2-sinf ona tili darslaridaunli va undosh tovushlarni o’rganish usullari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	87.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

836 Sotish

2-sinf ona tili darslaridaunli va undosh tovushlarni o’rganish usullari

Sotib olish

Reja:
Kirish
Asosiy qism
I.Bob O' quvchilarga tovushlarni to' g'ri talaffuz qilish va o'qishga o'rgatish
1.1 O' quvchilarni unli va undosh tovushlarni to' g'ri talaffuz qilish va
o'qishga o'rgatishdagi muhim nazariy bilimlar
1.2. Savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni unli va undosh tovushlarni
to'g'ri talaffuz qilish va o'qishga o’rgatish usullari.
II.Bob Tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlash.
3.Savod o'rgatish davrida o'quvchilarni unli va undosh tovushlarni to'g'ri
talaffuz qilish va o'qishga o’rgatish darslarini tashkil etish bo'yicha olib
borilgan tajriba-sinov ishlari mazmuni va ularning natijalari.
2.2 Tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlash.
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati

2 Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O ’ zbek xalqi juda qadim zamonlardayoq ilm -
fanga katta e ' tibor bilan qaragan va uni rivojlantirishga harakat qilgan . Ibn Sino ,
Beruniy , Al - Xorazmiy , Amir Temur , Ulug ’ bek va boshqa ko ’ plab allomalar ilm -
fanni dunyoga tanitganlar . Ilm - ma ' rifatga beqiyos hurmat bilan qaragan xalqimiz
qanday qiyinchilik va to ’ siqlar bo ’ lmasin , o ’ z farzandlarining savodli bo ‘ lishini
orzu qilganlar , ularni yoshligidanoq maktabga o ’ qishga berganlar .
Savod o'rgatish kelajak avlod hayotida muhim ahamiyatga ega jarayondir.
O'quvchilarning savodi asosan “Alifbe” darsligi asosida amalga oshiriladi.
Maktabda o'qish va yozish «Alifbe» ga asoslangan holda 2- sentabrdan 1-
yanvargacha davom etadi . Bu davrda o'qish va yozuv o'rgatiladi. So'ngra o'qish va
yozish ko'nikmasi takomillashtiriladi. Ana shunday muhim jarayon uchun “Alifbe”
darsligi asos bo'ladi.
Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida
yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo ’ lishi
farzandlarimizning bugun qanday ta'lim va tarbiya olishiga bog ’ liq.
Buning uchun har qaysi ota - ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida
avvalo shaxsni ko ’ rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda,
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo ’ lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish - ta'lim-tarbiya sohasining
asosiy maqsadi va vazifasi bo ’ lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa
ta'lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi“ 1
. Darhaqiqat,
boshlang ’ ich sinflarda o ’ qish darslarining asosiy vazifasi o ’ quvchilarning o ’ qish
ko ’ nikmalarini takomillashtirishdir. Lekin ba'zi o ’ qituvchilar dars jarayonida
og ’ zaki suhbatga berilib ketib, o ’ quvchilarining o ’ qishni mashq qilishlariga e'tibor
qaratmayapdilar. O ’ qish quruq o ’ qish bo ’ lib, turli topshiriqlar asosida o ’ qishni
qiziqarli mashg ’ ulotga aylantirmayapdilar. Shu bois, o ’ qishni mashq qilish orqali
o ’ qish sur'atini oshirishga yordam beradigan ish turlarini, topshiriqlar tizimini
ishlab chiqish, ularni ta'lim jarayoniga tadbiq etish dolzarb muammolardan biridir.
1 I.A.Karimov. Yuksak ma'naviyati -engilmas kuch. T.: Ma'naviyat.2008. 87-bet.

3Ayniqsa, savod o'rgatish jarayoni juda mas’uliyatli davr sanaladi. Bu davrda
o'quvchilarning o'qishlarini nazorat qilish, kamchiliklarni aniqlab, ularni bartaraf
etish, o'quvchilarda o'qishga havas uyg'otish lozim. Chunki o'qish ko'nikmalarini
egallamasdan biror fanga oid ma'lumotlarni o'zlashtirib bo'lmaydi.

4I.Bob O' quvchilarga tovushlarni to' g'ri talaffuz qilish va o'qishga
o'rgatish
1.1.O'quvchilarni unli va undosh tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish va
o'qishga o'rgatishdagi muhim nazariy bilimlar.
Endigina maktabga qadam qo'ygan bolaga savod o'rgatish judayam murakkab va
mas’uliyatli jarayon. Savod o'rgatishda asosiy o'quv quroli “Alifbe” darsligi
hisoblanadi. Dastlab maktabga qadam qo'ygan bolaning uzoq davom etadigan
mashg'ulotlarga ko'nikishi qiyin bo'lib, tez toliqadi. Chunki, u kechagina o'ynab
yurgan bola edi. O'yinqaroq bolalarni ilm olamiga olib kirishda asosiy manbaa
“Alifbe” darsligidir. “Alifbe" darsligi barcha millatlarda mavjud bo'lib, turlicha
nomlanadi. Masalan, ruslarda “Bukvar”, qirg'izlarda “Alippe” kabi. Grafikadagi
harf-tovushlar soni, murakkablik jihatlariga qarab darsliklarda soatlar belgilanadi.
Masalan, rus tilida 33 ta harf borligi uchun 1,2,3-chorak davomida “Bukvar” ,
o'zbek tili alfabitida 29 ta harf borligi uchun 2 chorak davomida “Alifbe" darsligi
o'rganiladi. Bu davr savod o'rgatish jarayoni xisoblanadi. Savod o'rgatish davrida
asosiy darslik “Alifbe" kitobidir.
“Alifbe" darsligini pedagogik-psixologik jihatdan ahamiyatini o' rganib
chiqsak.
“Alifbe" darsligi 6-7 yoshli bolalarning fiziologik va ruhiy holatlarini
hisobga olgan holda tuziladi.
Darsliklarni, jumladan, savod o'rgatishning asosi bo'lgan “Alifbe" darsligini
takomillashtirish davr talabidir. Takomillashtirish darslikning metodik qurilishiga,
mazmuniga, g'oyaviy yo'nalishiga birdek aloqador bo'lib, bunda avvalo
didaktikaning umumiy hamda xususiy mezonlariga asoslaniladi.
Umimiy mezonlariga:
-g'oyaviylik; -bayonning ilmiyligi, tushunarliligi; -ko'rsatmalilik; -onglilik;
-o'quv materialining hayot bilan bevosita aloqadorligi;
-bolalar yoshi va dunyoqarashi, o'ziga xos ruhiy xususiyatlari bilan bog'liq qator
didaktik talablar kabi.

5O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995- yil 6,7- mayda o'tgan
majlisida «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosi» hamda uni hayotga joriy
qilish to'g'risidagi qonun va qarorga o'zgarishlar kiritildi. Bu esa savod chiqarishda
ya’ni o'qish-yozishga o’rgatishda ancha qulayliklarga olib keldi. Chunki kirilldagi
35 harf o'rniga 26 harf, 3 nutq tovushi (ng, ch, sh) harf birikmasi, hammasi bo'lib
29 ta harf va “tutuq” belgisi qabul qilindi. Shu harflarning 6 tasi unli tovushni, 24
tasi undosh tovushlarni bildiradi. Kirilldagi 10 ta unli harf 6 taga keltirildi.
Dastur talablarini to ’ liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi
navbatda, o ’ qish ko ’ nikmalarini to ’ g ’ ri va puxta egallash va takomillashtirib
borish zarur. O ’ qish ko ’ nikmalari savod o ’ rgatish jarayonida shakllanadi,
o ’ qitishning keyingi bosqichlarida takomillashtiriladi.
O ’ qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to ’ g ’ ri, tez, ongli va
ifodali o ’ qish kiradi. O ’ qish darslarida o ’ quvchilarning o ’ qish malakalari
shakllantiriladi va takomillashtiriladi.
O ’ qish malakasining sifatlari o ’ zaro bog ’ liq bo ’ lib, ularning asosi ongli
o ’ qish hisoblanadi. O ’ quvchi matnni tez va to ’ g ’ ri o ’ qisa-yu, anglab o ’ qimasa yoki
uning tez o ’ qishi natijasida o'zi va boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to ’ g ’ ri
o ’ qisa-yu, o ’ ta sekin o ’ qisa, nutq birliklari orasida to ’ xtamlarga e'tibor bermasa,
matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to ’ g ’ ri o ’ qish
ongli o ’ qishga xizmat qiladi, to ’ g ’ ri, tez va ongli o ’ qish esa ifodali o ’ qishning
asosi hisoblanadi.
O ’ qish malakalarini egallash maktabda o ’ qitiladigan barcha predmetlarni
muvaffaqiyatli o ’ zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O ’ qish o'quv
faoliyatning asosiy turi bo ’ lib, o ’ quvchilarni g ’ oyaviy - siyosiy, aqliy, estetik va
9
nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon
esa o ’ qish malakalarini o ’ stirish va takomillashtirish ustida tizimli va maqsadga
muvofiq ishlashni talab qiladi.
O ’ qish malakasini egallash ancha murakkab bo ’ lib, uni shakllantirish uzoq
vaqtni talab etadi. Ruxshunos olim T. G. Yegorov o ’ zining «Ocherki psixologi

6obucheniya detey chteniyu» nomli asarida o ’ qish malakalarini shakllantirish
jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va
avtomatlashgan bosqich. Analitik bosqich savod o ’ rgatish davriga to ’ g ’ ri keladi,
bunda so ’ zni bo ’ g ’ in - harf tomonidan tahlil qilish va bo‘g‘inlab o ’ qish malakasi
shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so ’ zni sidirg’a o ’ qish xarakterlidir; bunda
so ’ zni ko ’ rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so ’ z ma'nosini anglash bilan
asosan mos keladi. O ’ qish so ’ z ma'nosini idrok qilish bilan amalga oshadi.
O’quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o ’ tadilar. Bundan keyingi yillarda o ’ qish
avtomatlasha boradi.
O ’ qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar
mazmunini tahlil qilish o ’ qish malakalarini takomillashtirishga yo ’ naltirilgan
bo ’ lsin.
O ’ qish ko ’ nikmalaridan biri to ’ g ’ ri o ’ qishdir. To ’ g ’ ri o ’ qish deganda xato
qilmasdan, yanglishmasdan o ’ qish tushuniladi, ya'ni to ’ g ’ ri o ’ qish so ’ zning
tovush- harf tarkibini, grammatik shakllarni buzmasdan, so ’ zdagi tovush yoki
bo ’ g ’ inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni qo ’ shmay, harflar o ’ rnini
almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so ’ zga urg ’ uni to ’ g ’ ri qo ’ yib o ’ qish hisoblanadi.
M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz me'yorlariga qo ’ yilgan barcha
talablar to ’ g ’ ri o ’ qish ko ’ nikmasiga ham taalluqlidir», - deb ta'kidlaydilar. Rus
metodisti Yakovleva to ’ g ’ ri o ’ qishga quyidagicha ta'rif bergan: «To‘g‘ri o ’ qish -
bu materialni tovush tomondan xatosiz va bir tekisda ravon nusxa ko ’ chirishdir».
Demak, to ’ g ’ ri o ’ qish so ’ zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan
adabiy - orfoepik me'yorlar asosida o ’ qishdir. Boshlang ’ ich sinf o ’ quvchilarida
idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o ’ rtasida puxta sintez
yo ’ q bo ’ lgani uchun ular o ’ qishda xatoga yo ’ l qo ’ yadilar. Bu esa matn mazmunini
tushunishni qiyinlashtiradi.
To ’ g ’ ri o ’ qish so ’ zning uzun -qisqaligiga, o ’ quvchining so ’ z boyligiga, ya'ni
so ’ zning leksik ma'nosini qanchalik bilishiga hamda so ’ zning bo ’ g ’ in va morfemik
tarkibiga bog ’ liq. O ’ quvchilar ko ’ pincha quyidagi sabablarga ko ’ ra xatoga yo ’ l
qo ’ yadilar:

71. So ’ zni talaffuz qilish bilan uning ma ' nosini tushunish o ’ rtasida puxta
sintez bo ’ lmagani uchun bola so ’ zning oldin tovush tomonini ko ’ radi , uni talaffuz
qilishga oshiqadi . So ’ zning ma'nosini esa e'tibordan chetda qoldiradi.
2. So ’ z ko ’ p bo ‘ g ‘ inli bo ’ lib , bola uni oldin eshitmagan bo ’ lsa , xatoga yo ’ l
qo ’ yadi .
3. So ’ zning ma ' nosini bilmaslik tufayli xatoga yo ’ l qo ’ yadi .
4. Tez o ’ qiyman deb xatoga yo ’ l qo ’ yadi .
5. To ’ g ’ ri o ’ qish yorug ’ likka va yorug ’ likning tushishiga ham bog ’ liq .
6. Undosh tovush so ’ zning o ’ rtasida va oxirida kelgan yopiq bo ‘ g ‘ inli
so ’ zlarni o ’ qishda qiynaladilar .
Xato o ’ qishning oldini olish uchun quyidagilar e'tiborga olinadi:
1. Matnni o ’ qitishdan oldin undagi o ’ qilishi qiyin so ’ z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab
so ’ zlarni bo‘g‘inlab o ’ qilishini mashq qildirish.
2. Matnni o ’ qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so ’ zlarning lug ’ aviy ma ' nosini tushuntirish . So ’ z ma'nosini izohlash usullarini
aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat - e'tibor bilan o ’ qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o ’ qitish, so ’ ng ovoz chiqarib o ’ qitish.
6. O ’ qitishda o ’ quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish, ya'ni
matnni oson, o ’ rtacha qiyinlikda va qiyin o ’ qiladigan o ’ rinlarini belgilab olib,
unga
kuchi yetadigan o ’ quvchilarga oldindan taqsimlab berish.
11
7. O ’ quvchilarning o ’ qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to ’ g ’ ri tuzatish yo ’ lini
aniqlash.
9. O ’ quvchilarni xato qilish mumkin bo ’ lgan o ’ rindan ogohlantirib turish.
10. Xat cho ’ pdan foydalanish.

811. Xato o ’ qish o ’ quvchining shaxsiy ko ’ ruv sezgisiga bog ’ liq bo ’ lsa , bu
jihatni ham hisobga olish .
O ’ qituvchining tuzilishi murakkab so ’ zlarni oldindan xattaxtaga yoki
kartonga bo ‘ g ‘ inlarga bo ’ lib yozib qo ’ yib , o ’ quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda
o ’ qitishi yaxshi natija beradi .
O ’ quvchilar yo ’ l qo ’ ygan xato ikki xil yo ’ l bilan tuzatiladi:
1. O ’ quvchi so ’ z oxiridagi qo ’ shimchani noto ’ g ’ ri o ’ qisa, o ’ quvchini
o ’ qishdan to ’ xtatmasdan xatoni to ’ g ’ rilash mumkin.
2. Xato o ’ qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o ’ qitish usulidan
foydalaniladi. Bunda o ’ quvchiga o ’ qigan matni yuzasidan savol berilsa, o ’ quvchi
e'tiborli bo ’ lib qayta o ’ qiydi.
O ’ qish ko ’ nikmalaridan biri tez o ’ qishdir. Tez o ’ qish me'yoriy tezlikda
o ’ qish bo ’ lib, bunda o ’ qish sur'ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib
qolmasligi kerak. O ’ qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda
o ’ sib borishi lozim. O ’ qilayotgan asar mazmunini o ’ zlashtirishni, matn mazmunini
ongli idrok etishni ta'minlaydigan o ’ qish tez o ’ qish deyiladi.
O ’ qish sifatlarini yaxshi o ’ zlashtirgan holda o ’ quvchilarning o ’ qish sur'ati
bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og ’ zaki
nutq tempiga to ’ g ’ ri keladigan o ’ qish sur'ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki
o ’ ta tez ham, o ’ ta sekin o ’ qish ham matn mazmunini o ’ zlashtirishni
qiyinlashtiradi.
O ’ qish tezligi bir daqiqada o ’ qiladigan so ’ zlar soni bilan belgilanadi.
O ’ qish dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o ’ qish sur'ati 20-25 so ’ z (notanish
matnni o ’ qish tezligi ham 20-25 so ’ z); o ’ quv yili oxirida 25-30 so ’ z; 2-sinfning 1-
yarim yilligida matnni o ’ qish tezligi 30-35 so ’ z; 2-yarim yilligida 40-50 so ’ z; 3-
sinfning 1-yarim yilligida 60-70 so ’ z; 2-yarim yilligida 70-80 so ’ z; 4-sinfning 1 12
yarim yilligida ichda ovozsiz 110-130 so ’ z, ovozli o ’ qishda 90-100 so ’ z deb
belgilangan.
Tajribalar shuni ko ’ rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so ’ zli matnni o ’ qisa,
undagi 200 ta so ’ zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo‘g‘inlab o ’ qisa, uning

9diqqat markazida so ’ z emas, bo ’ g ’ in bo ’ ladi. Natijada u so ’ zlarni eslab qola
olmaydi.
Bu 4-sinf o ’ quvchilarining o ’ qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so ’ zdan 100
so ’ zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko ’ rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-
sinfda bir daqiqada 170-180 ta so ’ z o ’ qiydigan o ’ quvchilar ham bor.
O ’ qish tezligi to ’ rt yil davomida to ’ g ’ ri va ongli o ’ qish bilan bog ’ liq holda
asta ortib boradi. O ’ qish tezligini tekshirganda o ’ qituvchi o ’ qiladigan materialning
xarakterini, ya'ni g ’ oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so ’ z va gaplarning
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o ’ qishning to ’ g ’ ri
va ongli bo ’ lishini hisobga oladi. O ’ quvchilarning o ’ qish tezligi har xil bo ’ ladi,
albatta. O ’ qituvchining vazifasi barcha o ’ quvchilarning o ’ qish tezligini, iloji
boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O ’ qish sur'atini oshirishda tez aytishlarni,
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o ’ qishni mashq qilish kabilar
samarali usullardan hisoblanadi.
O ’ qish ko ’ nikmalaridan biri ongli o ’ qishdir. Ongli o ’ qish yaxshi o ’ qishning
asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o ’ qish o ’ qilgan matnning aniq mazmunini,
asarning g ’ oyaviy yo ’ nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib
o ’ qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea - hodisalarga o ’ z munosabatini
ifodalay olishdir. Ongli o ’ qish o ’ z navbatida, o ’ quvchilarning zarur hayotiy
tajribasiga, so ’ zning leksik ma'nosini, gapda so ’ zlarning bog ’ lanishini tushunishga
va bir qator metodik shartlarga bog ’ liq. Hozirda ongli o ’ qish atamasi adabiyotlarda
va maktab tajribasida ikki ma'noda: birinchidan, o ’ qish jarayonini egallashga
nisbatan o ’ qish texnikasi ma'nosida, ikkinchidan, keng ma'nodagi o ’ qishga
nisbatan o ’ qish sifatlaridan biri ma'nosida qo ’ llanadi.
Matnni ongli o ’ qish uchun o ’ quvchilar to ’ g ’ ri, me'yorida o ’ qishni egallagan
bo ’ lishlari va o ’ qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O’quvchilar matnni
ongli o ’ qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi.
Ongli o ’ qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish
hisoblanadi. O ’ qituvchi ongli o ’ qishni matnni ifodali o ’ qishga (agar ovoz chiqarib
o ’ qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to ’ g ’ riligiga,

10asar voqealari va qahramonlarning xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab
baholaydi. Ongli o ’ qish va ifodali o ’ qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga
aynan o ’ xshamaydigan o ’ qish sifatlaridir.
O ’ qish ko ’ nikmalaridan biri ifodali o ’ qishdir. Ifodali o ’ qish intonatsiya -
ohang yordamida asarning g ’ oyasi va jozibasini to ’ g ’ ri, aniq, yozuvchi niyatiga
mos ravishda ifodalay bilishdir. «Ifodali o ’ qish adabiyotni aniq va ko ’ rgazmali
o ’ qitishning dastlabki va asosiy shaklidir», deb ta'kidlaydi metodist olima
M.A.Ro'bnikova. Demak, «Ifodali o ’ qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini
va emotsionalligini intonatsiya orqali o ’ quvchilarga ko ’ rgazmali qilib
ko ’ rsatishdir. Ifodali o ’ qishning asosiy tamoyili o ’ qiladigan asar g ’ oyasi va badiiy
qimmatini chuqur tushuntirishdir».
Intonatsiya og ’ zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u,
nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligining yig ’ indisidir. Bu
elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini,
g ’ oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi.
O ’ quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar
quyidagilardan iborat:
1. Nutq jarayonida nafasni to ’ g ’ ri olish va to ’ g ’ ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to ’ g ’ ri artikulyatsiyasi va aniq diktsiya (burro
gapirish) malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me'yorlarini egallash.
Bu shartlar faqat ifodali o ’ qishgagina emas , balki ifodali nutqqa , ya ' ni
hikoya qilishga ham taalluqlidir . O ’ quvchining har qanday og ’ zaki hikoyasi ifodali
bo ’ lishi zarur .
Ifodali o ’ qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir . Ovoz nafas bilan uzviy
bog ’ lanadi . Shuning uchun o ’ qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni
talaffuz qilayotganda o ’ z nafasini boshqara olish va ovozdan to ’ g ’ ri foydalanishga
o ’ rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp),
yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O’quvchilar matn
mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o ’ qish(gapirish)ga, nutqda tez,

11o ’ rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg’uni ifodalashga o ’ rganadilar.
Ifodali o ’ qishga o ’ rgatishda o ’ quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham
tanishtiriladi.
Ifodali o ’ qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo ’ linadi:
1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g ’ oyasini belgilash, ya'ni asarning g ’ oyaviy-
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qaysi joyida to ’ xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg ’ uning
o ’ rnini, o ’ qish tempini belgilab olish.
3. O ’ qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea-
hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish
uchun matnni qayta o ’ qish.
Asarning mazmuni va g ’ oyaviy yo ’ nalishini tahlil qilish ifodali o ’ qishga
o ’ rgatish bilan bog ’ lab olib boriladi. Ifodali o ’ qishga o ’ rgatishda matn mazmunini
tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o ’ z munosabatini bildirish asosiy
vazifa hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o ’ qish malakasini shakllantirish uchun
asarni o ’ qituvchining ifodali o ’ qishi muhim ahamiyatga ega.

121.2.Savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni unli va undosh tovushlarni
to'g'ri talaffuz qilish va o'qishga o’rgatish usullari Ma'lumki, savod o ’ rgatish
jarayonidagi o ’ qish darslarining asosiy vazifasi o ’ quvchilarga tovush va harfni
tanishtirish, ularning to ’ g ’ ri talaffuzini o ’ rgatish orqali bolalarda to ’ g ’ ri, ongli,
ifodali o ’ qish ko ’ nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o ’ quvchilar
lug ’ atini boyitish, bog ’ lanishli nutqini o ’ stirish, bilimini boyitish, tafakkurini
shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o ’ stirishda ham bu davr
mas'uliyatliligi bilan alohida o ’ rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o ’ qishga o ’ rgatish uchun zamin hozirlaydi. O ’ qishga
o ’ rgatish uchun, avvalo, o ’ quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim.
Tovush va harf bilan tanishtirishda bo ’ g ’ indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya
qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo ’ nalishda amalga oshirilishi
mumkin: Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog ’ lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so ’ ng kerakli so ’ z ajratib olinadi, so ’ ngra so ’ z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
1. So ’ z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o ’ rganiladigan tovush
ajratib olinadi. Masalan: oy. O ’ qituvchi oy rasmini ko ’ rsatadi, o ’ quvchilar uning
nomini - so ’ zni aytadi. O ’ qituvchi o tovushini cho ’ zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi
tovushni cho ’ zib aytayotganini o ’ quvchilardan so ’ raydi. O’quvchilar o tovushini
aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o ’ tkaziladi. O tovushli so ’ zlar
o ’ ylab toptiriladi. Shundan so ’ ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan
ko ’ rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e'tibor
qaratiladi.
2. O ’ rganilgan harflar ichiga bugun o ’ rganiladigan harf aralashtirib
qo ’ yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so ’ ng o ’ qituvchi bu
harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O’quvchilar tovushning xususiyatlarini
aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli
alifbodan ko ’ rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o ’ qishga
o ’ rgatish ustida ishlanadi.
O ’ qishga o ’ rgatishda bo ’ g ’ in asos qilib olinadi. Buning uchun o ’ qituvchida

13bo ’ g ’ in jadvali bo ’ lishi lozim. Bo ’ g ’ in jadvali asosida o ’ qish namunasi
ko ’ rsatiladi, ya'ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko ’ z bilan ko ’ rib, uning
nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko ’ rish va ikkalasini bog ’ lab, unlini
mo ’ ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo ’ g ’ in o ’ qish o ’ qituvchining namunasi
asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi.
Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so ’ zlarni oldin bo ’ g ’ inga bo ’ lish, so ’ ng
o ’ qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O ’ qituvchining namunali o ’ qishidan
so ’ ng birgalikda ovoz chiqarib o ’ qish, yakka-yakka o ’ qish, shivirlab o ’ qishdan
foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o ’ qiydigan o ’ quvchilar bo ’ lgan sinflarda xo'r bilan
o ’ qitish o ’ qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o ’ quvchilarining o ’ qish
ko ’ nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so ’ zlarni xattaxtada bo‘g‘inlarga bo ’ lib
yozish, o ’ rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo ’ shimcha so ’ z birikmalari,
gaplar tuzib yozish va o ’ qitish usulidan ham foydalaniladi.
Ma'lumki, “Alifbe” sahifalarida bo ’ g ’ in tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o ’ qituvchi har bir bo ’ g ’ in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to ’ rt tovushdan
tuzilgan bo‘g‘inlarni o ’ qishga o ’ rgatish ham o ’ ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lov, Man-non tipidagi bo ’ g ’ inlarda o-lo:v, Ma:n-no:n tarzidagi
qo ’ shimcha chiziqdan, bodring, do ’ st tipidagi bo ’ g ’ inlarda bo:d-ri:ng, to ’ :r:t
tarzidagi qo ’ shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So ’ zlarni o ’ qishga o ’ rgatishda
bilib o ’ qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi:
Ki tob lar
Umuman olganda, har bir o ’ qish darsida, albatta, bo ’ g ’ in tuzilishi murakkab
bo ’ lgan so ’ zlarni o ’ qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul o ’ quvchilarda o ’ qish
malakasining takomillashuviga yordam beradi.
O ’ qishga o ’ rgatishda so ’ zlarni va gaplarni to ’ ldirib o ’ qish ko ’ nikmalarini
hosil qilish o ’ quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo ’ naltiradi. O'quvchi tushirib
qoldirilgan harf va so ’ zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki
mos emasligiga e'tibor beradi, o ’ rtoqlariga nisbatan tez topib, o ’ qituvchining
raxmatiga sazovor bo ’ lishga intiladi.

14“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. O’quvchilar
shularga mos ohang tanlashni, to ’ xtam (pauza) qilish o ’ rinlarini belgilab olishi
zarur. Bunda ham o ’ qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini
izohlashi) va ifodali o ’ qish namunasini ko ’ rsatishi katta ahamiyat kasb etadi.
Ifodali o ’ qilgan matngina tushunarli tuziladi.
Har bir predmetda bo ’ lgani kabi o ’ qish darslarida ham ta'lim-tarbiya
birligiga e'tibor beriladi. O ’ qish darslarida tarbiya o ’ qilgan matnning ongli
o ’ zlashtirilishiga bog ’ liq. Birinchidan, o ’ quvchi matnda fikr nima haqida
borayotganini anglasagina, o ’ zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat
qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo ’ lish uchun o ’ qishning zarurligini anglaydi.
Shuning uchun ongli o ’ qishni ta'minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli
rasmlar o ’ rtasidagi bog ’ lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar
berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan
foydalanish mumkin:
1. Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
2. Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog ’ lanish bormi?
3. Matn mazmunini rasmga qarab so ’ zlab bering.
4. Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
5. Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
Demak, o ’ qish o ’ qilganlarni o ’ zlashtirishga yo ’ naltirilgan bo ’ lishi lozim,
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g ’ oya o ’ quvchilar tomonidan
o ’ zlashtiriladi, so ’ z va matnlar yod olingan taqdirda ham o ’ quvchiniki bo ’ lib
qoladi.
Savod o ’ rgatishning birinchi kunlaridanoq o ’ qish ongli bo ’ lishi, bolalarni
ongli o ’ qishga o ’ rgatish juda muhim. So ’ roqlar yordamida o ’ qilganlarni bola
qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. O ’ qishdan oldin o ’ tkazilgan tayyorlov
suhbati ham, o ’ qilgan matn yuzasidan o ’ tkazilgan suhbat ham shu maqsadga ongli
o ’ qishga xizmat qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nimanidir o ’ qishni talab
qiladigan muammoli holatni yaratish ham zarur. Bunday holat “Alifbe”dan yoki
harf terish matosidan o ’ qiladigan topishmoqdan foydalanib yoki muammoli

15savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilinishi mumkin.
Masalan, “qishda qushlar qayerga uchib ketadilar?” (harf terish matosida: “Issiq
o ’ lkalarga uchib ketadilar”). Mana shu kabi tayyorlov mashg'ulotlari o ’ qishning
yuqori darajada ongli bo ’ lishini ta'minlaydi.
Ongli o ’ qishni ifodali o ’ qishdan ajratib bo ’ lmaydi. Ammo analitik
o ’ qishning birinchi bosqichida ifodali o ’ qish mumkin emas, chunki bolalar so ’ zda
urg’uli bo ’ g ’ inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsiyani, so ’ roq ohanggini,
hatto, orfoepik to ’ g ’ ri o ’ qishni ham bilmaydilar. Shuning uchun analitik o ’ qish
bosqichida so ’ zni yaxlit, orfoepik qayta o ’ qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta
o ’ qish to ’ g ’ ri intonatsiyaga, ifodalilikka rioya qilib o ’ qishga o ’ rgatibgina qolmay,
o ’ qishning ongli bo ’ lishiga ham yordam beradi.
Savod o ’ rgatishning birinchi darslaridayoq o ’ quvchilarga tabaqalashtirib
(differentsial) yondashish (bunda o ’ quvchilarning o ’ qishga tayyorgarliklaridagi
fikrlar hisobga olinadi) amalga oshiriladi.
O ’ qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini
o ’ quvchilarning ko ’ rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog ’ lash lozim. Shunda
o ’ quvchida o ’ qishga, o ’ rganishga qiziqish ortadi.
Ongli o ’ zlashtirishni amalga oshirishda lug ’ at ustida ishlash ham muhim
ahamiyat kasb etadi. So ’ zlarning ma'nosi ustida to ’ xtalish, birinchidan, fikrni
oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga ham yordam beradi.
She'r, tez aytish, topishmoq, qo ’ shiq, maqol, hikmatli so ’ zlardan o ’ qitish,
yod oldirish ham o ’ quvchilarning o ’ qishga qiziqishini oshiradi, o ’ qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang ’ ich sinflarda o ’ qish
darslarining uchdan ikki qismi o ’ qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Yangi material o ’ rganiladigan o ’ qish darsida asosiy ish turlari quyi -
dagilardir:
1. O ’ rganiladigan yangi tovushli so ’ zni (shu tovush so ’ z boshida, o ’ rtasida,
oxirida kelgan so ’ zni) bo ’ g ’ in-tovush tomonidan tahlil qilish bilan ajratish. Bunda
yangi tovush ajratiladigan so ’ zni o ’ quvchilar rasm asosida o ’ zlari tuzgan gaplar
ichidan oladilar. Tovushni ajratishda shu so ’ zning chizmasi-modeliga

16asoslanadilar. Tovushlarni eshitish, talaffuz qilish, ularning artikulyatsiyasi (nutq
organlarining tovush chiqarishdagi ishi) ustida mashq qilinadi.
2. Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo‘g‘inlar o ’ qitiladi.
3. So ’ zlarni avval xattaxtadan, keyin “Alifbe”dan o ’ qish. Harf
bo ’ g ’ inlaridan harf terish kartonida so ’ z, so ’ z birikmasi, gap tuzish va ularni
o ’ qish, so ’ z ma'nosi ustida ishlash.
4. Matnni o ’ qish va tahlil qilish, uni qayta o ’ qish, rasmning matnga
bog ’ liqligini belgilash.
5. Nutq o ’ stirish: Lug ’ atni boyitish, so ’ z birikmasi, gap, bog ’ lanishli hikoya
tuzish.
6. Umumlashtirish : yangi harfni jadvalga qo ’ yish , yangi o ’ rganilgan
tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash , yangi harfni ilgari o ’ rganilganlar
bilan qiyoslash , tovush va harfning ahamiyatini takrorlash va hokazo .
7. O ’ rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovush ajratiladi , yangi
harf bilan tanishtirish mashqidan tashqari barcha ish turlaridan foydalaniladi ,
shuningdek , qo ’ shimcha so ’ zlar va matnlar bilan ishlanadi ; matnni o ’ qish va tahlil
qilishga , ko ’ rgazma vositalar bilan ishlashga ( harfni terish kartoni , magnit doskasi ,
sirli mato , rasmlar va boshq .) nutq o ’ stirishga , o ’ yinlar va qiziqarli materiallarga ,
ilgari o ’ rganilgan tovushlar va harflarni takrorlab mustahkamlashga alohida
ahamiyat beriladi , tarqatma materiallardan ham foydalaniladi .
8. Birinchi uchragan so ’ zlar bilan ishlash : ochiq bo ’ g ’ inda dastlab undosh ,
keyin esa unli o ’ qiladi , yopiq bo ’ g ’ inda esa unli bilan tugagan ochiq bo ’ g ’ inni
o ’ qib , keyingi undosh o ’ qiladi va so ’ zni yaxlit o ’ qishga o ’ rgatiladi . Yangi so ’ z
urg ’ usi qo ’ yilgan holda beriladi , bu uni o ’ qishga , bo ‘ g ‘ inlab o ’ qishdek sintetik
o ’ qishga ( so ’ zni butunligicha o ’ qishga ) yordam beradi . Bunda yangi so ’ zni
xattaxtada katta bosma harflar bilan yozish , o ’ quvchilarga o ’ qitish tavsiya qilinadi .
So ’ z shivirlash bilan o ’ qiladi, kesma harf bo ’ g ’ in bilan yoziladi.
9. Syujetli ( rasmning asosiy mazmunini aks ettiradigan ) rasmga qarab
o ’ qituvchi yordamida , uning yo ’ llovchi savollari asosida hikoya tuzish , undan
gapni ajratish va analiz qilish .

17Yangi bo ’ g ’ in , so ’ z tuzishda harf terish matosi , magnit doskasi , sirli mato
kabilarning va yangi so ’ zni xattaxtada va daftarda “ yasash ” ning ahamiyati juda
katta . O ’ qish uchun xilma - xil bosma materiallardan qanchalik ko ’ p bo ’ lsa , ulardan
turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa , o ’ qish shunchalik ongli , qiziqarli bo ’ ladi ,
malaka puxta shakllantiriladi .
Bola endigina o ’ qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo ’ qotmaslikka ,
shuningdek , so ’ zdagi keyingi harfni , keyingi so ’ zni yo ’ qotmaslikka o ’ rgatish juda
muhimdir . Bu vazifani savod o ’ rgatishning boshlang ’ ich bosqichida xatcho ’ p
( o ’ qiyotgan betni belgilab qo ’ yish uchun kitob ichiga solib qo ’ yiladigan qog ’ oz
yoki lentacha) va tayoqcha bajaradi. O ’ qilayotgan qatorni kuzatib borish
ko ’ nikmasiga sinf o ’ quvchilaridan o ’ rtog ’ ining xatosini to‘g‘rilashni talab qilish
yo ’ li bilan ham erishiladi. O’quvchilar bu talabni qiziqib bajaradilar, shu yo ’ l bilan
ularning darsga, o ’ qishga e'tibori jalb etiladi.
Sintez mashqlari o ’ quvchilarning o ’ qish ko ’ nikmalarini shakllantirishga
katta yordam beradi.Sintez mashqlari quyidagicha tashkil etiladi:
1. Tovush tomonidan analiz qilingan so ’ zni yoki bo‘g‘inni talaffuz qilish va
uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so ’ z yoki bo‘g‘inni o ’ qish.
2. O ’ rganilgan undosh yoki unli bilan (na, ni, no; la, lo, li; ay, uy, oy, ...)
bo ’ g ’ in jadvalini tuzish; bo ’ g ’ in jadvalini kitobdan yoki matndan o ’ qish; kesma
harflardan bo ’ g ’ in jadvalini tuzish.
3. Bola-lola-tola, boy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir
undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-ana, ukki-ikki, osh-ish kabi bir unli harf
bilan farqlanadigan so ’ zlarni o ’ qish (bunday so ’ zlarni o ’ quvchilarning o ’ zlari
topib o ’ qishlari mumkin).
4. So ’ zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo ’ shib, yangi so ’ z hosil qilib
o ’ qish: ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o ’ roq-so ’ roq; ol-xol, sol; sava-
savat; son-oson; ayiq-qayiq; olti-oltin.
5. So ’ z o ’ rtasiga harf qo ’ shib, yangi so ’ z hosil qilib o ’ qish: ko ’ mak-
ko ’ lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, sila-siyla kabi.
6. Bo‘g‘inlarni almashtirib yangi so ’ z hosil qilish va o ’ qish: Gulnor-Norgul,

18asil-sila kabi.
7. Tovushlarning o ’ rnini almashtirib yangi so ’ zni hosil qilish va o ’ qish:
somon-osmon, tilak-kalit, qo ’ y- yo ’ q.
8. Tovushni yoki bo ’ g ’ inni tushirib qoldirib, yangi so ’ z hosil qilish va
o ’ qish: anor-nor, gulnor-gul, yelkan-yelka, bog ’ la-bola.
9. Bo ’ g ’ in qo ’ shib yangi so ’ z hosil qilish va o ’ qish: bog ’ -bog ’ bon, gul-
gulzor, paxta-paxtakor.
Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlashni harf ustida ishlash
bilan birga qo ’ shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo ’ lib,
darsda
yarim o ’ yin holatini vujudga keltirishga imkon yaratadi.
Diktsiya ustida ishlash ham o ’ quvchilarning o ’ qish ko ’ nikmalarini
egallashlarida muhimdir. Diktsiya ustida ishlash o ’ quvchilar nutqini tushunarli,
sof, tiniq, jarangdor bo ’ lishiga erishishdir. U savod o ’ rgatish uchun ham, ifodali
o ’ qish, orfoepik va orfografik malakani, xushovozlik ko ’ nikmasini o ’ stirish uchun
ham juda muhimdir. Yaxshi diktsiya tovush hosil qiluvchi apparatning
egiluvchanligiga bog ’ liq, shuning uchun diktsiyani o ’ stirish mashqlari tovush hosil
qiluvchi apparatning egiluvchanligini oshirishga qaratiladi.
Diktsiya ustida ishlashda quyidagicha mashq turlaridan foydalanish
mumkin:
1. Baland talaffuzni mashq qilish: Masalan, sara-shira-sara-shira kabi
so ’ zlarni ovozni to qichqiriqqacha balandlatib, so ’ ngra esa ovozni to
shivirlashgacha pasaytirib talaffuz qilish.
2. Talaffuz tempini mashq qilish. Shu sara-shira kabi so ’ zlarni sekin talaffuz
qilib, tempni asta tezlashtira borish.
3. Ayrim undosh tovushlarni, ayniqsa, o ’ quvchilar qiyinchilik bilan yoki
noto ’ g ’ ri talaffuz qiladigan so ’ zlarni qayta talaffuz qilish mashqi.
4. Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq qilish. Buning
uchun tez aytishlardan foydalaniladi. Misol: qishda kishmish pishmasmish, pishsa
kishmish qishmasmish.

20II.Bob Tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlash.
2.1 . Savod o'rgatish davrida o'quvchilarni unli va undosh tovushlarni
to'g'ri talaffuz qilish va o'qishga o’rgatish darslarini tashkil etish bo'yicha
olib borilgan tajriba-sinov ishlari mazmuni va ularning natijalari
Tadqiqot mavzusi yuzasidan dastlab metodik adabiyotlar , boshlang ' ich sinf
davlat ta ' lim standarti , savod o ' rgatish dasturi va “ Alifbe ” darsligi o ' rganildi .
Savod o ' rgatish davrida o ' quvchilarni unli va undosh tovushlarni to ' g ' ri talaffuz
qilish va o ' qishga o ’ rgatish , bu jarayonda pedagogik texnologiyalardan
foydalanishning ahvoli aniqlandi .
Tadqiqotimizga doir dars namunalari Farg ’ ona viloyati Yozyovon
tumanidagi 26- maktabda tajriba - sinovdan o ' tkazildi . Tajribada 1- sinflardan jami
95 o ' quvchi ishtirok etdi . Tajriba natijalarini quyidagi ko ' rsatkichda ifoda etdik :
Biz taklif etgan texnologiyalar asosida mashg'ulotlar tashkil qilindi. Bu
davrda quyidagi tajriba-sinov ishlari amalga oshirildi:
1. O'qituvchi va o'quvchilar faoliyati doimiy kuzatildi.
2. Dars ishlab chiqilgan tavsiyalar asosida tashkil qilindi.
Maxsus tavsiyalar asosida o'tkazilgan pedagogik tajribaning natijalari quyida
keltirilgan va tahlil qilingan. Pedagogik tajriba boshlanishidan oldin tanlab olingan
sinov sinflardagi o'quvchilarning o'qishi bilan oddiy sinflardagi o'quvchilarning
o'qishi o'rtasida katta farq yuzaga keldi. Bular to'g'ri o'qib, o'qiganlari yuzasidan
savollarga bergan javoblarida sezildi. Eksperiment sinflardagi o'quvchilarning
maxsus mashqlar o'tkazilmagan paytdagi o'qish sur'atlari asosida olgan baholarini
keltiramiz.
N Maktab Sinfi O'quvchi
lar soni O'zlashtirish darajasi Sifat
o'zlashti
-rish«5» «4» «3» «2»
1 18-maktab 2“A“ 33 6 14 13 (-0%
2 25-maktab 2“A“ 32 7 12 13 59 %

213 13-maktab 2“A“ 30 7 14 9 70 %
Tajriba - sinov uchun tanlangan sinflarda o ' quvchilarning o ' qish
ko ' nikmalarini o ' zlashtirish darajasi , darsga ishtiroki , darsdan tashqari o ' qigan
asarlari , qiziqishi aniqlab olindi . Bu yuqoridagi savollar asosida amalga oshirildi .
O ' quv yili boshidan o ' qituvchilarga har bir bolaning o ' qishini sinchiklab
o ' rganish , alifbe darslarida biz bergan tavsiyalar yordamida mashg ' ulotlarni
tashkil etish topshirildi . Har bir bola bilan individual ishlash amalga oshirildi .
O ' quv yili oxirida tajriba - sinov ishlaridan so ' ng o ' quvchilarning o ' qish
ko ' nikmalari aniqlandi va ular jadvalda quyidagi ko ' rinishga ega bo ' ldi .
N Maktablar Sinfi O'quvchi
lar soni O'zlashtirish darajasi Sifat
o'zlas
hti-
rish”5 ”4 ”3” ”2”
1 18-maktab 2 “A“ 33 13 14 6 81,8
%
2 26-maktab 2“A“ 32 14 13 5 - 84%
3 13-maktab 2 “A“ 30 11 15 4 86,6
%
O'quv yili davomida alifbe darslari texnologiyalar asosida talab darajasida
tashkil etildi. O'quvchilarning ishtiroki, faoliyati o'rganib borildi.

O'quvchilarning o'qishga munosabati o'zgardi. O'quv yili oxirida badiiy asar
o'qishga qiziquvchilar soni 79 taga yetdi.
Quyida biz tajriba-sinovdan o'tkazgan dars ishlanmalarimizni keltiramiz:
Darsning mavzusi. K tovushi va harfi.
Darsning maqsadi:
a) ta ’ limiy maqsad : o ' quvchilarni k tovushi va Kk harfi bilan tanishtirish , bu
tovushni to ' g ' ri talaffuz qilish ko ' nikmalarini shakllantirish , Kk harfi bilan
tanishtirish , Kk harfli bo ' g ' inlarni va so ' zlarni ravon o ' qishga , kesma harflar va
bo ' g ' inlar vositasida so ' zlar tuzish va ularni o ' qishga o ' rgatish ;
b) tarbiyaviy maqsad : kattalarni hurmat qilish va tartib - intizomli bo ' lishga
o ' rgatish , axloqiy xislatlarni singdirish ;
v ) rivojlantiruvchi maqsad : o ' quvchilarning bo ' g ' inlab o ' qish ko ' nikmalarini
shakllantirish , fikrlash qobiliyatlarini , nutqini o ' stirish .
Darsning metodi: analitik-sintetik tovush metodi.
Dars turi: yangi tovush-harf o'rganiladigan o'qish darsi.
Darsning jihozi: Kk harfining bosma va yozma shakllari chizilgan ko'rgazma,
“kitob”, “maktab”, “terak” so'zlari yozilgan kartochkalar, turli xil predmetlar, matnga
oid rasmlar, harf kassasi, kesma harf va bo'g'inlar.
DARSNING BORISHI:
I. Tashkiliy qism:
a) salomlashish;
b) davomatni aniqlash;
v) kirish suhbati:
- Bugungi sanani ayting.
- Hozir qanday fasl?
- Kuz faslida qanday o'zgarishlar bo'ladi? va hokazo.
II. O'tgan mavzuni mustahkamlash. Bunda bolalar bilan rasm asosida suhbat
tashkil qilinadi:
- Rasmdagi bolalarning ismlari nima ekan?

50
- Tolib va Bilol.
- Bilol qanday bola ekan?
- U bilimli bola ekan.
- Buvisi Tolibga nima deyapti?
- U Tolibga ham bilim olish kerakligini aytayapti.
- Nima uchun bilim olish kerak ekan?
- Chunki bilimli har jihatdan kuchli bo'ladi, uni hamma hurmat qiladi.
Shundan so'ng har bir o'quvchiga matn va so'zlar birma-bir o'qitiladi.
2.2 Tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlash.
Tovush savod o’rgatishning asosiy bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish
darslarida so’z va bo’q’inlarni tovush tomondan tahlil va sintеz qilish, tovush va
ularning artikulyatsiyasini tahlil qilish mashqlar o’tkaziladi, diksiya (ravShan, burro
gapirish) ustida ishlanadi, logopеdik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash harf
ustida ishlash bilan, ayniqsa kеsma harflardan so’z tuzish kabi sintеz qilish
jarayonida birlaShib kеtadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab
borish o’qish malakalarini shakllantirish uchun hamda imlo tomonidan savodli yozish
asosiyni yaratish ham foydalidir.
Tahlil:
Nutq (gap) dan so’zni ajratish; so’zni aniq qilish; so’zni bo’qinlarga bo’lish;
bo’qinlarni aniq talaffuz qilish; urquli bo’qinni ajratish va uni boshqa bo’g’inlardan
farqlab (kuchli talaffuz qilib o’qish maxsus tovushni ajratgan holda so’zni bo’g’inlab
o’qish (aaaa-na, nooon, iiiil, assa-na);
Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchi
marta ajratishning bir nеcha usuli mavjud;
a) so’zdan tovushni o’zun talaffuz qilib ajratish: aaa-na, looo-la.
b) undoshni tovushni yopiq bo’g’indan ajratish: Usss-mon, O-limmm;

v) sirqaluvchi undoshni ochiq bo’g’indan ajratish: asssa-na;
g) bo’qin hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, a-na, i-ni, u-zum;
d) o’rganilgan tovushni so’z boshida kеlgan so’zlardan ajratish: nok, nok;
е) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokning rasmini
ko’rsatib, nok dеydi, o’quvchilar k tovushni qo’Shadilar: nok;
Odatda darsda yangi tovush birinchi marta ajratib talaffuz qilgandan
so’ng, Shu tovush so’z boshida, o’rtasida, ohirida olgan va aniq talaffuz qilinadigan
so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi. K tovushi – ko’z, ikki; d
tovushidan, Odil, ozoda.
So’zdagi tovushlarni sanash, ularning nomini tartib bilan aytish, sonini
aniqlash, bo’qinlarni ham sanaSh. Lola-lo l-a 4 ta tovush, 4 ta harf, ikki unli tovush,
ikki undosh tovush, 2 bo’q’in.
Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin kabi.
Savod o’rgatishda tahlil sintеzdan bir muncha oldin o’tkaziladi, ammo
umuman olganda, ular bir-biridan ajratilmaydi, chunki tahlil o’qish jarayonini
egallash uchun zamin yaratadi, sintеz esa o’qish malakasini shakllantiradi:
Sintеz:
Tovush tomonidan tahlil qilingan so’zni yoki bo’qinni talaffuz qilish, uni
kеsma harfdan tuzish, shu so’z yoki bo’q’inni o’qish;
O’rganilgan undosh bilan (na, no, la, lo, ni, li, ma, mo, mi) yoki o’rganilgan
unli bilan (na, la, ba, ma, ka, ta, da, no, la, mo, bo) bo’qin jadvalini tuzish: bo’qin
jadvalini kitobdan o’qish; kеsma harflardan bo’qin jadvalini tuzish;
Bola-lola-tola; paxta-taxta, bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-ana,
ukki-ikki kabi bir unli harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish;

So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish;
son-oson, ayiq-qayiq, o’roq-so’roq, olti-oltin;
O’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish; ko’mak-ko’lmak, zirak-
ziyrak;
Bo’qinlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: Gulnor-Norgul.
Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qish; somon-
osmon, tilak-kalit;
Tovush yoki bo’q’inni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish, anor-nor,
gulnor-gul;
So’zni tahlil qilish bilan o’quvchi so’zni lеksik ma'noga ega bo’lgan bir butun
sifatida anglaydi, bu sintеzdir; so’zni sintеz qilinganda uning tovush tarkibiga diqqat
jalb etiladi. Bu analizdir.
Savod o’rganish jarayonida analitik-sintеtik ishlar sistеmasi bolaning faol
fikrlashini ta'minlaydi, bilish mustaqilligini ta'minlaydi.
Tovushlar artikulyatsiyasi, diksiya ustida ishlashda nutq apparati
organlarining holati va harakatini kuzatish (analiz) va harf bilan ifodalangan tovush
va tovushlar birikmasini talaffuz qilish maqsadida nutq organlarini zarur holatga
kеltirish (sintеz) muhim o’rin tutadi. Masalan, u tovushining analizi, til tanglayga
tomon baland ko’tariladi, tanglay bilan til orasida torgina bo’shliq qoladi, lablar bir-
biriga yaqinlashib yumoqlaShadi, ovoz hosil bo’ladi; bu undoshining analizi ikki lab
bir-biriga yopishadi, havo yo’li bеqilib, to’siq hosil bo’ladi, havo kuchi to’siqni
birdaniga ochadi, qisman ovoz hosil bo’ladi; r tovushining sintеzi; oqiz, ozroq, ochiq
tishlar orasida bo’shliq bo’ladi, lablar ozgina kеngroq tortilgan, til ozroq orqaga
itarilgan va tanglay (tеpaga) tomon baland ko’tarilgan holatda; ovoz eshitiladi,
o’tayotgan havo kuchi bilan tilning uchi tiraydi.
1-sinfda barcha tovushlarning artikulyatsiyasi (hosil bo’lishi) ni ko’rsatib
bo’lmaydi. Masalan, afrikatlar (ch, s, j), chuqur til orqa (k, g, x) bo’g’iq tovushi (x)

artikulyatsiyasini ko’rsatish qiyin. Ammo bunday tovushlarning hosil bo’lishini
tushuntirish uchun o’qituvchi, o’quvchilar diqqatini jalb qilgan holda, tovushni qilib
ko’rsatadi, so’ngra o’quvchilar talaffuz qiladilar. Bunday usulni bir nеcha bor
takrorlash ma'qul.
Tovushlar artikulyatsiyasi ustida ishlash asosiyda diksiya, ya'ni so’z,bo’qin,
tovush, nutqning talaffuzdagi aniqlik darajasi ortadi. Diksiya ustida ishlash
o’quvchilar nutqining tushunarli, sof, tiniq, jarangdor bo’lishiga erishish dеmakdir.
Bu savod o’rgatish uchun ham, ifodali o’qish uchun ham, orfoepiya va orfografiya
malakani shakllantirish uchun ham muhimdir.
Diksiya ustida ishlash mashqlariga misollar:
1.Baland talaffuzni mashq qilish. Masalan, sara-shira, sara-shira so’zlarini
ovozni bir to qichqiriqqacha balandlata borib, so’ngra ovozni to shivirlashgacha
pastlatib talaffuz qilish.
2.Talaffuz tеmpini mashq qilish. Shu sara-shira so’zlarini talaffuz qilib,
tеmpni asta tеzlashtira borish.
3.Ayrim undosh tovushlarni ayniqsa o’quvchilar nuqson bilan talaffuz
qiladigan so’zlarni qayta talaffuz qilish mashqi.
4.Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq qilish. Buning uchun
tеz aytishlardan foydalaniladi, imkoni boricha tеz aytishni bir nеcha qayta ayttiriladi.
Olim Olimadan olma oldimi, Olima Olimdan olma oldimi
Ariq bo’yida bеsh tеrak, bеsh tеrakka suv kеrak..Bolalarni so’zlayotganda
to’g’ri nafas olishga, tovushlarni to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatish zarur. Ba'zi
tortinchoq bolalar tovushni talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni,
so’zni xor bilan talaffuz qildirish, xor bilan o’qitish, tеz aytishlarni xor bilan ayttirish
foydalidir.

Nutqda kamchiligi bo’lgan, ya'ni nutq apparatidan noto’g’ri foydalanishga
odatlangan yoki nutq apparati yaxshi rivojlanmagan bolalar bilan vrach-logopеd ish
olib boradi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda o'quvchilarga dastlab tovush va harf tushunchlarini
farqini amaliy misollar orqali o'rgatish lozim; O'zbek yozuvi tovushli, aniqrog'i
fonemali yozuvdir. Har bir fonemaning harfli belgisi - grafikasi bor. O'qishda
grafik belgilar-harflarni tovushga aylantirish bosqichi, yozuvda esa tovushni harfga
aylantirish bosqichi bo'lib, bu o'quv rejasida haftasiga 4 soat o'qish, 4 soat yozuv
darslari tarzida belgilangan.
Hozirgi kunda O'zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan umumiy
o'rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun 2017-yil nashr qilingan “Alifbe"
darsligidan foydalaniladi. Mualliflar R..Safarova, M.Inoyatova, M.Shokirova va
L.Shermamatovalar bo'lib, qayta ishlangan 14-nashridir.
O ’ quvchilarni o ’ qishga o ’ rgatish, ularning o ’ qish sur'atini oshirish, ifodali va
ongli o ’ qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o ’ qish darslarining muhim
vazifalari hisoblanadi.
Diktsiya ustida ishlash texnologiyasidan foydalanish yaxshi samara beradi: 1.
Baland talaffuzni mashq qilish. 2. Talaffuz tempini mashq qilish. 3. Ayrim undosh
tovushlarni, ayniqsa, o ’ quvchilar qiyinchilik bilan yoki noto ’ g ’ ri talaffuz qiladigan
so ’ zlarni qayta talaffuz qilish. 4. Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilish.
Analiz mashqlari bilan o'qishga o'rgatishda kesma bo'g'inlar bilan ishlash
texnologiyasi o'qituvchiga ancha engillik beradi va ko'rgazmalilikni ta'minlaydi.
Sintez mashqlarini tashkil etish texnologiyasi o ’ quvchilarning o ’ qish
ko ’ nikmalarini shakllantirishga katta yordam beradi.

2
9Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008.
2. Abdullayev Y. Hamrohim. - Toshkent: O'qituvchi , 1996 yil.
3. Abdullayeva Q. va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. -T.:O'qituvchi , 2012
y.
4. Fuzailov S., Xudoyberganova M. Ona tili. 3-sinf darsligi.
5. Toshkent:O'qituvchi , 2017 y.
6. 5.Ikrova R., G'ulomova Ona tili” 4-sinf darsligi. Toshkent:O'qituvchi, 2017y.
7. Maqulova B., va boshqalar. Sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlari.
8. -T.: O'qituvchi , 1996-yil.
9. Qosimova K., Matjonov S., G'ulomova X., Yo'ldosheva Sh., Sariyev Sh.
Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi. -T.: TDPU, 2009
10. Qosimova K., Fuzailov.S., Ona tili 2-sinf darsligi. Toshkent: Cho'lpon, 2017
11. Tarbiya . O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent,2010.
12. 10.Safarova R., Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L., Alifbe
13. sinf uchun darslik. Toshkent: Ma’naviyat, 2017y.
14. G'afforova. T., Shodmonov.E., Ona tili .1-sinf darsligi. Toshkent, 2017y.
15. Gafforova T., Gulomova H., Eshturdiyeva M., 1-sinfda savod darslari Toshkent:
Sharq, 1998 y.
INTERNET MANBAALARI
16. ww/pedagog/uz .
17. w.w.w.ziyo.net
18. www.gov.uz

2-SINF ONA TILI DARSLARIDAUNLI VA UNDOSH TOVUSHLARNI O’RGANISH USULLARI

Sotib olish