1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar tahlili - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	8.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar tahlili

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar tahlili .

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................... 3
I Bob. Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi
tuzilishi va ahamiyati ....................................................................................................................... 5
1.1. Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi
tuzilishi ............................................................................................................................................. 5
1.2. Ona tili va o qish savodxonligi – boshlang ich sinf o quvchilarining nutqiy kompetentligini ʻ ʻ ʻ
rivojlantiruvchi muhim manba sifatida ............................................................................................ 9
II Bob. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar va ular bilan ishlash
metodikasi ...................................................................................................................................... 15
2.1. Boshlang‘ich sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar tahlili ...................... 15
2.2. 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi matnlarni tushunish va anglash
ko‘nikmalarini shakllantirish usullari ............................................................................................ 22
2.3. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlarning grammatik va semantik
jihatlari ........................................................................................................................................... 27
Xulosa ............................................................................................................................................ 35
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 36

Kirish
Mavzuni dolzarbli: Ma’lumki, Milliy o quv dasturi asosida 2021-2022-ʻ
o quv yilidan boshlab umumta lim maktablarida Ona tili va O qish fanlarining
ʻ ʼ ʻ
birlashuvi natijasi “Ona tili va o qish savodxonligi” fani joriy etildi va hamda
ʻ
ushbu fanga "yashashni o rgatadigan fan" deya ta’rif berilmoqda.. Ikki fanning
ʻ
birlashuviga asosiy sabab ona tilini o qitishdagi yondashuvning o zgarishi bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Endilikda grammatika va yodlashga asoslangan ta limdan tinglab tushunish, o qib
ʼ ʻ
tushunish, fikrni og zaki va yozma bayon qilishdan iborat til o rgatishning to rt
ʻ ʻ ʻ
ko nikmasini rivojlantirishga qaratilgan ta lim shakliga o tildi.
ʻ ʼ ʻ
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchida
tilga doir to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash va
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim
jarayonida o‘quvchilarni voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va
sintez qilishga o‘rgatish orqali ularning ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash
doirasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o‘qish savodxonligi fani
ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi
Kurs ishining maqsadi. Milliy dastur asosida yaratilgan 1-sinf ona tili va
o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar va ular bilan ishlash metodikasi . 1-sinf
ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi va uning afzalliklarini o’rganish, tahlil
qilish va muammolarini bartaraf etish usullarini chuqur tahlil qilish.
Kurs ishningi predmeti . Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida
tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi tuzilishi va ahamiyati.
Milliy dastur asosida yaratilgan 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligining
pedagogik asoslari. 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi matnlarni
tushunish va anglash ko‘nikmalarini shakllantirish usullari
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Milliy dastur asosida yaratilgan 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darsligi va uning afzalliklarini o’rganish
2. Milliy dastur asosida yaratilgan 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darsligining pedagogik asoslarini tahlil qilish

3. 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi matnlarni tushunish
va anglash ko‘nikmalarini shakllantirish usullari
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or
o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.

I Bob. Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish
savodxonligi darsligi tuzilishi va ahamiyati
1.1. Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish
savodxonligi darsligi tuzilishi
Shu paytgacha Ona tili va O‘qish fanlari alohida o‘qitilgan. Endi esa ushbu
ikki fanni birlashtirgan “Ona tili va o‘qish savodxonligi” deb nomlangan yagona
fan dars soati saqlab qolingan holatda tashkil etiladi.
O‘qish fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan
matnlardan iborat edi. Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa
bolaning ijtimoiy hayotga kirishib keta olishida ko‘maklashadigan, ham badiiy,
ham informativ, ham ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat.
Amaldagi darsliklarda tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirish
uchun topshiriqlar ajratilmagan bo‘lsa, yangisida bu kompetensiyasini
rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida topshiriqlar ishlab chiqilgan 1
.
O‘qib tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun ajratilgan topshiriqlar
esa, asosan, matnda ochiq ifodalangan ma’lumotlarga, yoki didaktik elementlarga
1
Azimova I., Mavlonova K., Quronov S., Shokir Tursun. Ona tili va o qish savodxonligi /2-sinf uchun darslik;ʻ
Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021.

qaratilar edi. Endi esa darslikda o‘qib tushunish kompetensiyasining barcha
qismlarini qamrab oladigan savol va topshiriqlar bo‘ladi.
Shu paytgacha ona tilini o‘qitishdan maqsad tilning grammatikasini o‘rgatish,
til strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng muhim
qoidalargina qoldirilgan. Rang-barang tasvirlar va qiziqarli topshiriqlarga ko‘proq
urg‘u berilgan.
Ahamiyatli tomoni endi o‘qituvchilar uchun “O‘qituvchi kitobi”, o‘quvchilar
uchun esa “Mashq daftari” ham bo‘ladi.
Eski darsliklar til strukturasini o‘rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esa
til strukturasidan ko‘ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg‘u berilgan.

Ya’ni asosiy e’tibor so‘z, uning ma’nolari, o‘rindoshlari, qo‘llanish o‘rinlari,
lug‘at boyligi kabi tomonlarga qaratilgan.
Amaldagi darslikdan o‘rin olgan matnlarda bola yoshiga mos bo‘lishidan
ko‘ra, didaktik ahamiyatiga urg‘u berilgan. Taqdim etilayotgan didaktika esa
yoshga mos, qiziqarli mavzulardagi matnlar hamda she’rlarga singdirilgan.
Yozuvchilar bilan birgalikda matnlar qayta ishlab chiqilgan. 2
Darsliklardagi tushunarsiz bo lishi mumkin bo lgan so zlar izohsiz qoldirilarʻ ʻ ʻ
edi. Yangi darsliklarda bolaning tushunishi uchun qiyin bo lgan so zlar darslikning
ʻ ʻ
orqa qismida maxsus lug atga joylashtirilgan. Bundan tashqari ular ustida alohida
ʻ
mashqlar ishlab chiqilgan.
2
Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. "Pedagogik mahorat"
ʻ ʻ
ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022.

Tayyorlanayotgan darslikda gapdan to yaxlit matn yaratishgacha bo‘lgan
jarayon tizimli ravishda ishlab chiqilgan. Avval gaplardagi bo‘sh o‘rinlarni
to‘ldirishni boshlagan bola ma’lum mavzu doirasida kichik matn yarata olish
darajasiga olib chiqiladi.
Shuningdek, darslikda o‘quvchilarning eng og‘riqli muammosi bo‘lgan
og‘zaki javob beriladigan, o‘gzaki tarzda bajariladigan alohida topshiriqlar ham
ishlab chiqilgan. Yodlash uchun berilgan she’rni aytib berishlari uchun alohida
vaqt ajratilgan.
Yangi darslikda uyga vazifalar mavjud emas. Nutqiy mavzular asosida
izchillikda bir-birini to‘ldiradigan, o‘zi izlanib topishga qaratilgan nostandart
mashq va topshiriqlar ishlab chiqilgan.

Ma'lum mavzu doirasida assotsiativ tasavvur darajasidan og‘zaki yoki
yozma matn yaratish darajasiga olib chiqishga qaratilgan ta'lim mazmuni ishlab
chiqilgan.
Badiiy matnlar bilan ishlashda muallifning so‘z qo‘llash mahorati amaliy
topshiriqlar orqali ochib berilgan.
1.2. Ona tili va o qish savodxonligi – boshlang ich sinf o quvchilarining nutqiyʻ ʻ ʻ
kompetentligini rivojlantiruvchi muhim manba sifatida
Ma’lumki, Milliy o quv dasturi asosida 2021-2022-o quv yilidan boshlab
ʻ ʻ
umumta lim maktablarida Ona tili va O qish fanlarining birlashuvi natijasi “Ona
ʼ ʻ
tili va o qish savodxonligi” fani joriy etildi va hamda ushbu fanga "yashashni
ʻ
o rgatadigan fan" deya ta’rif berilmoqda.. Ikki fanning birlashuviga asosiy sabab
ʻ
ona tilini o qitishdagi yondashuvning o zgarishi bo ldi. Endilikda grammatika va
ʻ ʻ ʻ
yodlashga asoslangan ta limdan tinglab tushunish, o qib tushunish, fikrni og zaki
ʼ ʻ ʻ
va yozma bayon qilishdan iborat til o rgatishning to rt ko nikmasini
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirishga qaratilgan ta lim shakliga o tildi.
ʼ ʻ
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchida
tilga doir to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash va
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim
jarayonida o‘quvchilarni voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va
sintez qilishga o‘rgatish orqali ularning ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash
doirasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o‘qish savodxonligi fani
ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Ona tili va o qish
ʻ
savodxonligi fanini o qitishda quyidagi tamoyillarga tayaniladi:
ʻ
1. Ta’lim berishda kommunikativ yondashuv, ya’ni tilning muloqot
vazifasi birlamchidir. Shuningdek, integrativ, faoliyatga yo naltirilgan, onglilik,
ʻ
kashfiyotchilik, farqli va tanqidiy yondashuvlar e’tiborda bo lishi lozim.
ʻ
2. Tilni amaliyotda qo llash, ya’ni matnni o qish orqali ham grammatika,
ʻ ʻ
ham uning qo llanishini o rgatishga asoslaniladi.
ʻ ʻ

3. Grammatik savodxonlik doirasida o quvchining so z boyliginiʻ ʻ
oshirish, so zlarning ma’no nozikliklari, farq va o xshashliklarini his qilish va
ʻ ʻ
anglab yetish, bexato talaffuz qilish va yozish, so zlarni bog lab gap, gaplardan esa
ʻ ʻ
matn tuza olish, o zgalar fikrini to g ri anglash, bir fikrni turli shaklda ifodalash,
ʻ ʻ ʻ
uzilgan fikrning davomini tiklash kabi qator mantiqiy operatsiyalarni bajarish, nutq
vaziyatini to g ri baholash va til imkoniyatlaridan unga mos ravishda foydalanish
ʻ ʻ
ko nikmalarini shakllantirishga e’tibor qaratiladi.
ʻ
4. O qish savodxonligi doirasida o quvchida to g ri, tez, ongli, ifodali
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy kitob o quvchidan chuqur
ʻ ʻ
mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko tarish; o qish orqali borliq
ʻ ʻ
haqidagi bilimlarini kengaytirish, ularning dunyoqarashini boyitish; tafakkurida
elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish; tanqidiy va kreativ fikrlash
ko nikmasini oshirish nazarda tutiladi.
ʻ
5. Barcha uslubdagi turli sohalarga oid matnlar bilan tanishish
barobarida mashq va topshiriqlar orqali fanlararo integratsiya amalga oshiriladi.
6. O quvchining o qib, eshitib tushunish, og zaki va yozma nutq
ʻ ʻ ʻ
malakasini umumiy holda rivojlantirish maqsadida ularning har biriga alohida
e’tibor qaratiladi.
7. Badiiy matn ustida ishlash jarayonida o quvchilarning yosh
ʻ
xususiyatlari, qiziqishlari, tilning ifoda imkoniyatlarini tushunishi va his eta olishi,
"so zni hazm qila olish" imkoniyatlari e’tiborga olinadi.
ʻ
8. Ta’lim jarayonida o quvchilarni voqea-hodisalarni kuzatish, anglash,
ʻ
qiyoslash, analiz va sintez qilishga o rgatish orqali ijodiy tafakkuri, fikrlash doirasi
ʻ
shakllantirib boriladi.
9. Yozma nutq bilan bog liq beriladigan topshiriqlarda yozish
ʻ
strategiyalari taqdim etiladi. (Odatda, bolaning bog lanishli nutqini o stirish, matn
ʻ ʻ
yaratish ko nikmasini rivojlantirish maqsadida savollar, rasmlar yoki kuzatuvlar
ʻ
asosida matn tuzish bilan bog liq mashq va topshiriqlar berib boriladi, ammo bu
ʻ
jarayonda qanday qilib yozish masalasi e’tibordan chetda qoladi. Ona tili va o qish
ʻ
savodxonligi darsligida ushbu jihatlarga e’tibor qaratilgan: noto liq matnni
ʻ

to ldirish, berilgan namuna asosida yozish, taqdim etilgan tanlovlar asosida yozish;ʻ
savollarga ketmaketlikda javob yozish; syujetli rasmlar asosida matn yozish kabi).
10. Har bir mashg ulot tilni
ʻ о zlashtirishning tabiiy laboratoriyasi sifatida ʻ
tashkil etiladi. Ya’ni mashq daftari orqali oäquvchular bilimlarini zanada
mustahkamlaydilar. Mashq daftarida darslikda ishora qilingan, maxsus belgi bilan
ajratilgan topshiriqlar bajarib boriladi.
O quvchilar daftarga yozishlari, chizishlari, bo sh o rinlarni to ldirishlari, o qib va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tinglab tushunish, matn tuzish bilan bog liq topshiriqlarni bajarishlari hamda
ʻ
rasmlarni bo yashlari mumkin.
ʻ
Fanning maqsadi hamda yuqoridagi tamoyillarga tayangan holda Ona tili va
o qish savodxonligi fanini o qitishning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
ʻ ʻ
• o quvchini fikrlashga, o zgalar fikrini anglash, o‘z fikrini og zaki hamda
ʻ ʻ ʻ
yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani
shakllantirish;
• o quvchilarda grammatikaga oid o zlashtirilgan bilimlarni (fonetika,
ʻ ʻ
leksikologiya, yozuv, talaffuz va imlo me’yorlariga oid tushunchalarni)
rivojlantirish;
• tilning keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda to g ri va ravon
ʻ ʻ
bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni
shakllantirish kabilar. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda, bugungi kunda ona
tili ta’limining mazmuni o zgarmoqda. Yillar davomida ona tili ta’limi orqali
ʻ
o quvchilarga grammatik qonun-qoidalar, nazariy bilimlar o rgatib kelindi.
ʻ ʻ
Endilikda grammatika bilan bir qatorda o quvchilardagi nutqiy kompetensiyani,
ʻ
ya’ni tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish kabi amaliy ko nikmalarni
ʻ ʻ
shakllantirishga ko proq e’tibor qaratish lozim. Bu maqsadga erishishda ona
ʻ
tilining nutqiy kompetensiya elementlari (tinglab tushunish, gapirish, o qish,
ʻ
yozish)ni har bir darsda amaliy qo llash va o quvchida bunga nisbatan ko nikmani
ʻ ʻ ʻ
shakllantirish darkor. 3

3
Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. "Pedagogik mahorat"
ʻ ʻ
ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022.

Mavzuga doir mashqlar topshirig ini mustaqil bajarish, mashq tarkibidaʻ
gaplardan va matnlar mazmunidan to g ri xulosa chiqarish, tinglab tushunish orqali
ʻ ʻ
matndan anglashiladigan asl g oya mazmunini qayta hikoya qilish va adabiy til
ʻ
me’yorlariga asoslanib so zlab berish hamda yozish, o z nutqini og zaki va yozma
ʻ ʻ ʻ
shaklda erkin ifodalash o quvchilar egallashi zaruriy bo lgan muhim
ʻ ʻ
kompentensiyalardir. Ushbu kompetensiyalarning shakllanishiga xizmat qiluvchi
muhim manba sifatida Ona tili va o qish savodxonligi darsligini e’tirof etsak
ʻ
mubolag a bo lmaydi.
ʻ ʻ
Yuqoridagi fikrimizning isboti sifatida 2-sinf Ona tili va o qish savodxonligi
ʻ
darsligida berilgan topshiriqlarni o rganib chiqish maqsadga muvofiqdir. Mazkur
ʻ
darslikning 1-bobi "Katta bo lsam, Nobel mukofotini olaman!" deb nomlangan.
ʻ
Ushbu bobni o rganish davomida o quvchilar rasmlar asosida olim, olima
ʻ ʻ
tushunchalari haqida, ularning nimalar bilan shug ullanishlari to g risida
ʻ ʻ ʻ
o zlarining mustaqil fikrlarini bayon qilishga, shuningdek, xalqimizning boy
ʻ
ma’naviy merosi bo lmish maqollar va ularning mazmun-mohiyati xususida
ʻ
mushohada yuritishga o rgatiladi. Bu orqali o quvchilarning og zaki nutqini
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirish, ongli fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish maqsad qilingan.
Darslikning ushbu bobida o quvchilarga "Nobel mukofoti" audiomatni
ʻ
eshittiriladi va eshitganlari asosida bir necha savollarga javob berishlari topshirig i
ʻ
beriladi:
1. Alfred Nobel nimalar ixtiro qilgan edi?
2. Nega u o zi qilgan ishlardan pushaymon bo ldi?
ʻ ʻ
3. Olim nima sababdan Nobel mukofotini o ylab topdi?
ʻ
4. Nobel mukofoti qaysi sohalar bo yicha beriladi?
ʻ
Ona tili va o qish savodxonligi darslari jarayonida o quvchilarning
ʻ ʻ
dunyoqarashini shakllantirishda, o quvchilarning nutqini o stirish maqsadga
ʻ ʻ
muvofiqdir. Audiomatnni tinglash va ma’lumotlarni eslab qolish, shu orqali
berilgan savollarga javob topish o quvchilarda nutqiy kompetensiyaning muhim
ʻ
elementi bo lgan tinglab tushunish ko nikmasining shakllanib borishiga xizmat
ʻ ʻ
qiladi.

O z fikrlarini yozma nutq asosida bayon qilish va o quvchilarni husnixatgaʻ ʻ
o rgatish, yozish ko nikmasini oshirish maqsadida olimlar nimalar bilan
ʻ ʻ
shug ullanishi haqida kichik matn yozish, "Katta bo lsam, Nobel olaman" nomli
ʻ ʻ
hikoya tuzish topshiriqlari ham ushbu bobda berilgan.
Ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi bo limlar va topshiriqlar bilan
ʻ ʻ
tanishib chiqar ekansiz, darslikning o quvchilarning mustaqil fikrlashiga, turli
ʻ
holatlar, muammolarga o z munosabatini bildira oladigan shaxs sifatida
ʻ
shakllanishiga alohida ahamiyat qaratilganiga guvoh bo lishingiz shubhasiz.
ʻ
Hozirgi zamonaviy axborot texnologiyalari kun sayin taraqqiy etayotgan davrda
faqat kitob va daftar bilan kifoyalanib, o quvchini ta’lim olishga undash imkonsiz.
ʻ
Shu bois Milliy o quv dasturi asosida ishlab chiqilgan yangi avlod darsliklari
ʻ
uchun multimedia ilovalari hamda audiomatnlar majmuasi, o quvchi daftari ham
ʻ
ishlab chiqildi. Umuman olganda, yangi darslik o qituvchini qolipdan chiqib
ʻ
ishlashga, kreativlikka undaydi. Turli mavzular doirasida bolalarni fikrlashga, o z
ʻ
nutqini bayon eta olishga, izlanish va ijodkorlikka o rgatadi. Darslikda hayotiy
ʻ
topshiriqlar berilganki, o quvchi javobni o z olamidan, atrofidan izlashga
ʻ ʻ
o rganadi.
ʻ
O quvchilarning nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirishda o qituvchining
ʻ ʻ
darsga jiddiy yondashishi zarur ekanligi Sh.Sariyevning tadqiqot ishida yoritilgan.
“O‘qituvchining o qish namunasiga ko ra o quvchilar to g ri, ifodali
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qishni o rganadi. Darsda matnni o qib berish uchun o qituvchi puxta
ʻ ʻ ʻ ʻ
tayyorgarlik ko rishi, mazmunni chuqurroq anglashga intilishi, matnning ayrim
ʻ
o rinlari qanday o qilishi lozimligini belgilab olishi lozim. O qituvchi ayrim
ʻ ʻ ʻ
tovush, bo g in, so zlarni qanday o qish kerakligini izohlagach, o quvchilar matnni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
navbat bilan o qishadi. O qituvchi ularni kuzatib, to g rilab boradi”.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O qish texnikasini egallashda takror o qish samara beruvchi nutqiy
ʻ ʻ
faoliyatdir. Bir marta o qilgan matn o quvchida yetarlicha tushuncha va bilim hosil
ʻ ʻ
qilmasligi mumkin. O qish faoliyatining qiziqarli tashkil qilinishi ularning chuqur
ʻ
bilim egallashga yo naltiradi.
ʻ

Binobarin, o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirishdaʻ
yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqib quyidagi omillarni keltirish mumkin:
– o quv dasturida berilgan mavzular bo yicha bilim, ko nikma va malakalarni
ʻ ʻ ʻ
hosil qilish;
– o quvchilarning lingvistik kompetensiyalarini rivojlantirish;
ʻ
– mashq va topshiriqlarni bajartirish orqali nazariy bilimlarini mustahkamlash va
nutqini o stirish;
ʻ
– dars mashg ulotlarida ilg or texnologiyalar va zamonaviy metodlar asosida
ʻ ʻ
bog lanishli matn tuzish va yozish malakalariga e’tibor qaratish;
ʻ
– ilmiy qarashlarga va badiiy ifodalarni izohlab, ularga subyektiv munosabat
bildirish va mantiqiy fikrlash ko nikmasini rivojlantirish.
ʻ
O quvchilarning nutqiy imkoniyatlarini oshirish, tinglab tushunishga, fikrini
ʻ
bayon qilishga, ongli o qish va yozish ko nikmasini shakllantirishga o rgatish
ʻ ʻ ʻ
orqali ularning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish masalasi Ona tili va o qish
ʻ
savodxonligi darsligining asosiy vazifasi hisoblanadi. Ushbu vazifani bajarishda
o qituvchining o rni ham beqiyosdir. Izlanuvchanlik, kreativlik, fidoiylik,
ʻ ʻ
mehnatsevarlik kabilar hozirgi zamon o qituvchisi uchun eng kerakli sifatlardir.
ʻ
Shu o rinda, hind olimi va davlat arbobi Doktor Abdul Kalamning quyidagi fikrlari
ʻ
yodga tushadi: "Agar biror mamlakat korrupsiyadan qutulishni va go zal sifatli
ʻ
xalqqa aylanishni xohlasa, dunyoni yaxshi tomonga o zgartira oladigan
ʻ
jamiyatning uchta asosiy a’zosi borligiga qat’iy ishonaman. Ular ota, ona va
muallim". Shunday ekan, jamiyatning ertangi kuni ustoz va murabbiylarning
fidokorona mehnatlariga ham uzviy bog liqdir.
ʻ

II Bob. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar va ular bilan
ishlash metodikasi
2.1. Boshlang‘ich sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar
tahlili
«Ona tili va o‘qish svodxonligi» darsligi matnlarning bolalarbopligi,
qiziqarliligi, integratsyaviyligi va hayot bilan bog‘langanligi bilan oldingi
draslardan ahamiyatli hisoblanadi.
Agar har bir o‘qituvchi kichik o‘quvchilarni matn ustida uzluksiz ravishda
namunadagidek ishlata bilsa, bolalar ham bunga asta-sekinlik bilan o‘rganib
boradilar va ularda badiiy asarlar bilan ishlash borasida istalgan ko‘nikma hosil
bo‘ladi. Natijada bola shaxsida fikr kishisi shakllanadi. Fikr kishisi hech qachon
o‘zgalarga ko‘r-ko‘rona ergashmaydi, munosabat bildirish kerak bo‘lganda jim
turmaydi. O‘qituvchi bolalarda shunday sifatlarni shakllantirishga da’vat etilgan
shaxsdir. Buning uchun, avval, uning o‘zi shunday sifatlarni egallagan bo‘lishi
lozim. O‘qituvchi o‘zida yo‘q narsani o‘quvchisiga berolmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi
"Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida"gi PF-5538-son Farmoni ijrosi yuzasidan ishlab chiqilgan
umumiy doidalarda mavjud darsliklarning eskirganligi, yangi avlod darsliklarini
yaratish lozimligi borasida ko‘rsatma beriladi. Darsliklarni yaratish tizimida xilma-
xillikning yo‘qligi ularni yaratish va nashr qilishni monopollashtirishga omil bo‘lib
qolmoqda hamda ularning mazmuni, metodikasi va nashr sifatiga salbiy ta’sir
etayotganligi, davlat ta’lim standartlari kompetensiyaviy yondashuvga
asoslanganligiga qaramasdan, o‘qitish va baholash metodlari, shuningdek
darsliklar va boshqa o‘quv materiallarini asosan axborotni yodlash va bayon
qilishga qaratilgan bo‘lib, tanqidiy fikrlash, axborotni mustaqil izlash va tahlil
qilish ko‘nikmalari va boshqa malakalarni rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotganligi
ta’kidlab o‘tiladi. Shuningdek, foydalanilayotgan darsliklar sifatini oshirish, xorijiy

o‘quv qo‘llanmalarini qo‘shimcha yoki muqobil o‘quv materiallari sifatida qo‘llash
amaliyotini yo‘lga qo‘yish fursati kelganligi ham ta’kidlab o‘tiladi.
2021-yil sentabrdan birinchi va ikkinchi sinflariga qo‘llanilishi boshlangan Ona tili
va o‘qish savodxonligi darsligi ushbu talabni bajarish uchun tashlangan qadamdan
biri bo‘ldi. 4
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchida
tilga doir to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash vaʻ ʻ ʻ ʻ
yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim
jarayonida o‘quvchilar voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va
sintez qilishga o‘rgatish orqali ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash doirasini
rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o‘qish savodxonligi fani ushbu
maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
O‘qish savodxonligini o‘rgatishda kommunikativ yondashuv, ya’ni tilning
muloqot vazifasi birlamchi hisoblanib, integrativ, faoliyatga yo‘naltirilgan,
onglilik, kashfiyotchilik, farqli va tanqidiy yondashuvlar e’tiborda bo‘lishi
lozimligi ta’kidlanadi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda tamoyillar belgilangan
bo‘lib, 4-tamoyilda o‘qish savodxonligi doirasida o‘quvchida to‘g‘ri, tez, ongli,
ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy kitob o quvchidan chuqur
ʻ
mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish; o‘qish orqali tevarak-
atrof, borliq haqidagi bilimlarini kengaytirish, ularning dunyoqarashini boyitish;
tafakkurida elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish; har qanday uslubdagi
matnni o‘qish va uni anglash, tanqidiy va kreativ fikrlash ko‘nikmasini oshirish
nazarda tutilganligi ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘qish savodxonligi – jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda
qo‘llay olish qobiliyatidir.
4
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston.: 2017yil.

O‘qish savodxonligi jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma til shakllarini tushunish va ulardan foydalanish,
shuningdek, matnlardan turli shakllarda ma’no hosil qila olish qobiliyati hamdir.
Ushbu nuqtayi nazar o‘quvchilarning o‘qishdan olingan ma’lumotlardan
foydalanish qobiliyatiga tobora ko‘proq e’tibor qaratadigan zamonaviy jamiyatda
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Asosiy e’tibor tushunishni namoyon qilishdan
o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay
olish qobiliyatlarini namoyon qilishga qaratilmoqda.
O‘qish savodxonligiga o‘rgatishda konstruktiv va interaktiv jarayon sifatida
ko‘plab o‘qish nazariyalarini aks ettiradi. O‘quvchining matn bilan ishlashi
jarayonida o‘quvchi va matn orasidagi muloqot orqali (shuning uchun ham bu
jarayon interaktiv deyiladi) o‘quvchi ma’noni yaratadi (shuning uchun ham bu
jarayon konstruktiv inglizcha «construct» – yaratmoq deyiladi). 5
O‘quvchi bu jarayonning faol qatnashuvchisi bo‘lib, ma’no yaratadi, matn
ustida mushohada yuritadi va samarali o‘qish strategiyalarini ongli ravishda tanlab
qo‘llaydi. Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga amal qilgan holda
o‘quvchiga matnni sharhlashga yordam beradi. Har qanday matn turli shaklga ega
bo‘lishi mumkin. Bular an’anaviy kitoblar, jurnallar, hujjatlar va gazetalar,
shuningdek, raqamli ko‘rinishdagi yozma shakllarni ham o‘z ichiga oladi.
Odatda o‘quvchi nima sabadan matnga murojaat qiladi? Aslida, o‘qish
savodxonligining rivoji odamlarning nima sababdan o‘qishlari bilan bevosita
bog‘liq. Umuman olganda, bu sabablar zavqlanish va shaxsiy qiziqish uchun
o‘qishni yoki ta’lim va jamiyat hayotida munosib ishtirok etish uchun axborotga
ehtiyojmandlikni o‘z ichiga oladi.
5
Abdullay е va Q. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari. -T.:O`qituvchi , 2012 y.

Odatda barcha bolalar uchun atrof-olamni bilishga bo‘lgan qiziish
hammavaqt ham yuqori darajada bo‘ladi. Ular har bir narsani ushlab ko‘rishni, u
haqda ma’lumotga ega bo‘ishni istashadi. Yon-atrof bilan bog‘liq ma’luotlarni
egallashga harakat qilishadi.
Matn (hikoya, ertak, she’r, xabar, ma’lumot) ga bo‘lgan qiziqish ham jajji
bolaljonlarning tabiiy qiziqishidan kelib chiqadi. Ular kitobdagi rasmni, unda aks
etgan voqealarni anglashga, bilishga, ma’lumotlarni egallashga urinishadi.
Faqatgina bu jarayon to‘g‘ri tashkillashtirilishi yoki tashkillashtira ololmaslik
ishning samaradorligini belgilab berishi mumkin.
Bolaning matnni to‘liq tushunmasligining sabablaridan biri ularda yaratish jarayoni
uchun muhim mexanizmlarning kamligi ham bo‘lishi mumkin. Masalan,
o‘qituvchi o‘quvchlarga
“Zumrad va Qimmat” ertagini aytib berayotganda, o‘rmon haqida gapirgan
paytda o‘quvchi bu so‘z bilan bog‘liq ma’no umumlashmalarini anglab olish uchun
o‘rmon haqida tushuncha mavjud bo‘lishi lozim bo‘ladi. Shu yerda o‘qituvchining
mahorati shundan iborat bo‘lishi kerakki, u bir vaqtning o‘zida o‘quvchilarning
tasavvuri bilan ham birdek ishlay olishi lozim.
Ya’ni, o‘quvchilarning yosh xusuiyatlaridan kelib chiqqan holda nutqini,
talaffuzini, bayon usulini moslashtira olishi lozim.
“Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga amal qilgan holda o‘quvchiga
matnni sharhlashga yordam beradi” deganda ko‘proq o‘quvchining o‘qish
strategiyasini nazarda tutmoq muhim. Matn turiga hikoya, ertak, she’r, maqolni

kiritsak, shakli kitob, gazeta, jurnal, telefon va boshqa narsalarni hisoblash
mumkin.
Demak, o‘quvchilarning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
ehtiyojlari, qiziqishlari, o‘rgangan narsalari muhim ahamiyat kasb etib qolaveradi.
Xalqaro tadqiqotlarda matnni tushunish to‘rtta jarayonga asoslanib
baholanadi. Bular:
diqqatni jamlash va aniq ma’lumotni topish, to‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish,
g‘oyalar va axborotni talqin qilish, uyg‘unlashtirish, kontekst va matn elementlarini
baholash hamda tanqid qilish jarayonlaridir. 6
Shunday qilib, tushunish jarayoni bir etap bilan cheklanib qolmasdan, bir
necha sathlar bilan ishlash jarayoni hamdir. O‘quvchi matn ichidagi aniq
ma’lumotlarni ko‘ra olsagina xulosa chiqara olishi, xulosa natijasida ma’lumotlarni
talqin qila olishi va e’tirof etish yoki tanqid qilish hukmini ham o‘zida paydo
qilishu mumkin bo‘ladi. Ushbu nazariy qoidani 1-sinf “O‘qish kitobi”dagi
“Rostgo‘y bola” matni misolida tahlil qilamiz.
Rostgo‘y bola
6
Mahmudov M. Ta'lim natijasini loyihalash. // «Pejagogik mahorat», 2003 yil, 1-son, 8-10 betlar.

(ertak)
“Qadim zamonda bir podshoh bo‘lgan ekan. Podshohning farzandi yo‘q
ekan. Shuning uchun u doimo xomush bo‘lib yurar ekan. Podshoh vazirning
maslahati bilan bolalarga gul urug‘i tarqattiribdi. Kimning guli chiroyli bo‘lsa,
o‘shani podshoh farzand qilib olmoqchiligini aytishibdi.
Oradan birmuncha vaqt o‘tibdi. Podshoh gul o‘stirganlarni ko‘rish niyatida
shahar aylanibdi. Ko‘p bolalar va ular o‘stirgan gullarni ko‘rib o‘taveribdi. Bir
ko‘chaga yetganda podshohning ko‘zi gulsiz tuvak ushlab, yig‘lab o‘tirgan
bolakayga tushibdi. Bolakayning oldiga borib:
— Sen o‘stirgan gul qani? — deya so‘rabdi.
Shunda bolakay gul urug‘i o‘sib chiqmaganligini aytibdi. Podshoh:
— Men farzandlikka olish niyatida axtargan bola mana shu bo‘ladi, — debdi.
Chunki podshoh gul urug‘larini qaynattirgan ekan.
Ushbu ertak-matnda 103 ta so‘z ishlatilgan bo‘lib, 14 ta gapdan iborat. O‘quvchi
matnni o‘qib chiqqach, uning tushunish darajasini to‘rtta jarayon bo‘yicha ketma-
ketlikda tahlil qilamiz:
1. Diqqatni jamlash va aniq ma’lumotni topish. Matndagi shaxslar va
narsalar, harakatlar tushuniladi. Podshoning harakatlari, xohish-istagi, maqsad-
rejasi va uni amalga oshirish jarayoni qabul qilinadi.
2. To‘g‘ridan to‘g‘ri xulosa chiqarish. Bo‘lib o‘tgan, sodir bo‘lgan
voqeaning hayot haqiqatiga yaqinligi, shunday bo‘lish ehtimoli mavjudligi,
harakatlarning o‘rinliligi anglanadi.
Podshohning farzand tanlashi uchun juda ko‘p sinov va imtihonlari bo‘ishi
mumkin, biroq aynan shu usulni qo‘llaganligining mohiyati aniqlashtiriladi.
3. G‘oyalar va axborotni talqin qilish, uyg‘unlashtirish. Insondagi
tuyg‘ular, fazilatlarning qiymati tushuniladi. Podshohning shaxsiy va boshqa
qilishi lozim bo‘lgan ishlari salgina chetga surilib, muhim qadriyat ulug‘langanligi
tushuniladi.
4. Kontekst va matn elementlarini baholash va tanqid qilish. Voqealar
bayonidagi ortiqcha harakatlar, bo‘rttirish, tasvirlash, mubolag‘alar o‘rinli qabul

qilinadi. Agar e’tirozli o‘rinlar mavjud bo‘lsa aytiladi. Masalan, podshohning
bittagina oddiy sinov orqali farzandlikka qabul qilib olishligi, bolaning mavjud
kamchiliklari ham bo‘lishligi tanqidga sabab bo‘lishi ham mumkin. Bu anglashlar
asosida to‘ldiriladi.
To‘rt bosqichli jarayon o‘quvchining matnni tushunish, qabul qilish, anglash
holatini ko‘rsatib beradi. Aslida “tushunish” so‘zi “anglash” so‘zi bilan
uyg‘unlashib, matn mazmunini butunlay qabul qilishlik, ongga joylashtira olishlik,
keyingi harakatlar jarayonida bu ma’lumotni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash
imkoniyatiga ega bo‘lishlik kabi ma’noni ham anglatadi.
Rostgo‘y bola matni to‘liq tushunilganligining belgisi shu bilan o‘lchanadiki, endi
o‘sha o‘quvchining hayotda hech qachon yolg‘on gapirmasligi, uning tushunganlik
darajasi bilan proporsional bo‘ishi kerak bo‘ladi.
Ushbu matnni tushunishning konstruktiv tomoni shundaki, o‘quvchi bu
jarayonning faol qatnashchisi bo‘lib, ma’no yarata olishligi muhim hisoblanadi.
Buni oddiyroq izohlasak, hayotda yolg‘on gapirib pushaymon bo‘lgan odam yoki
yolg‘onchilik qurboni bo‘lgan odamning ushbu matndan boshqalardan ko‘ra
ko‘proq ta’sirlanishining sababi u faol ishtirokchi bo‘la olishligi va oldingi
qarashlariga nisbatan ma’no yarata olishligi yordam beradi. Birinchi sinf
o‘quvchilari uchun bu holat ancha uzoq bo‘lganligi bois ham bu vazifani uddalash
o‘qituvchining zimmasiga tushadi. O‘qituvchi matnni o‘rganishdan oldingi kirish
suhbatida bu holatni ifodalab bera olishi mumkin. Ya’ni yolg‘onchilikning yomon
oqibatlari haqida, rostgo‘ylikning fazilatlari haqida gapirishi maqsadga muvofiq
bo‘ladi.

2.2. 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi matnlarni tushunish
va anglash ko‘nikmalarini shakllantirish usullari
Boshlang‘ich ta’lim tizimida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matnni
tushunish va anglash ko‘nikmasini shakllantirish hamda rivojlantirish masalalari
bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Dunyo ta’lim tizimida
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga, ularning fanlardan yaxshi o‘zlashtirishlariga
alohida e‘tibor beriladi. Xususan, mamlakatimizda ham bu borada yaxshi
o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Maktab o‘quvchilarining bilimini baholash,
ta’lim sifatini oshirish maqsadida hukumatimiz tomonidan xalqaro tadqiqotlarda
ishtirok etish belgilab qo‘yildi.
Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash, unda
munosib ravishda ishtirok etish uchun maktablarda aynan boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida matnni o‘qib tushunish ko‘nikmalarini shakllantirish hamda
rivojlantirish zarurligi biz o‘qituvchilar oldiga ko‘ndalang masala sifatida qo‘yildi.
Bunga munosib tayyorgarlik ko‘rish uchun xalqaro tadqiqotlarning oldingi yillari
natijalariga e’tibor berishimiz lozim. Xalqaro tadqiqotlarning so‘ngi 2016-yilgi
natijalarini kuzatsak, Rossiya davlati yetakchi bo‘lganini ko‘rishimiz mumkin.
Rossiya metodiga nazartashlasak, unda ko‘proq ota-onalar bilan hamkorlik
masalalariga e’tibor qaratganlarini kuzatamiz. Bunda turli ertak va hikoyalar
otaonalar tomonidan o‘qib berilgan hamda farzandlar bilan birgalikda savol-
javoblar orqali o‘qilgan matn mustahkamlangan. Bolaning har bir voqeylikka
nisbatan bo‘lgan munosabati tinglangan.
Keling, eng avvalo,matn hamda o‘quvchilarning matnni tushunish va anglash
ko‘nikmalarini shakllantirishdagi asosiy tushunchalardan biri o‘qish
savodxonligiga to‘xtalib o‘tamiz. “Matn (arabcha-yelka; nutqning yozuvdagi
ifodasi, tekst) – yozuvda yoki bosma holda shakllantirilgan mualliflik asari yoki
hujjat; bosma nashrning rasm, chizma va izohlarsiz asosiy qismi” 7
.
“O‘qish savodxonligi – jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda
7
“O‘qish madaniyatini oshirish” ilmiy-amaliy seminari materiallari 2018

qo‘llay olish qobiliyatidir. O‘quvchilar matnlardan turli shakllarda ma’no olishlari
mumkin. Ular maktabda va kundalik hayotda o‘quvchilar jamoalarida qatnashish
va zavq olish, o‘rganish uchun o‘qiydilar ” 8
.
O‘qish savodxonligini oshirish borasida ko‘pchilik olimlar o‘z fikrlarini
keltirib o‘tganlar. Xususan, rus olimasi Kovaleva Galina Sergeyevna boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini takomillashtirish yo‘nalishlari sifatida
quyidagilarni keltirgan:
“– Axborot matnlarini o‘qishga e‘tiborini kuchaytirish (aniq shaklda bayon
etilgan ma‘lumotlar asosida oddiy xulosalar chiqarish qobiliyatini shakllantirish);
– Gender xilma-xillikni kamaytirish;
– kompyuter bilan ishlashning navigatsion ko‘nikmalarini rivojlantirish
(masalan, klaviaturada yozish)”.
Boshlang‘ich ta’lim tizimida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matnni
tushunish va anglash ko‘nikmalarini shakllantirsh hamda rivojlantirishda,
eng avvalo, o‘quvchida matn tuzish ko‘nikmasini shakllantirishimiz kerak.
Birinchi sinfda, ya’ni savod chiqarish davridanoq dastlab og‘zaki so‘ngra
yozma tarzda matn tuzishni o‘rgatish lozim. Bolalarga matn tuzishni
o‘rgatish ulardagi quyidagi sifatlarni takomillashtirishga yordam beradi:
– atrof – muhit haqidagi tushunchalarning qay darajada shakllanganligini;
– fikr yuritish qobiliyatlarini,
– axborotlarni tahlil qilish ko‘nikmalarini;
– voqeylikka nisbatan mushohada yuritishni;
– munosabat bildirishni;
– voqea hodisa haqida xulosa chiqarishga.
Bunda bizga turli metodlar, didaktik o‘yinlar, ko‘rgazmali qurollar ham
yordam beradi. Masalan, turli voqealar tasvirlangan rangli rasmlar juda katta qo‘l
keladi. O‘qituvchi tomonidan o‘qish darslarining mustahkamlash qismida yoki
uyga vazifa sifatida har bir o‘quvchiga alohida tarzda tayyorlangan suratlar
beriladi. Bunda o‘quvchilar mustaqil ravishda hamda ota-onalarining ko‘maklari
8
Kuznetsova M.I “PIRLS 2021 solishtirma tadqiqoti doirasida o‘qish savodxonligi shakllantirishning o‘ziga xos
xususiyatlari”

yordamida rasmlarga mos ravishda matn tuzishadi. 1-sinfning birinchi yarim
yilligida bu mashq og‘zaki tarzda, keyinchalik yozma tarzda amalga oshirilishi
maqsadga muvofiq sanaladi.
2-,3-,4-sinflarda bolalar tomonidan tuziladigan matnlar soddadan
murakkabroq ko‘rinishga o‘tib boradi. Ya’ni dastavval ikki, uch gapli matn
tuzilgan bo‘lsa,bolaning yoshi, fikr doirasi ortiorishiga qarab matndagi so‘zlar va
gaplar hajmi ham, sifati ham ortib boraveradi. Suratlarga qarab matn tuzish
bolalarda dunyoqarashning o‘sishiga, adabiyotga nisbatan muhabbatning ortishiga,
so‘z boyligining ko‘payashiga, tuzgan matnlariga va o‘qish darslarida matnni
tushinish hamda anglash ko‘nikmalarini rivojlanishiga ulkan ahamiyat kasb etadi.
Bu jarayonda bolalarga ota-onalarning yordami juda muhim hisoblanadi. Suratga
mos gaplarni bir-biriga ulab, moslab yozishda ota-onalarimiz ko‘makdosh bo‘lishi
lozim. O‘quvchi matn tuzish jarayonida uni ongli tarzda tuzadi. Har bir so‘zlarni
o‘z o‘rnida qo‘llay olish unga keyinchalik dars va darsdan tashqari holatlarda duch
keladigan matnlarni tub ma‘nosini tushunish hamda anglashga katta yordam beradi
.
Boshlang‘ich 1-sinf o‘quvchilarida matnni tushunish va anglash
ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdagi dastlabki qadamlarda yordam
beradigan metodlardan biri “Takrorlama” metodini ko‘rib chiqamiz. 9

O‘quvchilar qatorlariga qarab uch guruhga bo‘linadi. Doskaga uchala guruh
uchun alohida-alohida rangli suratlar ilib qo‘yiladi.Bu o‘yin chorak oxirlarida yoki
ma‘lum bir bo‘lim yakunida tashkil etilsa ham bo‘ladi.uch guruh uchun 3xil
bo‘limdagi suratlar ilib qo‘yiladi va o‘yin boshlanadi. (Agar suratlarning hajmi
kichikroq bo‘lsa, o‘quvchilar 5-6 ta kichik guruhlarga bo‘linib, suratlar bolalarning
qo‘llariga beriladi). O‘yinimizning qoidasi:
1. Suratga mos sarlavha topish;
2. Tuzilayotgan gaplarning suratga mos kelishi;
3. Gaplar mazmunan bir-birini to‘ldirishi kerak;
9
G’ofurov A. Umumiy o`rta ta`lim maktablari akadеmik, litsey hamda kasb hunar kollеji o`quvchilari uchun
yaratilgan darsliklarga qo`yilgan talablar va muammolar

4. Bir marotaba aytilgan gap boshqa takrorlanmasligi lozim. Bu asosiy qoidalardan
hisoblanadi.
Bu metod matn tuzishning o‘g‘zaki bosqichiga kirib, bunda o‘quvchilarning
so‘z boyliklarining yaxshiligi, atrof- muhitga qanchalik e‘tiborli ekanliklari ham
sinaladi.
Boshlanishiga o‘quvchilarga tanish mazmunga ega bo‘lga suratlar taqdim
etamiz. Uch guruhga 3 bo‘limdagi suratlarni doskaga ilamiz.
Birinchi guruhga 2-bo‘lim “Maktabim-ikkinchi uyim” mavzusiga oid surat.
O‘qituvchi: Bolajonlar suratda nimalarni? ko‘ryapsizlar?
Maktabda qanday bilimlar o‘rgatiladi?
Maktabda olinadigan bilimlar nima uchun kerak?
Matnga sarlavha qo‘ying.
O‘quvchilar birma-bir gaplarni tuzib boshlaydilar.
Maktabim
Men 11-sonli maktabda o‘qiyman. Maktabimiz chiroyli, 4 qavatli
katta bino.
|Biz 2-qavatda o‘qiymiz.Ustozlarimiz mehribon, darslarimiz qiziqarli
bo‘ladi.
Sinfda 25 ta o‘quvchimiz, sinfdoshlarimiz bilan maktabimizni yaxshi
ko‘ramiz.
Ikkinchi guruhga 2-bo‘lim “Tug‘ilgan kuning bilan” mavzusigaoid surat

Mening eng yaxshi kunim!
Yozning oxirgi kunlarini orziqib kutaman. Chunki mening tug‘ilgan kunim
30-avgustda. Tug‘ilgan kunimga do‘stlarim kelishadi, sovg‘alar berishadi,
onajonim men uchun tort va shirinliklar tayyorlaydilar, dadajonim esa menga ertak
kitoblar sovg‘a qiladilar. Tug‘ilgan kunim mening eng yaxshi kunim!
Uchinchi guruhga 2-bo‘lim “Mening mahallam”mavzusigaoid surat
Mening mahallam
Bizning mahalla odamlari bir-biri bilan ahil-inoqlikda yashaydi.Biz
sinfdoshlarimiz bilan bir mahallada yashaymiz. Mahallamizda bolalar
maydonchasi bor, mahalla raislari qurib berishgan. Do‘stlarim bilan darsdan so‘ng
u yerda o‘ynaymiz. Bobolarimiz uchun esa mahalla guzarlari bor, u yerda palov,

turli taomlar tayyorlashadi, dam olish kunlari bobom bilan birga boraman.Bizning
mahalla eng yaxshi mahalla.
Shu tarzda matnlar tuziladi va birgalikda tahlil qilinadi. Eng mazmunli, yaxshi
matn tuzgan qator. Faol ishtirok etgan o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan
rag‘batlantiriladi 10
.
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, o‘quvchilarda mattni tushinish hamda
anglash ko‘nikmalarini shakllantirishda, o‘qish savodxonligini oshirishdaturli
didaktik vositalardan foydalanish yaxshi samara berar ekan. Bu jarayonda
o‘qituvchi va ota- onalarning hamkorlikda faoliyat olib borishlari esa ta‘lim
samaradorligini oshirishga, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikmalarini shakllantirishga,
mamlakatimiz shanini xalqaro tadqiqotlarda munosib himoya qiladigan
o‘quvchilarni tarbiyalashda ulkan xizmat qiladi.
2.3. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlarning grammatik
va semantik jihatlari
Matn va uning ustida ishlash haqida gapirar ekanmiz, avvalo, matn
hodisasining mohiyati, uning lingvistik tabiatini bilish lozim. Undan keyingina,
matnning tuzilishi, uni tushunish ko‘nikmasi, strukturaviy, grammatik, semantik
jihatlari, inson kommunikativ faoliyatida tutgan o‘rni, bajaradigan ijtimoiy-
semiologik vazifalari o‘rganiladi.
Matn – kommunikativ muloqot turlarining asosiysi bo‘lib, u ma’lum bir
ko‘rinishdagi (hajman qisqa yoki katta), mazmundagi (badiiy, siyosiy, publitsistik),
yangi yoki oldindan ma’lum bo‘lgan yozma axborot sanaladi.
Matn hodisasiga beriladigan ta’riflarni tilshunos va matnshunoslar uch
guruhga bo‘ladilar: Birinchi guruhga doir fikrlarning ko‘pchiligida matn grafema
(harf), fonema (tovush), morfema (qo‘shimcha), leksema (so‘z), so‘z birikmasi,
gap kabilar bilan bir qatorga qo‘yilib, til tizimining eng yuqori pog‘onadagi birligi
sifatida e’tirof etiladi. Bunda matn tarkibiy qismlarining o‘zaro munosabati
o‘rganilib, matnni hosil qiluvchi vositalar aniqlanadi. Ikkinchi guruhga oid
10
Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K. Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent:
Respublika ta’lim markazi, 2021. – B 16-27-35

fikrlarda esa matnga “harakatdagi lison” deb qaralib, bu holatda matn nutq birligi
sifatida ta’riflanadi. Uchinchi guruh yondashuvlarda matn muloqot birligi sifatida
qaraladi. Bu holda matnda muloqot ishtirokchilarining “adresant va adresat”
ko‘rinishidagi kommunikativ maqsadi o‘z ifodasini topadi va uning mazmun
jihatidan tugal bo‘lishi talab etiladi.
Matn kommunikativ funksiya bajaruvchi muloqot va ta’lim turi bo‘lib, uning
yordamida o‘quvchi yangi ma’lumotni idrok qiladi, ya’ni dekodlaydi. F.f.n.,dotsent
I.Azimovaning “O‘zbek tilidagi gazeta matnlarining mazmuniy persepsiyasining
psixolingvistik tadqiqi” nomli monografiyasida matnni qabul qilishni “mazmuniy
persepsiya” (mazmunni tushunish) termini bilan nomlaydi va uning mohiyati
haqida gapirilar ekan, qabul qilishning ikki: qabul qilishning o‘zi va tushunish
darajasi mavjudligi, qabul qilishning mohiyati sifatida matn mazmuniy
proyeksiyasi (obrazi)ning o‘quvchi ongida hosil bo‘lishiga aytilishi qayd etiladi.
Olima tushunishda har bir qabul qiluvchining ongi prizma vazifasini bajarishini
aytadi. Har bir odam individual shaxs bo‘lganligi uchun, bu jarayon hammada har
xil sodir bo‘ladi, ya’ni bitta matnni 10 ta o‘quvchi o‘n xil tushunishi (qabul qilishi)
mumkin.
Tushunish – bu o‘zida mavjud bo‘lgan bilimlarni yangi o‘qilayotgan yoki
eshitilayotgan xabar bilan solishtirish, taqqoslash orqali sodir bo‘ladi. Tushunish
haqida ingliz tilshunosi Cheryl J.Gowie o‘zining “Psycholinguistic strategies for
improving reading comprehension”, ya’ni “O‘qib tushunish ko‘nikmasining
psixolingvistik yo‘nalishlari” nomli maqolasida, “Bolada mavjud bo‘lgan
bilimlarga mos matn, bolada uni tushunishga tuynuk ochadi. Berilayotgan
ma’lumot uning oldingi bilimini chuqurlashtirishi, aniqlashtirishi kerak” , deydi. 11
Tilshunos va psixolingvist V.P.Belyanin tushunish umumiy holatda uchta
darajadan iboratligini ta’kidlaydi. Boshlang‘ich daraja eng umumiy daraja bo‘lib,
unda nutqiy bayonning asosiy predmeti, gap nima haqida ekanligi tushuniladi.
Keyingi, mazmun mundarijani tushunish darajasi tinglovchi so‘zlovchining nima
11
Abdullay е va Q. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari. -T.:O`qituvchi , 2012 y.

haqida nimalar deganini anglaydi. Uchinchi daraja eng yuqori daraja bo‘lib, u
qanday gap, nima uchun va qanday lisoniy vositalar bilan aytilganini tushunish
bilan xarakterlanadi. Tushunishning bu darajasi so‘zlovchi tomonidan tanlangan
lisoniy vositalarni baholashni ham o‘z ichiga oladi. O‘quvchi tomonidan o‘qilgan
matnning tushunilganligini uning ustida bajariladigan topshiriqlarni qay darajada
bajarganligiga ko‘ra aniqlaymiz. Topshiriqlarga to‘g‘ri javob bergan o‘quvchi
matn mazmunini to‘g‘ri tushungan hisoblanadi. Yo‘l qo‘yilgan xatolar esa,
o‘quvchining matn mazmuni yaxlitligini tushunmagan yoki matn qismlarini
mazmun jihatdan bir-biriga bog‘lay olmaganligini anglatadi. Natijalar tahlilini
o‘quvchi bilim darajasiga baho bera oladigan mezon deyish mumkin, negaki, matn
tarkibidagi leksik, grammatik, semantik qismlar o‘quvchi ongida shu paytga qadar
mavjud bo‘lgan xuddi shunday bilimlar asosiga quriladi, uni to‘ldiradi, yangi
leksik va informativ bilimlar bilan boyitadi. O‘quvchining matnni idrok qila
olmaganligi uning ongida bunga asos bo‘ladigan bilimning juda pastligi yoki
umuman tasavvurga ega emasligini bildiradi.
Matn o‘quvchining yoshiga mos bo‘lish birga, grammatik, sintaktik va
semantik jihatdan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi lozim, negaki bu omillar matnning
tushunilishiga katta ta’sir qiladi. Xorij metodistlarining ma’lumotlarida ham
shunday fikrni ko‘rish mumkin: “O‘quvchi matnda ifodalangan ma’lumot haqida
tasavvurga ega bo‘lmagan taqdirda ham, gaplar va so‘zlarni bog‘lagan grammatik
ko‘rsatkichlarning vazifasini tushungan holda o‘qisa, matnni to‘g‘ri idrok qila
oladi”. Masalan, matn tarkibida qo‘llanadigan so‘roq so‘zli gaplarda savol
mazmuni kuchli bo‘lsa, “-mi” yuklamasi yordamida tuzilgan so‘roq gaplarda
ko‘proq darak mazmun anglanadi. Ammo ko‘p o‘quvchilar aynan shunday “so‘roq
so‘zli” savollarda, unga e’tibor bermay (tashlab ketgan holatda), “ha, yo‘q..” kabi
noto‘g‘ri javoblarni yozadilar.
Ta’lim jarayonida o‘zlashtirishning muvaffaqiyati ta’lim mazmuniga, o‘quv
rejalari, dasturlari, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarining mavjudligiga, ta’lim
metodikasining rivojlanganligiga bog‘liq deb hisoblanadi.

Sinflar kesimidagi darsliklarda beriladigan mashqlar, matnlar DTS va
dasturda belgilangan tartibda o‘quvchilarga taqdim etiladi. DTS da o‘quvchilar
o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar har bir sinf uchun
kompetensiyaviy yondashuv asosida alohida belgilab berilgan hamda ushbu BKM
lar bir-biridan ajratilgan. Takomillashtirilgan keyingi o‘quv dasturlarida fanlararo
integratsion yondashuvga e’tibor qaratildi hamda o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari va psixofiziologik rivojlanishlarini e’tiborga olgan holda hayotiy
ko‘nikmalarini shakllantirish tamoyili asosida qayta ko‘rib chiqildi. 12
Kompetensiyalar 2 turga bo‘linadi: tayanch va fanga oid. Tayanch
kompetensiya o‘z navbatida beshga, fanga oid kompetensiyalar esa ikkiga: nutqiy
va lingvistik kabi turlarga ajratiladi.
Nutqiy va lingvistik kompetensiyalar o‘quvchilarni fanga yo‘naltiradi,
mazkur fan yuzasidan xususiy bilimga ega bo‘lish uchun asosiy jihatlarga e’tibor
qaratishni belgilab beradi.
DTS da maktab o‘quvchilariga quyidagi talablar qo‘yiladi:
Fonetika bo‘limini o‘rganish orqali: nutq tovushlari, nutq a’zolari, bo‘g‘in,
urg‘u, tovushlar talaffuzi haqida;
Grafikada : harflar birikmasi, tutuq belgisi, bosh harf, kichik harf, yozma
va bosma harf haqida;
Orfografiyada : bosh harf va kichik harflar imlosi, imlo qoidalari haqida;
Leksikologiyada: so‘z va uning lug‘aviy ma’nosi, o‘zbek tilining so‘z
boyligi, lug‘atning asosiy boyish manbalari, tasviriy ifoda, iboralar haqida;
Morfologiyada: so‘z tarkibi – (asos va qo‘shimchalar), asosdosh so‘zlar,
so‘z va uni so‘roqlar asosida ma’nosiga ko‘ra guruhlash, mustaqil so‘z
turkumlarining lug‘aviy ma’nosi, morfologik belgilari va sintaktik vazifasi,
yordamchi so‘zlar;
Sintaksisda: so‘z birikmasi, so‘z birikmasida so‘zlarning o‘zaro birikish
usullari, gap, ohang va tinish belgilari, nutq uslublari va uning turlari, qo‘shma
gap, uning qismlari, turlari ;
12
Qosimova K., Fuzailov.S., Ona tili 2-sinf darsligi. Toshkent: Cho`lpon, 2017

Nutq va matn: matnning tuzilishi, xatboshi (abzats), matn qismlari, bosh
va kichik mavzular haqida tushunchalar, ijodiy matn, insho haqida bilimga ega
bo‘ladilar.
maktab o‘quvchilari uchun matnni o‘qish va uni tushunishiga taaluqli bo‘lgan
o‘rinlar Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, o‘qish, so‘zlash, yozish) da
quyidagicha keltirilgan:
 mavzuga oid mashq va topshiriqlarni orfoepiya qoidalariga rioya qilgan
holda o‘qiy oladi;
 8-10 ta gapli ijodiy matn yarata oladi.
 Tanlangan matndan asosiy axborotlarni tushuna oladi.
 Sodda matnning asosiy mazmunini tushunadi va tushutira oladi.
Lingvistik kompetensiyada (fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika,
grammatikaga oid) :
- yangi so‘z va iboralarni o‘zlashtiradi, matndagi so‘zlar ma’nosini izohlaydi
va leksik tahlil qila oladi.
Davlat ta’lim standartida belgilanganidek, maktab o‘quvchilari sodda
matnlarni o‘qib tushuna olishlari, matn tarkibidagi so‘zlar ma’nosini izohlab, tahlil
qila olishlari kerak. Bunday ko‘nikmalarni shakllantirish uchun esa o‘qituvchi
tomonidan ta’limni to‘g‘ri tashkillashtirish, o‘quvchilarning mavjud bilimlarini
aniqlash, xabarni chuqur idrok qilish malakasini rivojlantirish usullaridan
foydalanish talab etiladi.
Matn oson va qulay o‘qilishi uchun u grammatik-semantik jihatdan to‘g‘ri
shakllantirilgan va o‘quvchining yosh va bilim darajasiga mos bo‘lishi lozim. Bu
xalqaro me’yorda “qulay o‘qishning avtomatik indeksi” deb nomlanadi, unda
matn o‘qilishining 14 ta darajasi mavjud bo‘lib, ilk darajasi 6 yoshdan 9
yoshgachasidir .
O‘qishning qulaylik indeksi – bu o‘quvchining matnni idrok etish
darajasining o‘lchovi sanaladi. O‘qish indeksi bir nechta parametrlar asosida
o‘lchanadi : jumlalar uzunligi, so‘zlarning soni va tushunarliligi (faol yoki nofaol
ishlatiladigan so‘zlar). Bu indeksda har bir sinf o‘quvchisining ma’lum yoshda

belgilangan miqdordagi leksik birliklarni bilishi, ma’lum murakkablikdagi gaplarni
tushunishi kerakligi belgilangan. Matnning murakkabligini baholaydigan bu
o‘lchov dastlab ingliz tili uchun Rudolf Flesh tomonidan yaratilgan. Unda 0 dan
100 gacha qiymat bo‘lib, 90-100 ning qiymati kichik o‘quvchilar uchun; 60- 70 –
bitiruvchilar o‘qishi mumkin bo‘lgan matnga mos keladi; 0-30 – ko‘rsatkichli
matnlar oliy ma’lumotli talabalar uchun mo‘ljallangan: 13
100 – o‘qish juda oson, gap eng ko‘pi bilan 12 ta so‘zdan iborat, 2 bo‘g‘inli
so‘zlar;
30 – o‘qish biroz qiyin, jumlalar 25 ta so‘zdan iborat, 2-3 bo‘g‘inli so‘zlar;
0 – o‘qish juda qiyin, jumlalar 37 ta so‘zdan iborat, so‘zlar 4-6 bo‘g‘inli.
XXI asrda jahon tilshunosligida o‘qib tushunishga ham siyosiy, ham
tilshunoslik fani sifatida qaralib, katta mablag‘ ajratilgan. Siyosatda, unga ta’limni
rivojlantirish vositasi sifatida qaralgan, Adamsning “O‘qishning boshlanishi”
nomli asari bunga misol bo‘ladi. Unda ko‘tarilgan masala, maktablarda o‘qib
tushunishda fonetik instruksiyani qanchalik maksimal darajaga (qanchalik tez yoki
qanchalik tushunarli holga keltirish mumkin) chiqarish mumkinligi bo‘lgan.
Shu mavzuda Snow, C.E., Burns, M. S., & Griffinlarning hammuallifligidagi
“Yosh bolalarda o‘qib tushunishdagi qiyinchiliklarni qanday yengamiz” asari ham
yozilgan bo‘lib, unda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qishdagi muammolarni
qanday hal qilish mumkinligi haqidagi fikrlar berilgan.
Ularning ta’kidlashlaricha, o‘qilgan ma’lumotning tushunilishi uchun matnning 3
ta jihati katta rol o‘ynaydi: fonologiya, morfonologiya va orfografiyasi. Negaki,
yozma matnning og‘zaki tomoni ham mavjud (o‘quvchi uni ovoz chiqarib yoki
pichirlab o‘qishi mumkin). Demak, o‘quvchi o‘qilgan ma’lumotni idrok qilish
uchun har uchalasini bilishi lozim. Fonologiya bo‘limi – so‘z, harfning tovush
(fonema) jihatini o‘rganadi. Uning 4 ta darajasi farqlanib, [60;98]: jarayon pastdan
yuqoriga (from bottom to top) qarab yo‘naladi, ya’ni eng kichik birlikdan katta
birlikka tomon chiqiladi: akustik, fonetik, fonologik, morfofonemik.
13
Qosimova K., Fuzailov.S., Ona tili 2-sinf darsligi. Toshkent: Cho`lpon, 2017

1. Akustik darajada, nutq, akustik energiyaning oqimi sifatida yuzaga chiqadi,
uni spektrogramda ko‘rish mumkin. Buning qiziq jihati shundaki, bosh miya
so‘zlar oqimini (tovush to‘lqinini) qabul qiladi, ular orasidagi bo‘shliqni emas.
O‘qib tushunishdagi bu holatda miyaning fizik signalni qabul qiluvchi qismi zid
holatda turadi. (Ammo tushunishning boshqa turlarida miya so‘zlar orasidagi
bo‘shliqlarni ham qabul qiladi, negaki bu hol, vaziyatni, shaxs holatini ifodalash
uchun ma’lum ma’noni anglatishi mumkin. F.Sh.)
2. Fonetik darajada so‘zlovchining nutqidagi bitta tovushning turli o‘rinlarda
turlicha sodir bo‘lishi ko‘rinadi: “t” tovushi: ketmoq, atamoq, topmoq. Portlash
holati har xil (ket da kuchli, ata da yumshoqroq, top da portlash holati ancha past)
bo‘ladi.
3. Fonologik darajada miyadagi tovushlar farqlanadi. Masalan, “f” grafemasi
boshqa so‘zni hosil qiladi, alohida fonema; “p” esa boshqa so‘zni hosil qiladi: fan,
piramida.
4. Morfofonema, bu – bir grafemada ham morfema, ham fonemaning mavjud
bo‘lishi. Masalan, “a” grafemasi fonema holatda – unli, til oldi, tilning og‘iz
bo‘shlig‘idagi harakatiga ko‘ra o‘rta keng, lablanmagan fonema; morfema shaklida
(so‘z yasovchi qo‘shimcha): o‘yin + a = o‘yna.
Ona tili metodikasida boshlang‘ich sinflar ona tili ta’limi uchun tavsiya
etiladigan matniy tushunchalarni lingvistik ma’lumotlarga suyangan holda ikki
guruhga ajratiladi:
1. Matnning tashkiliy tuzilishi jihatlari bilan bog‘liq tushunchalar;
2. Matnning leksik-grammatik jihatdan tuzilishi bilan bog‘liq tushunchalar
Matnning tashkiliy tuzilishi jihatlari ga kiradigan omillardan Maktablar va
umuman boshqa yoshdagi o‘quvchilarga ahamiyatli bo‘lgan qismlari, bu – xat
boshi (abzats, matn qismlari) va sarlavha hisoblanadi.Matnning tashqi
ko‘rinishiga xos bir nechta belgilari mavjud bo‘lib, asosiy belgi bu, gapning
xatboshidan boshlanishidir.
Matn qismlarining o‘zaro bog‘liqligini tushuna olish matn mazmunini
tushunish darajalaridan biri hisoblanadi. Matn qismlari (abzats)ning birinchi va

oxirgi gaplari umumiy mavzu mazmunini ochish maqsadiga ko‘ra to‘g‘ri qurilishi
lozim. Ya’ni, agar matn qismlarining o‘rni almashtirilsa, ularni voqeaning
rivojiga yoki qismlar tarkibidagi ishoraviy so‘zlar(olmoshlar..) yordamida gaplar
ma’nosini tahlil qilgan holda o‘z o‘rniga qo‘yish mumkin bo‘lsin. Ikkinchi abzats
o‘zidan oldingi qism ma’nosiga ishora qiluvchi grammatik vositalar bilan
(olmoshlar, ravishlar, o‘rin-joy va payt munosabatini bildiruvchi birikmalar,
bog‘lovchilar, ko‘makchilar, kirish so‘zlari) boshlanadi: bu, shu, ana u, mana bu,
keyin, shundan so‘ng, o‘sha yer, o‘sha kishi, o‘sha kuni va hk.
Sarlavha matn mazmunini o‘zida qisqa ko‘rinishda mujassamlashtirgan
birlikdir. Ma’lumki, qo‘limizga biror matn tushganda, birinchi navbatda uning
sarlavhasiga diqqatimizni qaratamiz. Sarlavha bizda qiziqish uyg‘otsa, ajablantirsa
yoki ayni damdagi muhim, yechimini topishi kerak bo‘lgan muammoga taaluqli
bo‘lsa, katta qiziqish bilan o‘qishga shoshilamiz. Aksincha, sarlavha mavhum,
leksik lug‘atimizga begona yoxud yomon tasavvur uyg‘otadigan bo‘lsa, uni
o‘qishni istamaymiz, agar uni o‘qishga majbur bo‘lsak, matn mazmunini to‘liq
yoki umuman tushunmasligimiz mumkin. Demak, sarlavha muloqotning o‘ziga
xos birligi.
Bizga ma’lumki, grammatik va semantik jihatdan shakllanmagan matnni
tushunishning iloji yo‘q. Sema – “manbaning mazmuni” bo‘lib, grammatik
vositalar – qo‘shimcha (morfema) va bog‘lovchilar shu ma’noni anglatish uchun
xizmat qiladigan vositalar sanaladi. Matnning mazmunini ochishda so‘zlarni bir-
biriga bog‘laydigan qo‘shimchalarni to‘g‘ri, o‘z o‘rnida qo‘llash matn o‘qilishini
va tushunilishini osonlashtiradi.

Xulosa
Darsliklar bugungi kunga kelib Milliy O`quv Dasturi, uslubiyoti va
didaktik talablari asosida belgilangan, milliy istiqlol g`oyasi singdirilgan, muayyan
o`quv fanining mavzulari to`liq yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal
o`zlashtirishga qaratilgan hamda turdosh ta`lim yo`nalishlaridan foydalanish
imkoniyatlari hisobga olingan nashr. Sir emaski, oxiri ikki yilda darsliklar
sifatining o`zgarishi, ularning mavzulari turlichaligi va rang-barangligi bilan
avvalgi darsliklardan tubdan farq qiladi. Masalan, boshlang`ich sinf
o`quvchilariga mo`ljallangan Ona tili va o`qish savodxonligi fani va darsligi
avvalgi darsliklardan nafaqat fanning o`zi, darslikning shaklidan tortib, dizayni,
ichki tuzilishi, mavzularning turfa xilligi, dolzarbligi, hayotiy mohiyatga ega
ekanligi bilan tubdan farq qiladi. Avvalgi ona tili darsliklarda faqat mashq
shartlari “…ko`chiring. …tagiga chizing, …belgilang” shu kabi shartlardan
iborat bo`lgan. Va buning natijasida o`quvchilarda og`zaki nutqning
rivojlanmasligi, o`quvchi o`z fikrini to`liq, ravon va burro ifoda eta olmasligi
kelib chiqdi. 45 daqiqada faqat ikkita mashqni ko`chirish bilan vaqtning
o`tganligi bois bu darsliklarda kamchiliklar yaqqol ko`rinib qoldi.
Bugungi kunda yangi avlod darsliklari o`quvchining fikrini o`stirishda,
uning og`zaki va yozma nutqini rivojlantirishda muhim o`rin egallamoqda.
Yangi darsliklar yangicha metodlar, yangidan-yangi didaktik materiallar bilan
ishlashda qo`l kelmoqda.Darslik bilan o`quv jarayoni o`zaro bog`liq bo`lib, unda
savollar,topshiriqlar, jadvallardan, statistik, xronologik ma`lumotlar va
hakozolardan o`z o`rnida foydalanish lozim.Darsliklarda berilgan ko`plab
materiallar hozirgi kun talabiga to`liq javob bera oladi. Yangi darsliklarning
yana bir o`ziga xosligi, ushbu darslikning mashq daftarlari ham
mavjudligidadir. O`rganilgan har qanday material mashq qilish orqali mashq
daftarlarda mustahkamlanadi. Mashq daftarlarda ham didaktik materiallar bola
yoshi va psixikasiga katta e`tabor qaratilgan holda yaratilgan bo`lib, bu
mashqlarni 80-90 foiz o`quvchi ishtiyoq bilan bajaradi. Ayniqsa kichik maktab
yoshidagi 1-2-sinf o`quvchilariga berilgan topshiriqlar xilma-xil va rang-barang.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 16 martdagi -Noshirlik va
matbaa mahsulotlarini yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora- tadbirlar
to‘g’risida 4640-son qarori. ‖
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 15- martdagi -
Umumiy o‘rta ta‘lim to‘g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida gi 140sonli qarori.
‖
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 6- apreldagi -
Umumiy o‘rta ta‘lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining davlat ta‘lim
standartlarini tasdiqlash to‘g’risida gi 187-son qarori.
‖
4. G’ofurov A. Umumiy o`rta ta`lim maktablari akad е mik, litsey hamda kasb hunar
koll е ji o`quvchilari uchun yaratilgan darsliklarga qo`yilgan talablar va muammolar
5. Azimova I., Mavlonova K., Quronov S., Shokir Tursun. Ona tili va o qish
ʻ
savodxonligi /1-sinf uchun darslik; Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021.
6. Qurbonova O.,Davletova A. O quvchilarning nutq madaniyati va nutqiy
ʻ
kompetensiyalarini rivojlantirish. "Scientific progress"; Volume 3/issue 5/2022.
7. Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini
ʻ ʻ
shakllantirish. "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022.
8. “O‘qish madaniyatini oshirish” ilmiy-amaliy seminari materiallari
2018
9. Kuznetsova M.I “PIRLS 2021 solishtirma tadqiqoti doirasida o‘qish savodxonligi
shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari
10. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 1-sinf uchun /K.
Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – B 16-27-
35

1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar tahlili

Mundarija

I Bob. Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi tuzilishi va ahamiyati 4

1.1. Yangi Milliy o‘quv dasturi asosida tayyorlanayotgan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi tuzilishi 4

1.2. Ona tili va oʻqish savodxonligi – boshlangʻich sinf oʻquvchilarining nutqiy kompetentligini rivojlantiruvchi muhim manba sifatida. 8

II Bob. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar va ular bilan ishlash metodikasi 14

2.1. Boshlang‘ich sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligidagi matnlar tahlili 14

2.2. 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi matnlarni tushunish va anglash ko‘nikmalarini shakllantirish usullari 21

Foydalanilgan adabiyotlar 34

Купить