Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	215.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Биология

Zoologiyaning rivojlanish tarixi va zamonaviy muammolari

Bir guruh olimlar suv havzalari-dengiz va okeanlar, daryo va ko’llarda
uchrovchi hayvonlarni o’rganadilar (N. M. Knipovich dengizini).
Zoologiya fanining rivojlanishida K. F. Rul’e (1814-1858) evolyusion
dunyoqarashning shakillanishida, N. A. Seversov (1827-1885) ekologiya va
zoogegografiya sohasida, K. M. Ber (1792-1876) embriologiya (hayvonlar
embrioning o’xshashligi to’g’risidagi qonunni ochdi). V. O. Kovalevskiy (1842-
1905) zoopoleantologiya sohasi bo’yicha, I. I. Mechnikov (1845-1916) va A. O
Kovalevskiy (1840-1901) evolyusion embriologiya va ko’p xo’jayrali
hayvonlarning kelib chiqishi bo’yicha qilgan ishlari nihoyatda katta ahamiyatga
ega.
Zoologiya sohasidagi tadqiqotlar miqyosi ayniqsa XX asrda yanada o’sdi.
Hayvonat dunyosini o’rganish rejali asosida va kompleks ravishda olib boriladigan
bo’ldi. Bu so h ada A. N. Seversov (evolyusion morfologiya). N. K. Kozlov
(genetika), E. N. Novlovskiy va N. A Xolodkovskiy (parazitologiya). K. I.
Skryabin’ (gel’mentologiya), V. A. Dogel (protistologiya va parazitlar
ekologiyasi), V. N. Beklemishev (solishtirma anatomiya). G. Ya. Bey-bienko
(entomologiya) va boshqa zoologlarning ilmiy maktablari katta yutuqlarni qo’lga
kiritishdi va muvaffaqiyat bilan o’z faoliyatlarini davom ettirishdi.
O‘zbekistonda zoologik tadqiqotlarning rivojlanishi.
Xalqimiz qadimdan biologik madaniy merosga ega bo‘lib kelgan. O‘rta
asrlarda O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso al-
Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va b.q.r.
tabiiy fanlarini rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar.
O‘rta Osiyoni tabiatini o‘rgangan olimlardan I.A.Seversov, A.N.Krasnov,
D.N. Kashkarov, E.R.Korovin maktablarini shakllanishida bioekologik yo‘nalish
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Kashkarov D.N, Zoxidov T.Z, Meklenburtsov R.N. o‘z ilmiy asarlarida O‘rta
Osiyo biotsenozlarini bioekologik nuqtai-nazardan tasvirlab berishgan.
18

XULOSA
Yer yuzidagi hayvonlar haddan tashqari turli-tumandir, va
taxminiy hisoblarga ko’ra ularning 2 mln. ga yaqin turi mavjud. Lekin Yer
tarixida o’tgan turli geologik eralar va davrlarda paydo bo’lib, yashab va ma’lum
o’zgarishlar ta’sirida o’lib ketgan hayvonlarning turlari 2,5-3 mln ga yaqin deb
qaraladi.
Ana shunday turli-tuman tuzilishda va ma’lum bir rivojlanish
bosqichida bo’lgan hayvonlarga Yerda o’zoq vaqtdan beri davom etib
kelayotgan tarixiy rivojlanish jarayonining mahsuli deb qarash kerak.
Tirik organizmlarning o’zgaruvchanlikka moyilligi tufayli ular dialektik
tarzda oddiy tuzilishdan murakkab tuzilishga, miqdor o’zgarishlarning sifat
o’zgarishlarga o’tish tomoniga qarab rivojlanib borgan. Bu esa o’z navbatida
ancha yuqori taraqqiy etgan hayvonlar guruhlarini paydo bo’lishiga olib
kelgan. Zoologiya fani hayvonlar evolyutsiyasini aynan ana shu nuqtai nazardan
tahlil qiladi. Bunday tahlil esa odamlarda, birinchi navbatda o’quvchida nazariy
jihatdan tirik tabiatga nisbatan dialektik-materialistik dunyoqarashni
shakllantirishda g’oyat katta ahamiyatga ega bo’ladi. O’rta Osiyoda
zoologiyaning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi o’z tarixiga ega. Bu
tarixni aslida XI asrning boshlaridan deb bilish kerak.
O`sha davrning buyuk va mashhur allomalari Abu Rayhon Beruniy
va Abu Ali Ibn Sinolarning ilmiy faoliyati va asarlarida ushbu fan o’z aksini
topgan. Abu Rayhon Beruniy (973-1043) o’zining «Hindiston»nomli asarida 100
turdan ortiq umurtqali va umurtqasiz hayvonlar haqida ma’lumotlarni yozib,
ularning yashash va tarqalish xususiyatlarini hamda ahamiyatini alohida qayd
qilgan. Abu Ali Ibn Sino (980-1037) «Kitob al qonun fit-tibb» (Tibbiyot
qonunlari) asarida esa odamning ovqat hazm qilish va ba’zi bir boshqa organlarida
parazitlik qiluvchi qoramol gijjasi, askarida, ostrisa va rishta kabi
33

Odamzod ibtidoiy rivojlanish davrlarida turli xil umurtqasizlar, baliqlar va sut
emizuvchi hayvonlarni ovlab hayot kechirgan bo‘lsa, keyinchalik ba’zi sut
emizuvchi hayvonlarni o‘ziga o‘rgatib, xonakilashtira borgan.
F. Engelsning ko‘rsatishicha mazkur hodisa, ya’ni hayvonot mahsuloti
(go‘sht, hayvon oqsili)dan foydalanish insonning shakllanishida ahamiyatga ega
bo‘lgan. Shuning uchun ham qadimgi davr odamlarida bir qancha hayvonlarning
tuzilishi, hayoti hatto ularning o‘zaro munosabatlari va xulq-atvori to‘g‘risidagi
ma’lumotlar to‘plana borganligi aniqlangan.
7

a) Odamlar oziq-ovqat sifatida turli - tuman qisqichbaqasimonlar,
mol l yuskalar ninatanlilar, yomgir chuvalvchangi har yili (M: 1963 yilda ) 66 mln
tonna (umumiy oziqlanadigan baliqlarning 10%) ovlanadi. Asalaridan asal olinadi.
b) Bezaklar tayyorlanadi: marvaridlar-brilliantlar, sadaflar boshqalar shular
jumlasidandir.
v) Kiyim - kechak sifatida foydalaniladi. Bundan 5000 yil oldin ipak
qurtidan pilla ishlab chiqarish (Xitoyda) yo’lga qo’yilgan.
d) Dori - darmon sifatida umurtqasiz hayvonlar zaharidan foydanilmoqda:
chayon, arilar, qoraqurt zahari.
e) Lak - buyoqlar olinadi: ba’zi mollyuskalar va h ashoratlardan qimmatbaxo
buyumlar olinadi.
f) Xalq medisinasida foydalanish: medisina zulugi, arilarga chaqirtirib
im munitet hosil qilish va boshqalar.
k) Qisjloq xo’jaligi zararkunandalari va parazit organizimlarga qarshi
kurashish, ularning tabiiy kushandalaridan foydalanish. Masalan: trixogramma,
oltinko’z, yaydoqchilar va boshqalar (bular biolaboratoriyalarda kupaytiriladi).
4. Umirtqasiz hayvonlar ilmiy tekshirish va o’quv mashg’ulotlari uchun
muhim ob’ekt sifatida xizmat qiladi (drozofilla pashshasi va boshqalar).
5. Yangi texnikaviy asbob-uskunalar yaratishda mu h im o’rin tutadi. Bionika
fanining yutuqlaridan foydalanish.
Umirtqasiz hayvonlarning ko’pchiligi qishloq xo’jaligi ekinlari va
o’rmonlarning eng xavfli zararkunandalari hisoblanadi. Er yuzida hosildorlikning
20% gacha yo’q bo’lishiga sabab bo’ladi.
Zoologiya fanining vazifalari:Umurtqasiz hayvonlarning 150 mingdan ortiq turi
parazitlar va kasallik tarqatuvchilar bo’lib, odam, hayvon va o’simliklar uchun eng
xavfli kasaliklarni keltirib charadi. Masalan: dizenteriya amyobasi lekshmannoz,
pashshaxo’rda, bezgak, kanalar va qon so’rar hashoratlar. Bu zararli vakillariga
qarshi biologik kurash tadbirlarini ilmiy ishlab - chiqarish zoologiya fani
vazifalaridan biridir. Hayvonlarning xilma-xilligi va yashash muhiti. Yer yuzida
9

Hozirgi zamon biologiya faniga asos solgan CH.Darvin evolyusion
ta’limotining vujudga kelishi (1859 y.) ilmiy materialistik zoologiya fanining
rivojlanishiga sabab bо‘ldi. Chunki bu ta’limot “hayvon va о‘simliklarning
turlarini bir-birlari bilan bog‘lanmagan holda yakka-yakka xudo tomonidan
yaratilganligi haqidagi dunyo-qarashlarga qattiq zarba berdi va biologiyani tо‘liq
ilmiy asosga qо‘ydi”.XIX asrning ikkinchi yarmi ilmiy materialistik zoologiyaning
rivojlanish davri bо‘ldi.
Darvin evolyusion nazariyasi asosida zoologiyaning taraqqiy etishi va
rivojlana borishida A. Uolles, T. Geksli, F. Myuller, E. Gekkel kabi G‘arbiy
Yevropa olimlari bilan bir qatorda mashhur rus olimlari A. O. Kovalevskiy va
V.O.Kovalevskiy, I.I Mechnikov, Bogdanov, Shevyakov, Zavarzin Xolodkovskiy,
Knipovich, Zernov, Pavlovskiy, Skryabin va boshqalar katta xizmat kо‘rsatdi.
26

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
___________ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA TA`LIM YO`NALISHI
____-BOSQICH ____-GURUH TALABASI
_________________________________NING
ZOOLOGIYA FANIDAN “ Zoologiyaning rivojlanish tarixi va
zamonaviy muammolari ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________

mana shu 4 ta tuzilish plani asosida yaratgan” deb ko‘rsatadi. Evolyutsiya
nazariyasiga tamomila zid bo‘lgan mazkur reaksion nazariya biologiyada CH.
Darvin ta’limoti vujudga kelgunga qadar hukm surdi. CH. Darvin ning
“ Turlarning kelib chiqishi” (1859 y) nomli mashhur asari maydonga kelishi bilan
hayvonot dunyosi materialistik izga solindi.
Umurtqasizlar xilma-xilligini chalkashtirmaslikni va tabaqlashni yana bir
yo‘nalishi – sistematik guruhlar, taksonlar o‘rtasidagi evolyutsion munosabatlarni
aniqlash, ya’ni “ evolyutsiya daraxti ” (shajara daraxti) tuzish hisoblanadi. M.:
Omarlar, krablar va krevetkalar umumiy kelib chiqishida shakllangan besh juft
lokomotor oyoqlarning bo‘lishi yaqin qarindoshlik belgisi sanaladi. Sistematik
guruhlarning evolyutsion tarixi – filogeniya, evolyutsion munosabatlarning chizma
tasviri esa – filogenetik daraxt (shajara daraxti) yoki kladogramma deb ataladi.
Kladogramma – ilmiy gipoteza sifatida doimo o‘zgaruvchan va o‘suvchan
xarakterga ega bo‘lib, taksonlar evolyutsiyasini – ular umumiy tuzilishi, kelib
chiqishi va boshqa xususiyatlari doirasida chizmada tasvirlaydi.
Bugungi kunda biologiyaning eng ko‘zga ko‘rinadigan yutuqlaridan biri bu
hayvonlarni tabiiy sistematik tabaqalarga (guruh yoki taksonlarga) ajratishdir. Bu
yangi metod – kladistik metod deb atalib, ya’ni organizmlarni evolyutsion yoki
qavm-qarindoshlik munosabatlari orqali taksonlarga ajratiladi. Filogenetik
munosabatlarni o‘rganish orqali tuzilgan grafik sxemalarda munosabatlarning
tasvirlanishi yoki aks etishi “filogenetik sistematika” – kladistika deb ataladi.
Hozirgi zamon kladistik metodi taksonlar o‘rtasida qavm-qarindoshlik
munosabatlarini aniqlashdan iborat. Bunda ham K. Linneyning tip, sinf, turkum
kategoriyalaridan foydalaniladi. Lekin bunda “ Р ”- Phylum – tip, “ С ” – Сlacc –
sinf, “O” – Order – turkum, “F” – Family- oila deb ataladi. Lekin bu harflardan
oldin S harfi yozilsa SP “katta takson”, s harfi yozilsa sP “kichik takson”, i harfi
`yozilsa iP “infra takson”deb o‘qiladi.
Hayvonot dunyosining tuzilishi, embrion taraqqiyoti, evolyutsion rivojlanish
tarixi va boshqa hususiyatlarning har tomonlama o‘rganilishi va ilgari noma’lum
sistema guruhlarga mansub bo‘lgan hayvonlarning topilishi yuqorida bayon etilgan
23

6 ta kategoriya birligidan tashqari tabiatda bir qancha yirik guruhlar borligi
imkoniyatini berdi. Hayvonot dunyosи - katta bo‘lim, kichik – bo‘lim, tip -
bo‘lim, sinf – turkum- oila – urug‘ – tur.
24

Bir qaraganda umurtqasizlar xilma-xilligi va soni oxiri yo‘qdek tuyuladi.
Lekin bu xima-xillik qaysidir umumiy o‘xshashlik tomonlari bilan oson
o‘rganiladigan mavzu bilan ifodalanadi. Hayvonot olamini guruhlash, tabaqalash,
( taksonlar) ga ajratish mavzulardan biri – ya’ni har bir taksonni “ tuzilish plani ”
( Bauplan ) orqali ifodalash, nomlash hisoblanadi. Bunga misol qilib
bo‘g‘imoyoqlilar taksonini olish mumkin. Bugungi kunda bo‘g‘imoyoqlilarga
kiruvchi bir necha yuz minglab turlar uchun: tana segmentlarga bo‘lingan,
lichinka o‘sishi vaqtida tashlaydigan tashqi –ekzoskelet va bo‘g‘imoyoqlar xosdir.
XVIII asr boshlariga kelib hayvonot dunyosini o‘rganishda ma’lum qat’iy
tartib va sistemani joriy etish zaruriyati yaqqol sezila bordi va shu zaruriyat
ta’sirida shved olimi К.Линней (1707-1778) ning “sun’iy sistema” deb ataluvchi
ancha qulay turkumlashtirish metodi vujudga keldi.
K. Linneyning 1735 yilda nashr etilga “Tabiat sistemasi” nomli kitobida
bayon etilgan mazkur hayvonot sistematikasiga asos etib TUR kategoriyasi
olingan. K. Linney ta’rifcha dunyodagi hayvonlar turlardan tarkib topgan. Har bir
tur – bir ota-onaning bolalari kabi bir-biriga o‘xshash bo‘lib, ular o‘zaro erkin
qo‘shila oladi, shu bilan birga naslli (ko‘paya oladigan) nasl bera oladi. Mazkur
ta’rifga muvofiq, masalan: ot bilan eshak erkin qo‘shilmaydi, erkin qo‘shilsa ham
nasl bera olmaydi.
Shu qoidaga muvofiq bir-biriga juda o‘xshagan turlar bir urug‘ (avlod)ga
birlashtiriladi. Masalan: it, bo‘ri, qashqir turlari bir-biriga o‘xshaydi, binobarin
ularni bitta itlar urug‘iga birlashtiriladi. O‘z navbatida bir-biriga har tomondan
o‘xshash urug‘lar mavjud. Masalan, itlar urug‘i sirtlonlar urug‘iga o‘xshash. Bu
o‘xshash urug‘lar oila deb ataladigan guruhlarga birlashtiriladi.
Ko‘p oilalar ham o‘zlarining hayotiy yo’nalishlari tuzilishlari bilan bir-
birlariga o‘xshagan, itlar, mushuklar, qunduzlar oilalari yirtqichlar turkumiga
birlashtirilgan.
Mazkur sistema hayvonlarning tashqi yaqqol ko‘ringan belgilariga
asoslanganligi uchun uni olimlar “Sun’iy sistema” deb ataydi, shu bilan birga K.
Linney sistemasida hayvon turlarini nomlarini lotin tilida va mazkur tur mansub
21

1-rasm.Zoologiya faning o`rganish obyekti.
Zoologiya bir qancha fanlardan tarkib topgan. Ulardan bir guruhi
hayvonlarning tuzilishi, ko‘payishi, rivojlanishi, yer yuzida tarqalishini, boshqalari
alohida guruhlarini o‘rganadi.
2-rasm.Issiq qonli hayvonlar
Odamzod hayotining dastlabki rivojlanishi, hayvonot dunyosi bilan
mustahkam bog‘langan holda borgan. Turli arxeologik qazilmalar odamzodning
rivojlanishi va hayotida turli xil hayvonlar katta o‘rin tutganligidan dalolat beradi.
6

2.3. HAYVONOT SISTEMATIKASINING ASOSLARI
XVIII asr boshlariga kelib hayvonot dunyosini о‘rganishda ma’lum qat’iy tartib va
sistemani joriy etish zaruriyati yaqqol sezila bordi va shu zaruriyat ta’sirida shved
olimi K.Linney (1707-1778) ning “sun’iy sistema” deb ataluvchi ancha qulay
turkumlashtirish metodi vujudga keldi.
K. Linneyning 1735 yilda nashr etilga “Tabiat sistemasi” nomli kitobida
bayon etilgan mazkur hayvonot sistematikasiga asos etib TUR kategoriyasi
olingan. K. Linney ta’rifcha dunyodagi hayvonlar turlardan tarkib topgan. Har bir
tur – bir ota-onaning bolalari kabi bir-biriga о‘xshash bо‘lib, ular о‘zaro erkin
qо‘shila oladi, shu bilan birga naslli (kо‘paya oladigan) nasl bera oladi. Mazkur
ta’rifga muvofiq, masalan: ot bilan eshak erkin qо‘shilmaydi, erkin qо‘shilsa ham
nasl bera olmaydi.
Shu qoidaga muvofiq bir-biriga juda о‘xshagan turlar bir urug‘ (avlod)ga
birlashtiriladi. Masalan: it, bо‘ri, qashqir turlari bir-biriga о‘xshaydi, binobarin
ularni bitta itlar urug‘iga birlashtiriladi. О‘z navbatida bir-biriga har tomondan
о‘xshash urug‘lar mavjud. Masalan, itlar urug‘i sirtlonlar urug‘iga о‘xshash. Bu
о‘xshash urug‘lar oila deb ataladigan guruhlarga birlashtiriladi.
Kо‘p oilalar ham о‘zlarining hayotiy yo’nalishlari tuzilishlari bilan bir-
birlariga о‘xshagan, itlar, mushuklar, qunduzlar oilalari yirtqichlar turkumiga
birlashtirilgan.
Turkumlar о‘z navbatida sinflarga birlashtirilgan.
Mazkur sistema hayvonlarning tashqi yaqqol kо‘ringan belgilariga
asoslanganligi uchun uni olimlar “Sun’iy sistema” deb ataydi, shu bilan birga K.
Linney sistemasida hayvon turlarini nomlarini lotin tilida va mazkur tur mansub
bо‘lgan urug‘ning nomi qо‘shib aytilishi joriy qilindi. Masalan: itlar turi - Canus-
canus (itlar urug‘iga kiradigan it) bо‘rilar turi canus Liris (itlar urug‘iga kiradigan
30

Qush nomlar lotin al’faviti va lotin tilida yuritilishini, hamda xalqaro nom sifatida
qabul qilinishini taklif etadi. Masalan: Odam askaridasi - Ascarius lumbricoides ,
cho’chqa askaridasi - Ascarius suum.
K. Linneyning ana shu ilmiy sistematikasidan keyin dunyo olimlari bir-birini
tushina oladigan bo’lishdi. Chunki bitta tur Masalan: ch o’ chqa as k aridasi -
Ascarius suum har bir davlatda o’z tillari bilan nomlanar edi. Natijada bitta tur
unlab, yuzlab nomlar bilan yurar edi. K. Linney ilmiy sistematika fanining
asoschisi sanaladi. Lekin u dunyoqarashi bo’yicha metafizikdir. Linney turlar
o’zgarmaydi, sistematik guruhlar o’rtasida bo’glanishlar yo’q deb aytadi.
Fransuz olimi J. Byuffon (1707-1768) o’z hayvonot dunyosiga doir barcha
ma’lumotlarni to’plab «Tabiat tarixi» degan 16 tomli asar yaratdi va unda birinchi
bo’lib turlarining o’zgarishi to’g’risida fikrini bildirdi.
Morfologiya, anatomiya va embriologiya fanlarining taraqqiyoti bilan
bog’langan holda hayvonlar sistemasi ustida ham ishlar olib borildi.
Jon Rey (1627-1705) fanga tur tushunchasini (takson) kiritdi va takson
(sistematik birlik) darajasiga kutardi.
Evolyutsion ta’limotning asoschilaridan bo’lgan fransuz olimi Jan Batist
Lamark (1744-1829) hayvonlar (ayniqsa umurtqasizlar) anatomiyasini o’rganish
bo’yicha ko’plab tadqiqot ishlarini amalga oshirdi va 1809 yili «Zoologiya
falsafasi» kitobini nashr etdi.
J. Lamark hayvonlar sistematikasi bo’yicha ishlab o’ziga ma’lum barcha
hayvonlar turlarini 6 ta bosqich va 14 sinfga bo’ldi.
I. bosqich.
1-sinf. Infuzoriyalar.
2-sinf. P oli p lar.
II. bosqich
3-sinf. Shu’lalilar.
4-sinf. Chuvalchanglar.
III. bosqich
5-sinf. H ashoratlar
13

ZOOLOGIYANING RIVOJLANISH TARIXI VA ZAMONAVIY MUAMMOLARI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………3
II.BOB. ZOOLOGIYA FANI PREDMETI MAQSADI AHAMIYATI
1.1. Zoologiya fani obyektlari va predmeti ………………………………………5
1.2. Zoologiya fani maqsadi , va vazifalari va ahamiyati … ………………………8
1.3. Zoologiya fanining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va shakllanishiga hissa
qo‘shgan olimlar …………………………………………………………………11
II.BOB.ZOOLOGIYA FANINING SHAKLLANISHI
2.1. Zoologiya fanining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi …………………….24
2.2. Zoologiya fanining soha va tarmoqlari ……………………………………...26
2.3. Hayvonot sistematikasining asoslari ………………………………………...28
XULOSA…………………………………………………………………………32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..34
2

chuvalchanglarning tuzilishi, organizmga zararli ta’siri, ularni organizmdan
chiqarish (haydash) yo’llari va nihoyat bunday gelmintoz kasalliklarini oldini olish
choralarini yozib qoldirgan. Ibn Sino umurtqali hayvonlarni ayniqsa sut
emizuvchilarni ichki organlari tuzilishini va bu organlarning funksiyalarini juda
yaxshi bilgan. O’rta Osiyo hayvonlari faunasini o’rganishda rus olimlarining
xizmatlari salmoqlidir.
XIX asrning ikkinchi yarmida N.A. Seversov (1827-1885) o’zining ilmiy
ekspedisiyasi jarayonida Orol dengizi atrofi, Ustyurt, shimoliy Qizilqum,
Pomir va Tyanshan tog’larida yashovchi umurtqali hayvonlarni, A.P.
Fedchenko (1844-1873) esa Zarafshon va Oloy vohalarida uchrovchi
umurtqasizlar faunasini o’rganish bilan bir qatorda, Namanganda birinchi bo’lib
rishta parazit nematodasini biologik xususiyatlarini ham o’rgangan. Ushbu
olimlarning O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonda zoolog olimlarning yetishib
chiqishida akademiklar K.I. Skryabin va Ye.N. Pavlovskiyning,
professorlar V.A. Dogel va A.A. Paramonovlarning ilmiy maktablarini roli
katta bo’ldi. O’zbek olimlarining to’ng’ich vakili akademik T.Z. Zohidov
(1906-1979) O’zbekistonning umurtqali hayvonlarini o’rganish, ularning
faunasini shakllanishi hamda atrof-muhitning turli omillariga moslashish
qonuniyatlarini o’rganish bo’yicha muhim ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirdi.
Uning 3 jilddan iborat
«Zoologiya ensiklopediyasi» (1951-1969), 2 jildlik «O’rta Osiyo tabiati
va hayvonlar olami» (1969-1971) nomli asarlari zoologiya fani uchun katta
hissa qo’shdi. Umurtqasiz hayvonlarni turli guruhlarini sistematikasi faunasi,
tarqalish qonuniyatlari, ularning amaliy ahamiyatini o’rganish bo’yicha
akademik A.T. To’laganovning (1908-1990) xizmatlari kattadir. A.T. To’laganov
O’zbekistonning madaniy va yovvoyi o’simliklarning nematodofaunalarini
o’rganishi jarayonida o’simlik va uning tuprog’ida 700 turdan ortiq
nematodalar tarqalganligini aniqlaydi. U o’z shogirdlari bilan birga
O’zbekistonning turli-tuman agrosenozlari va biogeosenozlarda 20 turdan
ko’proq parazit nematodalar bo’lishini isbotlab beradi.
34

6-sinf. O’rgamchaksimonlar
IV. bosqich
7-sinf. Qisqichbaqasimonlar.
8-sinf. Halqali chuvalchanglar.
9-sinf. M o’ ylov oyoqlilar.
10-sinf. M o l l yukalar .
V. bosqich
11-sinf. Baliqlar
12-sinf. Sudralib yuruvchilar.
VI. bosqich
13-sinf. Qushlar.
14-sinf. Sut emizuvchilar
Shunday qilib Lamark umurtqasiz hayvonlarni 10 ta sinfga,
umirtqalilarni esa 4 sinfa bo’ladi. Bu sistematika K. Linney sistematikasiga
nisbatan ilmiy va mukammallashgandir. (Linney umurtqasizlarni atiga 2 sinfga
bo’lga edi). J. Lamark birinchi marta hayvonlarni: umurtqali va umirtqasizlarga
bo’ladi. U turlar o’zgarmaydi xususidagi metafizik qarashlarga zarba berdi.
XVIII va XIX asr boshlarida hayvonot dunyosining xilma-xilligi va tuzilishini
har tomonlama o‘rganish va zoologik sistemani rivojlantirishga Spalantsani,
Byuffon, Sent-Iler, kabi G‘arbiy Yevropa olimlari va shuningdek Lomonosov,
Pallas, Volf, K. Ber va F. Rule kabi olimlar katta hissa qo‘shdilar. Nemis olimi
Gekkel’ biogenetik qonunchi kashf etdi.
XIX asr boshlarida fransuz olimi Jorj Kyuve (1769-1822) zoologiya faniga tip
kategoriyasini kiritdi va hayvonlar sistematikasini tuzdi.
U hayvonot olamini (1822) 4 ta tipga bo’ldi. Tiplarni esa sinflarga bo’ldi.
I tip um u rtqalilar.
1-sinf. Sut emizuvchilar.
2-sinf. Qushlar.
3-sinf. Sudralib yuruvchilar.
4-sinf. Baliqlar
14

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Zoologiya qisqacha ifoda etganda, hayvonlar
tо‘g‘risidagi fandir, aslida esa u hayvonlar dunyosining xilma-xilligi, tuzilishi,
hayoti, sistematik guruhlari о‘zaro qarindoshlik munosabatlari va kelib chiqishi
(filogeniyasi) hamda geografik tarqalishi tо‘g‘risidagi fandir. (grekcha, Zoo -
“hayvon”, Logos – “fan”).
Eramizdan bir mlyard yilcha muqaddam eng sodda shaklda paydo bо‘lgan
va uzoq davrlar mobaynida murakkab takomillanish jarayonlari asosida rivojlanib,
hozirgi davrda yer planetasining deyarli hamma qismini egallagan hayvonlar
dunyosi nihoyatda xilma-xildir. Hozirgi paytda turli muhitda yashayotgan va
о‘zining sodda yoki murakkab tuzilishi, yohud katta-kichikligi bilan bir-biridan
keskin farqlanadigan hayvonot dunyosi 1 mln 500 mingdan oshiqroq turni о‘z
ichiga oladi.
Odamzod hayotining dastlabki rivojlanishi, hayvonot dunyosi bilan
mustahkam bog‘langan holda borgan. Turli arxeologik qazilmalar odamzodning
rivojlanishi va hayotida turli xil hayvonlar katta о‘rin tutganligidan dalolat beradi.
Odamzod ibtidoiy rivojlanish davrlarida turli xil umurtqasizlar, baliqlar va sut
emizuvchi hayvonlarni ovlab hayot kechirgan bо‘lsa, keyinchalik ba’zi sut
emizuvchi hayvonlarni о‘ziga о‘rgatib, xonakilashtira borgan.
F. Engelsning kо‘rsatishicha mazkur hodisa, ya’ni hayvonot mahsuloti
(gо‘sht, hayvon oqsili)dan foydalanish insonning shakllanishida ahamiyatga ega
bо‘lgan. Shuning uchun ham qadimgi davr odamlarida bir qancha hayvonlarning
tuzilishi, hayoti hatto ularning о‘zaro munosabatlari va xulq-atvori tо‘g‘risidagi
ma’lumotlar tо‘plana borganligi aniqlanganligi mavzuning dolzarbligini asoslaydi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari : Mazkur kurs Ishida zoologiya faning
maqsad va vazifalari ha paydo bo`lish tarixi haqidagi ma`lumotlarni o`rganish
tahlil qilishni o`rgatishdan iborat. Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi
vaziflarni bajaramiz.
3

3). Shilimshiq terililar (mol l yuskalar).
4). H ashoratlar (o’rgamchaksimonlar, mol l yuskalar va boshqalar).
Arestotel’ hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirish va tarqalishi to’g’risida
ma’lumotlarni keltiradi.
Eramizning 23-79 yillarda yashab o’tgan italiyalik olim Gay Pliniy «Tabiiat
tarixi» nomli 37 tomli kitobida o’sha davrda ma’lum bo’lgan barcha hayvonlarni
ta’riflab berdi.
Din va xurofot hukm surgan O’rta asrlarda tabiatni o’rganish qat’yan man
qilinadi, ilm-fan nomoyondalari esa ta’qib ostiga olindi, jumladan zoologiya fani
sohasi bo’yicha ham.
XIV-XV asrlar (uyg’onish davri) da ilm-fan taraqqiyoti sohasida muhim
kashfiyotlar qilinadi. Ayniqsa bu sohada Evropa qit’asi olimlarining ishi namunali
edi. Naturalist T. Gesner ning (1516-1565) 17 tomli «Hayvonlar tarixi» asari paydo
bo’ldi va bu asar enseklopediya bo’lib xizmat qiladi.
Zoologiya fanining taraqqit etishida XVII asrda mikroskopning kashf etilishi
(1665) katta ahamiyatga ega bo’ldi. Golland olimi Antoni levenguk (1632-1723)
o’zi yasagan mikroskoplari yordamida birinchi marta oddiy ko’z bilan ko’rib
bo’lmaydigan bir ho’jayrali jonvorlarni (sodda hayvonlarni) kashf etdi va
«Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari» kitobini yozdi.
Hayvonot olamining zamonaviy sistemasi to’grisidagi ta’limot XVIII asrda
paydo bo’ldi. Bu ta’limotning asoschisi Sheved olimi Karl Linney (1707-1778)
hisoblanadi. U 1735 yili «Tabiat sistemasi» nomli kitobini nashr etdi (hayot
davrida 13 marta bosilib chiqdi). K. Linney 4208 tur hayvonlarni bilar edi.
Olim hayvonlar sistemasini tuzar ekan birinchi marta avlod, turkum va sinf
degan sistematik kategoriyalarni asoslab, fanga joriy etdi. O’ziga ma’lum bo’lgan
barcha hayvonlar turini 6 sinfga (sut emizuvchilar, qushlar, darrandalar, baliqlar,
h ashoratlar va chuvalchanglar) bo’ladi. K. Linneyning y’ani bir xizmati
hayvonlarni “qo’sh nom” bilan yuritishni, ya’ni “binar nomenklatura” ni joriy etdi.
Har bir hayvon turi ikki nom bilan - birinchi so’z avlod nomi bo’lib, bosh harf
bilan ikkinchi so’z esa turning nomi bo’lib kichik harf bilan yozilishini aytadi.
12

Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi FA O‘simliklar va hayvonot olami
genafondi instituti olimlari O‘zbekiston hayvonot olamiga bag‘ishlangan ishlarni
olib borganlar va bormoqdalar.
O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov,
va E.P.Korovin hisoblanadi. Ularning 1930 yillarda chop etilgan “Muhit va
jamoa”, “O‘rta Osiyo va Qozoston cho‘llarining turlari va ulardan xo‘jalikda
foydalanish istiqbollari”,” Cho‘ldagi hayot” asarlarining yaratilishi bo‘ldi.
O‘zbekistonda hayvonot olamini o‘rganish D.N.Kashkarov faoliyati bilan
boliq. U 1928 yilda AQSH ga bordi va bu erda biologiya jumladan zoologiya o‘sha
vaqtda ancha rivojlangan edi. U 7 oy yirik ekologlarning Adams, SHelvord,
Chepman, Grinell, Elli, Teyler, Forxis va boshqalarning ishlarini o‘rgandi va 12 ta
universitet, muzey va qo‘riqxonalar bilan tanishdi.
Uning davomchilari zoolog-olimlar akademiklar T.Z.Zoxidov,
A.M.Muhammadiyev, O‘zFA sining muxbir a’zolari V.V.Yaxontov,
M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov hayvonot olamining tadqiq qilishda izlanishlar olib
borganlar. Bu borada E.Gan, O.G.Davletshina, M.Qodirova, X.S.Solixboyev,
O.P.Bogdanov, G.I.Ishunin va b.q.r. ishlari ham tahsinga sazovar.
Bugungi kunda O‘zR FA O‘simliklar va hayvonot olami genafondi
institutining bir guruh zoolog olimlari hamda O‘zR FA muxbir a’zosi, prof.
D.A.Azimov boshchiligidagi olimlarning olib borayotgan ishlari mustaqil
Vatanimizda hayvonot olami ekologiyasining dolzarb muammolariga
bag’ishlangan
Zoologiya rivojlana borishi bilan bir qatorda uning ma’lum bo‘limlari:
hayvonot olamining tuzilishi, sistematik guruhlari, geografik tarqalish
qonuniyatlari yoki hayvon organlarining hayotiy yo’nalishlarini o‘rganadigan
ayrim zoologik fanlar vujudga kela boshladi. Shunday qilib zoologiya bir qancha
bilimlarni birlashtirgan fanlar sistemasiga aylandi.
Hayvonlarning tuzilishi va individ (embrion) rivojlanishini Morfologiya fani
tekshiradi.Morfologiya o‘z navbatida anatomiya, gistologiya, sitologiya,
19

Masalan, shu yo’sinda: protistologiya- sodda hayvonlar, gelmintologiya –
chuvalchanglar, entomologiya, malokalogiya ixtiologiya, ornitologiya,
mammalogiya fanlari vujudga kelgan.
Morfologiya -hayvonlarni tarixiy va individual rivojlanishi
jarayonida o’zgaruvchan yashash sharoiti ta’sirida shakllangan tashqi va ichki
organlarning shakli va tuzilishini o’rganuvchi fandir. Morfologiya fani tarkibiga
bir qator xususiy morfologikfanlarni, jumladan, organlarni tuzilishi va
ularning o’zaro nisbatini o’rganuvchi anatomiyani, turli-tuman hayvonlarning
organlari va ularning funksiyalarini o’zgarishini taqqoslab o’rganuvchi
solishtirma anatomiyani va nihoyat organ va to’qimalarni mikroskopik tuzilishini
o’rganuvchi gistologiya kabi fanlarni o’z ichiga oladi.
Embriologiya-hayvonlarni individual taraqqiyoti va uni yuzaga
keltiruvchi qonuniyatlarni o’rganadi. Fiziologiya-hayvonlar tanasida sodir bo’lib
turuvchi (ovqat hazm qilish, nafas olish, qon aylanish, ajratish, ta’sirlanuvchanlik,
ko’payish) hamda organizm bilan uni o’rab olgan tashqi muhit orasidagi
moddalar almashinuvi jarayonlarini o’rganadi. Organizm bilan tashqi muhit
orasidagi almashinuvda moddalarning kimyoviy tarkibi va uni o’zgarishini
biokimyo fani o’o’rganadi. Shunga binoan biokimyo fiziologiya bilan
chambarchas bog’liqdir. Ekologiya-hayvonlarni atrof muhit bilan biotik
va abiotik omillarga o’zaro munosabatlarini va o’zgaruvchan muhitlarga
moslasha olish xususiyatlarini o’rganadi. Sistematika-mavjud hayvonlarni turli-
tumanligini, ularni tabiiy sistemasini (klassifikasiyasini) tuzish bilan
shug’ullanuvchi fandir. Zoogeografiya-hayvonlarni yer yuzida geografik
tarqalishi qonu-niyatlarini o’rganadi. Paleozoologiya-o’tgan davrlarda yashab,
o’lib ketgan va hozirgi kunda yerning turli geologik qatlamlaridan
qazilma holida topilayotgan hayvonlarni tuzilishini o’rganadi.
Filogenetika -muayyan guruhlar va ularning turlarini tarixiy
rivojlanishini hamda ular orasidagi o’xshashliklar, xususiyatlar asosida
hayvonlarning o’zaro qon-qardoshligini o’rganadi. Etologiya-hayvonlarning hulq
atvori, odatlari, yurish turishi va turli jinslar hamda individlar orasidagi
28

hayvonlarning 2 mln ga yaqin turi tarqalgan. Quruqlik, havo, tuproq, suv havzalari
hayvonlar uchun asosiy yashash muhiti hisoblanadi. Parazit hayvonlar uchun esa
odam, hayvon va o‘simlik organizmi yashash muhiti bo‘ladi.
Hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirishi xususiyatlari muayyan muhitga
moslashgan. Masalan, suv hayvonlarining gavdasi suyri shaklda, oyoq lari
eshkakka aylangan. Quruqlikda yashovchi hayvonlarning tanasi yapaloq, oyoqlari
yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Yashash muhiti tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi
namlik, harorat, yorug‘lik va boshqalar ekologik omillar deyiladi.
• Hayvonlarning gavda o‘lchami har xil bo‘ladi. Ular qatorida og‘irligi 150
tonnaga yetadigan gigant kitlardan tortib faqat mikroskopda ko‘rinadigan,
uzunligi millimetrning o‘ndan bir, hatto yuzdan bir ulushiga teng keladigan
turlari ham bor.
Bundan tashqari hayvonot olamining taraqqiyot qonunlarini bilgan holda
himoya qilish (Qizil kitob), foydalilarini kupaytirish, eng zararlilarini nisbiy
cheklash, yangi-yangi zotlatini yaratish kabilardan iborat.
10

hashorotlar) dan kolleksiyalar to’pladi. A. P. Fedchenko O’zbekistonda, xususan
Samarqandda yashab birinchi bo’lib rishtaning biologiyasini o’rgandi va rishtaning
rivojlanish sikliga (oraliq xo’jayralari sifatida) siklopning qatnashishini isbotladi.
V. F. Oshanin (1844-1945) Oloy vodiysi, Zarafshon, Turkiston tizma
tog’lari va Pomir tabiatini tekshirib «Turkiston qandalalari» (1891) kitobini yozdi.
Asarda 700 dan ortiq turlari to’g’risida ma’lumotlar beradi. Uning tashabbusi bilan
1875 yili Toshkentda tabiat muzeyi tashkil etildi.
O’zbekiston faunasini (xususan gel’mentlarni) o’rganishda K. I. Skryabin
(1878-1972) ning xizmatlari kattadir.
XX asrning 20-30 yillarida Markaziy Osiyoda parazitar kasalliklar keng
tarqalgan edi. Bu sohada N. I. Xadukin (1896-1954), E. N. Povlovskiy (1884-
1965), K. I. Skryabin (1878-1972), L. M. Isayev (1868-1964) va boshqalar
parazitlarni o’rganish va tugatish sohasida ko’p ish qilishdi. Jumladan shaxsan L.
M. Isaev rahbarligi va ishtirokida O’rta Osiyoda rishta va bezgak kasalliklari
tugatildi.
O’zbekistonda zoologiya fanining rivojlanishi va mahalliy xalqdan ilmiy
kadrlarning etilishida 1920 yil tashkil etilgan Turkiston Davlat Universiteti beqiyos
katta rol o’ynaydi. Universitetda ishlagan yirik biolog olim A. L Brodskiy (1882-
1943) bir ho’ jayrali hayvonlarni o’rganadi. D. N. Kashqarov (1878-1941)
Markaziy Osiyoda ekologik tekshirishlarni boshlab berdi. Akademik T. Z. Zoxidov
Qizilqum hayvonlari ekologiyasini o’rgandi va zoologiya bo’yicha bir nechta
kitoblar yozdi.
Zoologiya sohasidagi tadqiqotlarning rivojlanish ayniqsa XVIII asrda
Rossiya fanlari akademiyasi (1725) va Moskva Davlat Universiteti (1755) tashkil
etilgandan keyin yana yuqori pog’onaga ko’tarildi. Qator ilmiy ekspedisiyalar
uyushtirildi, jumladan, P. S. Pallas (Povol’je). Sibir va Uralni, G. V. Stiller-Uzoq
Sharqni, K. M. Ber-Volga bo’yini, N. M. Prejival’skiy, A. P. Fedchenko va P. K.
Kozlov-Markaziy va O’ra Osiyo hududlaridagi hayvonlarni o’rganishib, juda ko’p
zoologiya kolleksiyalar yig’ilishadi va shu materiallar asosida ko’plab ilmiy asarlar
yoziladi. Masalan: P. S. Pallas «Rus osiyosi zoogeografiyasi» kitobini yozadi.
17

2.2. ZOOLOGIYA FANINING SOHA VA TARMOQLARI
Zoologiya rivojlana borishi bilan bir qatorda uning ma’lum bо‘limlari:
hayvonot olamining tuzilishi, sistematik guruhlari, geografik tarqalish
qonuniyatlari yoki hayvon organlarining hayotiy yo’nalishlarini о‘rganadigan
ayrim zoologik fanlar vujudga kela boshladi. Shunday qilib zoologiya bir qancha
bilimlarni birlashtirgan fanlar sistemasiga aylandi.
Hayvonlarning tuzilishi va individ (embrion) rivojlanishini Morfologiya
fani tekshiradi.Morfologiya о‘z navbatida anatomiya, gistologiya, sitologiya,
embriologiya, qiyosiy anatomiya, qiyosiy embriologiya, molekulyar biologiya
kabi qator fanlarga ajraladi.
Sistematika – hayvonot dunyosining sistematik takson guruhlari va ularning о‘zaro
qarindoshlik munosabatlarini о‘rganadi.
Filogeniya – har bir guruh vakillari о‘rtasidagi о‘zaro о‘xshashliklarni,
embrion taraqqiyoti hamda ularning qadimgi (paleontologik) avlodlarning tuzilish
hususiyatlari asosida turlarning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi masalasini
о‘rganadi.
Paleozoologiya - hayvonlarning toshga aylangan qadimgi qazilma avlodlari
va ular bilan hozirgi guruhlar о‘rtasidagi qarindoshlik (filogenetik) munosabatlarni
о‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Ekologiya - hayvon organizmlarini, ular yashab turgan organik muhit (о‘simlik va
boshqa hayvon turlari) va noorganik muhit о‘rtasidagi munosabatlar, moslanishini
о‘rganadi.
Fiziologiya - hayvon organlarining vazifalari va ularda kechadigan sheriklik
hodisalari va yo’nalishlarini aniqlash, tadqiq qilish bilan shug‘ullanadi.
Bulardan tashqari zoologiyaning ma’lum yo’nalishda tadqiqot ishlarini olib
boradigan maxsus sohalari shakllangan bо‘lib, ular har bir soha: bir tip yoki bir
sinfga mansub bо‘lgan hayvonlar guruhini har tomonlama chuqur о‘rganadi.
27

munosabatlarni o’rganadi. Ikkinchi guruhga, ya’ni xususiy zoologik fanlariga
qo’yidagilarni kiritish mumkin: Protozoologiya -bir hujayrali hayvonlar
haqidagi fan bo’lib, ularni tuzilishi, hayotiy yo’nalishlari hamda erkin
yashovchi va parazit turlarning hayot sikllarini o’rganadi. Gelmintologiya-
chuvalchanglarni tuzilishi, sistematikasi, hayot sikli va parazit turlariga nisbatan
profilaktik choralarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Entomologiya-
hasharotlar haqidagi fandir. Ushbu fan umuman hasharotlarni tuzilishi va hayotini
o’rganish bilan birga ular orasida mavjud bo’lgan qishloq xo’jaligi
zararkunandalariga nisbatan qarshi kurash choralarini ishlab chiqish bilan ham
shug’ullanadi.
Akarologiya-kanalar haqidagi fan. Ushbu fan ayniqsa chorvachilik va
tibbiyot bilan chambarchas bog’liqdir, chunki parazit va qonso’rar kanalar
uy hayvonlari va odamning qonini so’rishidan tashqari, yana turli-tuman invazion
va infeksion kasalliklarni qo’zg’atuvchilarini ham yuqtiradi: Malakologiya-
yumshoqtanlilar haqidagi fan bo’lib, ularni faunasi, sistematikasi va
bioekologik xususiyatlarini o’rganadi.
Xususiy zoologik fanlar qatoriga shuningdek ixtiologiya (baliqlar
haqida) gerpetologiya (amfibiyalar va reptiliyalar haqida), ornitologiya
(qushlar haqida) va teriologiya (sut emizuvchilar haqida) kabi fanlarni ham aytib
o’tish o’rinlidir. Zoologiya fani umumbiologik fanlar, jumladan botanika,
parazitologiya, genetika, biotexnologiya, bionika, kosmik biologiya
kabilar bilan, shuningdek tabiatshunoslik fanlari (ximiya, geografiya,
geologiya, fizika, matematika.
29

Zoologiya fanining taraqqiyotida rus olimlarining xizmatlari benihoyat
kattadir. Rossiyada hayvonlarni o’rganish bo’yicha ilmiy ishlar Pyotr I davridan
boshlangan. U chet mamlakatlardan turli hayvonlarning kolleksiyalarini keltirib,
zoologiya muzeyini tashkil qildi.
Rus olimlaridan birinchi bo’lib K. F. Vol’f (1734-1794) turlari o’zgarmasligi
to’grisida metafizik qarashlarga qarshi chiqdi va organlarni tuxum xujayradan asta
sekin o’sib rivojlanishi haqidagi o’zining enigenetik nazariyasini metafizik
nazariyaga qarama-qarshi quydi.
O’rta Osiyoda zoologiya fanini rivojlanishida Abu Ali bin Sino (980-1037)
o’zing «Kitob ash-shifo» asarida odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi
chuvalchanglar, ular keltirib chiqaruvchi kasalliklar, hamda ularni davolash
to’g’risida juda ko’p ma’lumotlarni keltiradi. U parazitlarni turlarga ajratib «katta
va uzun qurt», «dumoloq qurt», «qovoq urug’iga o’xshash qurt» deb nomlaydi va
nomlar hozirgacha ilmiy asarlarda saqlanib kelinmoqda. Ibn Sinoning asarlari K.
Linneyga ham ma’lum bo’lgan, shuning uchun ham Linney tasvirlagan
o’zsimliklarning biriga «Avis h enna» (Ibn Sino) deb nom q o’ ygan.
Zaxriddin Bobur (1483-1530) «Boburnoma» asarida hayvonlar to’g’risida
ilmiy ma’lumotdan keltiradi. Kitobda Hindistonda uchrovchi 60 dan ortiq
um u rtqali h ayvonlar to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Jumladan, hayvonlar
yashash muhitga qarab: quruqlik hayvonlari, suv yaqinida uchrovchi hayvonlar va
suv hayvonlariga ajratgan.
Yuqoridagi ma’lumotlardan aniq bo’ldiki, Markaziy Osiyo jumladan
O’zbekistonning hayvonat olami maxsus o’rganilgan emas. Faqat XIX asrning
ikkinchi yarmida rus sayo h atchisi va olimi Nikolay Aleksandrovich Seversov
hayvonlarni o’rganish ishini boshlab berdi. 1857-1879 yillari Tyan’shan va Pomir
tog’lari hamda, Qizilqum bo’ylab bir necha ilmiy ekspedisiyalar uyushtirib, u
erlarning hayvonlari va tabiatini o’rgandi.
Markaziy Osiyo hayvonat dunyosini o’rganishda tabiatshunos olim A. P.
Fedchenkoning hizmatlari juda kattadir. Olim 1868-71 yillari Oloy va Zarafshon
bo’ylab o’tkazilgan ilmiy ekspedisiyalarda 4000 dan ortiq hayvon turi (asosan
16

1.2. ZOOLOGIYA FANI MAQSADI , VA VAZIFALARI VA
AHAMIYATI
Ayni vaqtda hayvonlarning 2 mln dan ortiq fanga ma’lum bo’lsa shundan 1,5
mln dan ko’prog’ini umurtqasiz hayvonlar tashkil etadi.
Umurtqasiz hayvonlar eng qadimiy hayvonlar bo’lib, turli xil muhit
sharoitlarda yashashga muvofiqlashgan, suvda, tuproq va loylar orasida, er yuzida,
havoda uchraydi, shuiningdek boshqa tirik organizimlar (simbioz, parazit) ichida
yashaydi.
Umurtqasiz hayvonlarni tabiat va inson hayotidagi ahamiyati nihoyatda turli-
tumandir.
1. Tabiyatda modda almashinuvida - (tutli xil umurtqasizlar o’simliklar bilan
oziqlanib ularni mineral moddalarga aylantiradi (tuproq hosil bo’lishi, o’likxo’r
hayvonlar maydalaydi, ya’ni geterotrof organizimlar organik moddalar bilan
oziqlanadi). Tabiatdagi oziqa zanjiri - bu organik moddalar harakati demakdir.
2. Er yuzida okeanlarning cho’kindi sathi umurtqasiz hayvonlarning
qoldiqlaridan hosil bo’lgan foraminaferalarning (29% yoki 128,5 mln kv. km.
nurlilar - 3,4% marjon nolinlar - 3%) bulutlar, ninatanlilar, molyuskalar. Shunday
qilib, okeanlarning 36% yoki ye r qoplamining 25% um u rtqasiz hayvonlarnning
qoldiqlaridan tashkil topgan. Marjon p oliplardan riflar hosil bo’lgan. Avstraliya
qit’asi yonida 2300 km uzunlikdagi h ajmi 51 ming kv . km orollar sistemasi bunga
misoldir.
3. Yer qatlamlarining yoshini aniqlashda, yer osti qazilma boyliklarini
topishda umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari hal qiluvchi ma’lumotlarni beradi:
foraminaferalar, qisqichbaqasimonlarning chiganoqlari, bulutlar, marjon poliplar
va boshqalarning qoldiqlari neft va ko’mirlar topishda edifikator vazifasini o’taydi.
Tabiatdagi gulli o’simliklarning (yopiq urug’lilar) 80 % asosan hashoratlar
yordamida changlanadi (arilar, ikki qanotlilar, kanalar qo’ng’izlar va boshqalar).
Umirtqasiz hayvonlar inson uchun xizmat qiladi:
8

II.BOB.ZOOLOGIYA FANINING SHAKLLANISHI
2.1. ZOOLOGIYA FANINING PAYDO BО‘LISHI VA
RIVOJLANISH TARIXI
Zoologiya qadimgi fanlardan bо‘lib, bu fanga eramizdan ilgarigi 384-322
yillarda yashagan gretsiyalik olim, faylasuf Aristotel (Arastu) asos solgan. Arastu
о‘sha zamonda fanga ma’lum bо‘lgan 454 xil (tur) hayvonlarni tuzilishi hayoti va
tarqalishini sistema asosida bayon qilib bergan. Arastu asarlaridagi hayvonot
dunyosi sistemasi kо‘p jihatdan hozirgi sistemaga yaqin bо‘lib, unda hayvonlar;
qonlilar (umurtqalilar) va qonsizlar (umurtqasizlar) degan katta guruhlarga, bular
esa о‘z navbatida yana sakkizta kichik guruhlarga: tirik tug‘uvchi tо‘rt oyoqlilar
(sut emizuvchilar), tuxum quyuvchi ikki oyoqlilar (qushlar), tuxum quyuvchi tо‘rt
oyoqlilar (sudralib yuruvchilar) oyoqsiz tuxum quyuvchi jabralilar (baliqlar)
hashoratlar, qisqichbaqasimonlar kabilarga ajratgan. Arastuning zoologiyaga oid
asarlari о‘zining tо‘la va mazmunligi bilan, hatto XVIII asrda yozilgan asarlardan
ham ajralib turadi.
Uyg‘onish davrlarigacha jumladan о‘rta asr davrlarida ham zoologiyaning
rivojlanishida deyarli siljish bо‘lmadi. Barcha tо‘plangan ma’lumotlar sistemaga
solinib hikoya tarzida berilar edi. Bu paytda kelib Arastu sistematikasi unitilib
ketgan edi. Jumladan nemis olimi K. Gesnerning besh tomli “Zoologiya qomusi”
(XVI asr) shu tarzda yozilgan bо‘lib hayvonot dunyosi alifbo tarzida kо‘rsatilgan
edi.
Zoologiya fanining qaytadan rivojlanishi 1735 yildan, ya’ni mashhur shved
olimi K.Linneyning “Tabiat sistematikasi” nomli kitobining maydonga kelishi
bilan boshlandiki, bu kitobda ma’lum bо‘lgan hayvonlarning ancha qо‘lay bо‘lgan
sun’iy sistematika asosida о‘rganish metodlari ifodalangan edi.
XVIII va XIX asr boshlarida hayvonot dunyosining xilma-xilligi va
tuzilishini har tomonlama о‘rganish va zoologik sistemani rivojlantirishga
Spalantsani, Byuffon, Sent-Iler, J.B. Lamark, J. Kyuve kabi G‘arbiy Yevropa
olimlari va shuningdek Lomonosov, Pallas, Volf, K. Ber va F. Rule kabi olimlar
katta hissa qо‘shdilar.
25

1. Zoologiya fani obyektlari va predmeti
2. Zoologiya fani maqsadi , va vazifalari va ahamiyati .
3. Zoologiya fanining paydo bo‘lishi, rivojlanish tarixi va shakllanishiga hissa
qo‘shgan olimlar
4. Zoologiya fanining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi
5. Zoologiya fanining soha va tarmoqlari
6. Hayvonot sistematikasining asoslari
Kurs ishining tuzlishi : Kirish, 2 ta bob, 6 ta reja , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxati, hamda rasm va jadvallardan iborat.
4

vujudga kelgunga qadar hukm surdi. CH. Darvinning “Turlarning kelib chiqishi”
(1859 y) nomli mashhur asari maydonga kelishi bilan hayvonot dunyosi
materialistik izga solindi.
Hayvonot dunyosining tuzilishi, embrion taraqqiyoti, evolyusion rivojlanish
tarixi va boshqa hususiyatlarning har tomonlama о‘rganilishi va ilgari noma’lum
sistema guruhlarga mansub bо‘lgan hayvonlarning topilishi yuqorida bayon etilgan
6 ta sistema birligidan tashqari tabiatda bir qancha yirik guruhlar borligi
imkoniyatini berdi. Hozirgi paytda hayvonot dunyosi 23 ta tip 71 sinfga bо‘linadi.
Hayvonot dunyosi - katta bо‘lim, kichik – bо‘lim, tip - bо‘lim, sinf – turkum- oila
– urug‘ – tur.
32

embriologiya, qiyosiy anatomiya, qiyosiy embriologiya, molekulyar biologiya
kabi qator fanlarga ajraladi.
Sistematika – hayvonot dunyosining sistematik takson guruhlari va ularning
o‘zaro qarindoshlik munosabatlarini o‘rganadi.
Filogeniya – har bir guruh vakillari o‘rtasidagi o‘zaro o‘xshashliklarni,
embrion taraqqiyoti hamda ularning qadimgi (paleontologik) avlodlarning tuzilish
hususiyatlari asosida turlarning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi masalasini
o‘rganadi.
Paleozoologiya - hayvonlarning toshga aylangan qadimgi qazilma avlodlari
va ular bilan hozirgi guruhlar o‘rtasidagi qarindoshlik (filogenetik) munosabatlarni
o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Ekologiya - hayvon organizmlarini, ular yashab turgan organik muhit
(o‘simlik va boshqa hayvon turlari) va noorganik muhit o‘rtasidagi munosabatlar,
moslanishini o‘rganadi.
Fiziologiya - hayvon organlarining vazifalari va ularda kechadigan sheriklik
hodisalari va yo’nalishlarini aniqlash, tadqiq qilish bilan shug‘ullanadi.
Bulardan tashqari zoologiyaning ma’lum yo’nalishda tadqiqot ishlarini olib
boradigan maxsus sohalari shakllangan bo‘lib, ular har bir soha: bir tip yoki bir
sinfga mansub bo‘lgan hayvonlar guruhini har tomonlama chuqur o‘rganadi.
Masalan, shu yo’sinda: protistologiya- sodda hayvonlar, gelmintologiya,
entomologiya, malokalogiya ixtiologiya, ornitologiya, teriologiya kabi fanlar
vujudga kelgan .
Umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish nihotda beqiyos hayvonot olamini bilish
uchun katta yo‘l ochadi. Umurtqasiz hayvonlarning nihotda ko‘pligi va xilma-
xilligi ularga bo‘lgan dunyoqarashni lol qoldiradi va ilmiy kashfiyotlar qilishga
manbai bo‘lib xizmat qiladi. Umurtqasizlar yer yuzida mavjud bo‘lgan hayvonot
olami turlarining 99% ni tashkil etadi. Hozirgi kunda bir paytlar yer yuzida
yashagan umurtqasizlarni 1 mlndan ortiq turlari qayd qilinganligini hisobga olsak,
hayvonot olamining yerda yashagan va tarqalgan umumiy turlar soni 30 mln dan
oshadi.
20

bо‘ri) sherlar turi Felus leo – (mushuklar urug‘i – sher) Felis tigris – ( mushuklar
urug‘i yo’lbars)
Turlarni nomi urug‘ nomiga qо‘shilib aytilgani uchun bu qoidani “binar
nomenklatura” (ikki yoqlama yoki qо‘shaloq nomlanish) deb ataldi.
K. Linney tuzgan sistemaga solish qoidasi hayvonot dunyosini о‘rganish
uchun juda katta turtki bо‘ldi.
Shuning uchun ham “Tabiat sistemasi” 43 yil ichida 13 marta qayta nashr
etilib, tabiatshunoslarning asosiy qо‘llanma kitobiga aylangan edi. Shu bilan birga
yangi topilgan turlarning nomi ortib bordi. Agarda “Tabiat sistematikasi” ning
dastlabki (1735 yil) nashrida 4208 ta tur kо‘rsatilgan bо‘lsa uning sо‘ngi nashrida
hayvonot turlarining soni 20 mingdan oshib ketdi.
Keyinchalik hayvonlar sistemasi haqidagi fan rivojlana borib “tabiiy
sistemaga” yaqinlashtrildi. Bu sohada frantsuz olimlari J.B.Lamark, J.Sent-Iler va
J. Kyuvelarning xizmatlari katta bо‘ldi.
Mashhur olim J.B.Lamark (1744-1829 yil) umurtqasiz hayvonlarning
tuzilishi va ularning sistematik holatlarini aniqlash sohasida g‘oyaviy muhim va
katta ish qildi. Masalan: “Zoologiya falsafasi” asarida hayvonlar dunyosining 48 ta
sinfdan tashkil topganligini kо‘rsatdi va hayvonlarni umumrtqalilar va
umurtqasizlarga bо‘linishini aniqladi.
Jorj Kyuve esa XIX asr boshlarida yozgan zoologiyaga oid asarlarida esa tip
kategoriyasini joriy etishni kutarib chiqdi.
Tip kategoriyasining qо‘llanishi sistemani tabiiy turkumlanishga birmuncha
yaqinlashtirdi. Shunday qilib XIX asr boshlarida hayvonot sistemasi birmuncha
rivojlandi.
Endi u 6 kategoriya (guruh)dan tur, urug‘, oila, turkum, sinf, tiplardan
tashkil topdi.
J. Kyuve sistemasida 4 ta asosiy tip bor edi, bu 4 ta tip hayvonot
dunyosining 4 xil “yaratilish plani” deb, ya’ni “yaratuvchi xudo hayvonlarni mana
shu 4 ta tuzilish plani asosida yaratgan” deb kо‘rsatadi. Evolyusiya nazariyasiga
tamomila zid bо‘lgan mazkur reaksion nazariya biologiyada CH. Darvin ta’limoti
31

II tip. Yumshoq t anlilar.
1-sinf. Bosh oyoqlilar.
2-snif. Qanot oyoqlilar.
3-sinf. Boshsizlar.
4-sinf. Elka oyoqlilar.
5-sinf. Qorin oyoqlilar.
6-sinf. M o’ ylov oyoqlilar.
III tip. B o’ g’imlilar
1-sinf. H alqali chuvalchanglar.
2-sinf. Qisqichbaqasimonlar.
3-sinf. O’rgamchaksimonlar.
4-sinf. H ashoratlar.
IV tip. Shu’lalilar.
1-sinf. Igna tanli.
2-sinf. Chuvalchanglar.
3-sinf. Otuvchilar.
4-sinf. Poli p lar.
5-sinf. Infuzoriyalar.
Jami 19 ta sinfdan iborat. Kyuv’e metafizik bo’lganligi uchun turlar
o’zgarmaydi deb aytadi. Shuningdek o’zi tuzgan 4 ta tip o’rtasida bog’lanishlar
yo’q deb, hayvonot olamini bir biriga qarindoshligini inkor etadi. Ma’lumki
hayvonlar tabiiy sistematikasini tuzish, hayvonlar dunyosining tarixiy
rivojlanishini (filogenez) hamda har bir hayvonlar guruppasining kelib chiqishi
jihatdan ozmi ko’pmi qarindoshlar darajasini aks ettirish kerak. Zoologiya fanida
ana shunday evolyusion g’oyalar faqat mashhur ingiliz olimi Charlz Davrin (1809-
1882) ning «Tabiat tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chiqishi» (1859) asari
bosiblib chiqqandan so’ng tola-tukis o’z ifodasini topdi. Ch. Davrin organik
olamin evolyusion taraqqiyoti qonunlarini o’rganib, hayvonat olamini tabiiy
ravishda paydo bo’lganligini va rijovlanganligini o’z asarlarida isbotlab berdi.
Shundan keyingina haqiqiy tabiiy sistematikasi ishlab chiqish mumkin bo’ldi.
15

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966.
2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966.
3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y.
4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y.
5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989
6. B. А .Kuzn е tsov, A.Z.Ch е rnov, L.N.Katonova «Kurs zoologiya». M.1989 y.
7. A.M.Muhammadi е v «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1970.
8. S.A.Murodov, N.Axm е dov «Talabalarning bilimini r е yting va t е st bilan
aniqlash» bo’yicha «Zoologiya va tut ipak qurti biologiyasi» fanlaridan o’quv
uslubiy qo’llanma. T: 1997.
35

II.BOB. ZOOLOGIYA FANI PREDMETI MAQSADI
AHAMIYATI
1.1. ZOOLOGIYA FANI OBYEKTLARI VA PREDMETI
Zoologiya fanining asosiy o‘rganadigan obyekti va predmeti – Hayvonot
dunyosidir. Shuning uchun zoologiya fanining maqsadi va vazifalari – hayvonot
dunyosini planetamizda tutgan o‘rni, biosfera va insoniyat hayotidagi ahamiyatini
o‘rganishdan iboratdir.
Eramizdan bir yarim mlyard yilcha muqaddam eng sodda shaklda paydo
bo‘lgan va uzoq davrlar mobaynida murakkab takomillanish jarayonlari asosida
rivojlanib, hozirgi davrda yer planetasining deyarli hamma qismini egallagan
hayvonlar dunyosi nihoyatda xilma-xildir.
5

bo‘lgan urug‘ning nomi qo‘shib aytilishi joriy qilindi. Masalan: itlar turi - C anus-
canus (itlar urug‘iga kiradigan it) bo‘rilar turi Canus-lupus (itlar urug‘iga kiradigan
bo‘ri) sherlar turi Pelus leo – (mushuklar urug‘i – sher) Pelus tigris – ( mushuklar
urug‘i - yo‘lbars)
Turlarni nomi urug‘ nomiga qo‘shilib aytilgani uchun bu qoidani “binar
nomenklatura” (ikki yoqlama yoki qo‘shaloq nomlanish) deb ataldi.
K. Linney tuzgan sistemaga solish qoidasi hayvonot dunyosini o‘rganish
uchun juda katta turtki bo‘ldi.
Shuning uchun ham “Tabiat sistemasi” 43 yil ichida 13 marta qayta nashr
etilib, tabiatshunoslarning asosiy qo‘llanma kitobiga aylangan edi. Shu bilan birga
yangi topilgan turlarning nomi ortib bordi. Agarda “Tabiat sistematikasi” ning
dastlabki (1735 yil) nashrida 4208 ta tur ko‘rsatilgan bo‘lsa uning so‘ngi nashrida
hayvonot turlarining soni 20 mingdan oshib ketdi.
Keyinchalik hayvonlar sistemasi haqidagi fan rivojlana borib “tabiiy
sistemaga” yaqinlashtrildi. Bu sohada frantsuz olimlari J.B.Lamark, J.Sent-Iler
va J. Kyuve larning xizmatlari katta bo‘ldi.
Mashhur olim J.B.Lamark (1744-1829 yil) umurtqasiz hayvonlarning
tuzilishi va ularning sistematik holatlarini aniqlash sohasida g‘oyaviy muhim va
katta ish qildi. Masalan: “Zoologiya falsafasi” asarida hayvonlar dunyosining 48
ta sinfdan tashkil topganligini ko‘rsatdi va hayvonlarni umumrtqalilar va
umurtqasizlarga bo‘linishini aniqladi.
Jorj Kyuve esa XIX asr boshlarida yozgan zoologiyaga oid asarlarida esa tip
kategoriyasini joriy etishni kutarib chiqdi.
Tip kategoriyasining qo‘llanishi sistemani tabiiy turkumlanishga birmuncha
yaqinlashtirdi. Shunday qilib XIX asr boshlarida hayvonot sistemasi birmuncha
rivojlandi.
Endi u 6 kategoriya ( guruh )dan tur, urug‘, oila, turkum, sinf, tiр lardan
tashkil topdi.
J. Kyuve sistemasida 4 ta asosiy tip bor edi, bu 4 ta tip hayvonot
dunyosining 4 xil “яратилиш плани” deb, ya’ni “yaratuvchi xudo hayvonlarni
22

1.3. ZOOLOGIYA FANINING PAYDO BO‘LISHI,
RIVOJLANISH TARIXI VA SHAKLLANISHIGA HISSA
QO‘SHGAN OLIMLAR
Zoologiya fani ham, boshqa biologiya kabi, oz tarixiga ega. Zoologiya
qadimiy fanlardan hisoblanadi, sababi insoniyat paydo bo’lgandan buyon, uning
hayoti (ovqatlanishi, kiyinish va boshqalar) bevosita hayvonot olami bilan
bog’langan. Ibtidoiy jamoa davrida hayvonlar mahsulotidan foydalanish bilan
birga, ular hayvonlarni tuzilishi, yashash joylari, xulq-atvorlari va boshqa
xususiyatlarini bilishgan. Hatto hayvonlarga nom quyishgan, rasmlarini chzishgan.
Lekin hayvonlar haqida yozma ilmiy ma’lumotlar bizning eramizgacha yashab
o’tgan buyuk grek ensiklopedist olami Aristotel’ (Arastu) (384-322) asarlaridan
ma’lum. Aristotel’ 450 dan ortiq hayvonlar turini bilgan.
Uzining «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlarning paydo bo’lishi» kitoblarida
o’ziga ma’lum bo’lgan barcha hayvonlar turini ikkita katta guruhga bo’ladi.
1-guruppa - Qonli hayvonlar.
2-guruppa - Qonsiz hayvonlar.
Qonli va qonsiz hayvonlar o’z navbatida quyidagi 5 guruppachasiga
bo’linadi.
1). Bola tug’uvchi to’rt oyoqli junli hayvonlar.
2). Tuxum quyuvchi to’rt oyoqlilar (amfibiya va reptiliyalar).
3). Tuxum quyuvchi ikki oyoqli patlilar (qushlar).
4). Bola tug’uvchi oyoqsizlar, suvda yashab kislorod bilan nafas oluvchilar
(kitlar).
5). Tuxum q o’ yuvchilar, terisi silliq yoki tangachalar bilan qoplangan
(baliqlar).
Qonsiz hayvonlarni esa 4 guruppachaga bo’ladi:
1). Boshida oyoqlari bo’lgan yumshoq tanlilar (boshoyoqli mollyuskalar).
2). Yumshoq p o’ stlilar (qisqichbaqasimonlar)
11

Zoologiyaning rivojlanish tarixi va zamonaviy muammolari.

Купить