Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	510.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Категория	История

1917-yil siyosiy jarayonlarida Turkiston

I BOB. TURKISTON O‘LKASI 1917 - YIL FEVRAL – OKTYABR
ORALIG‘IDA
Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, bizning ota-bobolarimiz asrlar davomida
o‘z oilalari, muqaddas tuproqlari, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari va an’analariga
sodiq qolishni ulug‘ ish deb hisoblashgan. Bu daxlsiz urf-odatlarning buzilmasligi
uchun o‘zbek xalqining ming-minglab sodiq o‘g‘lonlari o‘z hayotlarini qurbon
qilganlar, yurt mustaqilligi uchun bo‘lgan janglarda shahid ketganlar. Turkiston
mintaqasi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan vaqtdan beri to‘xtamagan
milliy ozodlik harakati xalqning milliy o‘zligini anglashida, o‘z Vatani va
millatining ozodligi va mustaqilligi uchun uning vatanparvarlik intilishlarini
mustahkamlashda ulkan ta’sir ko‘rsatdi. 2
Ma’lumki, Turkiston jadidlari islohotlarni bosqichma-bosqich amalga
oshirishni, taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yo‘li bilan, parlament orqali
erishishni mo‘ljallagan edilar. Biroq 1917-yildagi voqealar jarayoni, jadidchilik
harakatining yirik nazariyotchisi Abdurauf Fitrat o‘sha paytda yozganidek,
“Rusiyada bosh ko‘targan yangi bir balo – bolshevik balosi” kuchlar nisbatini
butunlay o‘zgartirib yubordi. O‘zbek xalqining boshqa bir fidoyi farzandi
Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan o‘rtaga tashlangan “Haq olinur, berilmas!”
shiori butun millatning jangovar chaqirig‘iga aylandi. Mustaqillik va ozodlik
uchun, Turkistonda muxtoriyat o‘rnatish uchun parlament yo‘li orqali kurashgan
Turkiston taraqqiyparvarlari va jadidlarining faoliyati oradan 100 yildan ortiq vaqt
o‘tgan bugungi kunda ham diqqatga sazovor hodisa sanaladi.
Insoniyat tarixida shunday voqealar bo‘ladiki, ular butun-butun davlatlar va
mamlakatlarda yashovchi yuzlab xalqlarning keyingi taqdirini butunlay o‘zgartirib
yuboradi. Ana shunday voqealardan biri 1917-yil 27-fevralda (yangi hisob bilan
12-martda) bo‘lgan Rossiyadagi Fevral inqilobidir.
Turkistonda milodiy sananing o‘zida yangi va eski yil hisobi mavjud bo‘lib,
darslikda tarixiy sanalar 1918-yil 31-yanvargacha eski hisob bilan, 1918-yil 14-
fevraldan boshlab yangi hisob bilan beriladi. Chunki RSFSR (Rossiya) Xalq
2
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T.,―(Sharq), 2000. B.128
7

Unda taniqli yurt arboblari: Munavvarqori, Mullo Odil mufti, Said G‘anixon,
Pirmuhammad A’lam va boshqalar so‘zga chiqib, yig‘ilganlarni chinakam xalq
hokimiyati — Turkiston Muxtoriyati tashkil etilganligi bilan qutladilar. Miting
ishtirokchilari o‘lka Muvaqqat hukumatini to‘la qo‘llab-quvvatlashlarini izhor etib,
qaror qabul qildilar. O‘sha davr milliy matbuoti sahifalarida Turkiston ulug‘lari
tomonidan muxtor hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash, uning istiqboli uchun fidoyilik
bilan kurash olib borish kerakligi xususida ko‘plab maqolalar bitildi. 10

[Jumladan, Fitratning ‘‘Muxtoriyat’’ maqolasida ‘‘...Qurultoy o‘z ishini qildi.
Qolganlari butun millatning vazifasidur. Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim.
Muxtoriyatni bajarmoq uchun aqcha kerakdir. Bularni millat hozir qilsun’’, deb
xitob qilingan edi. ‘‘Hurriyat’’ gazetasi, 1917-yil 5-dekabr.]
Turkiston mehnatkashlari o‘z milliy hukumati tuzilishini qanchalik qo‘llab-
quvvatlab, unga ishonch va umidlari ortib bormasin, biroq o‘lkada o‘rnashib olgan
va asosiy boshqaruv jilovini qo‘lda ushlab turgan Turkiston sovet hukumati va
uning joylardagi hokimiyat mahkamalari voqealarning bu tarzda rivojlanishiga izn
bermay, muxtoriyat va uning tarafdorlarini yo‘q qilish yo‘lini butun choralar bilan
o‘tkazib bordi.
1917-yil 13-dekabrda Toshkentda muxtoriyatni yoqlab o‘tkazilgan katta
mitingning zo‘rlik bilan tarqatib yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari
otgan miltiq va pulemyotlar sadosi ostida ko‘plab qurbonlar berilishi — bu
Turkiston Muxtoriyatiga nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi. Turkiston
Muxtoriyati og‘ir, mashaqqatli sinovlar jarayonini boshdan o‘tkazayotgan bir
kezda, ya’ni 1917-yil 25-dekabr kuni Qo‘qonda o‘lka musulmon ishchi, askar va
dehqonlarining I favqulodda qurultoyi ish boshladi. Unda 200 ga yaqin vakillar
ishtirok etdi. Qurultoy muxtoriyatni har tomonlama quvvatlash, unga moddiy va
ma’naviy madad ko‘rsatish shiori ostida o‘tdi. Unda o‘lkaning qonuniy hukumati
tarkibini musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi vakillari hisobiga
to‘ldirish to‘g‘risida qaror qilindi.
10
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T.,―(Sharq), 2000. B.128
19

XULOSA
1917-yili ma’rifatparvar, taraqqiyparvar kuchlar sifatida tanilgan jadidlar,
Vatan fidoyilari tinchlik yo‘li bilan, huquqiy asosda Turkiston Muxtoriyati uchun
kurashdilar. Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududida Yosh buxoroliklar va Yosh
xivaliklar demokratik islohotlar o‘tkazish talablarini ko‘tarib chiqdilar. Biroq
bolsheviklar tomonidan o‘lkada o‘tkazilgan siyosiy to‘ntarishlar oqibatida
23

2. Islom Shoahmedov — Bosh vazir o‘rinbosari.
3. Mustafo Cho‘qayev — Tashqi ishlar vaziri (keyinroq Bosh vazir).
4. Ubaydulla Xo‘jayev — Harbiy vazir.
5. Yurali Agayev — Yer va suv boyliklari vaziri.
6. Obidjon Mahmudov — Oziq-ovqat vaziri.
7. Abdurahmon O‘razayev — Ichki ishlar vazirining o‘rinbosari.
8. Solomon Gersfeld — Moliya vaziri.
Hukumat tarkibiga yana to‘rt kishi — yevropalik aholi vakillari orasidan
nomzodlar ko‘rsatilgach, keyinchalik kiritilishi belgilandi. Shuningdek, bu
hukumatda Saidnosir Mirjalol o‘g‘li xazinachi lavozimini egalladi. 9
[Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan Turkiston Xalq
Majlisi (parlamenti) tarkibining tuzilganligi bo‘ldi. Milliy majlis tarkibiga
saylanganlar orasida Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari o‘sha davrning atoqli
arboblari T. Norbo‘tabekov, S. Sharifxo‘jayev, Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra
o‘g‘li, M.Behbudiy, T.Musaboyev, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov va boshqa
yurt peshvolari bor edi.]
Shunday qilib, o‘lkaning mo‘tabar, millatparvar zotlaridan iborat milliy
hokimiyat tashkil etilib, uning zimmasiga ulug‘vor vazifalar yuklandi. Eng
muhimi, qaddi bukilgan, qadr-qimmati, g‘ururi o‘zgalar tomonidan kamsitilgan
Turkistonni ro‘yobga chiqarish, uning erki, mustaqilligini asta-sekin tiklash,
yuksakka ko‘tarish — bu xalqchil hukumatning bosh vazifasi, maqsad-muddaosi
edi. Shu boisdan ham o‘lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati e’lon
qilinganligini katta qoniqish, ko‘tarinki ruh bilan qarshi oldilar. 1917-yil dekabr
oyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Qo‘qon, Samarqand shaharlarida
va boshqa hududlarda ming-minglab yurt odamlari mitinglar, namoyishlar
uyushtirib, muxtoriyatni qizg‘in qo‘llab-quvvatlab chiqdilar, bu to‘g‘rida maxsus
qarorlar qabul qilindi. Masalan, 6-dekabr Toshkentning eski shahar qismida
Turkiston Muxtoriyati tuzilganligiga bag‘ishlab ko‘p ming kishilik katta miting
o‘tkazildi.
9
Абдуллаев Р. Туркестан в 1917 году: национальное движение и военный вопрос // Ўзбекистон тарихи, 2002
йил, 1-сон. –С.41.
18

o‘rganila boshlandi. Shu jumladan vatanimiz davlatchiligi tarixidagi XIX asr
boshlari davri ya`ni 1917-yil voqealarida Turkiston o‘lkasi haqida ham izlanishlar
olib borildi. Lekin afsuski bu davrning vatanimiz tarixidagi o‘rni tog‘risida
ma’lumotlar kam uchraydi. Bolsheviklar hokimiyatga kelgandan keyin
Turkistonda yuritgan siyosati ko‘plab noroziliklarga sabab bo‘ldi. 1917-yil fevral
oyida Nikolay II ag‘darilib, hokimiyat muvaqqat hukumat ixtiyoriga o‘tganidan
so‘ng Turkiston o‘lkasida turli siyosiy tuzilma va harakatlar faollashdi. Shulardan
ta’sir doirasi eng kattalari 1917-yil bahorida tuzilgan “Sho‘roi islomiya” va
“Sho‘roi ulamo” harakatlari edi.
Oktabr oyida bolsheviklar muvaqqat hukumatni ag‘darganidan keyin
Turkistonning turli shaharlarida, ayniqsa Toshkentda ijtimoiy-siyosiy harakatlar
kuchaydi. Yuqoridagi ikki harakat Turkistonda milliy davlatchilikni tashkil etish
uchun yig‘inlar uyushtira boshladi. 1917-yil 26-28-noyabr kunlari Qo‘qon shahrida
Umumturkiston o‘lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo‘lib o‘tdi.
Qurultoyda ko‘pchilik musulmon ziyolilarning xohish-istagi bilan Turkiston
o‘lkasida yashovchi Yevropa millatiga mansub delegatlar ham qatnashdi. Qurultoy
ishida muhim bir masala – Turkistonni mustaqil davlat yoki Rossiya tarkibidagi
muxtor respublika deb e’lon qilish ko‘rib chiqildi. Ko‘pchilik vakillar ovozi bilan
Turkiston o‘lkasini Rossiya tarkibida muxtor respublika deb e’lon qilishga
kelishildi.
Qizil askarlar Qo‘qonda amalga oshirgan xunrezliklarini ko‘rgan mahalliy
aholi muxtoriyat yiqitilganidan so‘ng bolsheviklarga qarshi ozodlik urushiga
otlandi. Milliy istiqlol uchun bo‘lib o‘tgan bu kurash qahramonlari bolsheviklar
tomonidan “bosmachilik harakati” deb ataldi. Ozodlik urushi Turkistonning turli
hududlarida turli yillargacha davom etdi. Turkiston muxtoriyati mag‘lubiyatga
uchragach, o‘lka batamom Rossiya qo‘l ostida qoldi. Bolsheviklar Turkiston
ASSRni tuzgan bo‘lsa-da, u qo‘g‘irchoq respublika edi va amalda hech qanday
muxtor huquqlari yo‘q edi. TASSR 1924-yilda O‘zbekiston SSR tuzilguniga qadar
yashadi.
3

Kurs ishi mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga:
1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib
o‘rganildi.
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov va
P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova,
B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev va boshqalar asarlarini kiritish mumkin. Ikkinchi
guruhni O‘zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar tashkil etib,
o‘zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb etadi. 1917-yilda Turkiston
tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo‘lsada, bu davr davlatchilik,
ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon qadar o‘rganildi.
Bu olimlar qatoriga: B.Ahmedov, G.Sultonova, A.Zamonov, A.Ziyo,
G.Agzamova, A.Qandaharov, S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov, E.Ochilov,
R.Muqminova, B.Eshov, Z.Muqimov, K.Tuxtabekov va boshqalar ilmiy
izlanishlarini kiritildi. Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda
Turkiston o‘lkasida 1917-yil voqralarining ta’siri va keltirib chiqargan
muommolar, Turkiston tarixini yoritishga oid bir qator ma’lumotlarni berib o‘tgan.
Ularni H.Vamberi (Vengriya), Karter Van Findliy (AQSH), Mustafo Budak,
Remzi Kilich (Turkiya), V.V.Poxlebkin (Rossiya), S.S.Xoseynishirazi (Tojikiston)
va boshqa xorijlik tadqiqotchilar ilmiy ishlari tashkil etadi.
Shuni ta’kidlash joizki, 1917-yil voqealaridagi Turkistonning siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy tarixi xususida yozilgan manbalar yetarlicha. Ushbu Kurs ishini
yaratishda, asosan, Turkiston muxtoriyatida tuzilgan turli hujjatlar asosida
yaratilgan xrestomatiyalar, Turkistonga tashrif buyurgan sayyohlar va
savdogarlarning kundaliklari, hisobotlari hamda mahalliy tarixchilarning
4

asarlaridan, sovet va mustaqillik yillarida mavzuga doir amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqot natijalaridan keng foydalanildi.
Kurs ishi mavzusining obekti: Markaziy Osiyoning 1917-yillardagi
voqealar tarixi kontekstida Turkistonda bo‘lib o‘tgan siyosiy voqealar va
Rossiyada Bolsheviklar hokimiyatga kelgandan keyin ushbu o‘lkada yuritgan
siyosatini tahlil qilish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti: 1917-yillarda Rossiyada bo‘lgan siyosiy
jarayonlarning Turkiston o‘lkasiga ta’siri va ushbu hududga Sovet hokimiyatining
majburiy tarzda o‘rnatilishi hamda Bolsheviklar diktaturasi, Turkiston
muxtoriyatining tuzilishi tub yerli xalqlar tarixidagi ahamiyatini, o‘sha davrdagi
Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini ochib berishdan iborat etib belgilandi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi 1917-yilda
Rossiyada bo‘lib o‘tgan hokimiyat almashinuvi natijasida Turkistonda bo‘lib
o‘tgan siyosiy voqealarga doir ma`lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy
nuqtai nazardan o‘rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish; mavzuga oid mavjud
ma`lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish; 1917-yilda ushbu o‘lkada
Turkiston muxtoriyatining tuzilishi siyosiy voqealarni dunyo siyosiy hayotiga
ta`sirini o‘rganib tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Turkistonning 1917-yildagi siyosiy
voqealarini O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot
metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Turkistonning 1917-yildagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixining o‘rganilishi natijalarini
tahlil qilib, umumlashtirish va ularning O‘zbekiston tarixi va madaniyatini
o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
- Turkistonning 1917-yildagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy siyosati tarixi va
madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixining
yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish;
5

Sovetlar hokimiyati o‘rnatilgandan keyin Turkistonda kechayotgan va tobora
chigallashib borayotgan o‘ta murakkab vaziyat o‘lkaning yurtparvar va
taraqqiyparvar kuchlarini faol harakatga keltirdi. Ular tashabbusni qo‘lga olib,
bolsheviklar bosh bo‘lgan sovet hokimiyatiga qarshi tura oladigan, demokratik
asoslarga tayangan, chinakam xalq hokimiyatchiligini o‘zida ifodalagan milliy
davlatchilikni tashkil etish tomon yo‘l tutdilar.
Bu borada joylarda jiddiy tayyorgarlik ishlari olib borildi. Nihoyat, 1917-yil
26-noyabrida Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi
chaqirildi. Unda o‘lkaning 5 viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok
etdi. Qurultoy ishida ‘‘Sho‘royi Islomiya’’, ‘‘Sho‘royi Ulamo’’, Musulmon
harbiylari sho‘rosi, O‘lka yahudiylar jamiyati namoyandalari qatnashdilar.
Qurultoy hay’atiga o‘lka xalqlarining taniqli kishilari — Mustafo Cho‘qay,
U.Asadullaxo‘jayev, Yurali Agayev, S.Akayev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon
O‘razayev, Islom Shoahmedov, Kamol qozi, Karimboyev va boshqalar, jami 13
kishi saylandi. Mazkur qurultoyning 3 kun to‘xtovsiz davom etgan faoliyatining
yakuni o‘laroq Turkiston Muxtoriyatini tuzishga muvaffaq bo‘lindi.
Yangidan tarkib topayotgan davlat Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan
bo‘ldi. Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat to‘lig‘icha Turkiston
Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi (54 kishidan iborat) qo‘lida
bo‘lishligi ta’kidlandi.
[Turkiston Muxtoriyatini qabul qilish haqidagi qarorda shunday deyiladi:
‘‘Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat
etgan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon
etib, Turkistonni Federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor
deb e’lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis
majlisiga havola etadi’’. Qurultoy ‘‘Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik
aholi huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi’’.]
Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Kengashi — hukumati tuzildi.
Uning tarkibiga 12 kishidan iborat a’zolar saylandi:
1. Muhammadjon Tinishpayev — Bosh vazir, Ichki ishlar vaziri.
17

3. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat'iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. –Toshkent: O‘ zbekiston, 2017. – B. 12
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston tarixi. T.,
―Yozuvchi. 1998. B.58
2. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T.,―(Sharq), 2000. B.128
3. Alimova D., Golovanov A., O zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiyʻ
va mafkuraviy tazyiq oqibatlari, T., 2000. B.206
4. G.Xoliyev. X.g‘ulomov. O‘zbekiston tarixi. T.,―Universitet 1997. B.108
5. Mirzo Olim, Maxdum Roji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi , 2008. B.86
‖
6. M.G. Ahmedov. O‘rta Osiyo me`morchiligi tarixi. T. ―O‘zbekiston.1995. B.54
7 .Muhammad Aziz Marg‘iloniy.Tarixi Aziziy. T: ―Ma`naviyat , 1999. B.147
‖
8. N.Norqulov, U.Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi. T., Sharq 2010. B
‖ ‖ .278
9. R.Nobiye v . из историм Кокондского хантва T., Fan , 1973.
‖ ‖ B.311
10. R.Shamsiddinov, Sh.Karimov, O‘.Ubaydullayev.Vatan tarixi. T. Sharq.
2003.B.91
11 .O‘zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, 2006.
B .68
12. Абдуллаев Р. Туркестан в 1917 году: национальное движение и военный
вопрос // Ўзбекистон тарихи, 2002 йил, 1-сон. –С.41.
13. Иноятов Х. Ш. Октябрская революция в Узбекистане.– Москва,
Госполиздат. 1958. – Ст.264.
14. Алексеенков П. Кокандская автономия. – Ташкент, Узгиз. 1931. – Ст.44.
15. Воскобойников Э.А., Серий Я.М. Ефим Адрианович Бабушкин. –
Тошкент, Ўзбекистон. 1962. –Б.38.
16. Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане. – Т а шкент, Фан.
1967. – Б.591.
Internet resurslari:
1. http://www.eu.Spb.ru/history/index.htm.
26

to‘qnashuvlar avj oldi. To‘rt kunlik janglardan so‘ng Toshkentning yangi shahar
qismida zo‘ravonlik bilan sovet hokimiyati o‘rnatildi. Biroq qurolli to‘qnashuvda
mahalliy aholi deyarli ishtirok etmadi. 1917-yil noyabrda Samarqand, Skobelev va
boshqa shaharlarda ham sovet hokimiyati o‘rnatildi. 7
Toshkentda 1917-yil 15 – 22-noyabrda bo‘lgan Turkiston ishchi va soldat
deputatlari Sovetlarining III o‘lka syezdida so‘l eserlar, bolsheviklar va
maksimalistlardan iborat sovet hukumati – Turkiston o‘lka Xalq Komissarlari
Soveti tuzildi. Hukumatda 8 o‘rin so‘l eserlarga, 7 o‘rin bolsheviklar bilan
maksimalistlarga berildi hamda u faqat yevropaliklardan iborat qilib tuzildi.
Turkiston o‘lkasi XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi bo‘lgan bolshevik Fyodor
Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izvoshchi Ye.Perfilev, boshqa komissarlik
lavozimlariga ham o‘rtamiyona ma’lumot olgan kishilar tayinlandi. Hukumat
tarkibiga mahalliy xalqlar vakillaridan biror kishi ham kiritilmadi. Bu tasodifiy hol
emas edi.
Xullas, Turkistonda ham bolsheviklar tomonidan zo‘ravonlik bilan sovet
hokimiyati o‘rnatildi. Bolsheviklar hukumati yevropalik ishchilar, qizil
gvardiyachilar va boshqa harbiy qismlarga tayanib, mintaqada o‘z diktaturasini
o‘rnatdi.
Bolsheviklar va so‘l eserlarning Turkiston jadidlariga qarshi kurashi.
Turkistonning kelgusi taqdiri hal qilinayotgan ana shu murakkab paytda
bolsheviklar va sovet hokimiyatiga munosabat masalasida musulmon aholining
asosiy vakillari bo‘lgan “Sho‘roi Ulamo” hamda taraqqiyparvarlardan iborat Milliy
Markaz (Kraymussovet) o‘rtasida kurash avjiga chiqib ketdi. “Sho‘roi Ulamo”
tashkilotining Toshkent shu’basi yetakchilari (Sherali Lapin va b.) hokimiyatni
zo‘ravonlik bilan egallagan bolsheviklarni qo‘llab-quvvatlashdi. Turkiston o‘lka
musulmonlari Markaziy Kengashi (Milliy Markaz) bolsheviklar bilan hamkorlik
qilishga qarshi chiqdilar va noyabr oyi boshlarida Toshkentdan Qo‘qon shahriga
ko‘chib o‘tib, Farg‘ona vodiysida o‘z faoliyatlarini kuchaytirdilar. “Sho‘roi
Islomiya” tashkiloti ham bu paytda o‘z qarorgohini Qo‘qonga ko‘chirgan edi.
7
Mirzo Olim, Maxdum Roji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi , 2008. B.86‖
14

Komissarlari Soveti raisining 1918-yil 26-yanvardagi maxsus dekreti bilan Rossiya
hududida grigorian kalendari joriy qilinib, amalda mavjud bo‘lgan 13 kunlik farq
tuzatildi. Xullas, 1918-yil 31-yanvardan keyin 1-fevralga emas, balki 14-fevralga
o‘tildi. Bu kalendar Turkiston o‘lkasiga ham tatbiq etildi.
Rossiya imperiyasi poytaxti Petrogradda bu paytda mitinglar va qo‘zg‘olonlar
boshlanib, u Fevral inqilobi g‘alabasi bilan yakunlandi. Fevral inqilobi Rossiya
imperiyasi hududida samoderjaviyega barham berdi, imperator (podsho) ning
cheksiz hukmronligi tugadi. Rossiya imperatori Nikolay II o‘z ixtiyori bilan 2-mart
kuni taxtdan voz kechdi.
Petrogradda Davlat dumasining Muvaqqat komiteti tuzildi. Ishchi va soldat
deputatlari Soveti saylandi. 1-mart kuni Moskvada, mart oyida butun mamlakatda
yangi hokimiyat o‘rnatildi. Rossiyadagi Muvaqqat hukumatga Georgiy Lvov
(1917-yil mart – iyul) va Aleksandr Kerenskiy (1917-yil iyul – oktyabr) boshchilik
qilishdi.
Fevral inqilobi Turkiston o‘lkasi musulmon aholisini siyosiy jihatdan
uyg‘otishda, demokratik o‘zgarishlarga boshchilik qilmoqchi bo‘lgan yangi
kuchlarning siyosat maydoniga chiqishida muhim ahamiyat kasb etdi. Jadidlar
vujudga kelayotgan milliy demokratik kuchlarning o‘zagi bo‘lishdi. Ular mintaqa
tub xalqlarining taraqqiyot va mustaqillik to‘g‘risidagi o‘z g‘oyalarini Fevral
inqilobi g‘oyalari bilan bog‘lab, o‘zlari e’lon qilgan tamoyillarni amalga oshirishga
faol kirishdilar.
Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston komiteti faoliyati: Toshkentda
1917-yil 2-mart kuni ishchi deputatlari Soveti (Toshkent Soveti) tuzilgan edi.
Muvaqqat hukumat o‘rnatilgach, Turkiston o‘lkasi general-gubernatori va
Turkiston harbiy okrugi qo‘mondoni general A.N.Kuropatkin va uning
yordamchilari lavozimlaridan chetlashtirilib, 31-martda uy qamog‘iga tashlangan
edi. Muvaqqat hukumat tomonidan 1917-yil 7-aprelda Turkiston o‘lkasini
boshqarish uchun 9 kishidan iborat Turkiston komiteti tuzildi va Toshkentda
faoliyat ko‘rsatdi.
8

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. T., 1998.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., 2008.
25

Toshkent shahrida “Sho‘roi Ulamo” tashkilotining tashabbusi bilan 1917- yil
12 – 15-noyabrda “turli musulmon guruhlarining birlashgan kengashi” o‘tkazilib,
unda Sirdaryo va Samarqand viloyatlaridan kelgan vakillar qatnashdi. Kengash
kun tartibida “Turkistonda hokimiyatni tashkil etish” masalasi turar edi. Kengash
o‘rinlarining yarmi musulmon aholisi vakillariga beriladigan koalitsion hukumat
tuzishni yoqlab chiqdi. Biroq bolsheviklar o‘zlari bilan koalitsion hukumat tuzishni
orzu qilgan Sherali Lapin boshchiligidagi ulamochilarning fikrlarini qat’iy suratda
rad etishdi. Ulamochilarning bu talabini milliy demokratik kuchlar ham qo‘llab-
quvvatlamadi.
Jadidlar va ularning “Sho‘roi Islomiya” hamda Turkiston o‘lka musulmonlari
Markaziy Kengashi (Milliy Markaz)dagi safdoshlari Butunturkiston musulmonlari
qurultoyini chaqirish va unda Turkistonga muxtoriyat maqomini berish taklifi bilan
maydonga chiqdilar. Bolsheviklar eng avvalo Turkiston taraqqiyparvarlari va
jadidlariga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. 8
Biroq bu haqqoniy talab va ogohlantirishlar Turkistonda sovet hokimiyati
mutasaddilari sifatida ish yuritayotgan, joylarda esa bu hokimiyatni zo‘rlik yo‘li
bilan qaror toptirayotgan bolsheviklar va ularning muvaqqat ittifoqchilariga
zarracha ham ta’sir etmadi. Ular o‘z muddaolariga erishish maqsadida Turkiston
ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlarining III o‘lka qurultoyini chaqirdilar.
Mazkur qurultoy 1917- yilning 15—22-noyabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tadi.
Biroq uning ishida Turkiston musulmonlari vakillari teng huquqli asosda ishtirok
eta olmadilar. Bu hol qurultoyning butun faoliyatida, xususan, u tashkil qilgan
hukumat tarkibida aniq-ravshan namoyon bo‘ladi. Bolshevik (kommunist) F.I.
Kolesov raisligida tuzilgan 7 bolshevik va 8 so‘l eser komissarlardan iborat
Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. Uning tarkibiga butun o‘lka
aholisining qariyb 95 foizini tashkil etgan yerli mahalliy xalqlarning birorta ham
vakili kiritilmadi. Bu endi sovet hokimiyati hukmdorlariga xos shovinistik va ulug‘
davlatchilik siyosatining tipik namunasi sifatida mahalliy aholini mensimaslik,
uning manfaatlarini sariq chaqaga arzitmaslikni bildirardi.
8
Иноятов Х. Ш. Октябрская революция в Узбекистане.– Москва, Госполиздат. 1958. – Ст.264.
15

2. http://www.ucr.edu/h-gig/horuslinks.html
3. http://www.ziyonet.uz.
4. http://www.history.kemsu.ru
5. http://www.kulichki.com
6. http://www.world.history.ru
7. http:// www.history.ru
8. https://uz.wikipedia.org/wiki/Turkiston_muxtoriyati
ILOVALAR
27

II BOB. TURKISTONDA SOVET HOKIMIYATINING MAJBURIY
TARZDA O‘RNATILISHI HAMDA BOLSHEVIKLAR DIKTATURASI
1917-yil avgust oxiri – sentyabr boshlarida bolsheviklar Petrograd va Moskva
Sovetlarida ko‘pchilikni egalladi hamda hokimiyatni bosib olish uchun qurolli
to‘ntarishga tayyorgarlik ko‘rdi. 24-oktyabrdan 25-oktyabrga o‘tar kechasi
qurollangan ishchilar, Petrograd garnizonining soldatlari va Boltiq flotining
matroslari Qishki saroyga bostirib kirdi va majlis o‘tkazayotgan Muvaqqat
hukumat a’zolarini qamoqqa oldi. Petrogradda ochilgan Butunrossiya
Sovetlarining II syezdida bolsheviklar dastlab so‘l eserlar bilan hamkorlikda
Muvaqqat hukumat ag‘darilganligini qo‘llab-quvvatlab, Tinchlik va yer to‘g‘risida
dekretlar e’lon qildilar. 6
Vladimir Ilich Ulyanov (Lenin) boshchiligidagi hukumat – Xalq Komissarlari
Soveti (XKS)ni tuzdilar. Bolsheviklar Petrograd va Moskvada Muvaqqat
hukumatga sodiq kuchlarning qarshiligini shafqatsiz bostirib, Rossiyaning muhim
markaziy sanoat shaharlarida tezlik bilan o‘z hokimiyatlarini o‘rnatishdi.
1917-yil kuzida Turkistonda hokimiyatning bolsheviklar ta’siridagi Sovetlar
qo‘liga o‘tishi uchun ob’yektiv shart-sharoit yo‘q edi, bolsheviklarning omma
o‘rtasida ta’siri ham oz bo‘lgan. Bu yerda asosiy siyosiy kuchlar eserlar va milliy
partiyalar edi. Biroq mana shunday murakkab siyosiy sharoitda Turkistondagi
milliy siyosiy kuchlar va ularning yetakchilari bolsheviklarning kuchini yetarlicha
baholamadi hamda unga qarshi kurashga birlasha olmadi.
Toshkentda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda Turkiston o‘lka Xalq
Komissarlari Sovetining tashkil qilinishi. Oktyabr to‘ntarishi haqidagi xabar 27-
oktyabrda Toshkentga yetib kelgach, bolsheviklar va so‘l eserlar hokimiyatni
zo‘ravonlik yo‘li bilan egallash uchun kurash boshladilar. Bolsheviklar rahbarlik
qilgan Toshkent Soveti ishchi va soldatlarni qo‘zg‘olon ko‘tarishga da’vat qildi.
Lekin Muvaqqat hukumat tomonidan Turkiston o‘lkasining bosh komissari qilib
tayinlangan general P.Korovichenkoga sodiq qolgan qismlar bunga qarshilik
ko‘rsatdilar. 28-oktyabrdan boshlab Toshkentning yangi shaharida qurolli
6
Alimova D., Golovanov A., O zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari, ʻ
T., 2000. B.206
13

Turkiston komitetiga kadetlar partiyasi vakili Nikolay Shchepkin va eserlar
partiyasidan Vladimir Nakivkin raislik qilishdi. Uning tarkibiga yevropaliklardan
tashqari turkiy xalqlar vakillaridan Muhammadjon Tinishboyev, Alixon
Bukeyxonov, Sadri Maqsudiy, Abdul Aziz Davletshin ham kirgan edi. Biroq
ularning deyarli barchasi Turkistondagi mahalliy sharoitni yaxshi bilmas, buning
ustiga kuchsiz siyosatchi edilar. 3
Aslini olganda, Muvaqqat hukumat Turkiston o‘lkasi general-gubernatorligini
Turkiston komitetiga almashtirish bilan mustamlakachilikdan iborat o‘lka
boshqaruvini mohiyat e’tibori bilan avvalgicha qoldirdi, faqat uning nomini
o‘zgartirdi, xolos. Bu holat, albatta, sezilmasdan qolmadi va turli holatlarni keltirib
chiqardi. Tez orada Turkiston komiteti bilan mahalliy, siyosiy va jamoat
tashkilotlari hamda sovetlar (Toshsovet) o‘rtasida turli qarama-qarshiliklar vujudga
kelishiga sabab bo‘ldi.
Turkision o‘lika musulmonlar sho‘rosi. ‘‘Sho‘roi Islomiya’’ Tashkiloti
tashabbusi bilan 1917-yil 16-aprelda Umumturkiston musulinonlarining I qurultoyi
chaqirildi. Qurultoy ancha vakolatli anjuman bo‘lib, unda Turkistonning ko‘plab
atoqli kishilari qatnashadilar. Ularorasida M. Cho‘qayev, M. Abdurashidxonov, M.
Behbudiy, U. Asadullaxo‘jayev, Sh. Lapin, T. Norbo‘tabekov, A. Z. Validiy, S.
Yusupov, I. Shoahmedov va boshqalar bor edi. Qurultoy kun tartibiga 16 ta masala
qo‘yilishining o‘zi ham uning katta ahamiyatidan darak berardi. Qurultoyda
o‘lkaning bo‘lajak davlat qurilishiga alohida to‘xtalinib, Turkistonga keng
muxtoriyat huquqini beradigan demokratik Rossiya federatsiyasi tuzilishi g‘oyasi
ilgari surildi. Qurultoyda - Turkiston oika musulmonlari sho‘rosini tuzish
to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Turkiston o‘lka musulmonlar Sho‘rosining birinchi
yig‘ilishida uning markaziy organi - Markaziy sho‘ro tuzildi. Mustafo Cho‘qayev
Markaz raisi, Munavvar qori rais muovini, Ahmad Zakiy Validiy kotib, M.
Behbudiy, U.Asadullaxo‘jayev va boshqalar a'zolar etib saylandilar. Markaziy
sho‘ro zimmasiga o‘lkadagi barcha tarqoq, o‘z holicha ish yuritayotgan, nizom va
dasturlariga ega bo‘lmagan uyushma va tashkilotlarni birlashlirish, faoiiyatini
3
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, 2006. B.68
9

e’tirof etgandi: ‘‘Milliy siyosatda yo‘l qo‘yilgan xatolarimiz tufayli Qo‘qon
Muxtoriyati vujudga keldi. Uni yo‘qotish paytida yana bir xatoga yo‘l qo‘ydik.
Qurol-yarog‘i deyarli bo‘lmagan muxtoriyatchilar joylashgan eski shaharni qamal
qilish o‘rniga, biz to‘plardan o‘qqa tutdik, keyin dashnoqlarning qurolli to‘dalarini
ishga soldik. Natijada talontaroj, nomusga tegish, qirg‘in boshlandi. Bundan
muxtoriyatchilarga aloqasi bo‘lmagan tinch aholi katta zarar ko‘rdi’’.
Xuddi shuningdek, sovet Turkistoni nashri — ‘‘Ozodlik bayrog‘i’’ gazetasi
o‘zining 1918-yil yanvar oyi sonlaridan birida: ‘‘Rus bolsheviklar hech qanday
muxtoriyatni tan olmadi va mazlum xalqlar o‘z huquqlari va taqdirlarini
haqiqatdan o‘zlari belgilamoqchi bo‘lganlarida bunga yo‘l qo‘ymadi’’, deb yozgan
edi. Bu xil xolis fikrlarga izohning hojati bo‘lmasa kerak.
Turkiston Muxtoriyati mag‘lubiyatga uchrab, halokatga yuz tutgan bo‘lsa-da,
biroq u o‘lka xalqlarining hayoti va tarixiy taqdirida o‘chmas iz qoldirdi. Eng
muhimi, u endigina mustaqillik sari yuz burgan, o‘z erki, ozodligi va baxtini qurish
yo‘lida ilk qadamlar qo‘ygan jafokash xalqning ko‘zini ochdi, ongi, shuurini
istiqlol nuri bilan yoritdi. Muxtoriyat tajribasi Turkiston xalqlarining milliy
o‘zligini anglashiga, do‘st-u dushmanning farqini chuqur bilib olishiga,
mustaqillikka erishish jarayoni murakkab ziddiyatli kurashlar orqali, bu yo‘lda
murosa-yu madoralarga o‘rin bo‘lmasligiga, kerak bo‘lganda behisob qurbonlar
berishga to‘g‘ri kelishini tushunib yetishiga yordam berdi. 13
Muxtoriyat fojiasi ayni chog‘da sovetlar hokimiyatining mazlum xalqlarning
huquqiy tengligi, o‘z milliy davlatchiligini barpo etishga haqli-huquqliligi haqidagi
shiorlarining soxtakorligini afkor omma nigohida ochiq-ravshan ko‘rsatib berdi.
Bu esa erk va ozodlikka intilib yashab kelgan turkistonliklar uchun katta hayotiy
saboq bo‘ldi.
Turkiston aholisi endilikda o‘z erki, mustaqilligini birovlar, yot ajnabiy
kuchlar, ularning ‘‘dohiylari’’ yordami bilan emas, balki faqat o‘z kuchlari, o‘z
qadoq qo‘llari bilan, o‘z milliy rahnamolari yetakchiligida birgalikda kurashib,
qo‘lga kiritishlari mumkinligiga qat’iy ishonch hosil qildi.
13
Mirzo Olim, Maxdum Roji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi , 2008. B.86‖
22

Shu xildagi nuqtayi nazarni ular ochiq-oshkora tarzda bayon etishdan ham
o‘zlarini tiyolmadilar. Masalan, o‘lka sovetlarining IV qurultoyida so‘zga chiqqan
xalq komissari, shovinist Uspenskiy: ‘‘O‘rtoq musulmonlar, shuni bilingki, biz
sizlarning katta og‘alaringmiz. Siz kichiksiz va tushunarliki, bizga bo‘ysunishingiz
kerak!’’, deb dag‘dag‘a qilgandi. Yana bir sovet yetakchilaridan A. Kazakov bu
xususda o‘z qarashlarini shunday bayon etgandi: ‘‘Turkiston jumhuriyatida 95 foiz
musulmonlar va faqat 5 foiz ruslar yashaydi va shu 5 foiz butun hokimiyatni
deyarli o‘z qo‘lida ushlab turibdi. Shunday qilib, ozchilik hukmronligi davom
etmoqda. Lekin bu vaqtinchalik hol. Musulmonlar dunyosi tayyor bo‘lgach, biz
jumhuriyatni boshqarish ishini unga topshiramiz. Biz ularga yordam beramiz’’.
Yuqorida aytilganlardan mantiqiy xulosa shuki, turkistonliklar hali o‘z
yurtlarini mustaqil idora qilish, boshqarish darajasiga ‘‘o‘sib chiqmaganlar’’.
Shuning uchun uning jilovi hozircha yevropalik ‘‘katta og‘alar’’ qo‘lida bo‘lmog‘i
kerak emish! Bu o‘zining buyuk, betakror tarixini yaratgan, milliy davlatchilik
tarixi esa ming yilliklar qa’riga borib tutashadigan, yurt kelajagi, istiqbolini
belgilashga qodir, yuksak ezgu maqsadlarga o‘zini tikkan qanchalab o‘ta zakovatli,
salohiyatli o‘g‘lonlari muhayyo xalqqa nisbatan bepisandlik, takabburlik edi.
Shu bois ham Turkiston yerli aholisining mutlaq ko‘pchiligi bunday
shovinistik siyosatini yuritishga mukkasidan ketgan yangi sovet hokimiyatidan
hafsalasi pir bo‘lib, unga nisbatan g‘azab-nafrati oshib bordi.
III BOB. TURKISTON MUXTORIYATINING TASHKIL TOPISHI VA
FAOLIYATI
16

zo‘ravonlarcha o‘rnatilgan mustabid sovet hokimiyati tub yerli aholining erkinlik,
ozodlik, mustaqillik yo‘lidagi harakatlarini shafqatsizlarcha bostirdi.
Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, bizning ota-bobolarimiz asrlar davomida
o‘z oilalari, muqaddas tuproqlari, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari va an’analariga
sodiq qolishni ulug‘ ish deb hisoblashgan. Bu daxlsiz urf-odatlarning buzilmasligi
uchun o‘zbek xalqining ming-minglab sodiq o‘g‘lonlari o‘z hayotlarini qurbon
qilganlar, yurt mustaqilligi uchun bo‘lgan janglarda shahid ketganlar. Turkiston
mintaqasi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan vaqtdan beri to‘xtamagan
milliy ozodlik harakati xalqning milliy o‘zligini anglashida, o‘z Vatani va
millatining ozodligi va mustaqilligi uchun uning vatanparvarlik intilishlarini
mustahkamlashda ulkan ta’sir ko‘rsatdi.
Ma’lumki, Turkiston jadidlari islohotlarni bosqichma-bosqich amalga
oshirishni, taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yo‘li bilan, parlament orqali
erishishni mo‘ljallagan edilar. Turkiston Muxtoriyati hukumati ham atigi 72 kun
mavjud bo‘lgan bo‘lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol
uchun kurashga da’vat etdi. Vatan tuyg‘usidek muqaddas tuyg‘u qalbining to‘ridan
joy olgan Turkiston ziyolilarining muxtoriyat uchun olib borgan kurashlari izsiz
ketmadi.
Biroq 1917-yildagi voqealar jarayoni, jadidchilik harakatining yirik
nazariyotchisi Abdurauf Fitrat o‘sha paytda yozganidek, “Rusiyada bosh ko‘targan
yangi bir balo – bolshevik balosi” kuchlar nisbatini butunlay o‘zgartirib yubordi.
O‘zbek xalqining boshqa bir fidoyi farzandi Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan
o‘rtaga tashlangan “Haq olinur, berilmas!” shiori butun millatning jangovar
chaqirig‘iga aylandi. Mustaqillik va ozodlik uchun, Turkistonda muxtoriyat
o‘rnatish uchun parlament yo‘li orqali kurashgan Turkiston taraqqiyparvarlari va
jadidlarining faoliyati oradan 100 yildan ortiq vaqt o‘tgan bugungi kunda ham
diqqatga sazovor hodisa sanaladi.
24

KIRISH
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta
e'tibor qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix
instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi
tarixida muhim iz qoldirdi. O‘zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.A.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimov “o‘zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko‘tarilishi zarur. Tarixni yoritishda biryoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo‘l qo‘ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo‘lgan xulosalargina
bizga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi” 1
- deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo‘lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil etib,
bu yo‘nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g‘oyalarini yanada chuqurroq singdirish va teran anglatishdan
iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, O‘zbekiston tarixi nihoyatda boy va rang-
barangdir. O‘lkamiz hududlari eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o‘choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo‘lib o‘tgan. O‘lkamiz
hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o‘chmas iz qoldirgan olimu
fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, biz ular bilan xaqli
ravishda faxrlansak arziydi. Hukumat tashabbusi bilan vatanimiz tarixi chuqur
1
Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B.136ʼ ʼ
2

MUNDARIJA
KIRISH……………………………...……………………………….………...….2
I BOB. TURKISTON O‘LKASI 1917 – YIL FEVRAL-OKTYABR
ORALIG‘IDA……………………………………………………………………..5
II BOB. TURKISTONDA SOVET HOKIMIYATINING MAJBURIY
TARZDA O‘RNATILISHI HAMDA BOLSHEVIKLAR DIKTATURASI…13
III BOB. TURKISTON MUXTORIYATINING TASHKIL TOPISHI VA
FAOLIYATI……………………………………………………………………..17
XULOSA…………………………………………………………………………24
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI……..........26
ILOVALAR………………………………………..……………………………..28
1

‘‘Mirvaj-ul Islom’’, ‘‘Klub Islomiya’’, Kattaqo‘rg‘onda ‘‘Ravnaqul Islom’’,
‘‘Guliston’’ va boshqalar shular jumlasidandir. M.Behbudiyning ‘‘Xaq olinur,
berilmas’’, Munavvar Qorining ‘‘Hurriyat berilmas, olinur’’ shiorlari ularning
chinakam kurash bayrog‘iga aylangan edi.
“Sho‘roi Ulamo” tomonidan “al-Izoh” va “al-Isloh” jurnallari nashr qilingan.
Ulamochilar tashabbusi bilan 1917-yil sentyabrda Toshkentda Turkiston va
Qozog‘iston musulmonlari qurultoyi o‘tkazilgan. Unda ulamochilar va sho‘roi
islomchilar o‘zaro birlashib, “Ittifoqi muslimin” siyosiy partiyasini tuzdilar (1918-
yil may oyida bolsheviklar tomonidan “Sho‘roi Islomiya” va “Sho‘roi Ulamo”
tashkilotlari tugatildi). 5
Shunday qilib, Turkistonning ilg‘or ziyolilari milliy istiqlolga erishish yo‘lida
o‘lkadagi barcha sog‘lom, vatanparvar kuchlarni birlashib, jipslashib harakat
qilishga da'vat etgandilar. Biroq, afsuski, Turkistonda ayricha faotiyat yuritgan, o‘z
nafsiga berilgan hamda muxolifatchilik ustivor bo‘lgan ayrim mahalliy, milliy
tashkilotlar mana shu yuzaga kelgan imkoniyatiardan foydalana olmadilar. Bu esa,
shubhasiz, vaziyatni ustamonlik bilan o‘z izmiga burib yuborishga intilayotgan
bolsheviklarga qo‘l keldi.
5
A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston tarixi. T., ―Yozuvchi. 1998. B.58
12

- 1917-yildagi Turkistondagi siyosiy voqealar tarixi O‘zbekiston va Markaziy
Osiyoning siyosiy va iqtisodiy va davlatning sud-huquq tizimini jarayonlarini
qamrab olgan holda tadqiq etish;
- mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda 1917-yildagi voqealarda Turkistonning
siyosiy faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish,
manbalar va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish,
munozarali masalalarga aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, 1917-yildagi Turkistonning siyosiy
faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
- o‘zbek xalqining yangi davr davlatchiligi tarixida Turkiston muxtoriyatining
tutgan o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib
berish.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 3 ta bob , xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxat i va ilovalar bilan 3 0 varaqdan iborat.
6

Mulla Ulug‘xon To‘rayev rais bo‘lishgan. Jamiyat dasturi va nizomiga ko‘ra, ichki
siyosiy tuzilmada shariat qonunlariga qat’iy rioya qilish, milliy-diniy qadriyatlarni
yuksaltirishga da’vat etilgan va madrasalarni iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash
aytilgan 4
.
Yurt istiqboli va istiqloli uchun qayg‘uruvchi vatanparvar, hurri-yatparvar
kuchlar harakat qila boshladi va tashkiliy jihatdan uyusha bordi. Bu jarayonda
ozod va mustaqil Turkiston uchun ko‘p yillar fidoyilik bilan kurashib kelgan
jadidlar harakatining rahnamolari alohida o‘rin tutdi. Ular mahalliy aholining
siyosiy ongini o‘stirish, hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish maqsadida
o‘ikaning ko‘plab shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar
chiqara boshladilar. Masalan, Toshkentda ‘‘Xurshid’’, ‘‘Sadoi Turkiston’’, ‘‘Turk
eli” ‘‘Najot’’, ‘‘Kengash’’, ‘‘Sho‘roi islom’’, Samarqandda ‘‘Oyna’’, ‘‘Hurriyat’’,
Buxoroda ‘‘Turon’’, ‘‘Buxoroi sharif, Qo‘qonda ‘‘Sadoi Farg‘ona’’, ‘‘Tirik so‘z’’
nomli matbuot nashrlari o‘z sahifalarida markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi
ahvolni, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy masalalarni yoritishda, mahalliy aholi ommasini
siyosiy - g;oyaviy jihatdan tayyorlab borishda muhim rol o‘ynadi.
Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917 - yil aprelidan chiqarila
boshlagan ‘‘Turon’’ gazetasining ilk sonida ‘‘Yashasin xalq jumhuriyati’’ shiori
birinchi bor yangragan edi. Unda aniq maqsad-maslak: ‘‘Musulmonlar orasida
ko‘p yillardan buyon davom etgan umumga zo‘rlik, bid'at odatlarni bitirmak,
kelajakda bo‘ladigan jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq’’ g‘oyasi ilgari surilgan
edi.
Shuningdek, Munavvar qorining o‘sha yili ‘‘Najot’’ gazetasining 26-mart
sonida bosilgan ‘‘Xurriyat berilmas, olinur’’, degan xitobi ham jadidlarning xalq
ozodligi va istiqloli yo‘lida jiddiy kurashga bel bog‘laganliklaridan dalolat berardi.
O‘lkaning turli joylarida ‘‘Sho‘roi Islomiya’’ning quyi sho‘balari tuzilib, ular
aholi orasida qizg‘in faoliyat yuritdilar. Shuningdek, ‘‘Sho‘roi Islomiya’’ ta'sirida
joylarda turli nomda tashkilotlar tuzildi. Toshkentda ‘‘Turon’’, ‘‘Ittihodi
taraqqiy’’, Andijonda ‘‘Ozod xalq’’, ‘‘Hurriyat’’, ‘‘Ma'rifat’’, Samarqandda
4
Mirzo Olim, Maxdum Roji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi , 2008. B.86‖
11

muvofiqlashtirish vazifasi yuklandi. Buni uddalashda Markaziy sho‘roning
joyiarda tashkil etilgan sho‘ba (bo‘lim)lari muhim rol o‘ynadi. Jumladan, Toshkent
sho‘basini M. Abdurashidxonov, Samarqand sho‘basini M. Behbudiy, Farg‘ona
sho‘basini esa Nosirxon To‘ra Kamolxon To‘ra o‘g‘li boshqardi. Shu tariqa,
Turkistonda uchta hokimiyat organi vujudga keldi:
- Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo‘mitasi;
- Ishchi, askar deputatlari soveti;
- Turkiston o‘lka musulmonlari sho‘rosi, uning markaziy organi - Markaziy sho‘ro.
1917-yil 16–23-aprelda Toshkent shahrida tashkilot tashabbusi bilan
Butunturkiston musulmonlarining I qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Tarixda ilk marta
Butunturkiston miqyosida musulmonlar qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning
muxtoriyat tomon qat’iy intilishi, o‘z an’analari, urf-odatlari va turmush tarzini
izchil himoya qilishi aytildi. Unda Turkiston musulmonlarining Milliy Markazi –
Turkiston o‘lka musulmonlar kengashi (Kraymussovet) tashkil qilindi. Mustafo
Cho‘qay unga rais, Munavvarqori Abdurashidxonov va Ahmad Zaki Validiy
kotiblar bo‘lishdi. Qurultoyda qabul qilingan tashkilot dasturida o‘lka
musulmonlari orasida islohotlar o‘tkazish g‘oyalarini tarqatish, mintaqadagi barcha
musulmonlarni yagona maslak va fikr asosida birlashtirib, Turkistonga muxtoriyat
maqomini berish uchun kurash vazifasi qo‘yilgan.
1917-yil aprel oyidayoq tashkilotning Samarqand, Qo‘qon, Namangan,
Andijon, Marg‘ilon, Skobelev (Farg‘ona), Marv, Turkiston, Oqmachit (Qizilo‘rda),
O‘sh va boshqa shaharlarda shu’balari tuzilgan. Toshkentda “Sho‘roi islom” nomli
gazeta ham chiqarilgan.
Biroq taraqqiyparvar ziyolilar (jadidlar) bilan eskilik tarafdorlari bo‘lgan
ayrim ulamolar (qadimchilar) o‘rtasidagi kelishmovchiliklar “Sho‘roi Islomiya”
tashkiloti safida bo‘linish yuz berishiga olib keldi. 1917-yil iyunda tashkilotdan bir
guruh ulamolar ajralib chiqib, Qo‘qon va Toshkentda yangi jamiyat – “Sho‘roi
Ulamo”ga asos solishdi. Jamiyatning Toshkent, Qo‘qon, Samarqand, Namangan
shaharlaridagi shu’balari faol ish olib borgan. Toshkent shu’basiga Sherali Lapin
rahbarlik qilgan. Jamiyatning eng yirik Qo‘qon shu’basiga Mulla Muhiddinxon,
10

Qurultoy o‘zining so‘nggi ish kuni — 27-dekabrda Petrogradga, Xalq
Komissarlari Soveti Raisiga telegramma yo‘lladi. Unda Turkiston Muxtoriyatini
e’tirof etish, uning to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishiga izn berish so‘ralgan edi.
Xususan, telegrammada shunday deyilgandi:
[‘‘...Bugun Turkiston xalqi ikkala qurultoyda Turkiston Muxtoriyatini bir
ovozdan e’lon qildi va Turkiston Ta’sis Majlisiga o‘lkani boshqarishning so‘nggi
shaklini ishlab chiqish taklif etildi... Saylangan Xalq Kengashida ruslar va
yevropaliklar shahar va qishloqlar aholisining 2 foizini tashkii etsada, biz
tomonimizdan 33 foiz o‘rin ajratilgan... Turkiston musulmon ishchi, askar va
dehqon deputatlarining birinchi favqulodda qurultoyida qabul etilgan qaror haqida
ma’lumot berib, sizlardan... Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni
Turkiston Muvaqqat hukumatiga topshirish to‘g‘risida farmoyish berishingizni
so‘raymiz. Bu bilan siz Turkistonni juda katta falokatga olib keluvchi anarxiya va
qo‘sh hokimiyatchilikdan qutqargan bo‘lardingiz’’.] 11
Biroq, ming afsuski, butun bir o‘lka xalqlarining xohish-irodasi, orzu-
maqsadlarini ifodalab, nufuzli xalq qurultoyi tomonidan bolsheviklar va sovetlar
yo‘lboshchisi nomiga yo‘llangan bu telegramma talablari qondirilmadi. Buning
aksicha, ochiq va yashirin tarzda foaliyat yuritayotgan Turkiston Muxtoriyatini tez
orada tugatish haqida ko‘rsatma berdilar.
Hukmron Markaz va uning Turkistondagi vakolatli hukmdorlari o‘lka
xalqlarining xohish-intilishi samarasi sifatida tashkil topgan qonuniy muxtoriyat
hokimiyatini zo‘ravonlik bilan ag‘darib tashlashga qasd qildilar. Bu razil maqsadni
amalga oshirish uchun sovetlar hokimiyati tasarrufida bo‘lgan hamma zarur narsa,
vositalar ishga solindi. Kerakli jangovar harbiy qismlar, qurol-anjomlar shunga
yo‘naltirildi.
Turkiston Muxtoriyati ko‘plab ob’yektiv va subyektiv sabablar orqasida
o‘zini o‘zi yetarli darajada himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lolmadi. Buning
boisi, avvalo, uning tarixan g‘oyatda qisqa umr ko‘rgani (u atigi 72 kun yashadi,
xolos), shu sababdan ko‘p narsalarni bajarishga ulgurolmaganligi bo‘ldi.
11
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, 2006. B.68
20

Qolaversa, muxtoriyatchilar orasida ko‘pgina muhim hayotiy masalalarda birlik,
hamjihatlik, jipslik mavjud emasdi. 1918-yil 18-fevral kuni ‘‘Sho‘royi Ulamo’’
jamiyati tashabbusi bilan muxtoriyatda to‘ntarish qilinib, Mustafo Cho‘qay
muxtoruyat hokimiyatining ag‘darilishi va uning boshqaruvi jilovining Qo‘qon
mirshablari boshlig‘i Kichik Ergashga berilishi bunga guvohdir. Moddiy, harbiy,
moliyaviy madad ko‘rsata oladigan yetarli real kuchlar va imkoniyatlarning
bo‘lmaganligi ham bunga sabab bo‘ldi.
Muxtoriyat tashqi vaziyat nuqtayi nazaridan ham o‘z qobig‘iga o‘ralib, tashqi
olamdan ajralib qoldi. Uni har tomonlama quvvatlab, harbiy, moddiy va ma’-
naviy jihatdan amaliy yordam ko‘rsatuvchi biror-bir xorijiy davlat bilan bevosita
aloqa o‘rnatishga ulgurolmadi. Bu omillar Turkiston Muxtoriyati ahvolini
tanglashtirib, uni pirovard oqibatda faoliyatsizlikka mahkum etdi. 12
Vaziyat sovet amaldorlariga qo‘l kelib, ular bundan milliy muxtoriyat
hukumatini har jihatdan iskanjaga olish, uni qanday qilib bo‘lsa-da mahv etish
uchun ustamonlik bilan foydalandilar. Turkiston sovet hukumati 1918-yil 14-
fevralda Farg‘ona viloyati hududida favqulodda harbiy holat joriy etdi. Uning
Qo‘qondagi mahalliy hokimiyati—ishchi va askar deputatlari soveti 17-fevralda
muxtoriyat vakillarini taslim bo‘lishga da’vat qildi. Ayni vaqtda Toshkentdan
Perfilev boshchiligida qurollangan qizil qo‘shin olib kelindi va ular darhol ishga
solindi. Qo‘qondagi millatchi arman dashnoqlari ham bu g‘ayriqonuniy bosqinga
jalb qilindi. Ayniqsa 19—21-fevral kunlari Qo‘qon xalqi ustiga balo-qazo yog‘ildi.
Shahar o‘t ichida qolib, kunpayakun bo‘ldi. Sovet hokimiyati Turkiston
Muxtoriyati hukumatini shafqatsizlarcha tor-mor etdi.
Eng dahshatlisi shuki, bu beayov xunrezlik chog‘ida hech bir aybi, gunohi
bo‘lmagan mingminglab oddiy, bechorahol Qo‘qon fuqarosi mislsiz jabr tortdi,
bor-budidan mahrum bo‘ldi, behisob qurbonlar berdi. Sovet hukumati quzg‘unlari
muxtoriyatchilarni yo‘q qilish bahonasi bilan o‘zlarining butun qahri-zahrini
musulmon ahliga sochdi, undan o‘ch oldi. Qo‘qonda sovetlar sodir etgan qonli
fojiani sovet davlati arboblaridan biri D. Manjara ham keyinroq rostmanasiga
12
https://uz.wikipedia.org/wiki/Turkiston_muxtoriyati
21

1917-yil siyosiy jarayonlarida Turkiston

Купить