1-2 sinf oʻquvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda tarqatma materiallarning oʻrni - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	242.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

18 Sotish

1-2 sinf oʻquvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda tarqatma materiallarning oʻrni

Sotib olish

2 MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………… 3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA FIKRLASH
QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Fikrlash tushunchasi va uning psixologik-pedagogik asoslari…………………..5
1.2. Boshlang‘ich ta’limda fikrlashni rivojlantirishning didaktik asoslari…..….. …..13
I bob bo‘yicha xulosa
II BOB. TARQATMA MATERIALLAR VA ULARNING FIKRLASH
QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISHDAGI AHAMIYATI
2.1. Tarqatma materiallar tushunchasi, turlari va ularning imkoniyatlari……………
21
2.2. Fikrlashni rivojlantirishga yo‘naltirilgan tarqatma materiallardan foydalanish
metodikasi………………………………………………………………….………..29
XULOSA…………………………………………………………………….………38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..…………40
ILOVLAR……………………………………………………….…………………..43

3 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Zamonaviy ta’limda asosiy e’tibor o‘quvchining
faolligini oshirish, uni bilim olishning passiv ishtirokchisidan faol ishtirokchiga
aylantirishga qaratilmoqda. Bu esa o‘quvchining fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
orqali amalga oshadi. Fikrlash — shaxsning muammoli vaziyatga munosabat
bildirish, mavjud axborot asosida xulosa chiqarish, yangi bilimlarni mustaqil
o‘zlashtirish va uni amaliyotda qo‘llay olish salohiyatidir.
1-2-sinf o‘quvchilari ta’lim tizimiga endigina kirib kelgan, bilish qobiliyatlari
rivojlanish bosqichidagi bolalardir. Shu sababli bu bosqichda ularning fikrlash
qobiliyatini ongli, bosqichma-bosqich rivojlantirish katta ahamiyatga ega.
O‘quvchilar uchun taqdim etiladigan bilimlar mantiqiy fikrlashni, analiz va sintez
qilishni, umumlashtirish va farqlashni o‘rgatuvchi vositalar orqali berilishi kerak.
Tarqatma materiallar ana shunday vositalardan biri hisoblanadi. Ular:
o‘quvchilarning bilim olish faoliyatini jonlantiradi,
individual yondashuv imkonini beradi,
mustaqil fikr yuritishga undaydi,
tahlil qilish, solishtirish, xulosa chiqarish kabi fikrlash operatsiyalarini
rag‘batlantiradi.
Boshlang‘ich ta’limda tarqatma materiallardan foydalanish o‘quvchining intellektual
salohiyatini yuzaga chiqarishda, darsga bo‘lgan qiziqishini oshirishda, bilimni ongli
o‘zlashtirishda, fikrlash faoliyatini faollashtirishda alohida o‘rin tutadi.
Ta’limning yangi modelida o‘quvchi shunchaki tayyor bilimni eslab qoluvchi emas,
balki u bilan ishlovchi, uni tahlil qiluvchi va qo‘llay oluvchi subyektga aylanishi
zarur. Aynan shuning uchun boshlang‘ich ta’limda fikrlash qobiliyatini shakllantirish
vositasi sifatida tarqatma materiallarni o‘rganish va amaliyotda qo‘llash bugungi
kunda dolzarb masala hisoblanadi.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — 1-2-sinf o‘quvchilarining fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishda tarqatma materiallarning imkoniyatlarini aniqlash, ularni
amaliyotda qo‘llash metodikasini ishlab chiqish, o‘quvchilarning aqliy faoliyatini

4faollashtirishga qaratilgan topshiriqlar tizimini taklif etish hamda dars jarayonini
samarali tashkil etish bo‘yicha ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Vazifasi: Quyidagi vazifalarni hal etish orqali belgilangan maqsadga erishish
ko‘zda tutiladi:
Fikrlash tushunchasining ilmiy-nazariy asoslarini tahlil qilish, psixologik va
pedagogik yondashuvlar asosida izohlash;
Boshlang‘ich sinf (1-2-sinflar) o‘quvchilarining yoshga xos fikrlash rivoji
xususiyatlarini o‘rganish;
Tarqatma materiallarning mazmuni, shakllari, turlari va ularning ta’limdagi
funksiyalarini chuqur tahlil qilish;
Fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiluvchi topshiriq va mashqlarni shakllantirish,
ularni amaliyotga joriy etish uchun moslashtirish;
Tarqatma materiallardan foydalanishning samarali metodik uslublarini ishlab chiqish;
Dars jarayonida tarqatma materiallar asosida fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan faol
o‘quv metodlarini aniqlash (guruhli ishlar, interaktiv yondashuvlar, muammoli
savollar, aqliy hujum va boshqalar);
Tajriba-sinov ishlari orqali o‘quvchilarning fikrlash darajasiga tarqatma
materiallarning ta’sirini aniqlash;
Olingan natijalar asosida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar
ishlab chiqish.
Predmeti: 1-2-sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga
qaratilgan ta’limiy faoliyat va uni ta’minlovchi pedagogik metodlar, vositalar,
xususan, tarqatma materiallar asosidagi o‘qitish jarayoni.
Obyekti :Boshlang‘ich ta’lim tizimida, xususan, 1-2-sinf o‘quvchilari bilan olib
boriladigan dars mashg‘ulotlarida tarqatma materiallardan foydalanish amaliyoti,
ularning fikrlash faoliyatiga ta’sir etish darajasi hamda o‘quvchi shaxsining
intellektual rivoji bilan bog‘liq pedagogik faoliyat.

5 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA FIKRLASH
QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Fikrlash tushunchasi va uning psixologik-pedagogik asoslari
Bugungi kunda ta’lim mazmunining yangilanishi, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash,
tahlil qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini shakllantirishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida — ya’ni 1-2-sinflarda
o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini rivojlantirish ularning kelajakdagi intellektual
o‘sishi, ijtimoiy moslashuvi va muvaffaqiyatli ta’lim olishi uchun mustahkam
poydevor hisoblanadi. Shunday sharoitda o‘quv jarayonini mazmunli tashkil etish,
darsda interfaol metodlar va samarali didaktik vositalardan, xususan, tarqatma
materiallardan foydalanish o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtirishda
muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Fikrlash tushunchasi va yosh xususiyatlari
Fikrlash — bu insonning muammoni hal etish, borliq hodisalari va jarayonlari
o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash, yangi bilimlarni egallashdagi ongli aqliy faoliyatidir.
Psixolog olimlarning ta’kidlashicha, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tahliliy va sintez
asosidagi fikrlash faoliyatini endi-endi shakllantiradi. Bu bosqichda quyidagi fikrlash
shakllari ustunlik qiladi:
Obrazli (tasviriy) fikrlas h — rasm, rang, shakl orqali tahlil qilish;
Amaliy fikrlash — tajriba va harakat orqali bilishga asoslanadi;
Boshlang‘ich mantiqiy fikrlash — solishtirish, guruhlash, umumlashtirish.
Fikrlash jarayoni o‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri tashkil etilganda va tarqatma
materiallar kabi vositalar bilan boyitilganda samarali rivojlanadi.
Tarqatma materiallar va ularning imkoniyatlari
Tarqatma materiallar — bu dars jarayonida o‘quvchilar bilan individual,
juftlikda yoki guruhda ishlash uchun tayyorlangan topshiriq, test, rasm, sxema,
diagramma, krossvord, muammo va mantiqiy savollar to‘plamidir. Ular darsda
quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
O‘quvchini mustaqil fikrlashga undaydi;
O‘rganilayotgan mavzuni chuqur tahlil qilish imkonini beradi;

6Fikrlash operatsiyalarini (taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish) shakllantiradi;
O‘quvchida muammo yechishga qiziqish uyg‘otadi;
O‘quv jarayonini jonlantiradi, interfaol tus beradi.
Masalan, matematikada “Qaysi son yetishmayapti?”, “Ketma-ketlikni davom ettir”
kabi topshiriqlar bolada mantiqiy izlanish ehtiyojini shakllantiradi.
Tarqatma materiallardan foydalanish usullari
1-2-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda tarqatma materiallar quyidagi shakllarda
qo‘llaniladi:
Rasmli topshiriqlar
Masalan, “Qaysi rasm ortiqcha?”, “Rasmga mos jumlani tanlang” kabi savollar
obrazli fikrlashni faollashtiradi.
Krossvordlar va jumboqlar
So‘z topish, harf qo‘yish, yashirin so‘zlarni ochish orqali o‘quvchi tahliliy va
so‘z boyligini namoyon etadi.
Mantiqiy masalalar
“Bir o‘yinchoq 2 000 so‘m, 3 tasi necha so‘m bo‘ladi?” kabi masalalar sabab-oqibatni
tushuntirish, xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
Rangli kartochkalar bilan ishlash
Guruhlash, solishtirish va tartibga solish kabi topshiriqlar.
Juftlikda yoki guruhda ishlash
O‘zaro muhokama orqali fikr almashish va qaror qabul qilish o‘rganiladi.
Amaliy natijalar
Amaliy kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, tarqatma materiallardan muntazam
foydalaniladigan sinflarda o‘quvchilarning quyidagi ko‘nikmalari sezilarli darajada
rivojlanadi:
Mustaqil ishlash qobiliyati;
Tahliliy fikrlash;
Muammoli vaziyatga yondashuv;
Qiziqish va izlanishga tayyorlik;
Og‘zaki va yozma fikr ifodalash malakasi.

7Shuningdek, o‘qituvchi uchun ham bu vositalar darsni diferensiallashtirish, har bir
o‘quvchiga individual yondashuvni qo‘llash imkonini beradi.
1-2-sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini rivojlantirish — ularning shaxsiy
intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun poydevor hisoblanadi. Bu
jarayonda tarqatma materiallar muhim vosita sifatida ta’lim samaradorligini oshiradi.
Ular o‘quvchini faollashtiradi, fikr yuritishga undaydi, qiziqtiradi, mustaqil qaror
qabul qilishga o‘rgatadi. Shuning uchun ham zamonaviy boshlang‘ich ta’limda
o‘qituvchilarning ushbu vositalardan maqsadli va metodik asoslangan holda
foydalanishlari zarur.
Bugungi tezkor o‘zgarayotgan jamiyatda har bir insondan mustaqil fikrlay
olish, muammolarga o‘z qarashini bildira olish, ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish
kabi kompetensiyalar talab qilinmoqda. Bunday sifatlarni shakllantirish esa ta’lim
jarayonining ilk bosqichidan, aynan boshlang‘ich ta’lim davridan boshlanadi.
Ayniqsa, 1-2-sinflar — bu o‘quvchilarning maktabga moslashish, fikrlash faoliyati va
shaxsiy kompetensiyalarining shakllanish davridir. Shu sababli, bu davrda berilgan
ta’lim nafaqat bilim bilan cheklanmasligi, balki o‘quvchining aqliy, ruhiy va ijtimoiy
salohiyatini ochib berishi kerak.
Ushbu jarayonda o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Fikrlash faolligini rivojlantirish uchun esa ta’lim mazmuni, metodikasi va
vositalarining mosligi talab qilinadi. Tarqatma materiallar ana shunday vositalardan
biri sifatida o‘quvchilarning bilish jarayonini individual va interaktiv tarzda tashkil
etishga xizmat qiladi.
1-2-sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari
1-2-sinf o‘quvchilari 6-8 yosh oralig‘ida bo‘lib, ularning fikrlash jarayoni hali yetarli
darajada rivojlanmagan bo‘ladi. Ularning kognitiv (bilish) faoliyati quyidagi
xususiyatlarga ega:
Obrazli (tasviriy) fikrlash ustun – ular rasm, shakl, rang asosida tafakkur qiladi;
Qisqa muddatli diqqat – uzoq vaqt davomida bir xil faoliyatga jam
bo‘lolmaydi;
Ko‘rgazmalilikka moyillik – mavzuni vizual tasvirlar asosida tushunadi;

8Aqliy harakatlar sekin va bosqichma-bosqich shakllanadi – umumlashtirish,
taqqoslash, guruhlash kabi operatsiyalar endi o‘rganilmoqda;
O‘yin faoliyati bilan bog‘liq o‘rganish – bolalar o‘yin orqali yaxshiroq anglaydi va
xotirada saqlaydi;
Rag‘bat, qiziqish, faol ishtirok zarur – topshiriqni bajarishda motivatsiya muhim.
Demak, bu yoshdagi o‘quvchilarga bilim berishda ularning psixologik rivojlanish
xususiyatlarini e’tiborga olish, darslarni jonli, qiziqarli, ko‘rgazmali va interaktiv
shaklda tashkil etish zarur. Bunda tarqatma materiallar muhim vosita sifatida e’tirof
etiladi.Tarqatma materiallarning afzalliklari
Tarqatma materiallar orqali darsni quyidagi yo‘llar bilan boyitish mumkin:
Individuallashtirilgan yondashuv – har bir o‘quvchining tayyorgarlik darajasiga qarab
material tanlash;
Aktiv bilish faoliyati – bolalar faqat tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi bo‘ladi;
Mustaqil fikrlashni shakllantirish – har bir topshiriqni o‘z fikri bilan bajarish;
O‘z-o‘zini baholash imkoniyati – o‘quvchi o‘z javobini tekshiradi;
O‘yin orqali o‘rganish – krossvord, labirint, kod topish, shakl to‘ldirish orqali bilim
olish.
Darsda qo‘llaniladigan tarqatma materiallar turlari (1-2-sinflar uchun mos)
Rangli rasmli kartochkalar – hayvonlar, mevalar, sonlar, harflar bilan ishlash;
Qisqa hikoyalar asosida savollar – o‘qish darslarida matn asosida xulosa chiqarish;
Matematik jadval va sonlar qatori – sonlarni topish, ketma-ketlikni aniqlash;
Sxemalar va diagrammalar – mavzularni tahlil qilishda foydalaniladi;
Muammoli vaziyatlar – masalan: "Bolaga 3 ta olma va 2 ta nok berildi. Qaysi meva
ko‘p? Nechta meva bor?";
Xaritachalar, labirintlar – yo‘nalishni topish, makoniy tasavvurni rivojlantirish;
Krossvord va rebuslar – til va mantiqiy fikrlashni birlashtiradi.
1-2-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda tarqatma materiallardan foydalanish:
O‘quvchilarni darsga jalb etadi;
Ularning fikrlash faoliyatini faollashtiradi;
O‘rganilgan mavzuni ongli o‘zlashtirishni ta’minlaydi;

9Dars jarayonini jonlantiradi, o‘quvchini markazga chiqaradi.
Shu sababli, har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z fan yo‘nalishi bo‘yicha
didaktik materiallar to‘plamini shakllantirishi, uni dars rejasi asosida bosqichma-
bosqich qo‘llashi maqsadga muvofiqdir. Tarqatma materiallar nafaqat darsda, balki
uyga vazifa sifatida, mustaqil ish, baholash vositasi yoki o‘yinli mashg‘ulot sifatida
ham foydalanilishi mumkin. Jahonda uzluksiz ta'lim tizimining barcha bosqichlarida
ta'lim oluvchilarning ijodiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, o'z-o'ziga ishonchni
tarkib toptirish, fikr yuritishdagi mustaqillik va o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish
qobiliyatini rivojlantirishga katta ahamiyat qaratilmoqda. Ayniqsa, boshlang'ich sinf
o'quvchilarida ijodiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirishga yo'naltirilgan ta'lim
ta'minlash, aralash ta'lim (blender learning) tamoyili asosida ta'lim oluvchilarning
mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, o'qitishning samarali usullarini ishlab
chiqish muhim dolzarblik kasb etadi. Mazkur jarayonda shaxsiy faoliyat tajribasiga
asoslangan tarbiya texnologiyalaridan samarali foydalanish hamda o'qituvchilarning
kasbiy-pedagogik madaniyati darajasi muhim o'rin tutadi.
Yoshlarda Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-
oqibatlilik, mas'uliyatlilik, bag'rikenglik, huquqiy madaniyat, innovatsion va ijodiy
fikrlash, mehnatsevarlik kabi muhim fazilatlarni bolalikdan boshlab bosqichma-
bosqich shakllantirish [1] uzluksiz ma'naviy tarbiya jarayonining asosiy vazifalari
sifatida belgilangan. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda pedagog xodimlarning
intellektual sifatlari hamda kasbiy mahoratini yanada rivojlantirish, ta'lim va tarbiya
resurslaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Shaxs tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi, o'quvchilarda ijodiy fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi respublikamiz hamda qator xorijlik pedagog-
psixolog olimlar tomonidan ilmiy tadqiq etilgan.
Mamlakatimiz olimlaridan A.A.Abduqodirov, F.T.Otabayeva,
M.Tashpulatova, M.Qulaxmetova, R.Ibragimov, Ch.T.Shakirova, M.Ismailovlarning
ijodiy tasavvur va uni rivojlantirish, o'quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini
shakllantirish, talabalarda sanogen tafakkurni rivojlantirish bo'yicha ishlarini e'tirof
etish mumkin. Shuningdek, umumiy o'rta ta'lim maktablarining boshlang'ich

10sinflarida o'qitishning turli jihatlari B.R.Adizov, Sh.Nurullayeva, F.Xo'jjiyevalar
tomonidan o'rganilgan bo'lsa, E.G'oziyev, R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova,
V.Karimova, R.Sunnatova kabi psixolog olimlar tomonidan inson tafakkuri va
fikrlash jarayoni muammosining psixologik xususiyatlari o'rganilgan.
Ijodiy tasavvur va xayolni rivojlantirish - fikrlashni shakllantirish yo'lidagi muhim
qadamdir. Tasavvur - insonning dunyoni akslantiruvchi yoki bo'lajak faoliyati
jarayonini hamda uning natijasini oldindan aytib beruvchi obrazlarni yaratishning
psixologik xususiyatidir.Ijodiy tasavvur - yangini yaratish bilan bog'liq yuksak
darajadagi tasavvurdir.Tasavvurning asosiy vazifasi - kutilayotgan natijani uni
amalga oshirgunga qadar takdim etishdir. Tasavvur yordamida bizda xech qachon
mavjud bo'lmagan yoki hozirgi paytda mavjud bo'lmagan ob'ekt, vaziyat, shart obrazi
shakllanadi. Aqliy masalalarni yechish mobaynida biz qandaydir axborotlardan
foydalanamiz. Shunday vaziyatlar bo'ladiki, uni bir qiymatli yechish uchun mavjud
darajadagi noaniq masalalar deb yuritiladi. Vaziyatning noaniqligi juda katta
bo'lganda tasavvur bilishni ta'minlaydi.Pedagogik texnologiyalar turli pedagogik
muammo, masala va misollarni yechishni ta'minlovchi o'qitish tizimining shakl, uslub
va yo'llarini izlash natijasida paydo bo'ladi. O'quv-tarbiya jarayonida to'g'ri qo'llangan
pedagogik texnologiyalar barcha ta'lim sohalarida o'quvchilarning alohida
qobiliyatlarini, aqli, xotirasi, sezish va emotsional xususiyatlarini hamda sifatlarini
rivojlanishini, shuningdek, o'quvchi va o'qituvchining o'quv ishini tashkil etishni
takomillashtirishni ta'minlaydigan yo'nalishga egadir. Barcha pedagogik
texnologiyalarning umumiy maqsadi eng kam vaqt, vosita, jismoniy va intellektual
kuch sarflagan holda avvalo, o'qitishda (tarbiyada) kafolatlangan natijaga erishish;
ikkinchidan, ularni takrorlanishi va ishlab chiqaruvchanligidir. Shu bilan birga,
pedagogik texnologiyalar o'zlarining maxsus maqsadlariga ham ega bo'ladi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining ijodiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishda
quyidagi o'qitish texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq:
Adaptiv o'qitish texnologiyalari. Maqsadi - o'quvchilarga mustaqil ishlash, o'z-o'zini
nazorat qilish usullariga, tadqiqot faoliyati, mustaqil ishlash ko'nikmalarini

11rivojlantirish va takomillashtirish, muayyan maqsadga yo'naltirilgan bilim olishlari va
ushbu asosda o'quvchining ijodiy fikrlashini shakllantirishga qaratilgan.
Integrallashgan o 'qitish texnologiyalari. Maqsadi - o'quvchilarning o'qishga nisbatan
qiziqishini rag'batlantirish, aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish, integrallashgan
bilimlarini boyitish. Bilimlarni to 'liq o 'zlashtirishga yo 'naltirilgan o 'qitish
texnologiyalari. Maqsadi - barcha o'quvchilarni bilim, ko'nikmalarni o'zlashtirishda
hamda ularni qo'llashda yuqori natijalarga erishishga o'rgatishdan iborat.
Muammoli o'qitish texnologiyasi. Maqsadi - o'quvchilarning intellectual faolligini
rag'batlantirish, fikrlash jarayonini, aqlning individual xususiyatlarini rivojlantirish;
o'quvchilarning ichki o'quv motivlarini, aqliy faoliyat usullarini, ularning ijodiy
qibiliyatlarini shakllantirish; muammoning yechimini mustaqil izlash ko'nikmalarini
hosil qilishdir. Shu bilan birga o'quvchilarda nostandart ijodiy fikrlashni
shakllantirishdan iborat bo'lib hisoblanadi.
Bugun jahon ta'lim tizimida ijodiy jarayonni katta sondagi, turli yangi g'oyalarni
izlash, ijodiy fikrlash va uni rivojlantirishning intellektual qurollari uslublaridan
foydalanishning qo'llab-quvvatlanishi avj olmoqda. Hozirgi kunda bunday
uslublarning ko'plab turlari mavjud. Quyida jahonda eng taniqli va hozirgi kunda
ta'lim va tarbiya tizimida ko'p qo'llanilayotgan yangi g'oyalarni izlash, ijodiy fikrlash
va uni rivojlantirishning intellektual qurollari safidan joy olgan uslublarning umumiy
xarakteristikalarini keltiramiz:
Fikrlashni psixologik faollashtirish uslublari ijodiy yechimlarni va yangi biznes
g'oyalarni topishga to'sqinlik qiladigan, muammoni ko'proq har taraflama qarab
chiqishga to'sqinlik qiladigan fikrlashning psixologik inersiyasini yuqotishga
qaratilgan. Bu uslublar g'oyalarning sonini yetarlicha ko'paytirishga imkoniyat beradi
va ushbu jarayonning unumdorligini oshiradi. Qarama-qarshilik mavjud bo'lgan
murakkab va nostandart ijodiy masalalarni yechish uchun bu uslublarning samarasi
kamroq. Eng keng tarqalgan psixologik faollashtirish uslublari qatoriga: aqliy xujum,
teskari aqliy xujum, kemalik kengash, fokal ob'ektlar uslubi, sinektika, analogiyalar
usullari, RVS operatori, g'oyalar anjumani, kichik odamchalar, assotsiatsiyalar
marjoni va metaforalar, oltita shlyapalar, kouching va boshqa uslublarni kiritish

12mumkin. Tizimlashtirilgan izlash uslublariga: nazorat savollar ro'yxati, morfologik
tahlil, funksional tahlil, Metchett funksional loyihalash, fokal ob'ektlar,
assotsiatsiyalar marjoni va metaforalar, ko'p karrali ketma-ket sinflashtirish, optimal
shakllar sintezi, tizimli iqtisodiy tahlil va elementli konstruktiv yechimlarni ishlash,
besh nima uchun va boshqa shu kabi uslublarni kiritish mumkin. Yo'naltirilgan izlash
uslublariga: R.Koller izlashli konstruksiyalashning funksional-fizik uslubi, Ijodiy
masalalarni yechish nazariyasi (TRIZ-IMEN) kabi uslublarni kiritish mumkin.
G'oyalarni izlash uslublarini ichidan alohida boshqarishga oid usullariga: oltita sigma,
sifatli boshqarishning yettita qurollari, sifatli nazoratning yettita asosiy qurollari,
AVS-tahlil, tejamkorlikdagi ishlab chiqarish, PDPC - Process Decision Program
Chart (Qarorlar qabul qilish jarayoni), diagramma (blok-sxemasi), nazorat varaqasi,
Delfi, sochilgan diagramma, qarindoshlik diagrammasi, aloqalar diagrammasi, Pareto
diagrammasi, Gistogrammalar, Isikavi diagrammalari, nazorat xaritalari, ustivorliklar
matritsasi, Kano modeli, autsorsing, parallel muhandislik ishlanmasi, siyosatni
yoyish, xatolarni himoyalash, qo'rinishlar va rad etishlar oqibatining tahlili, ABC,
benchmarking, Taguti, strelkachilik diagramma, strelkachilik xaritalar va boshqa shu
kabi uslublarni kiritish mumkin.Yuqorida nomlari keltirilgan uslublarning har biri
ijodiy masalalarning yechimini, odatda odam o'z hayot faoliyatida foydalanadigan
"sinab ko'rish va xato qilish" uslubi yordamida izlashni yengillashtirish maqsadiga
ega. U yoki bu guruhga kiradigan uslubdan foydalanishning maqsadga muvofiqligi
yechilayotgan masalani murakkabligiga bog'liq. Xulosa o'rnida aytishimiz mumkinki,
boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijodiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishning
pedagogik shart-sharoitlari, ijodiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga doir
zamonaviy yondashuvlar mazmuni hamda unga ta'sir etuvchi omillar, boshlang'ich
sinf o'quvchilarida ijodiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish jarayonini tashkil
etishning alohida metodik tizimi maxsus tadqiq etilmagan. Mazkur jihatlar
boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijodiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish yuzasidan
ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo etadi.

131.2. Bo‘shlang‘ich ta’limda fikrlashni rivojlantirishning didaktik asoslari.
Didaktik o’yinlar o’quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy va ijodiy fikrlash, tadqiq
qilish, hisoblash, o’lchash- yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish,
mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, axloq-odob
ko’nikmalarini shakllantirish, nutq o’stirish, til o’rgatish, yangi bilimlar o’rgatish
va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’yinlarga ajratiladi.
Demak, boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’qitishda didaktik o’yinlardan amalda
foydalanish orqali boshqa usullar yordamida erishish qiyin bo’lgan ta’limtarbiyaviy
maqsadlarni amalga oshirish ko’zda tutiladi. Turli o’quv fanlariga oid didaktik
o’yinlar mavjud bo’lib, ular shu fanlarni sifatli o’rgatish maqsadlariga
xizmat qiladi.
Umumiy o’yinlar nazariyasiga ko’ra, mavjud barcha o’yin turlarini tasniflashda
ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va xarbiy o’yinlarga
ajratiladi. Bularning orasida didaktik o’yinlar ta’lim-tarbiya vazifalarini amalga
oshirish imkoniyatini berishi bilan alohida o’ringa ega. Quyida, didaktik o’yin
texnologiyalari amalga oshiriladigan ayrim noana’naviy
dars shakllariga to’xtalib o’tamiz: Ishchanlik o’yini darsi - dars mavzusi bo’yicha
masalalarni hal etish jarayonida o’quvchilarning faol ishtirok etishini ta’minlash
orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish mashqi. Rolli o’yin darsi - dars mavzusi
bo’yicha masalalarni o’rganishda o’quvchilarga oldindan ma’lum rollarni taqsimlash
va dars jarayonida shu rolni bajarishlarini tashkil etish asosida bilimlarni
mustahkamlash darsi.
Teatrlashtirilgan dars - dars mavzusi bilan bog’liq sahna ko’rinishlari tashkil
etish orqali dars mavzusi bo’yicha chuqur, aniq ma’lumotlar berish darsi.
Kompyuter darsi - tegishli o’quv fani bo’yicha dars mavzusiga doir kompyuter
materiallari (multimedia, virtual o’quv kursi va shu kabilar) asosida o’tiladigan
dars.
Kim oshdi savdosi darsi - o’quv fani ayrim bo’limi bo’yicha bilimlarni xar bir
o’quvchi qanchalik ko’p bilishini namoyish etish darsi.
Yarmarka darsi - dars mavzusini bo’laklar bo’yicha oldindan o’zlashtirgan

14o’quvchilarning o’zaro muloqot asosida sinfga qiziqarli tushuntirish orqali
o’tiladigan dars.
Formulalar darsi - o’quvchilarning formulalarni puxta o’zlashtirishlari
bo’yicha
turli o’yinlar shaklidagi mashqlar o’tkazish darsi.
“Sud” darsi - o’quvchilar bilan dars mavzusiga mos «sud» jarayonini tashkil
etish orqali yangi mavzuni tushuntirish darsi.
Kontsert darsi - dars mavzusini sahnalashtirgan holdagi kontsert shaklida
ifodalash mashqlari bo’lib, o’quvchilarni faollashtirish va bilimini
mustahkamlash imkoniyatini beradi.
“Tergovni bilimdonlar olib boradi” darsi - dars mavzusini oldindan puxta
o’rgangan o’quvchilar yordamida qiziqarli savol-javoblar, kichik guruhlarda
ishlash asosida keltirilgan ma’lumotlarni isbotlab, tushuntirish mashqlari bo’lib,
bunda o’quvchilar dars mavzusini o’zlashtirib, eslab qolishlari uchun qulaylik
yaratiladi.
Integral (integratsiyalashgan) dars — bir nechta fanlarga doir va
integratsiyalash uchun qulay bo’lgan mavzular bo’yicha tashkil qilingan dars
bo’lib, o’quvchilarning turli fanlarga qiziqishlarini orttirib, ta’lim jarayonidagi
faolliklarini ta’minlaydi.
Bunday darslar o’quvchilarga fanlararo bog’liqlikni o’rgatish orqali ularda olam
tuzilishining ilmiy asoslarini to’liq idrok etish, ilmiy dunyoqarashlarini
shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
“Mo’jizalar maydoni” darsi — o’quvchilar bilan o’tkaziladigan qiziqarli o’yin
bo’lib, turli savollarga belgilangan vaqt davomida to’g’ri javoblar topish va
g’oliblarni rag’batlantirish orqali o’quvchilarda fikrlash, topqirlik, ziyraklik va
bilimlarini kengaytirib borish sifatlarini shakllantiradi [16, 36-b.].
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’qitish jarayonida didaktik o’yinlarni amalda
qo’llash shart-sharoitlarini quyidagicha belgilashimiz mumkin:
- didaktik o’yinlarni tanlashda ishtirokchilarning yoshi, bilimi va
tarbiyalanganlik darajasi hisobga olinadi;

15- har bir didaktik o’yin mashg’ulotlariga o’ziga xos xavfsizlik talablari qo’yiladi.
Bu xavfsizlik talablariga to’liq rioya qilinishi har bir tashkilotchining doimiy
e’tiborida bo’lishi lozim.
Bundan tashqari o’qituvchilar bir didaktik o’yin uchun sarflanadigan vaqt
miqdorini to’g’ri belgilash va unga rioya qilishning o’ziga xos asoslarini bilish va
darsning maqsadiga muvofiq qo’llash talab qilinadi.
Didaktik o’yin turlarini tanlash mezonlari:
- ishtirokchilar tarkibi bo’yicha-o’g’il bolalar, qiz bolalar, o’smirlar, katta
yoshdagilar uchun o’yinlar;
- ishtirokchilar soni bo’yicha-yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh, sinf
jamoasi, raqobatdosh komandalar, sinflararo va ommaviy o’yinlar;
- o’yin jarayoni bo’yicha - fikrlash, o’ylash, topag’onlik, harakatlar, musobaqa
va boshqalarga yo’naltirilgan o’yinlar;
- vaqt me’yori bo’yicha-dars, mashg’ulot vaqtining reja bo’yicha ajratilgan
qismi, o’yin maqsadiga erishguncha, g’olib yoki g’oliblar aniqlanmaguncha davom
etadigan va boshqa o’yinlar Shuni ta’kidlash lozimki, o’qituvchi dars jarayonida
didaktik o’yinlardan foydalanar ekan, buning uchun albatta o’yin mazmun-
mohiyatidan kelib chiqib eng zarur vositalarni tanlay bilishi kerak. Chunki, zaruriy
vositalar didaktik o’yin samaradorligini ta’minlaydi. O’qituvchilar didaktik
o’yinlarni tashkillashtirishda ular uchun ishlatiladigan har bir material bilan ishlash,
ulardan tegishli didaktik vositalarni tayyorlash hamda xavfsizlikni ta’minlash
texnologiyalarini puxta bilishlari va rioya qilishlari lozim.
Chunki didaktik vositalarning sifati, ko’zda tutilgan maqsadlarga mosligi,
qulayligi va ulardan to’g’ri foydalanish mashg’ulotlar samaradorligini oshirishga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi.Hozirgi kunga kelib pedagogik faoliyatda nostandart darslar va
ulardan foydalanish haqida tez-tez fikr yuritilmoqda. Nostandart darslarning bosh
g’oyasi o’quvchilarning o’quv-biluv jarayoniga, o’quv mehnatiga qiziqish, xohish,
istaklarini ko’zlash orqali o’quv jarayonini tashkil etishdir. Nostandart dars
sahnalashtirilgan dars mashg’ulotlari bo’lib, uning tizimlari ham turli ko’rinishda
bo’lishi mumkin. Nostandart darslarga qarashlar ham turlicha, ayrimlar uni o’quv

16jarayonini demokratlashtirish, erkinlashtirish deb ta’kidlasalar, ayrimlar pedagogik
printsiplarga rioya qilinmagan holat deb qaraydilar.
Pedagogik adabiyotlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, bunday zamonaviy dars
turlari juda xilma-xil. Bu kabi zamonaviy darslarni maqsadlari, vazifalari, o’tish
metodikalariga ko’ra quyidagicha nomlash mumkin: ishchanlik darslari,
matbuotkonferensiya darslari, musobaqa darslari, KVN tipidagi darslar,
teatrlashtirilgan darslar, maslahat darslari, kompyuterli darslari, kichik guruhli
darslar, o’zaro birbirini o’qitish darslari, ijodkorlik darslari, auktsion darslar,
o’quvchilar tomonidan tashkil qilinadigan darslar, hisobot darslari, ijodiy hisobot
darslari, formulali darslar, ko’rik-tanlov darslari, binar darslar, o’yinga asoslangan
darslar, “Sud” darslari, “Haqiqatni izlab” darslari, ma’ruzali darslar, konsert darslari,
dialogli darslar, “Rolli o’yinlar” darslari, “Konferensiya” darslari, seminar darslar,
integrallashgan darslar, ekskursiya dasrlari, innovatsion darslar, zakovat darslari,
ilmiy–fantastik kitoblar ustida ishlash, o’ylab top (evrika), o’yinchoqlar yordamida
dars o’tish, eksperimental dars o’tish, bahs-munozara darslari.
Nostandart darslar tashkiliy usullari, o’tkazish metodlariga ko’ra o’quvchilar
ehtiyojiga mos tushadi. Chunki bunday darslar qat’iy reglamentli darslardan ko’ra
o’quvchilar ruhiyatiga yaqinroq bo’ladi. Shuning uchun o’qituvchilar nostandart
darslardan o’z o’rnida foydalansalar foydadan holi bo’lmaydi. Quyida bir qancha
nostandart dars shakllarining mazmuniga to’xtalib o’tamiz.
1. Konferentsiya darsi. O’quvchilarning ijodiy ishlashga ko’mak beruvchi
usullardan biri, maktablarda konferentsiya darsini tashkil etish va o’tkazishdir.
Konferentsiya darsi quyidagi yo’nalishda bo’ladi: a) an’anaviy shaklda konferentsiya
darsi; b) maxsus mavzuni ilmiy jihatdan o’rganish; v) kasbga qiziqtirish darsi.
Konferentsiya darsi o’quvchilarning kitob ustida mustaqil ishlashga, olam
yangiliklari bilan tanishtirish va o’quvchilarning bilish faoliyatini kengaytirishga
katta yordam beradi. Konferentsiya darsining muvaffaqiyatli o’tishi
uning sifatiga, tayyorgarlik darajasiga bog’liq. Bunday tayyorgarlikka quyidagi
bosqichlar kiradi: 1) konferentsiya darsining vazifalari va unda muhokama
qilinadigan savollar doirasini aniqlash; 2) o’qituvchining tegishli adabiyotlarni

17o’rganishi; 3) o’quvchilar o’rtasida ma’ruzani to’g’ri taqsimlash; 4) o’quvchilar
uchun qo’shimcha moslamalar berish. Konferentsiya darsining mavzusi shunday
tanlanishi kerakki, u birinchidan qiziqarli, ikkinchidan, uni atroflicha va chuqur
o’rganishga erishish, uchinchidan, mavzuning ijtimoiy ahamiyati yoritib berilishi
lozim. 2. Seminar darsi. O’quvchilarda mustaqil bilim olish va kitob ustida ishlash
ko’nikmasini hosil qilishda seminar darsi yaxshi natija beradi. Seminar darsi hozirgi
zamon talabiga javob beradigan dars turlaridan biri bo’lib, o’quvchilarni
mustaqillikka o’rgatadi, qo’shimcha adabiyotlar, jurnallar, ommabop kitoblar,
ma’lumotnomalardan foydalanishga odatlantiradi. O’quvchi o’rgangan materiallarini
xulosalash, texnika va turmushga bog’lash, muammoli savollarni to’g’ri hal qilishda
ijodiy yondashishga harakat qiladi.
4. Ilmiy-fantastik adabiyotlar ustida ishlash. Mazkur mavzu o’quvchilarning
ijodiy fikrlash qobiliyatini oshirish va kitob ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini
hosil qiladi. Ilmiy-fantastik kitob ustida ishlash o’quvchilarning bilim doirasini
kengaytirishga yordam beradi.
5. O’yinchoqlar yordamida dars o’tish. Interfaollikni oshirishda ba’zi
mexanik, elektr va elektron o’yinchoqlar muhim rol o’ynaydi. Bolalarning
atrofmuhitni o’rganishida katta yordam beradi. Ayniqsa, matematika, fizika, rus tili,
xorijiy tillar va mehnat darslarida tayyor yoki o’quvchilarning o’zlari yasagan
o’yinchoqlarni namoyish qilishlari ularning bilim olish jarayonini tezlatadi va texnika
fanlariga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi.
6. Eksperimental dars. O’quv jarayonini jonlashtirish hamda o’quvchilarning
mustaqil ish olib borishini ta’minlashda tajribaviy dars o’tish metodi yaxshi natija
berishi bilan birga ularning tadqiqiy ko’nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
O’quvchilar amallarning asosiy jarayonlarini o’z ko’zilari bilan ko’radilar. Hosil
bo’lgan natijalarni mustaqil tahlil qilib, tegishli xulosa chiqaradilar. Eksperimental
dars o’tishdan maqsad nazariy bilimni mustahkamlash va chuqurlashtirish asosida
amaliy ishlash, olingan natijalarni hisoblash, ularni tadbiq qilish ko’nikmalarini
oshirishdir.
7. Bahs-munozara darsi. Mazkur usulda o’quvchilarga bir kun oldin mavzu

18beriladi. O’quvchilar mavzuni o’qib, savollarga javob topib, guruhlarda
o’sha savollarga javoblar bahs-munozara asosida olib boriladi. Yoki biror masala
sinf taxtasida ishlanadi va uning bir nechta yechimlari bor bo’lsa bahs-munozara
tarzida ishlanadi. Bunda o’quvchilarning faolligi oshadi, o’zini erkin tutadi.
8. Har xil yozma ishlar. O’quvchilarning bilim darajasi, tafakkuri yuzasidan
har xil yozma ish olinadi. Yozma ishlar 5-10, 10-15, 15-20 va hokazo, ya’ni 45 minut
davom etadi. Ba’zida ijodiy yozma ishlar olinib, o’quvchining ijod qilish faoliyati
o’rganiladi. Yuqoridagi nostandart dars mashg’ulotlarini tashkil etishda quyidagi
o’qitish usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq: debrifing, rolli o’yinlar, guruhiy
munozara, muayyan vaziyatni tahlil qilish, aqliy hujum, debat va boshqalar.
Debrifing - inglizcha so’zdan olingan bo’lib, “jamlash”, “saralash” degan
ma’nolarni anglatib, o’quvchilardan barcha ma’lumotlarni so’rab olguncha bo’lgan
jarayon, savol- javob orqali kerakli axborotni olish usuli. Aynan debrifing jarayonida
bajarilgan ishlarning mohiyati aniqlashtiriladi, maqsadga erishganlik darajasi tahlil
qilinadi, xulosa qilinadi, o’quvchilar bilib olganlari va yana o’rganishlari lozim
bo’lgan material orasidagi munosabat o’rnatiladi, keyingi harakatlar rejasi
belgilanadi.
Debrifing bosqichlari:
1-bosqich: faktlarni aniqlash(Nima sodir bo’ldi?)
2-bosqich: sabablar tahlili (Nega shunday bo’ldi?)
3-bosqich: harakatlarni rejalashtirish (Endi nima qilamiz?)
Birinchi bosqichda sodir bo’lgan voqealar qayd etiladi, hosil bo’lgan his –
tuyg’ular oshkor etiladi, nima sodir bo’lishi mumkinligi to’g’risida emas, haqiqatdan
amalga oshgan voqea haqida fikr yuritiladi.
Ikkinchi bosqichda voqeani keltirib chiqargan sabablar tahlil qilinadi, muqobil
nazariyalar muhokama etiladi, misollar keltiriladi.
Uchinchi bosqichda keyingi qadamlar aniqlashtiriladi.
Maqolaning ilmiy mohiyati. Zamonaviy darsning tarkibiy elementlari sifatida
quyidagilarni belgilash mumkin: o’rganiladigan material mazmuni, o’qitiladigan fan

19va uning metodlari, dars boshqaruvi, o’quv faoliyati nazorati, o’quv-texnika
vositalari,
mustaqil ishlash uchun didaktik materiallar, o’quvchilarning o’quv faoliyatini tashkil
etish shakllari, o’qituvchi shaxsi va boshqalar kiradi.
Boshlang’ich ta’lim ona tili va o’qish savodxonligi darslarini nosatandart dars
shakllaridan foydalanib tashkil etishning afzalliklari:
1) O’qitish mazmunini yaxshi o’zlashtirishga olib keladi;
2) O’z vaqtida o’quvchi-o’qituvchi – o’quvchilar o’rtasida samimiy aloqalar
o’rnatiladi; O’qitish shakllari ta’lim jarayonida turli xil ko’rinishlarda kechadi.(yakka,
juft, guruh, katta guruhlar);
3) O’quv jarayoni o’quv ehtiyojini qondirish bilan yuqori motivatsiyaga ega
bo’ladi; O’zaro axborot berish, olish, qayta ishlash orqali o’quv materiali yaxshi esda
qoladi.
4) O’zaro muloqotga kirishish, fikr bildirish, fikr almashish ko’nikmalari
shakllanadi. O’quv jarayonida o’quvchining o’z-o’ziga baho berishi, o’z-o’zini
nazorat qilishi, tanqidiy qarashi rivojlanadi.
5) O’quvchi uchun dars qiziqarli o’qitilayotgan predmet mazmuniga aylanadi.
O’qish jarayoniga ijodiy yondashuv, ijobiy fikr namoyon bo’ladi.
6) Har bir o’quvchining o’zi mustaqil fikr yuritishga, izlanishga, mushohada
qilishga olib keladi. Shuningdek, o’qituvchi nostandart dars shakllaridan
foydalanishda, didaktik qoidalarga rioya qilishi talab etiladi.
Zamonaviy darsning didaktik vazifalari o’quv maqsadlarini ro’yobga chiqarish
orqali amalga oshiriladi. Ya’ni, o’quvchilarning aniq masala va mashqlarni tuzishi,
uni tahlil etishi, matnni o’qishi, konspekt, tezislar tuzishi orqali o’quv jarayoni
kechadi. Shundan kelib chiqib, aytishimiz mumkinki, boshlang’ich sinf ona tili va
o’qish savodxonligi darslari o’quvchilarda to’g’ri talaffuz qilish, badiiy asarni tahlil
qilish, tushunish, 1-2 sinflar qisqa hajmda insholar yoza bilishi, 3-4 sinf o’quvchilari
mustaqil mushohada yuritish orqali kamida 10 ta so’zdan iborat insholarni yozish
ko’nikmalarining shakllanishiga xizmat qiladi.

20 I bob bo‘yicha xulosa
Ona tili va o’qish savodxonligi ta’limi bo’yicha o’quvchilarni faqat matn bilan
tanishtirish yordamida dastur talablariga javob berib bo’lmaydi. Negaki matn
tagzaminidagi tarbiyaviy g’oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi.
Ona tili va o’qish savodxonligi darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga
kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham
bilim va tarbiya berishni ko’zda tutadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirishda
quyidagi usullardan foydalanish maqsadga muvofiq: ijodiy fikrlashga yo’naltirilgan
yozma-nazorat ishlari; muammoli vaziyatlarni tahlil qilish va ularning yechimini
ishlab chiqish; ibratli hikoyalar tahlili, test savollariga olingan javoblar orqali
baholash; mavzuga doir berilgan savollarga olingan og’zaki javoblar orqali baholash.
Shuningdek, “Ona tili va o’qish savodxonligi” fani o’quv rejasida belgilangan
mavzular asosida ijodiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirishga imkoniyat beruvchi
dars ishlanmalarini tayyorlash hamda ta’limiy amaliyotda foydalanish lozim.
Yuqorida keltirilgan didaktik o’yin darslarini o’qitish jarayonida qo’llashda
boshlang’ich sinf o’qituvchilaridan yuksak mahorat va tashkilotchilik qobiliyati
talab qilinadi. Shuningdek, o’qituvchi o’yinli o’qitish texnologiyalaridan
foydalanib mashg’ulotlarni tashkil etganda, quyidagi asosiy vazifalarni qat’iy
belgilab olishi lozim:
Didaktik: bilim, ko’nikma, malakalarni amaliyotda qo’llash, yangi ko’nikma,
malakalarni shakllantirish, dunyoqarashni kengaytirish.
Tarbiyalovchi: mustaqillik, iroda, etik va estetik qarashlar, hamkorlik, jamoada
tarbiyalash.
Rivojlantiruvchi: diqqat, xotira, nutq, fikrlash, ijodiy qobiliyatlar, taqqoslash,
solishtirish, o’quv motivatsiyasini rivojlantirish.

21Ijtimoiylashtirish: qadriyat va an’analarni o’zlashtirish, mavjud shartsharoitlarga
muvaffaqiyatli moslashtirish.
II BOB. TARQATMA MATERIALLAR VA ULARNING FIKRLASH
QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISHDAGI AHAMIYATI
2.1. Tarqatma materiallar tushunchasi, turlari va ularning imkoniyatlari
Maktablarda ona tili darslarini o'tkazish o'quvchilarda tilni to'g'ri va samarali ishlatish
ko'nikmalarini rivojlantirishga, ularning fikrlash, muloqot qilish va nutq madaniyatini
shakllantirishga qaratilgan muhim jarayondir. Ona tili darslari nafaqat grammatika,
leksika va fonetika asoslarini o'rgatish, balki o'quvchilarga madaniy va axloqiy
qadriyatlarni singdirish, tanqidiy fikrlash va ijodkorlikni rivojlantirishga ham xizmat
qiladi. Ona tili darslari orqali o'quvchilarda tilga nisbatan qiziqish uyg'otis h, uning
ijtimoiy va madaniy ahamiyatini anglash, shuningdek, tilni o'rganishga motivatsiya
yaratish, mustaqil fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish, o'z fikrlarini aniq va izchil
ifodalash, qarorlar qabul qilishda faollik ko'rsatish va o'z bilim doirasini
kengaytirishga ko'maklashiladi. Ushbu maqsadga erishish uchun dars jarayonida turli
kreativ pedagogik metodlar va usullar qo'llanilib, o'quvchilarning intellektual va
kommunikativ rivojlanishiga yordam beriladi.
2.O'qish metodikasi. Boshlang'ich sinflarda o'qish predmetining vazifasi
birinchi navbatda bolalarni tez (me'yorida), to'g'ri, ongli va ifodali o'qish malakalari
bilan qurollantirish hisoblanadi.
3.Grammatika va imlo metodikasi. Bu bo'lim elementar yozuvga va husnixatga
o'rgatish, ya'ni grammatik tushunchalarni, boshlang'ich imlo malakasini
shakllantirishni o'z ichiga oladi.
4. O'quvchilar nutqini o'stirish metodikasi. Bu bilim boshlang'ich sinflarda
alohida o'rin tutadi. Bolalar birinchi marta tilni, nutqni o'quv predmeti sifatida
anglaydilar, ular xohlagan va qiziqarli narsalarnigina emas, balki zaruriy narsa va
hodisalar haqida o'ylab, rejali nutq tuzish zarurligini ham tushuna boshlaydilar. Ular

22o'zining grafik shakli bilangina emas, balki leksikasi, sintaktik va morfologik shakli
bilan ham og'zaki nutqdan farq qiladigan yozma nutqni egalladilar.
Metodika bolalarning nutqini boyitishni va bog'lanishli nutqini o'stirishni ham
ta'minlashi kerak. Shuni aytib o'tish kerakki, bog'lanishli nutq maktablarda alohida
bo'lim sifatida o'rganilmaydi. U til fanining boshqa bo'limlari bilan bog'langan holda
o'rganiladi. Boshlang'ich sinflarda ona tili darslarining vazifalari: nutqni to'g'ri qurish
va nutq madaniyatini rivojlantirish; grammatika va imlo qoidalarini o'rgatish;
o'quvchilarda ijodkorlik va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish; o'z fikrlarini aniq va
izchil ifodalashga o'rgatish. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar yoshlarini hisobga olib
o'quv ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari
o'rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to'g'ri keladi. Hatto
tekshirish darslari ham bu yerda ko'pincha ishlar boshqa turlarini o'z ichiga oladi:
materialni og'zaki yetkazish. qiziharli hikoyani o'qish. Darsning aynan mana shu turi
aralash (kombinatsiyalashgan), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi.
Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va
o'quvchilar bilan savol-javob, yangi materialni o'rganish, o'zlashtirishini dastlabki
tekshirish, mashq misollari davomida yangi bilimlarini
mustahkamlash, ilgari o'rganilganlarni suhbat ko'rinishida takrorlash, o'quvchilar
bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa berish.
Eng asosiy bilimlar amaliy tarzda berilgan bilimlar hisoblanadi. Tilni o'rganishga doir
kechalar, to'garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar hisobidan qo'shimcha darslar,
sinfdagi iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash kabilardan foydalanish kerak.
O'quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini ham
hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o'quvchisiga 4-sinf hajmdagi bilimni berilsa
o'quvchi buni hazm qila olmaydi, o'zlashtiraolmaydi ham. Aksincha 4-sinf
o'quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o'quvchi
uchun zerikarli bo'ladi. Natijada o'quvchilarda tilni o'rganishga bo'lgan havas,
qiziqish rivojlanish o'rniga susayadi. Har bir boshlang'ich sinf o'quvchisi belgilangan
me'yoriy majburiy ta'lablarni bilishlari kerak. 1-4-sinflarda o'quvchilarning bilim,
ko'nikma va malakasiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi:

231 -sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
Miqdoriy ko'rsatgich: 15-20 so'zdan iborat diktant yoza olish.
Talablar:
a) Imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik;
b) Ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
1 -sinf . Diktant turlari: Lug'at diktant, izohlidiktant, nazorat diktanti. Miqdoriy
ko'rsatgich: 2-3 gapdan iborat sodda matnni (fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu
asosida) yaratish.
Talablar:
a) Matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, ko'rsatilgan
mavzu doirasida birlashish;
b) Harf va tinish belgilarini to'g'ri yozish;
c)Harflarni bir-biridan uzmay yoza olish;
d)So'zlar orasidagi oraliqni to'g'ri belgilash;
Matnni xarakteri: O'quvchiga tanish bo'lgan va ko'z oldiga keltira oladigan buyum,
manzara, voqea-hodisalar tasviri.
2-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
Miqdoriy ko'rsatgich: 35-40 so'zdan iborat diktant yoza olish.
Talablar: a) Imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik;
b) Ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
2-sinf. Diktant turlari: lug'at diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktanti.
Miqdoriy ko'rsatgich: 3-4 gapdan iborat bo'lgan kichik va sodda matn (Fikr ehtiyoji
bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish.
Talablar: a) Matndagi gaplarning mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi,
ko'rsatilgan mavzu doirasida birlashishi;
b) Harflar va tinish belgilarini to'g'ri yozish;
c) So'z va gaplarni to'g'ri yozib, tinish belgilarini o'z o'rniga qo'ya olish. Matnning
xarakteri: Rasm, manzara, joy, voqia-hodisalar tasviri, o'quvchiga tanish bo'lgan
narsa, buyum tasviri.

243-sinf. Diktant turlari: saylanma diktant, lug'at diktanti, ta'kidiy diktant, yoddan
yozuv diktanti, nazorat diktanti, izohli diktant, ko'rsatish diktant.
Miqdoriy ko'rsatgich: 4-5 gapdan iborat bo'lgan matn (fikr ehtiyoji bilan bog'liq
mavzu asosida) yaratish Talablar: a) Matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi
va aloqadorligi, ko'rsatilgan mavzu doirasiga birlashish;
b) So'z va iboralarni to'g'ri yozish, gap oxiriga kerakli tinish belgisini qo'ya
olish;c)Tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi;
d) Matnda so'zlarni takrorlashdan saqlanish va sinonimlarni qo'llay olish.
Matnning xarakteri: Manzara. O'quvchi ko'z oldida sodir bo'lgan voqea-hodisa
tasviri.
4-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich -70-80
so'zdan iborat diktant yoza olish.
Talablar: a) Imlo-xatolarga yo'l qo'ymaslik;
b) Ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
Diktant turlari: saylanma diktant, lug'at diktant, ta'kidiy diktant, yoddan yozuv
diktanti, nazorat diktant, izohli diktant, ko'rsatish diktant.
Miqdoriy ko'rsatgich: 5-6 gapdan iborat bo'lgan matn (Fikr ehtiyoji bilan bog'liq
mavzu asosida) yaratish.
Talablar: a) Matndagi gaplarning mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, mavzu
doirasida birlashishi;
b) Matnda xatboshining yaxlitligi va fikr izchilligini taminlash;
Uyadosh so'zlardan (gul: atirgul, ranogul, binafsha, lola) foydalana olish. Matnning
xarakteri: Xotira asosida manzara, voqea-hodisa, narsa-buyum, joy, kinofilm va
hokazolarning tasviri, kichik insho, xat-xabar.
Har birimiz ona zamin bag'rida yashar ekanmiz, o'z ona tilimizni to'liq bilishimiz
lozim. Albatta, bu yo'lda biz maktabga qadam qo'ygan kunnan boshlab ilim sirlarini
o'rgatuvchi ustozimiz bordir. Oppoq qog'ozga nima yozilsa, bola shuni o'zida aks
ettiruvchi xususiyatga ega. Shuning uchun ham o'qituvchi o'z onatilimizdan dars
o'tkanda uni qiziqarli, talabga javob beradigan va yangi materialni o'rgatish va

25mustahkamlash, o'tilganlarni takrorlash va malaka hosil qilish, bilim va malakalarni
umumlashtiruvchi, bilim va malakalarni tekshirish darslaridan foydalanganholda,
bitta 45 daqiqalik darsga o'quvchi bir narsani o'rganib keta oladigan darajada
zamonaviy reja va talablar bilan kelishi lozim. Chunki, farzandlarimizning yuqori
darajada ta'lim olishi, bu bizning ham ertangi kelajagimiz demakdir.
Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini
takomillashtirish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi.
Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda
mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni takrorlash
bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida o'z-o'zdan yangi bilimlar berib boriladi.
Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar.
So’ngi yillarda Yangilanib borayotgan O‘zbekiston iqtisodiy hamda ijtimoiy-
madaniy rivojlanishning o‘ziga xos yo‘liga ega bo‘ldi. Bu yo‘ldagi chuqur
o‘zgarishlar barcha jabhalarga shiddat bilan kirib bormoqda. Jumladan, tibbiyotmi,
qishloq xo‘jaligi sanoatimi, ta’lim tizimimi - barchasida tub islohotlar o‘tkazish
zaruriyatini yuzaga keltirdi. Ayniqsa, ta’lim sohasida tub islohotlar omiliga aylandi
desak, xato bo‘lmaydi. Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o‘zgartirish, barkamol insonni
shakllantirish ertangi taqdirimizni belgilab beruvchi dolzarb masalalardan biriga
aylandi.
Buyuk islohotlar amalga oshirilayotgan Yangi O‘zbekiston sharoitida
mustaqil fikrlovchi yoshlarning bo‘lishi davr taqozosidir, chunki shaxsiy
dunyoqarashga ega bo‘lgan insonlargina jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi
muvaffaqiyatlarga erishishga qodir bo‘ladilar. Respublikada olib borilayotgan
siyosatning bosh omillaridan biri ham teran fikrlovchi, mustaqil dunyoqarashga ega,
iqtidorli shaxslarni kamol toptirish va tarbiyalashdir. Zero, o‘zgalar fikriga qaram
bo‘lish, turli yot mafkuralarga ergashish psixologiyasi jamiyat ma’naviyatini
tanazzulga olib kelishi shubhasizdir. Ta’limdagi yangilanish faqat o‘quvchilarga
yangicha bilim berishni nazarda tutmasdan, balki jamiyat, davlat, tabiat va mehnatga
munosabat tizimini o‘zgartirishni ham ko‘zda tutadi.

26Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida maktab ta'limini rivojlantirish
masalalari yuzasidan 28 yanvar 2022 yil videoselektor yig'ilishida "Ta'lim-tarbiya –
bu bizning kelajagimiz, hayot-mamot masalasi. Shu bois, bu sohadagi islohotlarni
kechiktirishga haqqimiz yo'q. Qanchalik murakkab bo'lmasin, maktab ta'limida
poydevorni bugundan mustahkam qo'yishimiz kerak. Chunki biz ko'p vaqt
yo'qotganmiz. Agar kimda-kim maktab bu faqat Xalq ta'limi vazirligining ishi, deb
o'ylasa, mutlaqo yanglishadi. Maktab ta'limi sohasidagi islohotlar vazirlik va
idoralar, tarmoq rahbarlari, barcha darajadagi hokimlar, ilmiy tashkilotlar, ziyolilar,
keng jamoatchilikning vazifasi bo'lishi shart va zarur. Shundagina kutilgan natijaga
erishish mumkin", - deb ta’kidlaganliklari, mustaqil fikrlovchi yoshlarni
tarbiyalashga qaratilgan vazifalarni belgilab beradi.
Shuningdek, Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Mustaqilliginingʻ
yigirma to qqiz yilligiga bag ishlangan tantanali marosimdagi nutqida 31- Avgust
ʻ ʻ
2020 yil O zbekistonda yangi bir uyg onish – Uchinchi Renessans davriga poydevor
ʻ ʻ
yaratilayotgani haqida gapirdilar. Uchinchi Renessans vakillari albatta irodasi
baquvvat, iymoni butun, mustaqil fikrlaydigan komil insonlar bo’lishlari lozim.
Fikrlash qobiliyatini rivojlantirish borliqni, voqelikni idrok etish usuli sifatida
tafakkur jarayonining mahsuli-oliy natijasidir. U faoliyat bilan bog‘liq bo‘lib,
mustaqil ish jarayonida shakllanadi. Narsa va hodisalarning mavjudligi
aloqadorlikdan iboratdir. Aloqadorlik buzilsa, mavjudlikda ham o‘zgarish ro‘y
berishini anglash, isbotlash, tushuntirish, fikrlash shakllanishining tadrijiy
bosqichlaridir. Fikrlash insonga hayot baxsh etadigan kuchdir. Ya’ni, inson mustaqil
fikrlash orqali tirik. Fikrsiz inson yaratish va o‘sishga qodir bo‘lmagan o‘lik jussaga
aylanadi. Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson mustaqil fikrlaydigan
qilib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasalar, berilgan ta’lim
samarasi past bo‘lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o‘z yo‘liga.
Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir»1 degan edilar birinchi Prezidentimiz
I.Karimov. Ta’limda faqat bilimlarni tarkib toptirishga e’tiborni qaratish ta’lim
samaradorligining past bo‘lishiga olib keladi. Fikrlash qobiliyati rivojlangan
o‘quvchigina bilimlarni mustahkam o‘zlashtiradi. Shu sababli o‘quvchilarni

27fikrlashga o‘rgatish juda muhim. O‘quvchilar faqat darslik va o‘qituvchi tomonidan
dars jarayonida beriladigan ma’lumotlarga tayanib qoldilar. O‘quvchilarga o‘qituvchi
tomonidan qo‘yiladigan talablar ularda mustaqil fikr yuritish ehtiyojini tug‘dirmaydi.
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida tegishli soha bo‘yicha davlat ta’lim standartlarida
belgilangan minimal majburiy talablarga tayanish lozim. Fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga o‘rgatish zaruriyati, qolaversa, mustaqillikni mustahkamlash
ehtiyojini ko‘zlab, xalq ruhiyatiga singib qolgan mute’lik, jur’atsizlik kabi illatlarni
tugatish uchun ham lozimdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
malakalarini, mustaqil ravishda muammolarni hal qila bilish ko‘nikmasini
shakllantirish ta’lim samaradorligini oshirishning muhim omilidir. Modomiki,
shunday ekan, ta’lim jarayonini shunday tashkil etish kerakki, toki o‘quvchilar bilim
olish bilan birgalikda, ta’lim jarayonining obyekti bo‘lib qolmasdan, ta’lim
jarayonida o‘qituvchining teng hamkoriga aylansin va mustaqil fikrlay olish
malakasini ham egallay borsin.
Inson tafakkurining beqiyos kengliklari xususida «Qur’oni Karim» va
«Avesto»da diniy asosda talqin qilingan bo‘lsa, o‘rta asrlarda yashab ijod etgan Abu
Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi qomusiy olimlar ilmiy-badiiy usulda talqin
1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. – T.: “O‘zbekiston”
nashriyoti, 1999-y. – qilganlar. So‘nggi davrlarga mansub olimlarning asarlarida esa
ilmiylik uslubi ustunlik qiladi.
Shavkat Mirziyoyev 2019-yil sentabr oyida Toshkentda prezident
maktabining ochilishi munosabati bilan o‘quvchilarning ota-onalari, ilm-fan
arboblari bilan o‘tkazilgan uchrashuv vaqtida O‘zbekistonda uchinchi Renessans
davri boshlanganini ta’kidlagan edilar. Mustaqil mushohada yuritish inson hayoti va
faoliyatida muhim omil ekanligini Roziy Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyning
«Kitob tib ar-Ruhoniy» asarida ham uchratish mumkin. U mustaqil fikrlay olish
qobiliyati va uning hayotiy mohiyati xususida shunday deb yozadi: «Nafaqat o‘qish,
balki o‘qiganini muhokama qila olish, o‘qiganini ba’zi hollarda tatbiq qila olish
qobiliyatigina tabibni tabib qiladi». Roziy asarlarida inson bilan hayvon o‘rtasidagi

28farq ham fikrlash uchun berilgan aqlda ekanligi haqida fikr yuritiladi: «... Bizga
foydali bo‘lgan ishlarda o‘zimiz hukm yurita olishimiz uchun bizga hayvonlarga
nisbatan ustunlik aql bilan berilgandir».
Xuddi shunday dunyoqarash Yaqin va O‘rta Sharqdagi ilg‘or pedagogik
ta’limotning asoschisi Abu Nasr Forobiy asarlarida ham mavjuddir. U bilim
o‘zlashtirish jarayoni haqida shunday deydi: «Inson bilimlarni aql va sezish
organlari orqali qo‘lga kiritadi ... seziluvchi obrazlar his etish orqali, aqliy obrazlar
esa seziluvchi obrazlar orqali bilinadi...2 ».
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobliyatini rivojlantirishga
o‘rgatishning ilmiy-metodik asoslariga oid izlanishlar davomida o‘quvchilarning
fikrlash faoliyatida individual va tipik xususiyatlari mujassamlashadi. Voqea va
hodisalar inson ongida aks etar ekan, inson idrok qilgan va xotirasida saqlab qolgan
narsalarning barchasi uning uchun ma’lum ma’no va mohiyat kasb etadi. Aks holda
u eslab qololmaydi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatidagi erkin,
demokratik vaziyatning yaratilishi o‘quvchini bilim, ko‘nikma va malakalar egallash
jarayoniga rag‘batlantiradi. Umumiy ta’lim maktablari ta’lim-tarbiya tizimida
o‘quvchilarni fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga innovatsion yondashuv asosida
o‘rgatishga yetarli e’tibor qaratilishi lozim.

29
2.2. Fikrlashni rivojlantirishga yo’naltirilgan tarqatma materiallardan
foydalanish metodikasi.
Respublikamizda yosh avlodni mustaqil, ijodiy fikrlashga o’rgatish davlat
darajasidagi masalaga aylangan. Ta’lim jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarini
ijodiy faoliyatga yo’naltirish muammosiga jahon pedagogika va psixologiya ilmida
alohida e’tibor qaratilgan.
Boshlang’ich ta’lim ona tili va o’qish savodxonligi darslari samaradorligini
oshirish hamda o’quvchilarda ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishda
nostandart dars shakllari hamda interfaol o’qitish usullaridan foydalanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Ona tili va o qish savodxonligi fanini o’qitishning bosh maqsadiʻ
yoshlarning ijodiy-mustaqil, o’z fikrini erkin va ta’sirli, mazmunli va mantiqli qilib
yozma va og’zaki shaklda ifodalashga, o’zbek tili qonun-qoidalarini ongli
o’zlashtirishga o’rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga e’tibor
qaratilgan. Ona tili va o’qish savodxonligi darslarida o’quvchilar matnni yodlab olish,
she’rlarni takrorlash bilan cheklanmasdan, matnni tushunish, anglash, munosabat
bildira olish ko’nikmalarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi.
Yangilangan ta’lim mazmuniga binoan o’qitish jarayonini
tashkil etishda pedagogik qonuniyatlar va tamoyillariga qat’iy rioya qilish,
zamonaviy interfaol ta’lim metodlari hamda axborot-kommunikatsion
texnologiyalardan foydalanish, o’qitishni tashkil etishning eng samarali usullaridan
foydalanish lozimligini hamda mazkur jarayonda o’qituvchi mas’uliyati va
vazifalarini yanada oshirishni belgilab berdi. Yuqorida aytilgan talablar zamonaviy
darslarda o’z aksini topishi lozim. So’ngi pedagogik adabiyotlarda zamonaviy dars
tushunchasi deganda o’quvchilar tomonidan o’quv materiallarining to’liq
o’zlashtirilishi, ularni tarbiyalash hamda rivojlantirish jarayoni deb tushuniladi.

30Zamonaviy darslarda o’quv-tarbiyaviy jarayonning hammakomponentlari o’z aksini
topadi. Kuzatish, ilmiy manbalar va ilmiy tadqiqot ish natijalarini
pedagogik-psixologik tahlil qilish, taqqoslash, pedagogik tajriba-sinov.
Adabiyotlar tahlili.
Interfaol ta’lim vositalari ta’lim jarayonida ko‘p funksiyali vositadir. Ularning turli
xil kompyuter dasturlari bilan birgalikda qo‘llanilishi ham ushbu vositalardan o‘quv
jarayonida foydalanishning didaktik imkoniyatlarini kengaytiradi. Kompyuter
dasturlaridan tashqari boshlang‘ich ta’lim dras jarayonlarida kompyuter dasturlari
yordamida tayyorlangan yoki qo‘lbola shaklda o‘qituvchi tomonidan tayyor holatga
keltirilgan ta’limiy tarqatma materiallarning ham o‘ziga xos o‘rni mavjud.
Interaktivlikni ta’minlash masalasida tarqatma materiallarni tayyorlash ham muhim
o‘ringa egadir. Bunda uning eng muhim afzalliklaridan biri, ya’ni matn va tasvirlarni
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatidan kelib chiqib taqdim etish,
shuningdek, boshqa har qanday texnologiyadan muhim farqi an’anaviy — matn,
jadvallar, grafiklar va faol rivojlanayotgan ma’lumotlarning bir dasturiy mahsulotiga
integratsiyalashuvi hamdir. O‘qituvchi o‘qitishning umumiy tamoyillariga tayanib,
o‘qitishning ko‘rgazmali usullarini qo‘llash qachon samarali bo‘lishligi haqida
tasavvurga ega bo‘lishi, ya’ni ularning imkoniyatlarini bilishi kerak. Ana shundagina
u ona tili va o‘qish savodxonligi darslaridagi har qanday mavzu yuzasidan
tayyorlagan tarqatma materialini o‘rinli ishlata oladi. Tarqatma materiallarni biror bir
didaktik o‘yin usulida ham namoyish etish mumkin. Shunday didaktik o‘yin
usullaridan biri sifiatida «O‘yla, bolajon!» usulini aytib o‘tish noo‘rin
bo‘lmaydi. Bunda doirachalar ichida harflar yozilib, shu harflar bir-birlariga chiziqlar
orqali birlashtirilgan bo‘ladi, o‘quvchi ularni ya’ni harflarni o‘qigan holda
yashiringan so‘zni topib, shu so‘zga berilgan savollarga javob berishlari lozim. Bu
materialdan o‘qish va ona tili darslarida qo‘llanishi natijasida o‘quvchilarda ham
o‘rib anglash, ham o‘tilgan mavzularni qayta xotirada takrorlashga erishish mumkin.
Ma’lumki, boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida asosan
she’rlar,

31masallar, ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop
asarlar o‘qib o‘rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va
mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos
usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi. Bundan tashqari ular yuzasidan o‘quvchilar
egallangan bilimlarni tekshirish, nazorat qilish,
mustahkamlash bosqichlarida har xil tarqatma maeriallardan unumli foydalanish
o‘quvchilarning dars jarayoniga qiziqishini so‘nib qolmasligini yoki zerikishdan
uzoqlashtirishni ta’minlab beradi. Chunki tarqatma materiallar har safargi yangi dars
va mavzu uchun yangi ko‘rinishda tayyorlanadi. Bu esa o‘quvchilarning darsdan
zerikish mumkinligini oldini olishda xizmat qiladi.Har tomonlama ma’naviyatli,
barkamol, sog‘lom avlodni tarbiyalab, yoshlarga ilg‘or pedagogik va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalar asosida ta’lim berish mamlakatimizning ta’lim
sohasidagi amalga oshirilayotgan ustuvor vazifalardan biridir. Bu jarayonda
boshlang‘ich ta’lim muammolarini yechish, uni nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish
doimo dolzarb bo‘lib kelgan.
Boshlang‘ich ta’lim poydevorining mustahkam bo‘lishida boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilarining xizmati beqiyosdir. Vatanimiz kelajagi bo‘lgan farzandlarimizga
sifatli ta’lim berib, komil inson qilib tarbiyalash har bir pedagogning muqaddas
burchidir. Buning uchun ular o‘z ustida ishlab, bilimlarini boyitib, zamon bilan
hamnafas bo‘lib borishlari muhimdir. Ushbu maqolada boshlang ich sinflar ona tili ʻ
ta’limining maqsad va vazifalari keltirib o‘tilgan.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta’limning mazkur bosqichiga
qo‘yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. ,,Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunda
,,Boshlang‘ich ta’lim umumiy o‘rta ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik,
bilim va ko‘nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgandir», deyiladi. Shundan kelib
chiqqan holda ,,Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limining maqsadi, vazifalari sifatida
DTSda quyidagilar belgilab berilgan:
- bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olish,
o‘zgalar fikrini anglashi, o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olishi,
jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini

32rivojlantirish.
- o‘z fikrini savodli, mantiqiy izchillikka rioya qilgan holda bayon eta
olishga o‘rgatish.
- yozma nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, matnni ifodali o‘qiy olish
ko‘nikmasini shakllantirish.
- o‘qish sur’atini oshirish, ta’limning shu bosqichi uchun xos bo‘lgan
sidirg‘a o‘qishni egallashlariga erishish.
Fikrni yozma bayon etish bo‘yicha belgilangan quyidagi ko‘nikmalarni
egallash:
fikrning mantiqiy izchillikda ifodalanganligi;
tavsifning mavzuga muvofiqligi va mukammalligi;

tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi;

imloviy savodxonlikni egallashlariga erishish.

Bularni amalga oshirish ona tili ta’limi siklidagi fanlarning, ya’ni savod
o‘rgatish, o‘qish va ona tilining vazifasidir.
Bu vazifalarni ado etish ko‘p jihatdan ta’lim mazmunni to‘g‘ri belgilashga
bog‘liq. Ona tili ta’limi mazmuni aniq va ilmiy nazariy jihatdan to‘g‘ri
belgilansagina,
oldinga qo‘yilgan talablar to‘liq bajariladi.
Maktablarda ona tili o‘rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi
bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo‘ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar
ko‘p qirrali bo‘lib, ularni bajarish o‘quvchilar ongini o‘stirishga, ularga g‘oyaviy
siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo‘naltirilgan. Ona tilini
o‘rgatish natijasida o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri, uslubiy aniq,
mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to‘g‘ri yoza olish
ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o‘quv predmeti sifatida o‘zbek tilining o‘ziga
xos xususiyati bo‘lib, o‘quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo‘naltirilgan
umumta’lim vazifalari bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi.
Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi
va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik);

33so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni
morfologik va sintaktik); so‘zning morfemik tarkibi va so‘z yasalish usullari haqidagi
(so‘z yasalishiga doir); so‘zlarning leksik semantik guruhi haqidagi (leksikologik);
o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi
(orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan,
grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik,
orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zbek tili
kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko‘nikma va malakalarni ham
o‘z ichiga oladi.
Tilni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda boshqa ko‘pgina o‘quv predmetlari
uchun umumiy bo‘lgan ko‘nikmalar (predmetlararo ko‘nikmalar) ni hosil qilish
ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko‘nikmalarga
analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish),
umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalarni
o‘quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o‘quv
faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat
yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‘nikmalar bilan predmetlararo
ko‘nikmalar, bir biridan ajratilmagan holda o‘quv tarbiyaviy jarayonda
shakllantiriladi. Beriladigan bilim va o‘quvchilarda hosil qilinadigan maxsus
ko‘nikmalar maktab dasturlari va davlat ta’lim standartida qayd etilgan.
Boshlang‘ich sinflarda o‘rganish uchun tilni ongli egallashga va o‘quvchilarda
grafik va imloviy malakalarni shakllantirishga zamin bo‘ladigan bilimlar tanlangan.
Fonetika va grafika sohasida o‘quvchilar so‘zning tovush tarkibini, unli va undosh
tovushlarning o‘ziga xos xususiyatlarini, so‘zda tovushning ma’noni farqlashdagi
ahamiyatini to‘g‘ri tushunishga imkon beradigan bilimlarni o‘zlashtiradilar,
shuningdek, ularga so‘zning tovush va grafik shakli o‘rtasidagi nisbat (bog‘lanish)ni
ongli aniqlash, so‘zni to‘g‘ri yozish imkoniyati yaratiladi. Morfologiya sohasidan
ham so‘zni ongli o‘zlashtirish, uni to‘g‘ri ishlatish uchun katta amaliy ahamiyatga
ega bo‘lgan bilimlar tanlangan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari 1-sinfdan boshlab
so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l)ni har xil saviyada o‘rganadilar.

34Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so‘zlarning
bog‘lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar haqidagi bilimlar kiritilgan. So‘zning
morfemik tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini, ularning
ahamiyati va so‘zda bir biriga ta’sirini boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tushunadigan va
so‘zlarni to‘g‘ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo‘lgan hajmda ma’lumot
berilgan.
Dasturda ,,Leksika» bo‘limi alohida berilmagan, ammo o‘quvchilar so‘zlarning
leksik semantik guruhlari (sinonimlar, antonimlar) haqida, ularning leksik ma’nolari
haqida so‘z turkumlari va so‘z tarkibini o‘rganish jarayonida ma’lumot oladilar.
Boshlang‘ich sinflar ona tili kursi 1 – 4 sinflarda tilning hamma tomonlarining
o‘zaro bog‘liq holda o‘rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika,
leksika, grammatika va so‘z yasalishi haqida elementar bilim beriladi. Kursning
bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir biriga o‘zaro ta’sir etadigan bir butun
hodisa sifatida o‘rganishni taqozo etadi. Tilni o‘rganishga bunday yondashish ta’lim
jarayonini o‘quvchilar nutqini o‘stirish vazifasini hal etishga yo‘naltirish imkonini
beradi. Dasturning ,,Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bo‘limi har bir sinfda
quyidagicha qismlarni o‘z ichiga oladi: ,,Tovushlar va harflar», ,,So‘z», ,,Gap»,
,,Bog‘lanishli nutq». Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib, har
to‘rt sinfda o‘rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular ajratiladi. 1-2 sinfda
fonetika va grafikaga oid mavzularni o‘rganishga katta o‘rin beriladi, chunki
o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3-sinfda so‘zning morfemik
tarkibi va gapni o‘rganish muhim hisoblanadi. So‘z yasalishiga doir bilimlar asosida
o‘quvchilarda so‘zning leksik ma’nosiga, undan nutqda foydalanishga ongli
munosabat o‘sadi. 4-sinfda so‘z turkumlarini o‘rganish birinchi o‘ringa qo‘yiladi
(morfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlarning egalik va kelishik qo‘shimchalarini,
fe’llarning tuslovchi qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish malakalari shakllantiriladi).
Bog‘lanishli nutq ustida to‘rt yil davomida grammatik va orfografik
materiallarni o‘rganish bilan bog‘liq holda reja asosida ish olib boriladi.
Ona tili darslarida til hodisalari ma’nosi (semantikasi), qurilishi, vazifasi
jihatidan o‘rganiladi.

35Ma’lumki, DTSida belgilab berilgan ona tili ta’limi mazmuni aniq mavzular va
til materiallari asosida dastur va darslikda o‘z ifodasini topadi. Ular biri
ikkinchisining ijrochisi bo‘lib, bir biriga muvofiq kelishi lozim. Aytish mumkinki,
boshlang‘ich sinf ona tili mazmuni metodist olimlarning ko‘p yillik kuzatishlari,
tajribalari, tajriba natijalarining tahlili asosida takomillashtirilib kelinmoqda.
Ayniqsa, ona tili o‘qitishning amaliy ahamiyatiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Maktabda dars o‘quv tarbiya jarayonini tashkil qilishning asosiy shakli
hisoblanadi. Dars ta’lim tarbiyani amalga oshirishning eng qulay va eng zarur
omilidir. Darsga qo‘yiladigan umumiy talablar quyidagilar:
Ta’limiy talab. Har bir dars o‘quvchiga qandaydir bilim berishi lozim. Har bir
darsning asosiy maqsadi ham shu. tarbiyaviy talab. Bu har jihatdan komil shaxsni
tarbiyalash demakdir.
Didaktik talablar. Bu o‘qituvchiga darsni to‘g‘ri tashkil qilish: dars
maqsadlarini, turini to‘g‘ri belgilash, darsdagi u yoki bu materialni o‘quvchilarga
yetkazib berish usullarini to‘g‘ri tanlash, o‘quvchilar bilimini tekshirish va baholash
shakllarini aniqlab olish demakdir.
Psixologik talablar. Bu talab shuni nazarda tutadiki, o‘qituvchi o‘z
o‘quvchilarining xarakter xususiyatini qanchalik darajada yaxshi bilishi juda katta
ahamiyatga ega. O‘z o‘quvchilarining psixologik xususiyatlarini yaxshi bilgan
o‘qituvchigina to‘laqonli dars uyushtirishi mumkin.
Gigiyenik talablar. Bu o‘quvchilar salomatligi haqida qayg‘urish demakdir.
Sinfda yorug‘lik, toza havo har doim yetarli bo‘lishi lozim. Boshqa fanlar kabi,
ona tili o‘qitishning samaraliligi darsning sifatiga bevosita bog‘liqdir.
Darsga qo‘yilgan umumdidaktik talablar pedagogik adabiyotlarda keng
yoritilgan. Ularni ona tili o‘rgatishga tatbiq qilib, metodik aniqliklar kiritilsa, ona tili
darslariga qo‘yilgan talablar quyidagicha bo‘ladi.
Yangi bilim berish, ularni nutq amaliyotiga tatbiq etish va o‘quvchilarni
tarbiyalash bir butun jarayondir. Darsda o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini tashkil
etishga, foydalaniladigan til materialining g‘oyaviy siyosiy, estetik va badiiy
qimmatli

36bo‘lishiga, tilni o‘rganish jarayonida bolalarda dunyoqarash elementlarini
shakllantirishga alohida ahamiyat berish zarur. Ijodiy izlanish muhiti yaratilgan
darslardagina zarur axloqiy sifatlar tarbiyalanadi.
Ona tili darslarida o‘zbek tiliga muhabbat va so‘zga ehtiyotlik bilan
munosabatni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Buning uchun matn puxta
tanlanadi. Tilni o‘rganish jarayonida leksik uslubiy ishlarga katta o‘rin beriladi.
Darsda she’r, soddalashtirilgan matnlar bilan birga, yuksak badiiy matnlardan ham
foydalaniladi.
Ona tili o‘qitish jarayoni o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishga qaratiladi. Ona tili darslari har bir kishi uchun zarur bo‘lgan
saranjom sarishtalik, mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini ham tarbiyalaydi.
Darsning aniqligi va ichki mantiqiyligi, uning maqsadga yo‘naltirilganligi juda
muhim. Yangi material o‘rgatiladigan darsning mazmuni va mantiqiy o‘rganiladigan
til hodisasi hamda uning lingvistik mohiyatining bir biriga ta’sir qilishiga ma’lum
darajada sabab bo‘ladi. O‘qituvchi bu o‘zaro bog‘lanishni bilishi va uni o‘quvchilar
bilan birga topshiriqlarni bajarish davomida asta ocha borishi muhimdir.
Agar dars grammatik bilimlarni mustahkamlash, orfografik ko‘nikmalarni
shakllantirish maqsadini o‘z oldiga qo‘ysa, darsning mantiqiy shartlari asta
murakkablashtirib borilgan mashqlar tizimini aks ettiradi. Bolalar biror imlo
qoidasini yaxshilab bilib, o‘rganib olishlari uchun bir ikki mashq jamoaviy ravishda
bajariladi. O‘quvchilar mustaqilligi oshgach, mashqni mustaqil ishlaydilar. Darsda
bajarilgan mashqlar o‘rtasidagi bog‘lanishni shakllantiradigan ko‘nikmaning
xususiyati ham sabab bo‘ladi. O‘quv materialining mavzuga va darsning maqsadiga
mos bo‘lishi uning maqsadga yo‘naltirishni ta’minlaydi. Darsda foydalaniladigan
barcha o‘quv materiallari (shu jumladan, til dalillarini kuzatish, imlo va nutqqa oid
mashqlarni bajarish uchun tanlanadigan materiallar ham) darsning maqsadiga juda
mos bo‘lishi zarur.
Ona tili darsi, avvalo, o‘quvchilar nutq va tafakkurini o‘stirish darsidir. Ona tili
darslari ijtimoiy-foydali bo‘lishi uchun o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri,
uslubiy aniq, izchil ifodalash va boshqalar fikrini bera olish ko‘nikmasini

37shakllantirishga qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o‘stirish ko‘rsatmasi
grammatik materialni o‘rgatishda o‘quvchilarning tilimizdagi har bir so‘z turkumi
yoki so‘z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik usullarni qo‘llashni
talab etadi, ya’ni grammatik nazariya grammatik to‘g‘ri va aniq nutq malakalarini
shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o‘stirishga amalda tatbiq etish
uchun o‘rgatiladi.
Darsda bolalar nutqini o‘stirish darsning mazmunida va qo‘llanilgan vazifalar
turlarida o‘z aksini topadi. Grammatik, so‘z yasalishiga oid, imloviy materiallarni
o‘rganishni nutq o‘stirish bilan bog‘lash o‘quvchilar aqliy faoliyatini boshqarish
hisoblanadi. Bolalar nutqini o‘stirish jarayoni ularning tafakkurini o‘stirish bilan
bog‘liq. Ona tili darsi o‘quvchilar taffakurini o‘stirish ustida ishlash maqsadiga
yo‘naltirilganligiga qarab baholanadi. Bunda muayyan grammatik va imloviy
materialni o‘rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o‘zlashtirishni
taminlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o‘tkazish tushuniladi.
Masalan, ,,O‘zakdosh so‘zlar» tushunchasini shakllantirish uchun so‘zlarning leksik
ma’nosi va morfemik tarkibini taqqoslashni (ularning ma’nolarida umumiylikni va
ularda bir xil o‘zakning mavjudligini) bilish lozim. O‘quvchilar tafakkurini o‘stirish
uchun o‘qituvchi darsga tayyorlanganda, vazifa turlarini tanlaydi, darsning
materialini va uni o‘zlashtirishda o‘quvchilar bajaradigan aqliy faoliyat mashqlarini
ham belgilab oladi.
O‘quvchilarga beriladigan nazariy bilim tildan ongli foydalanish imkonini
beradi. Nazariyaga ahamiyat berish, elementar tarzda bo‘lsa ham, o‘quvchilarning til
hodisalari o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib olishiga e’tibor berish demakdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bunday bog‘lanishni bilsalar, nima uchun shunday?
so‘rog‘iga javob topa oladilar. Masalan, ,,Nima uchun daftar so‘zi kelishik va egalik
qo‘shimchalari bilan turlanadi, o‘qidik so‘zi esa Shaxs son qo‘shimchalari bilan
tuslanadi?». Ona tili darslarining foydali bo‘lishiga darsda og‘zaki va yozma ishlarni
maqsadga muvofiq o‘tkazish, o‘quvchilarning o‘quv ishlarini tekshirib, nazorat qilib
borish, o‘z vaqtida xatolarning oldini olish va to‘g‘rilash, texnika vositalaridan
foydalanish kabi omillar katta ta’sir ko‘rsatadi.

38 XULOSA
Tarqatma materiallar o'quvchilarning fikrlash qobiliyatini shakllantirishda juda
muhim rol o'ynaydi, chunki ular o'quvchilarga mavzu bo'yicha kengroq tasavvurga
ega bo'lishlariga yordam beradi. Ushbu materiallar o'quvchilarga o'z bilimi va
tushunchalarini mustahkamlash, yangi ma'lumotlar olish va turli savollarga javob
berish uchun kerakli manbalarni taqdim etadi. Tarqatma materiallar o'quvchilarga
quyidagi jihatlarda yordam beradi:
Fikrni tahlil qilish va sintez qilish: Tarqatma materiallar o'quvchilarga o'qilgan
ma'lumotlarni chuqurroq tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. O'quvchi materiallarni
o'zlashtirgan holda, o'zi uchun yangi bilimlarni sintez qiladi va bu jarayon fikrlash
qobiliyatining rivojlanishiga olib keladi. Fikrlarni solishtirish, farqlarni aniqlash,
o'xshashliklarni ko'rsatish va yangi g'oyalarni yaratish orqali o'quvchilar analitik
fikrlashni rivojlantiradilar.
Mustaqil fikrlashni rivojlantirish: Tarqatma materiallar o'quvchilarga mustaqil
ravishda o'rganish imkoniyatini yaratadi. O'quvchi faqat o'qituvchi yoki darslikdan
emas, balki qo'shimcha materiallardan ham foydalangan holda o'z bilimlarini
kengaytirishi mumkin. Buning natijasida, o'quvchilar o'z fikrlarini mustaqil ravishda
shakllantiradilar, yangi ma'lumotlarni o'zlashtirish va o'z bilimlarini hayotga tadbiq
qilishda ko'proq erkinlikka ega bo'ladilar.
Savol va muammolarni yechish qobiliyatini oshirish: Tarqatma materiallar
o'quvchilarga turli savollar, muammolar va topshiriqlarni yechishda yordam beradi.
Ushbu materiallar o'quvchilarga mavzuni tushunishdan tashqari, o'z bilimlarini real
hayotda qo'llashni o'rgatadi. Muammolarni tahlil qilish, turli nuqtai nazardan
yondashish va yechimlar topishda o'quvchilar tanqidiy fikrlash qobiliyatini

39oshiradilar. Bu o'quvchilarni faqat o'qilgan materialni o'zlashtirishga emas, balki uni
turli holatlarda qo'llay olishga ham tayyorlaydi.
Yangi bilimlarni o'zlashtirish va eslab qolish: Tarqatma materiallar o'quvchilarning
yangi bilimlarni o'zlashtirishda samarali vosita hisoblanadi. Ular o'quvchilarga
mavzuni yanada tushunarli qilib berish, o'rganganlarini mustahkamlash va eslab
qolish uchun imkoniyat yaratadi. Tarqatma materiallar turli shakllarda
(diagrammalar, grafikalar, jadval va boshqalar) bo'lishi mumkin, bu esa
o'quvchilarning materialni yaxshiroq tushunishlariga va eslab qolishlariga yordam
beradi.
Motivatsiyani oshirish: Tarqatma materiallar o'quvchilarni o'quv jarayoniga faolroq
jalb qilishga yordam beradi. Ular o'quvchilarga darsni qiziqarli va o'ziga jalb qiluvchi
tarzda o'rganishga imkon yaratadi. Ma'lumotlarni ko'proq turli manbalardan olish
orqali, o'quvchilar o'z bilimlarini yanada kengaytirishadi va o'rgatish jarayonidan
ko'proq qoniqish hosil qiladilar.
Kommunikatsiya va hamkorlikni rivojlantirish: Tarqatma materiallar o'quvchilarga
o'z fikrlarini boshqalar bilan muhokama qilish va o'zaro fikr almashish imkonini
yaratadi. Bu o'quvchilarning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam
beradi, chunki ular o'z fikrlarini aniq ifodalashni va boshqalar bilan samarali
muhokama qilishni o'rganadilar. O'quvchilarga birgalikda ishlash orqali, turli nuqtai
nazarlarni qabul qilish va jamoa sifatida ishlash ko'nikmalarini ham rivojlantiradi.
Ijodiy fikrlashni qo'llab-quvvatlash: Tarqatma materiallar o'quvchilarga ijodiy
fikrlashni rivojlantirishga ham yordam beradi. Turli mavzular bo'yicha tarqatilgan
materiallar o'quvchilarga yangiliklar kiritish, o'z fikrlarini o'zgacha tarzda ko'rsatish
va o'z yaratgan g'oyalarini izchil tarzda taqdim etish imkonini beradi. Bu
o'quvchilarga ijodiy yondashuvni o'rganishga yordam beradi va o'zlarining
yaratuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Matematika va ilm-fan sohalarida tahliliy yondoshuvni oshirish: Ayniqsa, 1-2-sinf
darajasidagi o'quvchilarga matematik va ilmiy mavzular bo'yicha tarqatma materiallar
yordamida muammolarni yechish, formulalarni tushunish va ilmiy tajribalarni

40qo'llash kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Bu, o'quvchilarning faqat bilim olishlariga
emas, balki amaliyotda ishlatishlariga ham yordam beradi.
Shunday qilib, tarqatma materiallar o'quvchilarning fikrlash qobiliyatini
shakllantirishda muhim o'rin tutadi. Ular o'quvchilarga nafaqat ma'lumotlarni
o'zlashtirishga, balki tanqidiy va ijodiy fikrlashni rivojlantirishga, o'z bilimlarini
mustaqil ravishda kengaytirishga va turli holatlarda qo'llashga yordam beradi. Bu
jarayon o'quvchilarning o'quv faoliyatini samarali va qiziqarli qilishi bilan birga,
ularni hayotdagi turli muammolarni yechishga tayyorlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Davlat qarorlari va huquqiy hujjatlar:
1.O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi — ta'limni rivojlantirishga oid asosiy
tamoyillar.
2."Ta'lim to'g'risida"gi qonun (1997) — umumta'limda o'quvchilarning fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishni ta'minlash masalalari.
3.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 10 oktyabrdagi "Ta'lim tizimini
tubdan takomillashtirish to'g'risida"gi farmoni — ta'lim sohasida zamonaviy o'quv
metodikalarini joriy etish.
4.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 16 fevraldagi "Oliy ta'lim tizimini
yanada takomillashtirish to'g'risida"gi farmoni — fikrlash va tanqidiy yondashuvni
rivojlantirish.
5.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 28 dekabrdagi "Ta'lim va ilm-fan
sohasida yangi siyosatni amalga oshirish" to'g'risida qarori — o'quvchilarning
ijtimoiy va intellektual rivojlanishini ta'minlash.
6.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 21 yanvardagi "O'quv
dasturlari va metodik materiallar ishlab chiqishni tashkil etish to'g'risida"gi qarori —
metodik materiallarni yaratish va ta'limda samarali qo'llash.
7.O'zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligining 2019 yil 4 iyundagi "O'quvchilarni
mustaqil fikrlashga o'rgatishning metodik asoslari" bo'yicha qarori — fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishdagi metodik yondashuvlar.
2. Prezident asarlari:

411.Islom Karimov, "Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch" — ta'lim va ma'naviyatning
ahamiyati, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishning o'rni.
2.Islom Karimov, "Yurtimni sevaman" — ta'lim sohasidagi yangilanishlar va
fikrlashni rivojlantirish haqida.
3.Shavkat Mirziyoyev, "Erkin va farovon yashash uchun" — yoshlarni tarbiyalash va
ta'limga doir fikrlar.
Shavkat Mirziyoyev, "O'zbekistonning kelajagi – bu ta'limda" — ta'lim va fikrlashni
rivojlantirishga oid asosiy qarashlar.
4.Shavkat Mirziyoyev, "Fikrlashni rivojlantirish va bilim olish" — o'quvchilarning
fikrini shakllantirishdagi yangi metodlar.
3. Metodik adabiyotlar:
1.G'ulomov M. & To'xtasinova L., "O'qitish metodikasi" — o'quvchilarning fikrlash
qobiliyatini shakllantirish metodikasi.
2.Ibragimov R., "Pedagogik texnologiyalar va metodlar" — ta'limda metodik
yondashuvlar va fikrlashni rivojlantirish.
3.Azimov F. & Shermatov R., "O'quvchilarning fikrlashini rivojlantirish metodikasi"
— dasturiy ta'minotlar va metodik materiallar yordamida fikrlashni shakllantirish.
4.Xusainov Sh. & Salimov M., "Ta'limdagi innovatsion texnologiyalar" —
innovatsion metodlar yordamida fikrlashni rivojlantirish.
5.Toshpulatov Sh., "O'qitish metodikasida interaktiv yondoshuv" — o'quvchilarning
tanqidiy fikrlashini rivojlantirish metodlari.
6.Mirzaahmedov N., "O'quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantirish metodikasi"
— mustaqil fikrlash va tahliliy yondashuvni rivojlantirishda metodlar.
4. Darsliklar:
1."Boshlang'ich ta'lim: O'qitish metodikasi" (O'zbekiston Respublikasi Ta'lim
vazirligi tomonidan nashr etilgan) — boshlang'ich sinflarda fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish.
2."Boshlang'ich sinf darsliklari" (O'zbekiston Ta'lim vazirligi) — o'quvchilarning
fikrlashini rivojlantirishga yordam beruvchi darsliklar.

423."1-2-sinf o'quvchilari uchun metodik qo'llanma" — boshlang'ich sinf o'quvchilari
uchun fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan metodik qo'llanmalar.
4."Pedagogik texnologiyalar: nazariya va amaliyot" — ta'limda zamonaviy pedagogik
texnologiyalar va metodik yondashuvlar.
5."O'qitishning zamonaviy metodlari" (O'zbekiston Ta'limi Akademiyasi) —
zamonaviy o'quv metodlari va ularda fikrlashni rivojlantirish.
5. Boshqa ilmiy manbalar:
1.Shayxova Z. & Mirzaahmedov A., "Pedagogik nazariyalar" — pedagogik
nazariyalar va fikrlashni shakllantirish metodlari.
2.Soliev F., "Ilmiy-pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi" — ilmiy tadqiqotlar va
o'quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish.
3.Raximov S., "Ta'limda kreativ fikrlash" — kreativ fikrlashni rivojlantirishga
qaratilgan ilmiy tadqiqotlar.
Internet ma’lumotlari
Ziyo.uz
Arxiv.uz

43 ILOVALAR
1.Berilgan bo‘g‘inlardan gap hosil qiling
2.Guruhlarni nomlash, shiorlari

443.Yil fasllari.

454.Jaranglilar

464. O‘quvchilarni rag‘batlantirish

1-2 sinf oʻquvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda tarqatma materiallarning oʻrni

Sotib olish