• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 53.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Идея национальной независимости

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

1920-30yillarda Qoraqalpog'istondagi o'zgarishlar

shakllantirilishi boshlandi. Ushbu siyosatlar, bir tomondan, zamonaviy maorif, sog‘liqni saqlash va sanoatlashuv asoslarini yaratishga xizmat qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, xalqning qadimiy an’analarini bostirish, majburiy mehnat va ocharchilikka olib kelgan ayanchli oqibatlar bilan kechdi. Siyosiy jihatdan olib qaralganda, Qoraqalpog‘iston Sovet tuzumining yangi siyosiy tuzilmalari doirasida o‘z avtonom maqomini oldi. Biroq bu avtonomiya rasmiy nomdagina bo‘lib, amalda markaziy hukumatning to‘liq nazorati ostida edi. Mahalliy boshqaruv tizimlari, sovetlar, partiya tashkilotlari orqali boshqarildi, har qanday mustaqil fikr yoki qarashlar qatag‘on ostiga olinardi. Shu sababli, 1930- yillarning ikkinchi yarmida boshlanib ketgan siyosiy repressiyalar qoraqalpoq ziyolilarini, jumladan, yozuvchi, olim va madaniyat arboblarini qamrab oldi. Ularga qarshi turli ayblovlar qo‘yildi, ularning faoliyati taqiqlanib, ko‘pchiligi qatag‘on qilindi. Bu esa qoraqalpoq xalqining intellektual salohiyatiga katta zarba bo‘ldi. Iqtisodiy sohada esa 1920–30-yillar sovet davlatining rejalashtirilgan iqtisodiyoti asosida olib borilgan kollektivlashtirish siyosati bilan ajralib turadi. Bu siyosat dehqonlarning yer va mol-mulklarini davlatga topshirib, ularni kolxoz va sovxozlar tarkibiga majburan qo‘shishga qaratilgan edi. Kollektivlashtirish oqibatida ko‘plab dehqonlar o‘z hayotidan norozi bo‘lib, ko‘chishga, hatto isyonlarga chiqishga majbur bo‘ldilar. Ayniqsa, 1931–33-yillardagi ocharchilik yillari qoraqalpoq xalqining boshiga katta musibat keltirdi. Minglab insonlar hayotdan ko‘z yumdi, ko‘plab oilalar boshqa hududlarga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldilar. Bularning barchasi iqtisodiy siyosatning salbiy oqibatlaridan biri edi. Madaniy hayotdagi o‘zgarishlar ham bu davrga xos muhim jihatlardan biridir. Sovet hukumati savodsizlikka qarshi kurashish kampaniyasini boshlab, qoraqalpoq tilida maktablar ochishni yo‘lga qo‘ydi. Bu orqali zamonaviy bilimlar aholi orasida tarqala boshladi. Lotin yozuviga o‘tish, yangicha darsliklarning yaratilishi va ommaviy madaniyatning rivoji bu davrning e’tiborga molik jihatlaridir. Shu bilan birga, diniy maktablar, masjid va madrasalar yopilib, diniy arboblar ta’qib ostiga olindi. Bu esa mahalliy xalqning an’anaviy hayot tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 3 Umuman olganda, 1920–1930-yillarda Qoraqalpog‘istonda amalga oshirilgan o‘zgarishlar murakkab va ikki tomoni bor voqea bo‘lib, bir tomondan sovetlashuv, ijtimoiy taraqqiyot, savodsizlikni bartaraf etish va madaniy muassasalarni kengaytirishga xizmat qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan mahalliy xalq an’analari, iqtisodiy mustaqilligi va ruhiy erkinligiga tahdid solgan repressiyalar, ocharchilik, ijtimoiy bosim va mafkuraviy nazorat vositasi sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bois, bu davr o‘zida salbiy va ijobiy omillarni mujassamlashtirib, Qoraqalpog‘istonning zamonaviy taraqqiyotini belgilovchi muhim saboqlarni qoldirdi. Tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hamda maorif sohalaridagi islohotlarni tahlil qilishda barqaror omil — xalqning o‘z tarixiy merosiga huquqiy va ma’naviy bo‘ysunmasligi, ijodiy o‘ziga xosligini saqlashga intilishi bo‘lib, aynan shu jihat Qoraqalpoq xalqining bugungi kuniga ijobiy ta’sir ko‘rsatishda davom etmoqda. 28 Adabiyotlar ro’yxati 1. Sh. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati, 2021. 2. A.Karimov, Jadidchilik va milliy uyg'onish harakati . Toshkent: Sharq, 2002. 3. Alimov, R. Qoraqalpoq ASSR tarixi . – Toshkent: O‘zbekiston, 1985 yil. 4. Allamuratov, S. Qoraqalpog‘istonda madaniyat va san’at taraqqiyoti (1920–1940 yillar) . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2015 5. Fitzpatrick, Sheila. Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization . Oxford University Press, 1994. 6. Keller, S. Makkaga emas, Moskvaga: Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoda Islomga qarshi kampaniyasi, 1917-1941 . Princeton: Princeton University Press, 2001. 7. Khodjaev, N. Turkiston va Qoraqalpog‘iston: Sovet davriga oid tahlillar . Toshkent: O‘zbekiston, 2004. 8. Rahmonov, A. Qoraqalpog iston tarixiga kirishʻ . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2004. 9. Saidov, A. Qoraqalpog'iston tarixi . Nukus: Qoraqalpoqstan, 2004. 10. Saidov, M. Sovetlashtirish jarayoni va uning mahalliy boshqaruv tizimiga ta’siri . Toshkent: Fan, 2005. 11. Saidov, N. Boshqaruv tizimi va milliy qarshilik: Basmachi harakati . Toshkent: Sharq, 2001. 12. Usmonova, G. "Sovet davrida Qoraqalpog istonda savodxonlik siyosati." ʻ Tarix va jamiyat , vol. 2, 2011, 13. Vazirlar Xodjaev, N. Sovet hokimiyatining Turkistonda qaror topishi . Toshkent: Fan, 1972. 14. Yusupov, R. “Lotin yozuviga o‘tish jarayoni va uning madaniy oqibatlari.” Ma’naviyat va madaniyat , no. 2, 1999. 29 sovet organlari shakllantirildi: qishloq (qishloq sovetlari), tuman (tuman sovetlari), viloyat (viensovetlar) va Respublika (Markaziy Sovet). Har bir sovet egallagani g‘oyaviy ma’muriy - iqtisodiy hujjatlar asosida ish olib bordi: yer va mulkdek muammolar D е hqonlar va Sanoat xalq komissarliklari, maorif masalalari Xalq maorif komissarligi huzurida hal qilindi. Sovetlashtirish jarayonida jadidchilik harakati muhim o‘rin tutdi. Jadid ziyolilari – M. Xodjayev, O. Qodirov, I. Karimov kabilar – mahalliy boshqaruv organlariga kadr sifatida jalb etildi. Ularning vazifasi: o‘rnida ta’lim va madaniy - ma’rifiy siyosatni amalga oshirish, mahalliy aholi orasida sovet ideologiyasini targ‘ib qilish edi. Birinchi maktablar va o‘qituvchilar kurslari aynan mashhur jadid maktablari binolarida tashkil etildi, lekin ularning mustaqil siyosiy faoliyati cheklangan bo‘ldi 8 . Ammo eski zodagonlar, boy sinfi, diniy arboblar yangi sovet tizimini qabul qilmadi. Ularning asosiy qarshiligi yerlarning musodara qilinishi, mulkchilikka barham berilishi, diniy sudlar yo‘q qilinishi va an’anaviy ijtimoiy hayotning bekorlashishiga bog‘liq edi. Masalan, 1919–1920 yillarda Navoiy tumanida boylar va mullahlar mahalla sovetlarini tan olmaslik bo‘yicha kichik qurolli mojarolarni tashkil etdi. Ushbu qarshilik Basmachi harakati boshlanishining ildizlari bo‘lib, Qoraqalpog‘istonda ham kichik otryadlar tashkil etildi. 1918–1920 yillarda mahalliy muammolarni hal qilish mexanizmlari ham tubdan o‘zgardi. Sovet hukumatining “Yer islohotlari to‘g‘risida”gi dekretlari asosida barcha yerlar davlat yoki mahalla fondiga o‘tkazildi. Keyinchalik qishloq sovetlari dehqonlarni — turli sinf vakillarini “qudratli”, “kambag‘al” va “o‘rta” dehqonlarga ajratib, kolxozlarni tashkillashtirish choralarini ko‘rdi. Mahalla sovetlari ekspropriatsiya qilingan yerlarni kambag‘al dehqonlarga qayta taqsimladi. Sovetlashtirishning navbatdagi bosqichi – iqtisodiy hayotni markaziy reja asosida qurish edi. Buning uchun mahalliy hokimiyat organlari “Iqtisodiy hayot xalq komissarligi” tizimiga kiritildi. Tuman va viloyat sovetlari joylardagi ishlab 8 Saidov, M. Sovetlashtirish jarayoni va uning mahalliy boshqaruv tizimiga ta’siri . Toshkent: Fan, 2005. 157 b. 11 Bundan tashqari, diniy ta’limning taqiqlanishi va masjidlarning yopilishi, islom dini va uning vakillari uchun katta muammo bo‘ldi. Mahalliy diniy va madaniy an’analarning yo‘qolishi, ayniqsa, qoraqalpoq xalqining ijtimoiy tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Sovet hukumatining siyosati natijasida mahalliy xalqlarning o‘zligini saqlab qolish imkoniyatlari cheklandi. Sovetlashtirish siyosatining ijtimoiy va madaniy ta’siri ko‘plab ijtimoiy qatlamlarning hayotiga ta’sir ko‘rsatdi. Sovetlar Ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan ta’lim islohotlari va o‘qituvchilarni tayyorlash bo‘yicha ishlari, ayniqsa, qoraqalpoq xalqining madaniy rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Shuningdek, sovet hukumatining til siyosati, yangi madaniy va ma’rifiy dasturlarni amalga oshirish orqali qoraqalpoq xalqining o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat qildi. Biroq, sovetlashtirish jarayoni mahalliy an’analar va qadriyatlarning o‘zgarishiga olib keldi. Sovet mafkurasining ta’siri ostida milliy madaniyat faqat sovet ideologiyasiga mos shaklda rivojlana boshladi. Mahalliy qadriyatlar va an’analar ko‘pincha chetlab o‘tilgan yoki yo‘qotilgan. Sovetlashtirish jarayoni Markaziy Osiyo va ayniqsa, Qoraqalpog‘iston hududida mahalliy boshqaruv tizimini tubdan o‘zgartirdi. Sovetlarning markazlashgan boshqaruvi, iqtisodiy tizimni yangilash va ijtimoiy qatlamlarni shakllantirishga qaratilgan siyosati mahalliy xalqlarga yangi tuzumni o‘rnatdi. Bu o‘zgarishlar bir tomondan ijtimoiy kafolatlar va yangi infratuzilma yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy qadriyatlar va madaniyatning zaiflashishiga olib keldi 11 . Sovetlashtirish jarayoni mahalliy xalqlar uchun katta sinov bo‘ldi va ularning tarixiy o‘zligini saqlab qolishidagi kurashni yanada kuchaytirdi. 11 Saidov, N. Boshqaruv tizimi va milliy qarshilik: Basmachi harakati . Toshkent: Sharq, 2001. 312 b. 14 Mundarija Kirish ………………………………………………………… . …………...………3 I.BOB. Qoraqalpog‘istonning siyosiy maqomi va boshqaruv tizimidagi o‘zgarishlar ……………………………………………………………………….6 I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash jarayoni………………………………………………...…………………….6 I.2. Mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati ……………..….11 II.BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar …………...…16 II.1. Kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning oqibatlari ….16 II.2. Maorif, madaniyat va ayollar huquqlaridagi o‘zgarishlar ………..…..22 Xulosa ………………………………………………………………………..…..27 Adabiyotlar ro’yxati ………………………………………………………………………………………. .30 Xorazm davlati tarkibida qoraqalpoq aholisi muayyan darajada avtonomlikka ega bo‘lish umidida edi. Qoraqalpog‘iston tarixida 1920-yillar – Sovet hokimiyatining mustahkamlanishi va milliy-hududiy chegaralash siyosatining boshlanishi jihatidan muhim davr hisoblanadi. Bu davrda Sovet hukumati Markaziy Osiyoni qayta siyosiy va ma'muriy jihatdan tashkil etish yo‘lini tanladi. Chegaralash jarayonlari 1924-yildan boshlab kuchaygan bo‘lsa-da, bu jarayonga tayyorgarlik ishlari ancha ilgari boshlangan edi. Sovetlar bu hududlarda yashovchi turli millat vakillarining til, madaniyat, iqtisodiy faoliyat va etnik o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda yangi respublika va muxtor hududlar tashkil etishga kirishdi. Qoraqalpoqlar dastlab O‘rta Osiyodagi turli davlatlar tarkibida yashab kelgan bo‘lsalar-da, ular uchun alohida siyosiy-hududiy birlik yo‘q edi. Shu sababli Qoraqalpoq avtonomiyasi masalasi Sovetlar tomonidan ko‘tarilganida, bu xalq uchun muhim tarixiy burilish bo‘ldi. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash natijasida Qoraqalpog‘iston dastlab Qozog‘iston ASSR tarkibida muxtor viloyat sifatida tashkil etildi. 1930-yilda esa u to‘g‘ridan-to‘g‘ri RSFSR tarkibiga o‘tkazildi. Bu harakatlar Sovet hokimiyatining mintaqada mustahkamlashuvining yana bir bosqichi edi. Shu bilan birga, Sovetlar tomonidan olib borilgan bu siyosiy islohotlar hamma vaqt ham mahalliy aholining manfaatlariga mos kelavermas edi. Aholining ko‘p qismi uchun bu o‘zgarishlar majburiy kollektivlashtirish, diniy qadriyatlarning yo‘q qilinishi, va iqtisodiy hayotning tubdan o‘zgarishi kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Ayniqsa, mahalliy diniy elita va boylar sinfi vakillari Sovet hokimiyati siyosatiga qarshi chiqdi va ularning ko‘pchiligi qatag‘onlarga uchradi yoki mintaqani tark etdi 3 . 1920-yillar davomida Qoraqalpog‘istonda ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni o‘zgartirishga qaratilgan keskin chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu davrda agrar islohotlar, kollektiv xo‘jaliklar – kolxoz va sovxozlar tashkil etildi. Mahalliy aholining an'anaviy hayot tarzi buzildi, ko‘chmanchi va yarim-ko‘chmanchi 3 Saidov, A. Qoraqalpog'iston tarixi . Nukus: Qoraqalpoqstan, 2004. 310 b. 6 Kirish “Tarix – bu xalqning xotirasi. Agar biz tariximizni chuqur bilmasak, kelajagimizni to‘g‘ri qura olmaymiz”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning bu chuqur mazmunli so‘zlari millatning o‘z tarixiga bo‘lgan munosabatini belgilab beradi. Chunki har bir xalq o‘z tarixining og‘ir va murakkab davrlarini unutmasligi, ularni ilmiy jihatdan o‘rganib, xulosa chiqarishi zarur. Ayniqsa, sovet tuzumi davrida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar bugungi kunimizni to‘g‘ri anglashimizda muhim manbadir. Shu jumladan, 1920–1930-yillar oralig‘ida Qoraqalpog‘istonda yuz bergan tarixiy o‘zgarishlar ham bizga nafaqat o‘tmishni tushunish, balki hozirgi zamonaviy Qoraqalpog‘iston Respublikasi shakllanishining ildizlarini anglash imkonini beradi 1 . Mazkur davr — Qoraqalpog‘iston tarixida Sovet hokimiyatining qaror topishi, milliy-hududiy chegaralarning qayta belgilanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda tub o‘zgarishlar ro‘y bergan davr hisoblanadi. Bu jarayonlar muayyan darajada taraqqiyotga xizmat qilgan bo‘lsa-da, ularning bir qismi zo‘ravonlik, majburiy siyosatlar, tabiiy va insoniy yo‘qotishlar bilan kechgani ham tarixiy haqiqatdir. Aynan 1924-yilda O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliy-hududiy chegaralash natijasida Qoraqalpog‘iston avtonom viloyat sifatida shakllantirildi, keyinchalik 1932-yilda Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi maqomini oldi. Bu o‘zgarishlar faqatgina ma’muriy-huquqiy tusga ega bo‘lmasdan, mahalliy xalq hayot tarzini, ijtimoiy munosabatlarni va madaniy muhitni keskin ravishda o‘zgartirib yubordi. Tarixiy adabiyotlarda qayd etilishicha, 1920–30-yillar — Sovet Ittifoqining umumiy siyosiy yo‘nalishlari Qoraqalpog‘iston hududida ham to‘liq joriy etilgan davrdir. Bu yillarda Sovet hukumati tomonidan bir qator siyosiy islohotlar o‘tkazildi: agrar munosabatlarning kollektivlashtirilishi, diniy institutlarning yo‘q qilinishi, qadimiy urf-odatlarning cheklanishi va yangi sovetcha hayot tarzining 1 Sh. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati, 2021. 15 b. 2 iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Bu holat aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq-ovqat ta’minotining izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931– 1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi. Shu bilan birga, Sovet hokimiyati Qoraqalpog‘istonda infratuzilmani rivojlantirish, irrigatsiya tizimlarini yaxshilash, paxta yetishtirishni kengaytirish orqali agrar sektorda o‘z mafkuraviy maqsadlarini amalga oshirishga intildi. Biroq bu tashabbuslar ko‘pincha mahalliy aholining ehtiyojlari va imkoniyatlaridan yiroq bo‘lib, kuch bilan amalga oshirilgan islohotlar sababli ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlar kuchaydi. Kollektivlashtirish siyosati natijasida Qoraqalpog‘iston aholisi an’anaviy hayot tarzidan ajraldi. Qishloq xo‘jaligining markazlashgan boshqaruvga o‘tishi, jamoa xo‘jaliklarining faoliyati va ularning samaradorligi past bo‘lgani sababli iqtisodiy rivojlanishda sustkashlik yuzaga keldi. Buning natijasida ishsizlik, qashshoqlik, oziq-ovqat taqchilligi va migratsiya kabi ijtimoiy muammolar kuchaydi 14 . Qoraqalpog ‘ istonda amalga oshirilgan kollektivlashtirish siyosati va agrar islohotlar , bir tomondan , Sovet hokimiyatining markaziy siyosatini joriy etish vositasi sifatida xizmat qilgan bo ‘ lsa , boshqa tomondan esa mahalliy aholining iqtisodiy , madaniy va ijtimoiy muhitiga mos kelmaganligi sababli , ko ‘ plab salbiy oqibatlarga olib keldi . Tarixiy manbalar va zamonaviy tadqiqotlar bu davrda yuzaga kelgan og ‘ ir sharoitlar , aholining norozilik holatlari va uzoq muddatli salbiy ta ’ sirlarni aniq tasvirlab beradi . Shunday qilib , Qoraqalpog ‘ istonda kollektivlashtirish va agrar islohotlar jarayoni o ‘ rganilganda , bu siyosatning faqat tashqi ko ‘ rinishda modernizatsiya , taraqqiyot va ijtimoiy tenglikni targ ‘ ib qilganini , amalda esa mahalliy aholi uchun ijtimoiy - iqtisodiy inqiroz , madaniy qadriyatlarning yemirilishi va an ’ anaviy 14 Fitzpatrick, Sheila. Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization . Oxford University Press, 1994. P 85. 20 Siyosiy jihatdan esa bu davr repressiyalar, jamoaviy jazolashlar, "xalq dushmani" sifatida ayblab chiqarilgan mahalliy elitaning yo‘q qilinishi bilan kechdi. Qoraqalpog‘istonda ham 1930-yillarning o‘rtalariga kelib, Stalinning markazlashtirilgan boshqaruv uslubiga to‘liq moslashuv yuz berdi. Mahalliy tashabbuslar bostirildi, har qanday mustaqil fikr yoki faoliyat "sovet mafkurasiga zid" deb baholandi 5 . 1924-yilga kelib, Sovet Ittifoqi rahbariyati O‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralash siyosatini amalga oshirishga qaror qildi. Bu qaror, birinchi navbatda, millatlar siyosatiga oid umumittifoq siyosatga tayanar edi. Sovet hukumati «millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi» shiorini ilgari surib, mintaqadagi siyosiy tuzilmalarni milliy mezonlarga asoslangan holda qayta tashkil etishga kirishdi. Bu siyosatning amaliy tomoni esa — milliy respublikalar, avtonom viloyatlar va tumanlar shakllantirish bo‘ldi. Aynan shu milliy-hududiy chegaralash jarayoni Qoraqalpog‘iston tarixida yangi bosqichni boshlab berdi. Qoraqalpoqlar o‘z milliy avtonomiyasiga ega bo‘lish masalasini 1920- yillarning boshidayoq ko‘targan edilar. Shu asosda, 1924-yil 19-fevralda Qoraqalpog‘iston Avtonom viloyati tashkil etildi. Bu viloyat dastlab Qozog‘iston Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibida bo‘lib, 1930-yilga kelib bevosita RSFSR tarkibiga o‘tkazildi. 1932-yil esa Qoraqalpog‘iston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi maqomini oldi. Ushbu siyosiy-huquqiy o‘zgarishlar Qoraqalpog‘istonning siyosiy xaritadagi o‘rnini mustahkamladi, ammo bu avtonomiya ko‘proq nominal tusga ega bo‘lib, markazdan boshqaruv saqlanib qolaverdi. Milliy-hududiy chegaralash jarayonida xalqning etnik tarkibi, tarixiy yashash joyi, iqtisodiy aloqalari va til omili inobatga olingan bo‘lsa-da, amalda siyosiy maqsadlar ustunlik qildi. Ayni paytda Sovet Ittifoqi millatlararo nizo va qarama- qarshiliklarni bartaraf etish, bo‘linmagan mintaqalarni sun’iy chegaralar bilan ajratish orqali markaziy nazoratni kuchaytirishga intilgan. Shu bois, 5 Keller, S. Makkaga emas, Moskvaga: Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoda Islomga qarshi kampaniyasi, 1917- 1941 . Princeton: Princeton University Press, 2001. 123 b. 8 Xulosa 1920–1930-yillarda Qoraqalpog‘istonda yuzaga kelgan o‘zgarishlar murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va maorif sohalarida tub burilishlarga sabab bo‘ldi. Ushbu davr Qoraqalpog‘iston xalqining tarix sahifasida ikki xil — ijobiy va salbiy — oqibatlarni meros qilib qoldirgan davr sifatida ajralib turadi. Siyosiy nuqtai nazardan, 1924-yilda milliy-hududiy chegaralash jarayoni orqali Qoraqalpog‘iston avtonom viloyat maqomini oldi, 1930-yillarda esa O‘zbekiston SSR tarkibida Avtonom Sovet Sotsialistik Respublika darajasiga ko‘tarildi. Ushbu o‘zgarishlar mahalliy xalqning o‘z-o‘zini boshqarish huquqini rasmiylashtirsa-da, amalda markaziy Moskva va Toshkent byurolari tomonidan qat’iy nazoratga olinishi, mahalliy rahbarlik tizimlarining vakolatlarining cheklanishiga olib keldi. Shu bilan birga, sovet miqyosidagi kommunistik mafkura demokratiyaga emas, balki partiya apparatining markazlashuvi va repressiv mexanizmlarining kuchayishiga asoslandi. 1937–1938- yillardagi Stalinning “yigirma sekizinchi” yillari qatag‘onlari Qoraqalpog‘iston intellektual va madaniy elitasi uchun og‘ir sinov bo‘lib, ko‘plab ziyolilar, yozuvchilar, olimlar va madaniyat arboblari hayotdan haydaldi yoki yo‘q qilindi. Iqtisodiy sohada amalga oshirilgan jadal kollektivlashtirish siyosati esa dehqonchilik va chorvachilik bilan kun ko‘ruvchi qoraqalpoq xalqining an’anaviy hayot tarzini tubdan o‘zgartirdi. Xususiy yerlarning tortib olinganligi, mahalliy “kulak” deb hisoblangan dehqonlarning repressiyalarga uchrashi, chorva mollari va hosildor yerlarning davlat nazorati ostida jamlanishi umumiy iqtisodiy samaradorlikni pasaytirdi. 1931–1933-yillardagi ocharchilik yillarida minglab qoraqalpoq oilalarining hayoti izdan chiqdi, ko‘plar migratsiya yo‘liga tushdi, ayrim mahallalarda aholining o‘lim ko‘rsatkichi keskin oshdi. Bu voqealar nafaqat demografik, balki psixologik zarba ham bo‘lib, uzoq vaqt davomida xalq xotirasida og‘riqli iz qoldirdi. Ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan o‘zgarishlar ham hukumat bo‘ysunuvchilarning ijtimoiy eksperimentlari shaklida kechdi. Kollektiv 26 II.BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar II.1. Kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning oqibatlari Qoraqalpog‘iston hududida kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari XX asr boshlarida Sovet hokimiyati tomonidan olib borilgan markazlashgan siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu jarayon Qoraqalpoq jamiyatining iqtisodiy, madaniy va demografik tuzilmasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Kollektivlashtirish siyosati Sovet Ittifoqida 1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida boshlangan bo‘lib, uning asosiy maqsadi dehqon xo‘jaliklarini tugatish va ularni kolxozlar yoki sovxozlar shaklida jamoaviy xo‘jaliklarga birlashtirish edi. Qoraqalpog‘istonda bu siyosat o‘ziga xos tarzda amalga oshirildi. Avvalo, bu hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi past bo‘lganligi, aholining ko‘pchiligi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligi sababli, kollektivlashtirish siyosati ko‘plab muammolarni keltirib chiqardi. Dastlabki bosqichlarda Qoraqalpog‘istonda jamoa xo‘jaliklarini tashkil etish uchun propagandistik kampaniyalar, bosim va targ‘ibot ishlari olib borildi. Sovet hokimiyati tomonidan boy dehqonlar — "kulaklar" dushman sifatida ko‘rsatilib, ularning mulklari musodara qilindi va o‘zlari surgun qilindi. Bu esa mahalliy aholining noroziligiga sabab bo‘ldi va ayrim hollarda qarshilik harakatlariga olib keldi. Agrar islohotlar jarayonida Qoraqalpog‘istonda yer egaligini qayta taqsimlash ishlari olib borildi. Dehqonlar yerga egalik qilish huquqidan mahrum etilib, davlat mulki deb e’lon qilingan yerlar jamoa xo‘jaliklari ixtiyoriga berildi. Bu esa an’anaviy dehqonchilik tizimining izdan chiqishiga olib keldi. Qoraqalpoq dehqonlari uchun yangi jamoa xo‘jaligi tizimi begona va samarasiz bo‘lib, ularning iqtisodiy manfaatlariga zid edi. Ko‘plab dehqonlar yangi tizimga qarshi norozilik bildirdi, ayrim hollarda bu norozilik ochiq qarshilik shaklini oldi. 1930-yillarda Sovet Ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan kollektivlashtirish siyosati butun mamlakat bo‘ylab, xususan, Qoraqalpog‘iston hududida chuqur 15 Kollektivlashtirish jarayonida ko‘pchilik dehqonlar "kulak" (ya’ni boy dehqon) sifatida tamg‘alandi. Ularga nisbatan repressiv choralar ko‘rildi — mulklari musodara qilindi, o‘zlari esa Sibir va boshqa uzoq hududlarga badarg‘a qilindi. Bunday siyosat dehqonlar orasida qo‘rquv va norozilikni kuchaytirdi. Shu sababli ko‘plab aholi kollektiv xo‘jaliklarga a’zo bo‘lishdan bosh tortdi yoki norozilik kayfiyatida faoliyat yuritdi. Bu esa jamoa xo‘jaliklarining iqtisodiy samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Davlat tomonidan belgilangan rejalar va kvotalar esa ko‘pincha real iqtisodiy imkoniyatlardan yiroq bo‘lgan. Jamoa xo‘jaliklari don, go‘sht va boshqa mahsulotlarni topshirish bo‘yicha juda yuqori ko‘rsatkichlarni bajarishga majbur bo‘lgan. Biroq, tajriba, texnika va resurslar yetishmasligi tufayli bu rejalar ko‘plab xo‘jaliklarda bajarilmay qoldi. Bu esa xo‘jalik rahbarlari va ishchilariga nisbatan jazolov choralarining qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi. Qoraqalpog‘iston o‘zining tabiiy iqlimi, sho‘r yerlar va suv tanqisligi bilan ajralib turadigan hudud hisoblangan. Ushbu hududda jamoa xo‘jaliklarini shakllantirish va ularda barqaror dehqonchilikni yo‘lga qo‘yish juda qiyin bo‘lgan. Shu sababli, ko‘pgina kolxoz va sovxozlar sust faoliyat yuritdi, ba’zilarining esa butunlay inqirozga yuz tutgan holatlari ham bo‘lgan. Dehqonlar o‘zlari ilgari boshqarib kelgan yerlar va chorva mollaridan ajralganidan so‘ng, motivatsiya yo‘qoldi, ish unumdorligi pasaydi, xo‘jaliklar iqtisodiy jihatdan inqirozga yuz tutdi. Bunday og‘ir sharoitlarda aholining kundalik ehtiyojlarini qondirish masalasi eng dolzarb muammolardan biriga aylandi. Oziq-ovqat mahsulotlarining yetishmasligi natijasida aholining sog‘lig‘i yomonlashdi, bolalar o‘limi ortdi, epidemiyalar keng tarqaldi. Qoraqalpog‘iston bo‘ylab ochlikdan vafot etganlar soni minglab kishilarni tashkil etdi. Bu holat migratsiyani keskin kuchaytirdi — aholining katta qismi O‘zbekistonning boshqa hududlariga yoki qo‘shni respublikalarga bosh olib ketdi. Bu esa nafaqat ijtimoiy barqarorlikka, balki etnik tarkibga ham ta’sir o‘tkazdi. 18 Ishning dolzarbligi: 1920–30-yillar Qoraqalpog‘iston tarixida tub burilish davri bo‘lib, bu yillarda siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohalarda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Xususan, Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, Qoraqalpog‘istonning siyosiy maqomini o‘zgarishi, kollektivlashtirish siyosati, madaniy-ma’rifiy harakatlarning kuchayishi va milliy elita taqdiriga ta’sir ko‘rsatgan siyosiy repressiyalar ushbu davrni o‘rganishni ayniqsa dolzarb qiladi. Mamlakatimizda olib borilayotgan tarixiy adolatni tiklash va tarixiy xotirani tiklash siyosati sharoitida 1920–30-yillardagi Qoraqalpog‘iston voqealarini ilmiy asosda o‘rganish zamonaviy tarixshunoslik uchun katta ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsadi – 1920–30-yillarda Qoraqalpog‘istonda yuz bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlarni tarixiy manbalar asosida tahlil qilish, ularning hudud taraqqiyotiga ta’sirini ochib berishdir. Vazifalari : Qoraqalpog‘istonning Sovet davridagi siyosiy maqomini aniqlash, kollektivlashtirish siyosatining hududga ta’sirini tahlil qilish, madaniy-ma’rifiy islohotlarni yoritish, siyosiy repressiyalar va ularning oqibatlarini o‘rganish. Kurs ishining predmeti – 1920–30-yillardagi Qoraqalpog‘istondagi siyosiy va ijtimoiy hayot jarayonlari. Obyekti – Qoraqalpog‘iston hududida yashagan jamiyat va uning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. Ushbu kurs ishi orqali tarixiy haqiqatni tiklash, Qoraqalpog‘iston xalqi boshidan kechirgan murakkab jarayonlarni ochib berish ko‘zda tutilgan. Shu sababli mavzu nafaqat ilmiy, balki amaliy va tarbiyaviy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. 4 jarayonda jadidchilik tarafdorlari muayyan darajada hamkor bo‘lishsa-da, tez orada markaziy partiya kadrlari ularning o‘rnini bosdi. Mahalliy diniy va boy elita esa qarshilik ko‘rsatib, kichik qurolli qarshilik harakatlarini boshlab, Basmachi harakatining ildizini tashladi. Shu tariqa, mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati o‘zaro qarama - qarshi, lekin bir-birini to‘ldiruvchi jarayon sifatida kechdi hamda Qoraqalpog‘istonning keyingi rivojlanish yo‘lini belgilab berdi. Sovetlar Ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan sovetlashtirish siyosati, bir tomondan, markazlashgan boshqaruvni mustahkamlash, iqtisodiy tizimni yangi tartibga solish va ijtimoiy qatlamlarni shakllantirishga qaratilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqlarning milliy o‘zligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Sovetlar tomonidan amalga oshirilgan yer islohoti, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash va boshqa ijtimoiy xizmatlar xalq uchun bir qator foydalar keltirdi. Lekin, shu bilan birga, bu o‘zgarishlar mahalliy qadriyatlar va madaniyatlarni, ayniqsa diniy an’analarning zaiflashishiga olib keldi. Mahalliy boshqaruv tizimining o‘zgarishi natijasida, xalqning bir qismi yangi tizimga qarshi chiqsa, boshqalari esa sovet hukumatining ijtimoiy kafolatlari, o‘qitish va tibbiyot sohasidagi islohotlarni qabul qilib, ularni qo‘llab-quvvatlashdi. Sovetlarning yangi siyosiy tuzumi va iqtisodiy tizimi ko‘plab ijtimoiy qatlamlarning hayotiga ta’sir ko‘rsatdi. Yangi jamiyatda aholi uchun tenglik, yer islohoti va boshqa ijtimoiy kafolatlar berildi. Bu ijtimoiy qatlamlarning o‘zgarishiga sabab bo‘ldi va qarama-qarshiliklarning kuchayishiga olib keldi 10 . Sovetlar Ittifoqining mahalliy boshqaruv tizimi va ijtimoiy tuzumga ta’siri nafaqat siyosiy o‘zgarishlarni, balki iqtisodiy, madaniy va diniy tuzumlarni ham tubdan o‘zgartirdi. Sovet hukumati tomonidan amalga oshirilgan islohotlar, ayniqsa yer islohoti, kolxoz va sovxozlar tashkil etilishi, iqtisodiy tizimning kollektivlashtirilishi mahalliy aholi uchun katta zarba bo‘ldi. Ko‘plab oilalar o‘z yerlarini yo‘qotdi, boshqalar esa qashshoqlik va ocharchilikka duchor bo‘ldi. 10 Ziyayev, S. Markaziy Osiyo va Turkistonni sovetlashtirish jarayoni . Toshkent: O‘zbekiston, 2006. 248 b. 13 chiqarish quvvatlarini hisobga olib, kolxoz va sovxozlar tashkil etish bo‘yicha buyruqlar berdi. Bu esa mahalliy dehqonlarni bosqinchilik bilan yangi tizimga kiritilishini anglatardi. Jarayon to‘satdan emas, biroq kuchlanish bilan kechdi: ko‘plab qishloqlarda dehqonlar o‘z mehnat va mahsulotini ko‘maksiz topshirishga qarshilik ko‘rsatdi. Boshqaruv tizimidagi keskin o‘zgarishlar va jadidchi ziyolilarning rolini pasaytirish juda tez amalga oshdi. 1920-yil oxiriga kelib, mahalliy sovet organlarida zamonaviy kadrlarni qo‘llash ham cheklangani kuzatildi: ko‘pchilik rahbarlik lavozimlariga Rossiyadan keltirilgan partiya kadrlari tayinlandi. Bu holat mahalliy elita orasida norozilikni kuchaytirdi. Ayniqsa, Qoraqalpog‘iston Muxtor viloyatiga aylanib, alohida siyosiy maqomga ega bo‘lgach, uning boshqaruv tizimi ham Moskva va Toshkentdan nazorat qilindi. Sovetlashtirish siyosatining muhim yo‘nalishi – diniy institutlar va an’anaviy hukumat shakllarini yo‘q qilishdir. 1919–1920 yillarda mahalliy qadiy (shariat) sudlari yopildi, wakf mulklari milliy boylik sifatida davlat ro‘yxatiga kiritildi. Eng muhimi, mahalliy boshqaruv organlari vakolatini kengaytirish evaziga diniy arboblar ijtimoiy ta’sirdan mahrum qilindi. Mulla va xoja lavozimlari bekor qilinib, mahalliy sovet organlari “xalq dushmanlari” deb e’lon qildilar. Natijada 1920-yillar boshida mahalliy boshqaruv dizayni quyidagicha bo‘ldi: mahalla va qishloq sovetlari asosan kambag‘al dehqonlardan tanlab olingan deputatlar majmuasi, tuman va viloyat sovetlari esa uchun partiya a’zolari tomonidan nazorat qilinar edi. Bunday qattiq markazlashuv tizimi mahalliy ijtimoiy adolat tushunchasini qayta aniqlashga majbur etdi: dehqonlar o‘z huquqlarini faqat sovet huzurida tan olishdi, an’anaviy qabilaviy va diniy mexanizmlar esa bekor qilindi 9 . 1917–1920-yillarda mahalliy boshqaruv tizimi to‘liq sovet uslubida qayta qurildi. Sovet hokimiyati markazlashgan boshqaruvni ta’minlash, eski feodal tizimni yo‘q qilish, yangi ijtimoiy qatlamlarni shakllantirish, yer va iqtisodiy resurslarni rejalashtirish ga oid barcha vakolatlarni o‘z qo‘lida jamladi. Bu 9 Khodjaev, N. Turkiston va Qoraqalpog‘iston: Sovet davriga oid tahlillar . Toshkent: O‘zbekiston, 2004. 193 b. 12 etildi. Ayniqsa, qoraqalpoq xalq qo‘shiqlari va doira, dutor kabi milliy cholg‘u asboblarini o‘rgatish orqali milliy musiqaga e’tibor kuchaydi. 1930-yillarning boshida Nukusda musiqa maktabi tashkil etilib, yosh avlodga klassik va xalq musiqasining asoslari o‘rgatildi. Bu maktablar nafaqat iqtidorli yoshlarni kashf etdi, balki ularni Moskvadagi va Toshkentdagi konservatoriyalarga o‘qishga yuborib, professional san’atkorlar etishib chiqishiga imkon yaratdi. Rassomchilik va tasviriy san’at Qoraqalpog‘istonda rassomchilik sohasidagi rivojlanish ham ushbu yillarda boshlangan. Sovet san’atining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan “sotsrealizm” (sotsialistik realizm) uslubida ishlangan asarlar ko‘paydi. San’atkorlar mehnatkashlarni ulug‘lovchi, kollektiv xo‘jaliklar faoliyatini tasvirlovchi kartinalar yaratdilar. Bu jarayonda mahalliy rassomlar bilan bir qatorda rus va boshqa ittifoq hududlaridan kelgan mutaxassislar ham faol ishtirok etdilar. Rassomchilik maktablarining ochilishi, ko‘rgazmalarning tashkil etilishi san’atni ommalashtirishga xizmat qildi. Nukus shahrida keyinchalik tashkil etiladigan I. V. Savitskiy nomidagi Davlat san’at muzeyining negizlari aynan shu davrda yaratilgan bo‘lib, bu madaniy markaz Qoraqalpog‘iston san’atining rivojiga katta hissa qo‘shdi. Yozuv islohoti va lotin grafikasi Sovet davrida madaniyat sohasida amalga oshirilgan eng muhim islohotlardan biri — yozuv tizimining o‘zgarishi bo‘ldi. 1920-yillarning oxiriga kelib, Qoraqalpoq tili, ilgari arab yozuvi asosida yuritilar edi. Ammo sovet hokimiyati bu yozuv tizimini “reaksion” deb baholab, uni lotin grafikasi bilan almashtirish siyosatini boshladi. 1928–1930-yillar davomida qoraqalpoq tilining lotin alifbosiga o‘tishi amalga oshirildi. Bu o‘zgarish madaniyat va ta’lim sohasiga bevosita ta’sir qildi. Avvalgi diniy-ma’rifiy adabiyotlar o‘rnini yangi alifboda chop etilgan dunyoviy kitoblar egalladi. Bosma adabiyotlar soni ortdi, matbuot rivojlandi, yangi darsliklar yaratildi. Bu esa aholining keng qatlamlarini zamonaviy ma’rifat bilan tanishtirish imkonini berdi. 24 darsliklar va alfavit asosida tuzilgan risolalar ishlab chiqildi. 1924–1928-yillar davomida savodxonlik bo‘yicha bosqichma-bosqich statistik ko‘rsatkichlar yaxshilana boshladi. Qishloq joylarida maxsus ko‘chma o‘quv punktlari tashkil etilib, murabbiylar aholining uylariga borib o‘qitdilar. Bu davrda, ayniqsa, ayollarning o‘qitilishi masalasiga alohida e’tibor qaratildi, chunki patriarchal jamiyatda ularning savodsizligi yanada chuqurroq edi. Savodxonlik kampaniyasi faqat o‘qish-yozishga emas, balki siyosiy ongni shakllantirishga ham xizmat qildi. Davlat tomonidan berilgan o‘quv materiallari kommunistik g‘oyalarni ilgari suruvchi kontentga boy edi. O‘quvchilar ijtimoiy tenglik, jamoa xo‘jaliklari, partiyaviy sadoqat va ateizm kabi g‘oyalar bilan tanishtirilar edi. Shu tarzda savodsizlikka qarshi kurash, aslida, aholining mafkuraviy shakllanishining bir vositasi bo‘lib xizmat qildi 16 . Qoraqalpog‘istonning ma’naviy-ma’rifiy rivojida yana bir muhim bosqich – 1929-yilda tashkil etilgan Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi davlat muzeyining faoliyati bilan bog‘liq. Bu muzey Sovet davrida xalqning madaniy merosini tizimli o‘rganish va namoyish etish maqsadida tuzilgan eng muhim ilmiy-madaniy markazlardan biri bo‘ldi. Muzeyning tashkil etilishi — mintaqaning etnografik, tarixiy va arxeologik boyliklarini saqlash, xalq san’ati va qadimiy an’analarni ilmiy asosda tadqiq etish ehtiyojidan kelib chiqqan. Muzey fondlarida Qoraqalpog‘iston tarixiga oid noyob yodgorliklar, xususan qadimgi ashyolar, milliy liboslar, xo‘jalik anjomlari, qadimiy qurollar, sopol buyumlar, zardo‘zlik mahsulotlari va boshqa ko‘plab madaniy eksponatlar saqlanadi. Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi muzeyi o‘z fondlarini quyidagi yo‘nalishlar asosida boyitdi: etnografiya, arxeologiya, tabiiy fanlar, xalq amaliy san’ati, yangi tarix, fotografiya va boshqa bo‘limlar. Bu bo‘limlar orqali nafaqat Qoraqalpog‘iston xalqlarining qadimiy madaniyati balki, ularning zamonaviy hayoti ham tahlil etildi. Muzey ekspozitsiyalari aholiga ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarda keng tanishtirildi. 16 Usmonova, G. "Sovet davrida Qoraqalpog istonda savodxonlik siyosati." ʻ Tarix va jamiyat , vol. 2, 2011, 1212 bet. 22 Kollektivlashtirish siyosati doirasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva mollari musodara qilindi, iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Bu holat aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq-ovqat ta’minotining izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi. 1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida SSSRda boshlangan kollektivlashtirish siyosati butun Sovet hududida, jumladan, O‘zbekiston SSR tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston muxtor viloyatida ham tub iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Kollektivlashtirish mohiyatan qishloq xo‘jaligini to‘liq davlat nazoratiga olish, yirik jamoa xo‘jaliklarini (kolxoz va sovxozlar) yaratish orqali xususiy yer egaligiga barham berishga qaratilgan edi. Ushbu siyosat dehqonlarning yer va mol-mulklaridan ajralishiga olib keldi. Shu bilan birga, oziq-ovqat ta'minotining izdan chiqishi, ijtimoiy ziddiyatlar, ocharchilik va keng ko‘lamli migratsiya holatlari bilan kechdi. Kollektivlashtirish siyosati SSSR rahbariyati tomonidan tezkor va radikal usullar bilan amalga oshirildi. Bu jarayonda individual dehqon xo‘jaliklari tugatildi, ularning yer maydonlari va chorva mollari musodara qilinib, jamoa xo‘jaliklariga birlashtirildi. Qoraqalpog‘iston aholisi asrlar davomida chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan bo‘lsa-da, bu siyosat ularning ko‘p asrlik an’anaviy turmush tarziga ham, iqtisodiy faoliyatiga ham jiddiy zarba berdi 13 . 1931–1933-yillar oralig‘ida ayniqsa Qoraqalpog‘istonda yuzaga kelgan ocharchilik holatlari ushbu siyosatning salbiy oqibatlarini aniq namoyon etdi. Sovet hukumatining Qoraqalpog‘istonda o‘tkazgan statistik ma’lumotlariga ko‘ra, bu yillarda oziq-ovqat tanqisligi keskin kuchayib, ko‘plab aholi ochlikdan jabrlandi. O‘lim holatlari sezilarli darajada ortdi, aholining bir qismi boshqa viloyatlarga, hattoki qo‘shni respublikalarga ko‘chishga majbur bo‘ldi. 13 Атаханов, С. Ж. Каракалпакстан в годы коллективизации сельского хозяйства (1929–1937 гг.) . Нукус : Каракалпакстан нашр , 2007. 17 I . BOB . Qoraqalpog ‘ istonning siyosiy maqomi va boshqaruv tizimidagi o ‘ zgarishlar I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash jarayoni 1920–1930-yillar Markaziy Osiyo, jumladan, Qoraqalpog‘iston tarixida tub burilishlar davri bo‘ldi. Bu yillarda Sovet hokimiyati mintaqada o‘z siyosiy va mafkuraviy ta’sirini kuchaytirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Xususan, Qoraqalpog‘iston siyosiy va ma’muriy jihatdan yangi maqomlarga ega bo‘lib, u yerda Sovet tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy modeli joriy etildi. Bu jarayon bir tomondan siyosiy barqarorlik va zamonaviy institutlarning shakllanishiga olib kelgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqning an’analari, madaniyati va hayot tarziga bosim sifatida kechdi. 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng, Rossiya imperiyasining sobiq mustamlakasi bo‘lgan Turkiston o‘lkasida siyosiy beqarorlik kuchaydi. Sovet hokimiyati dastlab Toshkentda vujudga kelgan bo‘lsa-da, mintaqa bo‘ylab uning qaror topishi murakkab va qarama-qarshiliklarga boy jarayon bo‘ldi. Xususan, Qoraqalpog‘iston hududi Turkiston general-gubernatorligiga qarashli bo‘lib, bu yerda turli etnik guruhlar, jumladan, qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlar va boshqa jamoalar yashar edi. Sovet hokimiyati bu hududlarga kirib kelgach, mavjud ijtimoiy tuzumni butunlay o‘zgartirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi 2 . 1920-yilning yozida Sovet hokimiyati Qoraqalpog‘iston hududiga kirib bordi va mahalliy aholiga proletar diktaturasi g‘oyalarini singdirishga kirishdi. Avvaliga bu harakatlar notekis va murakkab kechdi. Mahalliy aholining bir qismi Sovet hokimiyatini ijobiy qabul qilgan bo‘lsa, boshqa qismi — ayniqsa mahalliy zodagonlar, boylar va diniy arboblar bu hokimiyatga qarshilik ko‘rsatdi. Buxoro amirligining tugatilishi (1920) va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil topishi (1920) mintaqada sovetlashuv jarayonining kuchayganligini ko‘rsatadi. Aynan 2 Ziyayev, S. Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati tarixi (XIX asr oxiri – XX asr boshlarida) . Toshkent: Fan, 2000. 260 b. 5 turmush tarzidan yerga doimiy joylashuvga o‘tishga majburlandi. Bu esa iqtisodiy qiyinchiliklar, ocharchilik va noroziliklarga olib keldi. Milliy-hududiy chegaralashning siyosiy asoslari Sovet mafkurasida 'har bir xalq uchun alohida muxtoriyat' tamoyili bilan izohlangan bo‘lsa-da, amalda bu jarayon ko‘pincha etnik chegaralarni aniq belgilashda muammolarga olib keldi. Qoraqalpog‘istondagi ko‘p millatli aholi tarkibi, aralash yashash hududlari, iqtisodiy aloqalarning murakkabligi bu jarayonni yanada chigallashtirdi. Shunga qaramay, Sovet rahbariyati uchun bu siyosat respublikalarda 'milliy masalani hal etish' vositasi sifatida muhim edi. 1925–1930-yillar oralig‘ida Sovetlar tomonidan Qoraqalpog‘istonda keng ko‘lamli modernizatsiya ishlari olib borildi. Yangi maktablar, sog‘liqni saqlash muassasalari, madaniy markazlar ochildi. Rus tili va Sovet mafkurasi asosida ta’lim tizimi shakllantirildi. Bu esa qoraqalpoq xalqining milliy o‘zligini yo‘qotish xavfini tug‘dirgan bo‘lsa-da, bir vaqtning o‘zida savodxonlik darajasining oshishiga, ma’lumotli yangi avlod shakllanishiga zamin yaratdi 4 . Ayni davrda amalga oshirilgan eng muhim siyosiy qarorlardan biri bu Qoraqalpoq Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi (QMSSR) tashkil topganidir. 1932-yilda ushbu maqom berilishi qoraqalpoqlarning Sovet Ittifoqi tarkibida muayyan darajada siyosiy tan olinishi sifatida baholandi. Biroq bu muxtoriyat asosan nomigina edi, chunki barcha muhim qarorlar Moskva va Markaziy Osiyo byurolari tomonidan qabul qilinar edi. Mahalliy rahbarlar esa ko‘pincha markazdan tayinlangan, Sovet mafkurasiga sadoqatli kadrlardan iborat bo‘ldi. Qoraqalpog‘istonning sovetlashuvi jarayonida olib borilgan kampaniyalar – masalan, diniy tashkilotlarning tugatilishi, eski yozuvning lotin, keyin esa kirill grafikaga o‘tkazilishi, an’anaviy kiyim-kechak, urf-odatlarga qarshi tashviqotlar — mahalliy madaniyatga kuchli bosim sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bilan birga, ushbu bosqichda qoraqalpoq adabiyoti, san’ati va madaniyatining yangi shakllari paydo bo‘ldi, mahalliy ijodkorlar Sovet mafkurasi doirasida bo‘lsa-da, milliy ifodani davom ettirdilar. 4 Vazirlar Xodjaev, N. Sovet hokimiyatining Turkistonda qaror topishi . Toshkent: Fan, 1972. 180 b. 7 O‘sha yillardagi siyosiy tuzum aholi noroziligini bostirish uchun kuch ishlatishga tayyor edi. Har qanday norozilik, kollektivlashtirishga qarshilik yoki o‘z fikrini erkin bildirish "qarshilik ko‘rsatish", "aksilinqilobiy faoliyat" sifatida baholanar, bunday fuqarolar jazolanishi, qamalishi yoki surgun qilinishi mumkin edi. Shuning uchun ham ko‘pchilik insonlar ochlik, kasallik va qashshoqlikka chiday turib, mavjud siyosiy tuzumga bo‘ysunishga majbur edi. Shuningdek, kollektivlashtirish siyosati qishloq joylarida ijtimoiy tuzumga ham katta o‘zgarishlar olib keldi. Avvallari o‘z yerida mustaqil ishlagan dehqonlar endi davlat nazorati ostida bo‘lgan tizimda faoliyat yurita boshladi. Bu esa aholining ijtimoiy faolligi, tashabbuskorligi va iqtisodiy erkinligini keskin chekladi. Shaxsiy mol-mulk huquqining yo‘qolishi, hayot darajasining pasayishi, sovet byurokratiyasining haddan tashqari kuchayishi jamoa xo‘jaliklarining iqtisodiy qulashiga olib keldi. Kollektivlashtirishning natijalari faqat iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda emas, balki madaniy va ruhiy hayotda ham o‘z aksini topdi. O‘z mehnati bilan yashab kelgan, ota-bobolarining yerida ish yuritgan oddiy dehqonlar birdaniga "klassiy dushman"ga aylantirildi. Bu esa xalq orasida sovet tuzumiga nisbatan ishonchsizlikni, begonalik tuyg‘usini kuchaytirdi. Yillar o‘tib, bu siyosatning og‘ir oqibatlari haqida ochiq gapirish imkoniyati tug‘ilgach, ko‘plab tarixchilar, olimlar va guvohlar bu davrni qattiq tanqid ostiga oldilar. 1931–1933-yillardagi kollektivlashtirish siyosati Qoraqalpog‘iston xalqiga og‘ir iqtisodiy, ijtimoiy va demografik zarba berdi. Oziq-ovqat tanqisligi, ocharchilik, migratsiya, jamoa xo‘jaliklarining sust ishlashi, dehqonlarning iqtisodiy imkoniyatlardan ajralishi — bularning barchasi mazkur davr siyosatining keskin salbiy oqibatlari sifatida tarixda qoldi. Kollektivlashtirish siyosati faqat iqtisodiy emas, balki insoniylik nuqtai nazaridan ham halokatli tajriba bo‘lganini anglash, bunday yo‘llardan yana qaytmaslik uchun zarur saboqlardan biridir. Qoraqalpog‘istonda 1930-yillarda amalga oshirilgan kollektivlashtirish siyosati va agrar islohotlar hududning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva mollari musodara qilindi, 19 xo‘jaliklarda mehnat munosabatlari, oilaviy va qabilaviy tuzumlarga qaytishning murakkablashuvi, ayollar va yoshlarning yangi mafkuraviy tarbiyaga jalb qilinishi ijtimoiy rollarning o‘zgarishiga olib keldi. Xususan, “Hujum” kampaniyasi doirasida ayollar haqiqiy tenglik tamoyili asosida ijtimoiy-siyosiy hayotga jalb etildi, patriarxal qatlamlar tomonidan chetga surilgan ayollar maktab va ish joylariga chiqdi. Shu bilan birga, bu kampaniya ba’zi an’anaviy ulamolar va konservativ sinflar bilan to‘qnashuvlar, ba’zan esa zo‘ravonlikka yo‘l qo‘yilishi bilan ajralib qoldi. Maorif sohasidagi islohotlar keng qamrovli bo‘ldi: savodsizlikni yo‘qotish bo‘yicha “Likbez” kampaniyasi orqali butun aholi toifalari, xususan ayollar va qishloq aholisi uchun o‘qitish kurslari, kechki maktablar tashkil etildi. Yangi maorif dasturlari va darsliklari lotin grafikasi asosida qayta nashr etildi. Bu jarayon Qoraqalpoq tilining adabiy va ilmiy nutqini shakllantirishga, zamonaviy ilmiy- texnikaviy terminologiyani joriy etishga, xalqning ijtimoiy bilimlarini kengaytirishga xizmat qildi. Ammo maorif islohotlarini mafkuraviy propaganda vositasiga aylantirish natijasida, ta’lim mazmuni partiyning siyosiy maqsadlariga, ateistik va kommunistik g‘oyalarga moslab tarjima qilindi. Natijada, savodsizlik darajasi tushsa-da, mustaqil fikrlash va madaniy merosni tan olish sohalarida tanazzul ham kuzatildi. Madaniy hayotda esa teatr, musiqa, san’at va adabiyot shakllari sovet maqsadlariga moslashtirildi. Qoraqalpoq milliy dramaturgiyasi, xalq musiqasi, rassomchilik maktabi mavjud bo‘lsa-da, ularning mavzulari, formasi va hatto milliy ornamentika elementlari ham sotsrealizm tartibiga bo‘ysundirildi. 1929- yilda tashkil etilgan Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi davlat muzeyi qadimiy etnografiya, arxeologiya va hunarmandchilik namunalarini saqlab qoldi, ammo ekspozitsiyalarning aksariy ma’ruzalari sovet mafkurasiga moslab yaratilgan matnlar bilan boyitildi. Shu bilan birga, muzey ilmiy xodimlari mahalliy tadqiqotlarni olib borib, qoraqalpoq madaniy merosini qayta kashf etishda muhim rol o‘ynadilar. 27 turmush tarzining barbod bo ‘ lishiga olib kelganini ko ‘ rish mumkin . Bu esa bugungi tarixiy tahlillar uchun muhim saboqlardan biridir. II.2. Maorif, madaniyat va ayollar huquqlaridagi o‘zgarishlar 1920–1930-yillar Markaziy Osiyo, xususan, Qoraqalpog‘iston tarixida tub o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan birga, jamiyatning barcha sohalarida, jumladan, maorif, madaniyat va ayollar huquqlarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Bu islohotlar mahalliy aholi hayot tarziga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Sovet hokimiyatining Markaziy Osiyodagi siyosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri savodsizlikni tugatish, ya’ni aholining ommaviy ravishda o‘qish-yozishga o‘rgatilishini ta’minlash edi. Bu borada keng ko‘lamli harakatlar olib borildi, ayniqsa 1920-yillarda boshlangan bu jarayon Qoraqalpog‘istonda ham jadallik bilan kechdi. 1917-yilgi inqilobdan keyingi yillarda sobiq imperiyaning ko‘plab mintaqalari singari, Qoraqalpog‘istonda ham aholining katta qismi, ayniqsa ayollar va qishloq aholisi savodsiz edi. Rasmiy manbalarga ko‘ra, 1920-yillarning boshlarida Qoraqalpog‘istonda aholining 85 foizdan ortig‘i o‘qish-yozishni bilmas edi 15 . Shu sababdan 1920–1930-yillar davomida savodsizlikni tugatish bo‘yicha harakat Sovet davlatining mafkuraviy va ijtimoiy siyosatining asosiy ustunlaridan biriga aylandi. “Likbez” (savodsizlikni tugatish) kampaniyasi doirasida Qoraqalpog‘istonda turli savodxonlik maktablari, kechki o‘quv kurslari, ommaviy o‘qish-yozish markazlari tashkil etildi. Bu kurslarda yoshlar, kattalar va hatto keksa avlod vakillari ham savod chiqarishga da’vat etildi. Asosiy maqsad – fuqarolarni o‘qitish orqali ularni sovet mafkurasiga jalb qilish va jamiyatning modernizatsiyalashuviga yo‘l ochish edi. Qoraqalpog‘istonda bu kampaniyani amalga oshirishda o‘zbek va rus tillarida dars beruvchi pedagoglar faol ishtirok etdilar. Davlat tomonidan o‘quv qurollari, 15 Rahmonov, A. Qoraqalpog iston tarixiga kirishʻ . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2004. 89 b. 21 ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga olib keldi. Bu siyosat natijasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajralib, chorva mollari musodara qilindi, iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Ushbu islohotlar aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq- ovqat ta’minotining izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi 12 . Sovet Ittifoqida 1928-yildan boshlab qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish siyosati joriy etildi. Bu siyosat dehqonlarni jamoa xo‘jaliklariga (kolxoz va sovxozlarga) birlashtirish, xususiy mulkni tugatish va davlat nazoratini kuchaytirishni maqsad qilgan edi. Qoraqalpog‘istonda ham bu siyosat bosqichma- bosqich amalga oshirildi. 1929-yilda Taxtako‘pirda ko‘plab mahalliy aholi kolxozlashtirish siyosatiga qarshi chiqdi. Bu voqea Qoraqalpog‘istonni Rossiya Federatsiyasiga bevosita qo‘shib olish uchun asosiy sabab bo‘ldi. Kollektivlashtirish siyosati doirasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva mollari musodara qilindi, iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Bu holat aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq-ovqat ta’minotining izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi. Kollektivlashtirish siyosati doirasida agrar islohotlar ham amalga oshirildi. Bu islohotlar dehqonlarni jamoa xo‘jaliklariga birlashtirish, xususiy mulkni tugatish va davlat nazoratini kuchaytirishni maqsad qilgan edi. Qoraqalpog‘istonda ham bu siyosat bosqichma-bosqich amalga oshirildi. 1929-yilda Taxtako‘pirda ko‘plab mahalliy aholi kolxozlashtirish siyosatiga qarshi chiqdi. Bu voqea Qoraqalpog‘istonni Rossiya Federatsiyasiga bevosita qo‘shib olish uchun asosiy sabab bo‘ldi . 12 Исмаилов , У . Ўзбекистонда коллективлаштириш сиёсати ва унинг оқибатлари . Тошкент: Фан, 1998. C 94. 16 15. Ziyayev, S. Markaziy Osiyo va Turkistonni sovetlashtirish jarayoni . Toshkent : O ‘ zbekiston , 2006.. 16. Ziyayev, S. Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati tarixi (XIX asr oxiri – XX asr boshlarida) . Toshkent: Fan, 2000. 17. Атаханов, С. Ж. Каракалпакстан в годы коллективизации сельского хозяйства (1929–1937 гг.) . Нукус : Каракалпакстан нашр , 2007. 18. Исмаилов, У. Ўзбекистонда коллективлаштириш сиёсати ва унинг оқибатлари . Тошкент: Фан, 1998. Internet ma’lumotlari 1. www.arxiv.uz 2. www.oefen.uz 3. www.docx.uz 4. www.liblery.uz 5. www.wikipediya.ru 30 Qoraqalpog‘iston hududining tuzilishi jarayonida uning chegaralari ba’zan etnik omillarga zid tarzda chizilgan. Milliy-hududiy chegaralash oqibatida ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy muammolar yuzaga keldi. Ayrim etnik guruhlar o‘z tarixiy yashash joylaridan ajralib qoldi, resurslar va yer maydonlarining qayta taqsimlanishi esa norozi kayfiyatlarni kuchaytirdi. Qoraqalpog‘istonda esa avtonomiya e’lon qilingan bo‘lsa-da, real siyosiy va iqtisodiy qarorlar Moskva va Toshkentda qabul qilinar edi. Sovetlar hokimiyati barcha muhim ijtimoiy institutlarni nazoratga oldi: ta’lim, din, madaniyat va iqtisodiyot markazlashtirilgan tizimda boshqarildi. Sovetlar avtonomiyani rasman tan olib, mahalliy Kengashlar tizimini joriy etdilar. Qoraqalpog‘istonda Oliy Kengash, xalq komissarliklari, partiya organlari shakllantirildi. Biroq bu tashkilotlarning vakolatlari chegaralangan bo‘lib, ular yuqori bosqichdagi idoralarning topshiriqlarini bajarishga majbur edilar. Shu bilan birga, mahalliy kadrlar siyosiy lavozimlarga tayinlanish jarayonida qiyinchiliklarga duch kelgan, ko‘p hollarda tashqaridan yuborilgan sovet kadrlari yuqori lavozimlarni egallagan 6 . Milliy-hududiy chegaralash jarayonining yana bir muhim jihati bu — qoraqalpoq tilining maqomi va madaniy muhitning shakllanishiga oid siyosatlar edi. Sovetlar dastlab qoraqalpoq xalqining tilini, adabiyotini rivojlantirishga urg‘u berayotgandek ko‘rinsalar-da, keyinchalik bu sohada ham mafkuraviy nazorat kuchaydi. Yozuv tizimi bir necha bor o‘zgartirildi: arab yozuvidan lotinga, keyin esa kirill yozuviga o‘tilishi mahalliy aholining savodxonligiga, madaniy merosni saqlab qolishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu o‘zgarishlar Sovet markazining umumittifoq siyosatiga bo‘ysunish, milliy farqlarning yo‘qolishiga xizmat qilgan edi. Siyosiy jihatdan olib qaraganda, bu davrda Sovet hokimiyati o‘zining mustahkam poydevorini yaratishga intildi. Qoraqalpog‘istonda sovetlashtirish jarayonlari orqali kommunistik mafkura, yangi turmush tarzi, kollektiv boshqaruv 6 Alimov, R. Qoraqalpoq ASSR tarixi . – Toshkent: O‘zbekiston, 1985 yil. 79 b. 9 Lotin yozuviga o‘tish orqali sovetlar qoraqalpoq xalqini diniy an’analar va ulamolar ta’siridan uzoqlashtirishni, ularning ongini sekulyar va ijtimoiy ong asosida shakllantirishni maqsad qilgan edi 18 . Natijada, bu yozuv islohoti madaniy o‘zgarishlarning asosiy drayveriga aylandi. Sovet hokimiyati ayollar huquqlarini kengaytirish bo‘yicha “Hujum” kampaniyasini amalga oshirdi. Bu kampaniya 1927 yilda boshlangan bo‘lib, ayollarni ijtimoiy hayotga jalb etish, ularning savodxonligini oshirish va mehnatga jalb qilishni maqsad qilgan edi. “Hujum” kampaniyasi davomida ko‘plab ayollar paranji tashlab, ijtimoiy- siyosiy jarayonlarda qatnasha boshladilar. Biroq, bu siyosatni amalga oshirish salbiy oqibatlar bilan kechdi. Aholining ma’lum bir qismi, jumladan, ulamolar, boylar va savdogarlar bu kampaniyaga qarshi chiqishdi. Natijada, ayrim ayollar jazolandi yoki o‘ldirildi. Shuningdek, ayollar orasida savodsizlikni tugatish bo‘yicha kurslar tashkil etildi. Bu kurslar orqali ko‘plab ayollar o‘qish-yozishni o‘rgandilar va ijtimoiy hayotda faol ishtirok eta boshladilar. 1920–1930-yillar Qoraqalpog‘iston tarixida maorif, madaniyat va ayollar huquqlarida tub o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Sovet hokimiyatining islohotlari orqali savodsizlikka qarshi kurash olib borildi, madaniyat sohasida yangi muassasalar tashkil etildi va ayollar huquqlari kengaytirildi. Biroq, bu islohotlar mahalliy aholi hayot tarziga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi va ayrim hollarda salbiy oqibatlarga olib keldi. 18 Yusupov, R. “Lotin yozuviga o‘tish jarayoni va uning madaniy oqibatlari.” Ma’naviyat va madaniyat , no. 2, 1999, 48 bet. 25 va ateistik dunyoqarash faol targ‘ib qilindi. Diniy maktablar yopildi, diniy arboblar ta’qib qilindi. Tarixiy-madaniy obidalar e’tiborsiz qoldirildi yoki yo‘q qilindi. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash jarayoni Qoraqalpog‘iston tarixida muhim burilish yasadi. Bu jarayonlar mintaqaning siyosiy va ma’muriy tuzilishini butunlay o‘zgartirib yubordi 7 . Formal avtonomiya taqdim etilgan bo‘lsa-da, haqiqiy siyosiy va iqtisodiy qarorlar markazdan boshqarildi. Milliy madaniyat, til, diniy qadriyatlar va ijtimoiy institutlar sovet mafkurasi asosida qayta qurildi. Bularning barchasi Qoraqalpog‘iston xalqining tarixiy xotirasida murakkab va ziddiyatli davr sifatida muhrlandi. I.2. Mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati Sovetlar Ittifoqi Markaziy Osiyo hududlariga bosqichma-bosqich kirib bordi, lekin bu jarayon o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ko‘plab siyosiy qarama- qarshiliklar, qurolli to‘qnashuvlar va ijtimoiy jarayonlar orqali amalga oshdi. Mahalliy xalqlar, jumladan, qoraqalpoqlar, yangi tuzumni qabul qilishda turli darajalarda qarshilik ko‘rsatdilar. Aholining katta qismi uchun Sovetlar Ittifoqining kiritilishi – bu o‘z tarixiy an’analari va iqtisodiy manfaatlarini yo‘qotish xavfi bilan bog‘liq edi. Sovet hukumati mahalliy boshqaruvni markazlashgan tizimga o‘tkazish uchun birinchi navbatda mahalla organlarini tugatdi. 1918-1919-yillarda “Mahalla kengashlari” o‘rniga “Inqilobiy dehqon kengashlari” va “Shahar kengashlari” (Sovetlar) tashkil etildi. Ularning tarkibi mahalliy xalq deputatlari, kambag‘al dehqonlar, ishchilar va ba’zi jadidchi ziyolilardan iborat bo‘lib, mutlaq hokimiyat markaziy partiya organlari hamda xalq komissarlari kengashi qo‘lida jamlandi. Shu tariqa, mahalliy muammolarni hal qilish vakolatlari amalda avtonom emas, balki Moskva hamda Petrograddan tayinlangan vakillar nazorati ostidagi yangi “sovet” tizimiga o‘tkazildi. 1920-yilga kelib, Turkiston va Qoraqalpog‘istondagi mahalliy boshqaruv strukturasi bir necha bosqichli bo‘lib tashkil etildi. En kamida to‘rt darajadagi 7 A. Karimov, Jadidchilik va milliy uyg'onish harakati . Toshkent: Sharq, 2002. 220 b. 10 Muzey ilmiy xodimlari tomonidan olib borilgan etnografik tadqiqotlar, xususan, qoraqalpoq milliy kiyimlari, nikoh marosimlari, mehnat an’analari va xalq e’tiqodlari haqida ilmiy maqolalar tayyorlanib, respublika va ittifoq miqyosida nashr etildi. Bu ilmiy faoliyat Qoraqalpog‘istonning o‘ziga xos madaniyatini sovet jamiyatida tanitishda muhim rol o‘ynadi. Shuningdek, muzey faoliyati orqali Qoraqalpog‘istonda xalqni milliy o‘zlikni anglashga va tarixiy ongni shakllantirishga undovchi jarayonlar kuchaydi. Ilk yillarda bu faoliyat Sovet mafkurasiga xizmat qilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan muzey eksponatlari orqali Qoraqalpog‘iston xalqlarining qadimiy sivilizatsiyalari – Xorazm, Qang‘ davlati, Amudaryo bo‘yidagi qadimiy aholi manzillari haqida ilmiy haqiqatlar tiklana bordi. Sovet davlati xalq madaniyatini yangilashni teatr san’ati orqali amalga oshirishga alohida e’tibor qaratdi. Qoraqalpog‘istonda ilk teatr jamoalari 1920- yillarning o‘rtalarida tashkil etila boshlandi. Ular dastlab havaskorlik darajasida bo‘lsa-da, keyinchalik rasmiy maqomga ega bo‘lgan teatr truppalariga aylana bordi. Bu teatr jamoalari asosan sovet mafkurasini targ‘ib qiluvchi spektakllar, ijtimoiy tenglik, mehnatkashlarning g‘alabasi, savodsizlikka qarshi kurash, ayollar erkinligi va millatlar do‘stligini targ‘ib qiluvchi sahna asarlarini sahnalashtirgan. 1927-yilda Qoraqalpoq davlat drama teatri tashkil topdi. Ushbu teatr qoraqalpoq xalqining o‘ziga xos urf-odatlari, og‘zaki ijodi va tarixiy mavzularini teatr sahnasiga olib chiqdi. Teatr orqali xalqni ommaviy ravishda madaniyatga jalb qilish, ularning estetik didini oshirish, shuningdek, sovet mafkurasini madaniy vositalar orqali singdirish maqsad qilingan edi 17 . Musiqa va milliy san’at rivoji Teatr bilan bir qatorda musiqa san’ati ham rivojlantirildi. Xalq cholg‘ulari ansambllari, xor jamoalari va musiqa to‘garaklari tashkil qilindi. Qoraqalpog‘istonga o‘zbek, rus va boshqa millat vakillari orasidan musiqa bilimdonlari yuborilib, ularning ko‘magida yangi madaniyat markazlari tashkil 17 Allamuratov, S. Qoraqalpog‘istonda madaniyat va san’at taraqqiyoti (1920–1940 yillar) . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2015. 93 bet. 23
Купить