1918-1939-yillarda Yugoslaviya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	36.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

1918-1939-yillarda Yugoslaviya

Sotib olish

1918-1939-yillarda Yugoslaviya
Mundarija

Kirish
1-BOB. Birinchi Jahon urushidan keying yillarda Yugoslaviya
1§ Yugoslaviyaning davlatining tashkil topishi va
1921-yilgi konstitutsiyaning qabul qilinishi
2§ 1918-1939-yillarda mamlakatning iqtisodiy-siyosiy ahvoli
2-BOB. Ikkinchi Jahon urushi arafasida Yugoslaviya
1-§ Fashistik tendensiyalarning avj olishi
2-§ Yugoslaviyada antifashist harakatning o’sishi.
Tashqi siyosat
Х ulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Mavzuning dolzarbligi shundaki, qadimdan o’zining boy
tarixiga ega bo’lgan Yugoslaviya 1918-1939-yillardagi siyosiy, iqtisodiy ahvolini
ochib berishdir.
Dunyo birinchi jahon urushi davrida og’ir holatlarni boshidan kechirdi. Bu
davrda Bolqon hududi “porox solingan bochka”si sifatida yuzaga keldi. Boshqa
bolqon mamlakatlari kabi Yugoslaviya ham iqtisodiy inqiroz, tushkunlik holatiga
tushdi. 1919-1920-yillarda hukumat Yugoslaviyada bir necha marta o’zgardi.
Birinchi jahon urushi tugagandan keyin va ikkinchi jahon urushi arafasida
Yugoslaviya qay ahvolda ekanligi, nima sababdan Germaniyaga qaram
bo’lganligi, Yugoslaviyaning tashkil topishi muhim masala hisoblanadi. Har bir
davlatdagi siyosiy voqealar bevosita boshqa davlatlarga ham ta’sir ko’rsatadi. Har
jihatdan qaraganda Yugoslaviya davlati hududida bo’lgan voqealarni o’rganish
bugungi kunda dolzarb masala hisoblanadi.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Ushbu mavzu bugungi kunda ko’plab tarixiy
asarlarda, darsliklarda risola va qo’llanmalarda keng yoritilmoqda. Bu mavzuni
ko’plab tarixchi olimlar o’rgangan. Xususan Альдебер Ж , 1
Бендер Удальцова 2
,
Hidoyatov G 3
, Nuriddinov Z 4
, Qichqilov X 5
va boshqalar bu mavzu tarixi,
iqtisodiy-siyosiy voqealarini o’rganib,o’z darsliklarida keng yoritganlar.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Ushbu mavzu yuzasidan 1918-
1939yillarda Yugoslaviya siyosiy ahvoli, urushdan keying iqtisodiy inqirozi,
siyosiy inqiroz yillaridan kelib chiqib vaziyatni o’rganish yuzasidan quyidagi
vazifalar belgilandi:
urushdan keying yillarda Yugoslaviyani ahvolini o’rganish;
Yugoslaviya davlatini tashkil topish jarayonini tahlil qilish;
1 Альдебр Ж, Бендер И. История Европы. Минск.,»Просвещение» 1996.
2 Удальцова История Европы с древнейших времен и до наших дней(в 8 томах) Москва.1988.
3 Hidoyatov G. Jahon tarixi T.,”Sharq”2003
4 Nuriddinov Z. G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978
5 Qichqilov X. Eng yangi tarix (1918-1945) T.,Asr-matbuot”2010
2

- Ikkinchi jahon urushi arafasida Yugoslaviyaning iqtisodiy-siyosiy ahvolini
bayon etish;
-Mavzu yuzasidan umumiy xulosa berish;
Mavzuning nazariy-metodologik asoslari . Respublikamiz o’z mustaqilligiga
erishgach, Prezidentimiz tomonidan tarixni haqqoniy va qayta yoritish uchun o’quv
metodologik konseptual g’oyalar ishlab chiqildi. Bundan tashqari dunyo
mamlakatlari tarixini o’rganish uchun maxsus yo’nalishlar belgilandi. Mavzuni
yoritishda ushbu metodologik konseptual g’oyalar va yo’nalishlar metodologik
asos qilib olindi.
Mavzuning amaliy ahamiyati . Mavzu birlamchi manbalarga soslanib keng
tahlil qilish yo’li bilan xulosalar chiqarilib yoritildi.
Ushbu mavzuni maktab o’quvchilari, oily o’quv yurti talabalari va keng
jamoatchilikka yetkazish mavzuning amaliy ahamiyatini belgilaydi.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, asosiy qismni tashkil qiluvchi ikki bob
hamda foydalanilgan adabiyotalar ro’yxati va ilovalardan iborat. Kurs ishining
umumiy hajmi 22 sahifani tashkil qiladi.

3

1-BOB. Birinchi Jahon urushidan keying yillarda Yugoslaviya.
1-§. Yugoslaviyaning tashkil topishi va 1921-yilgi konstitutsiyaning
qabul qilinishi.
Janubiy slavyan yerlarining katta qismi ya’ni Sloveniya,Xorvatiya, Dolmatsiya,
Bosniya, Gersogovina va Voevodina, Avstro-Vengriya imperiyasi tarkibida qolib
kelmoqda edi. 6

Birinchi jahon urushi yillarida milliy-sotsial ziddiyatlar va kurash keskinlashib
ketdi. Janubiy slavyan xalqlari chet el bosqinchilari zulmiga qarshi urush olib
bordilar. Korfu oroliga kelib joylashgan Nikola Pashich boshchiligidagi hukumat
Serbiyani Avstriya-Vengriya tarkibidagi janubiy slavyan viloyatlari bilan
birlashtirish loyihasini ilgari surdi.
1915-yil may oyida Londonda janubiy slavyan burjua emigrant vakillaridan
Ante Trumbich boshchiligida Janubiy slavyan komiteti tuzilgan edi. Bu
komitet Serbiya hukumati va Antanta davlatlariga tayanib Avstriya-Vengriya
imperiyasi tarkibidagi Xorvatiya va boshqa slavyan yerlarini ajratib olish
konstitutsion monarxiya va millatlarning teng huquqliligi asosida birlashgan
mustaqil slavyan davlatini tuzish g’oyasini ilgari surdi.
1917-yil iyulida Komitet Korfu orolidagi Serbiya hukumati bilan birgalikda
maxsus dekloratsiya qabul qildi. Shveytsariyada tuzilgan Chernogoriya Milliy
birlik komiteti ham dekloratsiyaga qo’shildi. 7

Rossiyadagi oktabr inqilobining ta’siri ostida milliy ozodlik harakati
yuksaldi.1918-yil yanvarida Avstriya-Vengriyada bo’lgan umumiy siyosiy ish
tashlashda janubiy slavyan ishchilari ham faol qatnashdilar. Pula, Triest va boshqa
shaharlarda ish tashlashlar bo’ldi. 1-fevralda Qotor portida Avstriyaning 40ta
harbiy kemasida matroslar qo’zg’alon ko’tardi. 8

Avstriya hukumati yanvar-fevral oylaridagi inqilobiy chiqishlarni o’ng sotsial-
demokratlar va german suv osti kemalarining yordami bilan shavqatsiz tarzda
6 Nuriddinov Z. G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978 200-bet.
7 Алдебр Ж, Бендер И. История Европы. Минск.,»Просвещение» 1996. 124 стр
8 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978 203-bet.
4

bostirdi. Lekin kurash davom etib 1918-yilning yozi va kuzida yanada
keskinlashdi.
1918-yil sentabr-oktabr oylarida Avstriya-Vengriya jiddiy mag’lubiyatga
uchradi. Janubiy slavyan yerlaridan Avstriya-Vengriya qo’shinlari olib chiqib
ketildi.
Milliy ozodlik harakati ishchi va dehqonlar kurashi, soldatlarning inqilobiy
chiqishlari yanada kuchaydi. “Yashil kadrlar” degan partizan otryadlari ko’paydi.
Xorvatiya, Dalmatsiya, Sloveniya, Voyevodinada inqilobiy harakat keng quloch
yoydi. Voyevodinaning ayrim rayonlarida Sovet respublikalari e’lon qilindi. 9

Bularning hammasi president Vilsonning Avstriya-Vengriya imperiyasini
saqlab qolishga qaratilgan va uning “14modda’sida bayon qilingan davlatchilik
rejalarini barbod qildi va davlatning halokatini tezlashtirdi.
1918-yil 5-oktabrda Zagrebda (Xorvatiya) “Markaziy xalq vechesi”, ya’ni
”Slovenlar, Xorvatlar va Serblarning Milliy soveti” tuzildi. 10
Bu milliy sovet
janubiy-slavyan oblastlarining Avstriya-Vengriya imperiyasidan ajratilganligi va
sloven, sloven, xorvat, serblardan (Sloveniya, Xorvatiya, Dolmatsiya, Bosniya va
Gersogovina yerlaridan) mustaqil davlat tuzilganligini e’lon qildi.
1918-yil 24-noyabrda Markaziy xalq Xalq vechesi Serbiya qirolligiga qo’shildi
va Zagrebdan Belgradga keladi. Serb burjuaziyasi va bu yangi birlashgan davlatda
hukmron bo’lib qoldi. Sloven, Xorvat va boshqa janubiy slavyanlar davlatining
burjua hukumati hokimiyatni yirik serb burjuaziyasi qo’liga topshirish bilan o’z
xalqlarining milliy manfaatlariga xiyonat qildi. 1918-yil 1-dekabrda “Serblar,
xorvatlar va slovenlar qirolligi” tuzish to’g’risida Belgrad dekloratsiyasi e’lon
qilindi. 11
Bu davlatga turlicha ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot bosqichida turgan va
milliy jihatdan turlicha bo’lgan sakkizta janubiy slavyan viloyati- Serbiya,
Xorvatiya, Sloveniya, Chernogoriya, Bosniya va Gersegovina, Voyevodina,
9 Барановский В.Г. Политическая интеграция в Западной Европе. М.,1983. 89стр
10 Nuriddinov E,Qichqilov X,Lafasov M.Eng yangi tarix (1918-1945) T.,”asr-mattbuot”2010.306-bet.
11 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978. 206-bet 12

Альдебр Ж, Бендер И. История Европы. Минск.,»Просвещение» 1996. 114 стр
13
G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978,209-bet.
5

Dolmatsiya va Makedoniya birlashtirildi. 12

SXS qirolligining territoriyasi 248ming kv.km bo’lib aholisi 12mln kishini, shu
jumladan uning 39%ini hukmron serb millati tashkil qiladi. Qirollikning
chegaralari 1919-1920 yillarda tuzilgan bir qancha sulx shartnomalari Versal
asosida Italiya bilan chegaralar esa maxsus Italiya-Yugoslaviya shartnomalari
asosida belgilandi 1918-yil 20-dekabrda Serbiya burjua-radikallar partiyasining
liderlaridan biri inqilobchi Stoyan Protich boshchiligida SXS qirolligining birinchi
hukumati tuzildi. Bu hukumat tarkibiga barcha burjua va pomeshchiklar partiyalari
hamda o’ng sotsial-demokratlarning vakillari kirdi. Viloyatlarning milliy vakillik
organlari tarqatilib, umumdavlat parlamenti ─xalq skupshchinasi tashkil qilindi. 13

Shunday qilib, milliy ozodlik harakatining yuksalishi natijasida janubiy
slavyanlarning SXS qirolligi (ya’ni 1929-yildan boshlab Yugoslaviya) qirolligi
tashkil topgan.
Ko’p millatli yangi Yugoslaviya davlati teng huquqli xalqlar federatsiyasi
bo’lmasdan, balki Serbiya burjuaziyasi hukmronligi ostidagi harbiy-politsiya
davlati edi. Yirik serb burjuaziyasi shovinistik siyosat yuritdi va qirollik tarkibidagi
viloyatlarni o’zining yarim mustamlakasiga aylantirishga urindi. Qirollik
tarkibidagi ayrim oblastlarda yarim feudal munosabatlar tugatilmagan edi, ba’zi
yerlarda patriarxal jamoa hatto urug’chilik hayotining qoldiqlari saqlanib qolgan
edi. 12

Mamlakat ahvoli tang bir sharoitda 1920-yil 28-noyabrda ta’sis majlisiga
saylovlar o’tkazildi.1920-yil 5-dekabrda Xorvatiya dehqon partiyasi deputatlari
Zagrebda yig’ilishib alohida Milliy majlis chaqirdilar va “Xorvatiya dehqon
respublikasi”ni tuzdilar.50-mingga yaqin dehqon Zagrebga kelib bu respublikani
qo’llab–quvvatladi.1920-yil 31-dekabrda YKP va boshqa inqilobiy tashkilotlar
ta’qiqlandi. Minglab kishilar qamoqqa olindi. 13

1921-yil yanvarida Serbiya burjua inqilobining sardori ulug’ davlatchilik
shovinisti Nikola Pashich hukumat tepasiga keldi. Pashich hukumati butun
12 Всемирная История .М.,»Большая Российская энсиклопедия»Vsemirnaya istoriya. M., 2003 68стр.
13 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978. 211-bet
6

hokimiyatni serb burjuaziyasi qo’lida markazlashtirish va jazo choralarini
kuchaytirish siyosatini yurgizdi. 1921-yil28-iyunda Ta’sis majlisi Vidovdan
konstitutsiyasini qabul qildi. 14

Konstitutsiya hokimiyatni yirik serb burjuaziyasi va qirol saroyi qo’lida
markazlashtirdi. SXS qirolligi ya’ni Yugoslaviya davlati Karageorgiyevichlar
dinastiyasi boshchiligidagi konstitutsion parlament monarxiya deb e’lon qilindi.
Qirol va to’rt yil muddatga saylanadigan bir palatali parlament qonun chiqaruvchi
huquqlarga ega bo’ldi. Buning ustiga qirol amalda ijroiya hokimiyatining ham
boshlig’i bo’ldi.
Qirol konstitutsiyaning tegishli moddalarini bekor qilish va favqulodda holat
e’lon qilish huquqlariga ega bo’ldi.30 yoshga yetgan erkaklargagina saylov huquqi
berildi. Millatlarning mustaqil bo’lish va avtonomiya olish huquqlari inkor qilindi.
Konstitutsiya yirik serb burjuaziyasi hukmronligini mustahkamladi.
1921-yil avgustda hukumat regent-shaxzoda Aleksandrga va bir vazirga
qilingan suiqasd bahonasi bilan skupshchina orqali “Davlatni qo’riqlash
to’g’risida” qonun chiqardi. 15
Bu qonunga ko’ra Kompartiya ga mansub bo’lgan
kishilar 20yil muddatgacha qatorgaga jo’natiladigan bo’ldi.kompartiya batamom
ta’qiqlandi.Kommunistlar tashabbusi bilan 1922-yilda tuzilgan legal mustaqil
ishchi partiyasi ham 1924-yilda ta’qiqlandi.Hukumat tarkibidagi soxta ishchi
tashkilotlar va katolik cherkovi ishchilar harakatiga katta ziyon yetkazdi.
Xulosa qilib aytganda, birinchi jahon urushi va Rossiyadagi oktabr
to’ntarishining ta’siri ostida milliy ozodlik harakati kuchayishi natijasida
AvstriyaVengriya imperiyasi parchalanib ketdi va Yugoslaviya davlati tashkil
topdi. Konstitutsiya ham serb burjuaziyasining ulug’ davlatchilik shovinizmi
ruhida tuzilgan edi.1921-yilgi Konstitutsiya tuzilgani bilan inqilobiy ichki va tashqi
siyosat yuritilaverdi. Milliy va sotsial ziddiyatlar esa yanada keskinlashaverdi.
14 O’sha manba 213-bet
15 O’sha manba .207-bet
7

2-§. 1918-1939-yillarda Mamlakatning iqtisodiy-siyosiy ahvoli.
Ma’lumki, Yugoslaviya og’ir iqtisodiy va siyosiy ahvolni boshidan kechirdi.
Birinchi jahon urushi xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazgan edi. Yuz minglab
kishilar halok bo’ldi. 1919-yilda non va boshqa oziq ovqat mahsulotlarining
narxlari urushdan ilgarigi davrdagiga qaraganda 1919-yilda inqilobiy uch baravar
oshdi. 16

1918-yil oxiri 1919-yil boshidagi soliq va pul reformalarida asosan serb
burjuaziyasi va pomeshchiklarining manfaatlari nazarda tutildi. 1 dinor sobiq
imperiya davridagi to’rt kronga tenglashtirildi. 17
harakat yanada kuchaydi.Stachka
va ishsizlar harakati keng quloch yoydi. Mehnatkashlar ishsizlikni tugatishni,
sakkiz soatlik ish kuni joriy qilishni, respublika tuzumi o’rnatish va demokratik
erkinliklar berishni talab qildilar. Belgrad, Zagreb, Mostar kabi shaharlarning
ishchilari Sovet Rossiyasiga xayrixohlik bildirib, uni qo’llab-quvvatlash shiorlari
bilan maydonga chiqdilar.
Hukmron doiralar jazo choralarini qo’llash bilan birga ba’zi masalalarda xalqqa
biroz yon berishga ham majbur bo’ldilar. Sakkiz soatlik ish kuni joriy qilindi,
korxonalarda qisqa muddatli shartnomalar tuziladigan bo’ldi. 20

1919-yil 25-fevralda agra р reforma to’g’risida qonun qabul qilindi.Bu qonunga
ko’ra, eng yirik pomeshchik yerlarining juda oz qismi, ya’ni yer egaligi eng
ko’pdan ortig’i kompensatsiya to’lash sharti bilan olinib, taqsimlanadigan bo’ldi. 18

Agrar reforma yigirma yil mobaynida ham oxiriga yetkazilmadi va reforma
to’g’risidagi asosiy qonunga qo’shimcha qilib bir qancha qonunlar chiqarish
natijasida u o’z ahamiyatini yo’qotdi. Kambag’al dehqonlar yer ola olmadilar.
Umuman olganda, agrar reforma bujua pomeshchik harakteridagi cheklangan
reforma edi. Reforma natijasida serb kolonistlari yer fondining ko’p qismini
egallab oldilar. Lekin, shunday bo’lsa ham bu reforma ba’zi viloyatlardagi eski
16 История Европы. Минск.,»Просвещение» 1996. 121-стр
17 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi.
T.,”O’qituvchi”1978.199-bet 20
O’sha manba.200-bet.
18 Барановский В.Г. Политическая интеграция в Западной Европе. М .,1983. 92 стр
8

yarim feudal munosabatlarning qoldiqlarini tugatdi. Shu sababdan bu reforma
qisman progressiv ahamiyatga ham ega bo’ldi.
Yugoslaviya hukumati Antantaning ko’rsatmasiga ko’ra, Sovet Rossiyasiga
qarshi intervensiyada qatnashish uchun tayyorlandi. 19

Sovet Rossiyasining namunasi, Qo’shni Vengriyada sovet Respublikasining
tuzilishi Yugoslaviya ishchilar harakatining o’sishiga katta ta’sir etdi. 1919-yilda
Sovet Rossiyasidan revolyutsion tajribalarga ega bo’lgan o’n minglab
Yugoslaviyalik fuqarolarning qaytishi ishchilar sinfining inqilobiy kurashi uchun
muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
1919-yil 20-23-aprelda Belgradda Serbiya sotsial demokratik partiyasining
tashabbusi bilan SXS davlati tarkibidagi o’lkalar sotsial demokratik partiyalarning
syezdi o’tkazilib, “birlashish platformasi” qabul qilindi. Yugoslaviya sotsialistik
ishchi (kommunistlar) partiyasi tuzildi. Internatsionalga kirish to’g’risida qaror
chiqarildi.
Kompartiyaning tuzilishi ishchilar harakatida muhim tarixiy voqea bo’ldi. 23
Ayni mahalda revolyutsion kasaba soyuzlarining syezdi bo’lib markaziy ishchi
kasaba soyuzlari vechesi tuzildi.
1919-yili kommunist yoshlar soyuzi tashkil topdi. Kommunist partiya
raxbarligida mehnatkashlar demokratik huquq va erkinliklar uchun kurashni
kuchaytirib yubordilar.1919-yil 1-mayda ommaviy mitinglar bo’lib o’tdi.20-
21iyulda sovet Rossiyasini va inqilobiy Vengriyani himoya qilib ikki kunlik
umumiy siyosiy ish tashlash o’tkazildi. Vengriya bilan chegaradosh viloyatlarda
soldatlarning g’alayonlari, Chernogoriyada dehqonlar qo’zg’aloni bo’ldi. 20 21

Bunday inqilobiy chiqishlar va qarshilik ko’rsatish natijasida Yugoslaviya
hukumati kontrinqilobiy qo’shinlarini Sovet Rossiyasiga va Sovet Vengriyasiga
qarshi yubora olmadi.
19 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi” 1978. 204-
205-betlar. 23
O’sha manba. 206-bet.
20 Удальцова История Европы с древнейших времен и до наших дней (в 8 томах) Москва.1988.
21 - стр
9

1919-yil kuzida Yugoslaviya hukmdorlari avvalgi yon berish asosidagi bir
qancha tadbirlarni, masalan, 8soatlik ish kunini bekor qildilar.Bunday keskin
choralar esa ichki vaziyatni yanada keskinlashuviga sabab bo’ldi. 22

Mamlakatning tashqi siyosiy vaziyatida ham qiyinchiliklar ro’y berdi.1919yil
sentabrda italyan fashist qo’shinlarining Fiume(rieka) portini bosib olishi natijasida
Yugoslaviya bilan Italiya o’rtasida xarbiy nizo kelib chiqdi. Mamlakatda
mobilizatsiya e’lon qilindi. Lekin Yugoslaviya hukumati mamlakatning milliy
manfaatlarini himoya qila olmadi, Italiyaga yon berdi.
Hukumat 1920-yil 10-noyabrda Ropalloda imzolangan shartnomaga ko’ra, bir
qancha sloven yerlarining :Yuliy Kraynaning Triest va Pula shaxarlari bilan birga
deyarli butun Istriyaning Abatsaning va Fiume bilan aloqada bo’lish uchun qirg’oq
bo’ylarining Italyaga o’tganini tan oldi.Fiumeni ikki tomon mustaqil davlat deb
tanidi, Yugoslaviya Italiya chegarasi belgilandi. 23

Yugoslaviya Sovet Rossiyasiga qarshi siyosatni davom ettirdi. Ommaviy
inqilobiy harakatlarning yuksalishi natijasida siyosiy inqiroz vujudga keldi.
Burjuaziyaning xiylalariga qaramay mamlakatda inqilobiy harakat yuksala bordi.
1920-yil 20-25-iyunda Vukovar shaxrida YSI(k)Pning II syezdi bo’ldi.Syezd
Sovet Rossiyasiga tabriknoma yubordi va rus revolyutsiyasining xalqaro
ahamiyatini uqtirib o’tdi.Syezdda qabul qilingan hujjatlarda milliy va agrar
masalalar yuzasidan xatolarga yo’l qo’yildi. 24

1923-yilgi iqtisodiy inqirozdan so’ng 1925-yildan boshlab sanoatda yana
jonlanish ro’y berdi. 25

Ekspluatatsiyaning kuchaytirilishi, chet el kapitalining yanada ko’proq kiritilishi
hisobiga shunday jonlanishga erishildi. Qishloq xo’jaligida ahvol og’ir edi.
Narxning pasayib ketishi natijasida agrar krizis boshlandi.1927-1928-yillarda
qurg’oqchilik va hosilsizlik yuzaga keldi. Yugoslaviya kapitalistik stobillashuvi
juda zaif, cheklangan va qisqa muddatli stobillashuv edi.
22 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi” 1978. 206-bet.
23 Nuriddinov E,Qichqilov X,Lafasov M.Eng yangi tarix (1918-1945) T.,”Asr-mattbuot” 2010. 307-bet
24 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi” 1978. 208-bet.
25 O’sha manba.210-211-betlar
10

1925- yil 22-iyunda Italiya bilan Nettun bitimlari tuzilib, unga Yugoslaviyaning
chegara rayonlarida savdo va boshqalar to’g’risida imtiyozlar berildi. Italiya Fiume
va ilgari bosib olingan boshqa hududlarni butunlay o’ziniki qilib oldi.1927-yilda
Yugoslaviya Fransiya bilan ittifoq shartnomasi tuzib, Fransiya
Fransiyaga yanada ko’proq qaram bo’lib qoldi.1925-yil terror sharoitida
skupshchinaga bo’lib o’tgan saylovlar siyosiy vaziyatni ancha keskinlashtirib
qo’ydi.1924-yil oxirida XRDP Dehqonlar internatsionalidan chiqqan edi. 26

Partiyada Radichga nisbatan oppozitsiya paydo bo’ldi. Shu sababli 1926-yil
aprelda Radich hukumat tarkibidan chiqishga majbur bo’ldi. Dehqon partiyasi
Mustaqil Demokratik partiya bilan birga hukmron serb burjuaziyasiga qarshi uning
Italiya bilan tuzgan Nettun bitimiga qarshi Dehqon–demokratik koalitsiya nomida
muxolifat blok tuzdi. 30

Natijada ichki siyosiy kurash yanada keskinlashdi. Serbiya hukmron doiralari
serb ulug’ davlatchi shovinistlari general P. Jivkovich boshchiligidagi
ofitserlarning “Oq qo’l” degan yashirin terroristik tashkiloti o’z qabix ishlarini
tezlashtirdilar.
1928-yil 20-iyunda parlamentda Xorvatiya dehqon partiyasi (XDP) liderlariga
suiqasd qilindi. 27
Stepan Radich yarador qilindi va u ko’p o’tmay o’ldi.
Dehqon demokratik kaolitsiyasi deputatlari parlamentga qarshi boykot e’lon
qilib Belgradni tashlab chiqib ketishdi.
Kommunistik partiya boshchiligidagi mehnatkashlar ommasining birlashgan
kuchlarigina burjua-pomeshchik bloki inqilobiy rejalarining bajarilishiga yo’l
qo’ymasligi mumkin edi. Davlatni qo’riqlash haqida qonun chiqarilgandan so’ng,
YKP qiyin ahvolda qoldi. Kompartiya deyarli yashirin sharoitda kurashmoqda edi.
Sima Markovich guruhi ─o’ng fraksiya milliiy masalani Serbiya va Xorvatiya
burjuaziyasi o’rtasidagi raqobat kurashidan iborat konstitutsionbir masala deb
hisoblar edi. O’ng fraksiya millatlarning o’z taqdirlarini o’zlari belgilash
huquqlarini inkor qildi, kasaba soyuzlarida partiya tashkilotlari tuzishga qarshi
26 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978
211-bet 30
O’sha manba. 213-bet.
27 Единий Европейский акт: Договор о Европейском союзе. М.,1994.87стр.
11

chiqdi. Bu opportunistic fraksiyachilik 1927-yili Zagreb partiya tashkiloti
konferensiyasida qattiq tanqid qilindi. 28

Yugoslaviya kompartiyasida fraksiyachilikka zarba berishda komintern
ijroiya komiteti V plenumining (1925-yil) YKPdagi ahvoli to’g’risida chiqargan
qarori “Kominternning Yugoslaviya kommunistik partiyasi a’zolariga ochiq xati”
(1928-yil) alohida ahamiyatga ega bo’ldi. 33

Yugoslaviya kompartiyasining 1926-yili Venada bo’lib o’tgan III
syezdi ,1928-yili Komintern Ijroiya Komitetining vakili Palmiro Tolyatti
ishtirokida Drezdenda (Germaniya)bo’lib o’tgan IV syezdi fraksiyachilik kurashiga
(sektantizm va o’ng opportunizmga)xotima berdi. 29

Kompartiyani mustahkamlash va bolsheviklashtirish sohasida katta
muvaffaqiyatga erishildi. IV syezd partiyani mustahkamlash uchun muvaqqat
rahbarlik organini va atoqli inqilobchi kommunist Djuro Jakovich partiya Markaziy
komitetining sekretari qilib sayladi.
Xulosa qilib aytganda bu davrda Yugoslaviyaning iqtisodiy-siyosiy ahvoli
og’ir edi. Ayniqsa ichki ziddiyatlar avj oldi. Mamlakatning iqtisodiy ahvoli ayniqsa
birinchi jahon urushidan so’ng o’g’ir ahvolda bo’lgan.

28 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978
213-bet 33
Jahon tarixi.10-sinf. T.,”Sharq”2003 242-bet
29 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978 214-bet.
12

II BOB.Ikkinchi Jahon urushi arafasida Yugoslaviya.
1-§. Fashistik tendensiyalarning avj olishi.
Ikkinchi jahon urushi arafasida Yugoslaviyada fashistik tashkilotlarning
o’sishiga yo’l ochib berildi.1934-yili Germaniya Yugoslaviya bitimi imzolangan
edi.1937-yilda esa fashistik Italiya bilan “Betaraflik” to’g’risida, Bolgariya
monarxo fashistik hukumati bilan “Abadiy do’stlik” to’g’risida bitimlar
imzolandi. 30

Shu yili Yugoslaviya hukumati Chexoslavakiya bilan tuzilgan mudofaa
shartnomasidan voz kechdi. Yugoslaviya amalda fashistik davlatlar ittifoqiga
qo’shildi. 31

Germaniya savdosi Fransiya va Angliyani Yugoslaviyadagi iqtisodiy ta’siriga
katta putur yetkaza boshladi.1938-1939-yillarda Yugoslaviya tashqi savdo
balansida Germaniyaning hissasi 36,6% ni tashkil etdi. 37

Germaniya monopoliyalari mamlakatning muhim sanoat korxonalari ustidan
nazorat o’rnatdilar, metallurgiya va kimyo sanoat korxonalari qurilishini o’z
qo’llariga oldilar. Vena –Belgrad─ Istambul strategik konsessiyasini oldilar, Dunay
poroxodchiligini nazorat qila boshladilar. Natijada Yugoslaviya
Germaniyaga ham iqtisodiy,ham siyosiy jihatdan qaram bo’lib qoldi va uning
Germaniya mustamlakasiga aylanish xavfi kuchaydi.Mamlakatda ommaviy harakat
yanada avj oldi.1935-yil skupshchinaga saylovlar antifashist kayfiyatning
o’sayotganini yaqqol ko’rsatdi. 32

1937-yil oxirida oppozitsion burjuaziya,mayda burjuaziya partiyalari va
gruppalarining kommunistlar tomonidan qo’llab –quvvatlangan bloki vujudga
keldi. 33

Oppozitsion blok ta’sis majlisi chaqirish, demokratik erkinliklarni tiklash va
hokimiyat organlarini demokratlashtirishni talab qildi. Xorvatiya dehqon
30 Единий Европейский акт: Договор о Европейском союзе. М.,1994.89стр
31 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978
216-bet 37
Jahon tarixi.10-sinf. T.,”Sharq”2003 244-bet
32 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978 220-bet.
33 O’sha manba.219-bet
13

partiyasining Vlatko Machek boshliq burjua-millatchi raxbarlari Xorvatiyaga
avtonomiya huquqi berishi uchun kompaniya boshlab yubordi.1938-yil oxirida
skupshchina saylovlarida oppozitsion blok 40% ovozga ega bo’lib katta g’alaba
qozondi.1938-yil fevralida Stoyandinovich hukumati istefo berishga majbur
bo’ldi. 34

Uning o’rniga yirik serb savdo burjuaziyasining vakili Svetkovich
boshchiligida yangi hukumat tuzildi. Tsvetkovich oppozitsion harakatni
bo’shashtirish maqsadida 1939-yil avgustida Xorvatiyaga Yugoslaviya davlati
doirasida avtonomiya huquqini berishga majbur bo’ldi.
Dehqon partiyasining boshlig’I V. Machek bosh ministr Svetkovichning
muovini qilib tayinlandi. Xorvatiya Shubashich boshchiligida avtonom hukumat
tuzildi. Xorvat fashistlari Germaniya yordami bilan Xorvatiyaning Mustaqillik
olishi uchun agitatsiya boshladilar. Shu tariqa hukumat Xorvatiya burjua
millatchilariga yon berish bilan Yugolaviya burjua davlatini mustahkamlay olmadi.
Svetkovich hukumati mamlakat mustaqilligini himoya qilish to’g’risida va’da
bergani holda, amalda tezkor siyosatni gitler germaniyasi bilan yanada yaqinlashish
va unga bo’ysunish siyosatini kuchaytirdi.
1940-yil oktabrda Germaniya bilan qo’shimcha savdo bitimi tuzildi va
Yugoslaviya german fashizmining agrar xom-ashyo manbaiga aylanib
qoldi.1941yil 25-martda Yugoslaviya fashist aggressor davlatlarning
“antikomintern pakti” ga qo’shildi. 41

Bu esa xalqqa, mamlakat manfaatlariga qarshi inqilobiy siyosatning eng
yuqori nuqtasi bo’ldi.Yugoslaviya hukmron doiralarining inqilobiy,fashistik ichki
va tashqi siyosati natijasida ishchilar sinfi, barcha mehnatkashlar va
antifashistlarning inqilobiy hamda ommaviy demokratik harakatlari kuchayib
ketdi. 35

34 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi.
T.,”O’qituvchi”1978.217-bet 41
O’sha manba.217-bet.
35 История Европы с древнейших времен и до нашихдней(в 8 томах) Москва.1988. 75-стр
14

YKP kommunistik internatsionalning VII kongresi qarorlariga amal qilib
1935-yil kuzida antifashist xalq fronti ishlab chiqdi. Bunda asosiy iqtisodiy, va
siyosiy masalalar ilgari surildi.
Kompartiya ishchilari va barcha mehnatkashlarning tub manfaatlari uchun,
ishchilar sinfining birligi uchun progressive vatanparvar kishilarini antifashist xalq
frontiga birlashtirish uchun astoydil kurash olib bordi.1935-1936yillarda YKP
boshchiligida stachka harakati kengaydi, siyosiy va jangovor tus oldi.1936-yilning
o’zida 359 marta stachka bo’lib o’tdi. 1935 -1936- yillardagi stachkalarda 190
ming kishi qatnashgan. 36

Ishchilar ish haqini oshirish, ish soatlarini qisqartirish, kollektiv shartnomalar
tuzishni keskin tarzda talab qildilar. Dehqonlar harakati ham rivojlandi. dehqon
vakillarining sovetlari tuzildi. Ish tashlagan ishchilarga oziq- ovqat va pul yordami
uyushtirildi.
Kompartiya 1937-1938-yillarda o’z safini fraksiyachi elementlardan tozalab,
bir qancha tashkiliy tadbirlar natijasida mehnatkashlar ommasining haqiqiy
raxbariga aylandi.
1940-yil oktabrida Zagrebda bo’lib o’tgan YKP V konferensiyasi partiyaning
raxbarlik rolini yanada oshirdi.1937-1938-yillarda kommunistlar yetakchiligida
ishchilar sinfi va mehnatkashlarning bir qancha siyosiy namoyishlari va mitinglari
bo’lib o’tdi.Ishchilar, Dehqonlar barcha demokratik va progressive kuchlar
antifashist xalq fronti tuzishni SSSr bilan diplomatic aloqalar o’rnatishni , fashistik
agressiyaga qarshi kollektiv xavfsizlikni ta’minlashni talab qilib chiqdilar.Joylarda
birlashgan front kamitetlari tashkil topdi.Lekin o’ng satsial- demokratlar, Serbiya
mayda burjua demakratlari hamda boshqa oppazitsion partiya va tashkilotlar
kommunistlarning tashabbusini antifashist vatanparvar kuchlarning yuksalib
borayotgan harakatini qo’llab-quvvatladilar, bu bilan ular mamlakat va xalq
manfaatlariga juda katta zarar yetkazdilar.
Shunga qaramay, fashizmga qarshi ommaviy harakat yuksalib bordi. Yuzlab
yugaslov kommunistlari va antifashistlar fashistik intervensiyaga qarshi
36 G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. T.,”O’qituvchi”1978.218-bet
15

internatsional brigadalar sostavida Ispaniyadagi janglarda qatnashdilar.1938-yil
kuzida Myunxen til biriktirishi vaqtida kommunistlar yetakchiligida Yugosloviya
mehnatkashlari CHexaslovakiya xalqlarini qo’llab- quvvatladilar, 100 ming
kishidan ortiq Yugoslav ko’ngillilari chexaslavakiya mustaqilligini himoya
qilishga otlandilar. 37

Xulosa qilib aytganda Yugoslaviyada ikkinchi jahon urushi arafasida
kompartiyaning o’rni katta bo’lgan. Boshqa davlatlar kabi Yugoslaviya ham
Fashizmga qarshi urushga tayyorgarlik ko’rgan.

2-§. Yugoslaviyada antifashist harakatning o’sishi. Tashqi siyosat .
Ikkinchi jaxon urushi boshlanganida urush va fashizmga qarshi kurash
yanada kuchaydi. SSSRbilan aloqa o’rnatish qat’iy talab qilindi. Xalq ommasining
37 G ’ arb mamlakatlarining eng yangi tarixi T .,” o ’ qituvchi 1978 218 - bet
16

siquvi ostida Yugoslaviya hukumati 1940-yil mayida SSSR bilan savdo
shartnomasi iyun oyida diplomatik aloqalar o’rnatdi. Lekin hukumat SSSR bilan
hamkorlik qilmadi, tinchlik va xavfsizlik uchun kurashmadi. SSSR va
Yugoslaviyaning fashistik agressiya xavfiga qarshi tashqi siyosiy pozitsiyasini
mustahkamlashga urindi.
1941-yil 24-martda katta namoyishlar bo’lib o’tdi. Yugoslaviya hukmron
doiralarining taslimchilar va xoinlarning ─Gitler agenturasining fashist
bosqinchilarga yo’l ochib berish natijasida 1941-yil aprelida Germaniyaning
hujumi va okkupatsiyasi boshlandi. Kompartiya xalq ommasini fashizmga qarshi
urushga otlantirdi.
Yugoslaviya tashqi siyosatda Fransiyaga tayanishga intildi. 1920-yili
Chexoslavakiya bilan Vengriyaga qarshi yo’naltirilgan shartnoma tuzildi. Shunday
shartnomalar Vengriya va Bolgariyaga qarshi Ruminiya bilan ham tuzildi. Shu
asosda Kichik Antanta tarkib topib, Fransiya bilan shartnoma imzolanishidan so’ng
uzil-kesil rasmiylashtirildi.
1934-yil fevralda Italiya, Vengriya va ularga qo’shilgan Bolgariya
tomonidan dushmanlik harakatlari kuchayganligi tufayli Yugoslaviya,
Ruminiya, Turkiya va Gretsiya qo’shilgan Bolqon pakti tuzilishiga erishdi. Qirol
Aleksandr 1934-yil 9-oktabrda rasmiy tashrif bilan Marselga keldi. Tashrif paytida
unga suiqasd uyushtirildi va qirol halok bo’ldi. Bu terrorchilik ishi “Tevton qilichi’
operatsiyasi nomini oldi.
Aleksandr o’ldirilgandan so’ng Yugoslaviya taxtini Pyotr II 11 yoshli o’g’li
egalladi. Bu davrda Yugoslaviya ichki va tashqi siyosati yo’nalishi jiddiy o’zgardi.
Tashqi siyosatda Germaniya va Italiya bilan asta-sekin yaqinlashish yo’li qabul
qilindi. Buyuk serbchi unsurlar ham faollashdi. Qirol hokimiyatining va buyuk
serbchilik g’oyalarining mutaassib tarafdori Draje Mixaylovich (1893-1946)
boshchiligida buyuk serbchi atshkilot bo’linmalari ─ chetniklar tashkil etildi.
Chetniklar Xorvatiya va Makedoniya aholisini terror qilgan serb millatchilarining
hujumkor bo’linmalari bo’lib qoldi.
Yugoslaviya 1937-yili italiya bilan savdo bitimini, 1937-yil yanvarda
17

“abadiy do’stlik haqidagi shartnomani imzoladi. Bu shartnomalar kichik
Antantaning ahamiyatiga putur yetkazib, Yugoslaviya bilan Fransiya va Angliya
o’rtasida uzoqlashuvga olib keldi. Avstriya va Chexoslavakiya bosib olingandan
so’ng germaniyaning Yugoslaviyaga ta’siri yanada kuchaydi. Yugoslaviya
sanoatiga sarflangan mablag’larning katta qismini tashkil etuvchi Avstriya
kapitallari endi Germaniyaga o’tdi. Germaniya uchun muhim strategik ahamiyatli
Vena─Belgrad─Istanbul yo’lining qurilishi qizg’in olib borildi.
1939-yil sentabrda boshlangan Ikkinchi jahon urushi Yugoslaviyaning
hukmron doiralari oldiga Germaniyaga munosabat haqidagi masalani qo’ydi.
Germaniya uchun nafaqat xom –ashyo va oziq-ovqat manbai, balki Yaqin
Sharqdagi Sovet Ittifoqi va Afrikadagi bo’lg’usi bosqinchilik rejalarining
platsdarmi sifatida ham muhim ahamiyatga ega edi. Germaniya Yugoslaviyaga
Gretsiya hisobidan Egey dengiziga chiqish, Saloniki porti va
Vardar vodiysini berishni va’da qilib, uni urushga jalb qilish umidida edi. 45

Xulosa qilib aytganda Yugoslaviyada ikkinchi jahon urushi arafasida
kompartiyaning o’rni katta bo’lgan. Boshqa davlatlar kabi Yugoslaviya ham
Fashizmga qarshi urushga tayyorgarlik ko’rgan.

18

Xulosa
Ushbu kurs ishimda quyidagilarga to’xtalib o’tdim: Kurs ishining birinchi
bobi bo’yicha ya’ni Birinchi jahon urushidan keyin Yugoslaviyaning siyosiy va
iqtisodiy hayoti va Yugoslaviya davlatining tashkil topishi dagi shart sharoitlari.
Ikkinchi bobi bo’yicha esa Ikkinchi jahon urushi arafasida fashistik
tendensiyalarning avj olishi va Yugoslaviyada antifashist harakat o’sishi va uning
tashqi siyosati kabi masalalar bo’yicha mulohaza yuritdim va Xulosa chiqardim:
Birinchidan , Birinchi jahon urushi davrida Yugoslaviya qoloq, agrar
mamlakat edi. Mamlakatda sotsial va milliy ziddiyatlar keskinlashdi. Komunistik
partiya vujudga keldi va rivojlana bordi.
Ikkinchidan , Yugoslaviya hukmron doiralari inqilobiy ichki va tashqi
siyosat yurgizdilar. Jazo ta’qib choralari, fashistik tendensiya kuchaydi. Harbiy
diktatura o’rnatildi.
Uchinchidan , Yugoslaviya hukumati SSSRga qarshi pozitsiyada
turdi. Yugoslaviya g’arbiy davlatlarga, keyinchalik ko’proq Germaniya fashizmiga
qaram bo’lib qoldi va Germaniyaning xom-ashyo manbaiga aylandi.
To’rtinchidan , Ishchilar sinfi va YKP hukmron doiralarining inqilobiy
siyosatiga qarshi iqtisodiy va siyosiy kurash olib bordi. Kompartiya katta
qiyinchiliklarni boshidan kechirdi. Partiya yashirin va Legal sharoitda mardonavor
kurash olib borgan, komintern yordami bilan uzoq kurashib o’z safini o’ng
og’machilardan, fraksiyachilardan, sektantlardan tozaladi.YKP ishchilar sinfining
kurashiga yo’lboshchilik qildi. Ishchilar ba’zi yutuqlarga erishdilar.
Beshinchidan , Ikkinchi jahon urushi arafasida va urushning birinchi davrida
kompartiya, ishchilar sinfi hukmron doiralarining xiyonatkorona siyosatiga qarshi
antifashist xalq fronti tuzish uchun yanada jiddiy kurash olib bordi. Bu kurash
keying yillarda bosqinchi gitlerchilar Germaniyasiga qarshi milliy ozodlik
kurashining muhim zamini bo’lganligi haqida to’xtalib o’tdim.

19

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Nuriddinov Z. G’arb mamlakatlarining eng yangi tarixi. (1917-1939) T .,
“ O ’ qituvchi ”1978. 6. Удальцова История Европы с древнейших времен и до
наших дней (в 8 томах) Москва.1988.
2. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T., “O’z mil ensiklop dav nashri”2000.
3. Nuriddinov E, Qichqilov X, Lafasov M Eng yangi tarix (1918-1945) T.,
“Asrmatbuot” 2010.
4. Lafasov M. Jahon tarixi. T., “Sharq” 2011.
5. Барановский В.Г. Политическая интеграция в Западной Европе. М.1983
20

1918-1939-yillarda Yugoslaviya

Sotib olish