ген бўлиб, улар ўзаро бириккан холла шу хромосома билан бирга наслдан-наслга берилади. Агар генлар гомологик (ўхшаш) бўлмаган ҳар хил хромосомаларда бўлса, улар эркин бирикади ва мустақил холатда наслдан-наслга ўтади. • Генларнинг богланиш ҳодисасини ўрганиш генлар хромосомада изчиллик билан жойлашишини ва улар ўртасидаги масофани аниқлашга имкон беради. • Хар бир жуфт гомологик хромосомаларда жойлашган ва группа бўлиб наслдан-наслга ўтадиган генлар богланган генлар группасини хосил килади. • Генларнинг эркин ҳолда комбинацияланишини чекловчи, биргаликда наслдан-наслга ўтадиган генлар бириккан (богланган) генлар дейилади. Белгиларнинг бириккан ҳолда ирсийланиши. Кроссинговер ходисаси • Битга хромосомада жойлашган барча генлар богланган генлар группа- сини ташкил этади. • Ҳар бир богланган группанинг генлари бошқа группага боглик. бўлмаган (мустақил) холатда наслдан-наслга ўтади. • Бу ҳодисани 1906 йилда Б.Бэтсон ва Р.Пеннет ёввойи горох ўсимлиги устида ўтказган тажрибаларида кузатганлар. • Улар чанг доначасининг шакли ва гулнинг ранги билан фарқланадиган ўсимликларни чатиштириб, дурагайнинг иккинчи бўгинида (Ғ2 да) фенотип бўйича 9:3:3:1 нисбатда ажралиш содир бўлмаслигини аниқладилар. • Бу ҳодисанинг моҳияти Т.Морган ва унинг шогирдлари А.Стертевант, Г.Мюллер, К.Бриджеслар олиб борган катга илмий ишлар туфайли очиб берилди. • Генларнинг ўзаро богланган хилда наслдан-наслга ўтиши дрозофила пашшаси мисолида синчиклаб ўрганилди. • Бу пашшада кулранг тана (С) ва қисқа қанотлилик ( q) белгиларини ривожлантирувчи генлар бир хромосомада, кора тана (с) ва узун қанотлилик (Д) белгиларини ривожлантирувчи генлар эса бошка гомологик хромосомада бўлади. • Кулранг танали (С) ва қисқа канотли ( q) эркак пашша қора танали (с) хамда узун қанотли (Д) ургочи пашша билан чатиштирилса, дурагай пашшаларнинг биринчи бўгини кулранг танали ва узун қанотли бўлади. • Уларга ургочи пашшадан кора тана ва узун қанотлилик генларини сақловчи хромосома, эркак пашшадан эса кулранг тана хамда қисқа қанотлилик генларини сақловчи хромосома берилади. • Дурагай эркак пашша икки хил сперматазоид хосил килади: бирининг хромосомаси кулранг тана ва калта қанотлилик белгиларини бошқарувчи генга, иккинчисиники қора тана ва узун қанотлилик белгиларини бошкарувчи генга эга булади. • Агар дрозофила пашшасида белгиларнинг бундай эркак пашшалар кора танали ва калта канотли ургочи пашшалар билан чатиштирилса, уларнинг бўгинида икки хил пашшалар: кора танали, узун қанотли (50%), шунингдек, кулранг танали, калта канотли (50%) пашшалар тенг нисбатда хосил бўлади. • Шундай қилиб, икки жуфт ген бўйича тўлиқ богланиш бўлганда дурагайлар фақат икки хил организмлардан: кулранг танали, узун қанотли ва кора танали, калта канотлилардан иборат бўлади. Бу бирикиш генларнинг битта хромосомада бўлишига боглик. Мейозда улар тарқалиб кет- майди (бир-биридан ажралмайди) ва биргаликда наслдан-наслга ўтади. Битта хромосомадаги генларнинг уэаро богланиш конуни Морган конуни дейилади. ГЕОХРОНОЛОГИЯ ВА ВАКТ УЛЧОВЛАРИ. ЕР ТАРИХИНИ АНИКЛАШ УСУЛЛАРИ. • Bizning sayyoramiz taxminan 4,6 milliard yoshda. Ushbu uzoq davrda rivojlanish sharoiti va Yerning tashqi qiyofasi doimiy ravishda o'zgarib bordi: qit'alar va okeanlar o'zlarining tashqi ko'rinishini o'zgartirdi, iqlim isishi muzlik davri bilan almashinib turdi, o'simlik va hayvonlarning har xil turlari paydo bo'ldi va g'oyib bo'ldi. Geologik davr • Geologik davr - bu geologik tarixdagi uzoq vaqt (yuzlab milliondan bir necha milliard yilgacha), • uning chegaralari biosferadagi keng ko'lamli o'zgarishlar va uning shakllanish shartlari. Geologik davr • Geologik davr - bu geologik tarixning qisqaroq davri bo'lib, u ma'lum bir tarkibdagi jinslar hosil bo'lgan geologik davrning bo'linmasi. ЕР ТАРИХИНИ АНИКЛАШ УСУЛЛАРИ • Sayyora rivojlanishi bilan bog'liq barcha hodisalar tog 'jinslari qatlamlarida aks etadi. • Aynan shulardan ma'lum bir rivojlanish davrida Yerda qanday sharoitlar kuzatilganligini, er yuzida qanday hayvonlar va o'simliklar hukmronlik qilganini aniqlash mumkin. • Tog 'jinslarining aniq yoshini ularning kimyoviy tarkibi, paydo bo'lish tabiati, hayvon va o'simliklarning qolgan qoldiqlari va izlari bilan aniqlash mumkin. Olimlar Yerning geologik tarixini beshta geologik davrga ajratdilar arxey proterozoy paleozoy mezozoy kaynozoy • Arxeydan tashqari barcha geologik davrlarning nomlari bir xil "zoi" ildiziga ega, ya'ni yunoncha "hayot" degan ma'noni anglatadi. • Shunday qilib, geologik davrlarning nomlari Yerdagi hayotning rivojlanish bosqichlarini aks ettiradi. "Arxeya" tarkibida "zoi" ildizi mavjud emas, chunki uzoq vaqt davomida o'sha paytda hayot mavjud emas deb hisoblangan. Arxey - qadimgi hayot davri ("Archeos" - eng qadimiy) Paleozoy - qadimgi hayot davri ("paleo" - qadimiy) Mesozoy - o'rta hayot davri ("Meso" - o'rta ) kaynozoy - yangi hayot davri ("Kainos" - yangi) . Proterozoy – erta hayot davri ("Proteros" - boshlang'ich) Arxeya • "Arxeya" tarkibida "zoi" ildizi mavjud emas, chunki uzoq vaqt davomida o'sha paytda hayot mavjud emas deb hisoblangan. • Arxeya eng uzoq geologik davrlardan biridir. • Uning davomiyligi taxminan 1,5 miliard yil. • Ushbu davrda er qobig'i shaklandi - litosferaning yuqori qatlami, Yerning suv va havo qobig'i paydo bo'ldi. • Suv muhitida, ko'plab olimlarning fikriga ko'ra, hayot paydo bo'lgan. • Arxey ohaktosh konlari shundan dalolat beradi. Bu erda birinchi protozoa paydo bo'ldi - ko'k-yashil suv o'tlari va bakteriyalar. • Birlamchi atmosfera organizmlarning nafas olishiga yaroqsiz edi: u deyarli butunlay karbonat angidrid gazidan iborat bo'lib, unda kislorod yo'q edi. Proterozoy • Proterozoy - eng uzoq geologik davr (taxminan 2 milliard yil). • Ushbu davrda Yerda suv o'tlari, qurtlar, mollyuskalar va qisqichbaqasimonlar mavjud edi. • Olimlarning fikriga ko'ra, Proterozoyda atmosferadagi kislorod kontsentratsiyasi allaqachon 10% dan oshgan. Paleozoy • Paleozoy avvalgi geologik davrlardan sayyoradagi hayotning jadal rivojlanishi bilan ajralib turadi (taxminan 340 million yil). • Skelet organizmlari paydo bo'ldi - baliqlar, ulardan quruqlikka chiqishga muvaffaq bo'lgan birinchi amfibiyalar paydo bo'ldi. • Paleozoyning oxiriga kelib amfibiyalar, sudralib yuruvchilar va hattoki ibtidoiy sutemizuvchilar qirg'oqbo'yi hududlarida yashab, birinchi hasharotlar paydo bo'ldi. • Quruqlikdagi o'simliklar paydo bo'lib, ular kislorod chiqara boshladilar va nisbatan qisqa vaqt ichida erni daraxt ferns va otquyruq o'rmonlari qopladi. • Paleozoy oxiridagi muhim voqea ulkan superkontinent - Pangeaning shakllanishi edi. м ezozoy erasi • Taxminan 170 milion yil davom etgan mezozoy erasi flora va faunaning o'ziga xosligi bilan ham ajralib turadi. • Aynan o'sha paytda sayyorada ulkan sudralib yuruvchilar - dinozavrlar hukmronlik qilgan, ularning eng kattasi balandligi 12 metr va uzunligi 30 metrga etgan. • Ular barcha mumkin bo'lgan yashash joylarini egalab olishdi: dengizda kaltakesaklar mavjud edi, uchuvchi sudralib yuruvchilar - havoda uchib yurgan pterozavrlar va quruqlikda ko'plab o'txo'rlar va yirtqichlar yashagan. • Diplodokus og'irligi 100 tonnagacha bo'lgan eng yirik o'txo'r dinozavrlardan biri hisoblanadi. • Sayyoramizning butun tarixidagi eng mashhur va eng yirik yirtqichlardan biri bu tiranozavrdir. • O'simliklar qoplamasida ignabargli daraxtlar - archa, qarag'ay, sekoiya ustun bo'lgan. Sayyoramizning butun tarixidagi eng mashhur va eng yirik yirtqichlardan biri bu tiranozavrdir. Geologik davr oxirida ulkan sudralib yuruvchilar noma'lum sabab bilan yo'q bo'lib ketishdi. Eng mashhur versiyasi - bu zamonaviy Meksika ko'rfazi hududida ulkan meteoritning qulashi, bu atrof-muhit sharoitida global o'zgarishlarni keltirib chiqardi. KAYNOZOY DAVRI • Kaynozoy davri nafaqat eng yosh, balki eng qisqa vaqt hamdir, hozirgi paytda uning davomiyligi 67 million yil. • Bu davr hozirgi kungacha davom etmoqda. • Aynan kaynozoy davrida qit'alar va okeanlarning zamonaviy tasavvurlari shakllandi, zamonaviy o'simlik va hayvonot dunyosi paydo bo'ldi. O'simlik dunyosining asosiy xususiyati gulli o'simliklarning ustunligi, hayvonlar dunyosi - sutemizuvchilarning ustun tarqalishi va insonning tashqi ko'rinishi. Kaynozoy davri • Kaynozoy davridagi to'rtinchi davrda sezilarli sovish yuz berdi, bu tez orada Buyuk muzlash yoki muzlik davrining boshlanishiga olib keldi, uning izlari shu kungacha saqlanib qolgan. Muzlik o'simlik va hayvonot dunyosiga ta'sir ko'rsatdi: o'simlik va hayvonlarning ko'p turlari yo'q bo'lib ketdi, shu jumladan, Kaynozoy davri er massasining eng yirik aholisi bo'lgan mamontlar. • Эътиборингиз учун рахмат!

Жинс генетикаси. Белгиларнинг бириккан холда ирсийланиши. Геохронология ва вакт улчовлари. Ер тарихини аниклаш усуллари

Купить