Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 160.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 Oktyabr 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

19 Sotish

Alifbe darslarida nutq tovushlarni tahlil va tarkib qilish metodlarining qoʻllanilishi

Sotib olish
“ Ona tili o qish savodxonligi va uni o qitish metodikasi”ʻ ʻ fanidan KURS ISHI Mavzu: Alifbe darslarida nutq tovushlarni tahlil va tarkib qilish metodlarining qo llanilishi ʻ Tayyorladi: Qabulladi: 2025 MAVZU: “ Alifbe darslarida nutq tovushlarni tahlil va tarkib qilish metodlarining qo llanilishiʻ ” MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………............. 3 I BOB. “ALIFBE” DARSLARIDA NUTQ TOVUSHLARINI TAHLIL VA TARKIB QILISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Nutq tovushlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari….....................................6 1.2. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishning ahamiyati va o‘quvchilar nutqini rivojlantirishdagi roli………………………………………....9 II BOB. “ALIFBE” DARSLARIDA NUTQ TOVUSHLARINI TAHLIL VA TARKIB QILISH METODLARI VA TAJRIBAVIY ISHLAR 2.1. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar………………………………………………………………………...…15 2.2. Nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda qo‘llaniladigan o‘yinli mashqlar va didaktik usullar………………………………………………20 XULOSA …………………………………………………………………............27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..........31 2 KIRISH “Yoshlarimiz bilimli, ma’naviy barkamol va intellektual salohiyatli bo‘lib voyaga yetishi, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlari bilan raqobat qila olishi uchun barcha sharoitlarni yaratish davlatimiz va jamiyatimizning eng muhim vazifasidir” Sh.M. Mirziyoyev Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF–5712-son Farmonida ta’lim jarayonini modernizatsiya qilish, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng joriy etish, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, savodxonlik va nutq madaniyatini shakllantirish ustuvor vazifa sifatida belgilab berilgan. Mazkur hujjatda boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish, ayniqsa, o‘quvchilarning o‘qish va yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Bugungi kunda ta’lim tizimida “Alifbe” darslarining o‘rni beqiyos bo‘lib, ular orqali o‘quvchilar nafaqat savodxonlikka erishadilar, balki nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘z tuzish va tahlil qilish malakasiga ega bo‘ladilar. Shu bois ushbu jarayonda qo‘llaniladigan metodlarning ilmiy asoslanganligi va amaliy samaradorligi katta ahamiyat kasb etadi. [1] Mavzuning dolzarbligi shundaki, boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchilarning keyingi ta’lim bosqichlaridagi bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini to‘g‘ri qo‘llash o‘quvchilarning savodxonligi, so‘z boyligi va tafakkur qobiliyatini rivojlantirishda hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi. Ushbu metodlar orqali o‘quvchilarda fonematik eshituv, tovushlarni ajratish, ularni so‘z tarkibida qo‘llash, tovush va harflar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish ko‘nikmalari shakllanadi. Shuningdek, ularning nutq madaniyati, to‘g‘ri talaffuz va yozuv malakalari rivojlanadi. 3 “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ” da ta ’ kidlanganidek , ta ’ lim jarayonida ilg ‘ or pedagogik texnologiyalarni qo ‘ llash , o ‘ quvchilarning mustaqil fikrlashini rag ‘ batlantirish va bilimlarni chuqur o ‘ zlashtirishni ta ’ minlash zamonaviy ta ’ limning eng asosiy maqsadlaridan biridir . Shu ma ’ noda , “ Alifbe ” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini ilmiy asosda tashkil etish va ularni samarali qo ‘ llash bugungi kunda dolzarb masala bo ‘ lib qolmoqda . Zero , savod o ‘ rgatish jarayonidagi aniqlik va izchillik kelajakdagi barcha fanlarni muvaffaqiyatli o ‘ zlashtirishning kafolati hisoblanadi . [2] Kurs ishining maqsadi : “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining nazariy asoslarini ochib berish, ularning o‘quv jarayonidagi amaliy qo‘llanilish imkoniyatlarini o‘rganish hamda bu metodlarning o‘quvchilarning savodxonligi va nutq rivojiga ta’sirini tahlil qilishdan iboratdir. Boshlang‘ich ta’limda, xususan, “Alifbe” darslari o‘quvchilarning til va nutq madaniyatini shakllantirishda poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois, ushbu kurs ishining maqsadi o‘quvchilarda tovushlarni farqlash, ularni so‘z tarkibida aniqlash, tovush-harf munosabatlarini tushunish hamda so‘zlardan mustaqil gaplar tuzish ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi metodik yondashuvlarni chuqur tahlil qilishdir. Kurs ishining vazifalari : 1. Nutq tovushlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ilmiy-nazariy ma’lumot berish. 2. Boshlang ‘ ich sinf o ‘ quvchilarida fonematik eshituvni rivojlantirishning psixologik - pedagogik asoslarini yoritish . 3. “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining ahamiyatini ko‘rsatish. 4. Nutq tovushlarini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar va didaktik usullarni tahlil qilish. 5. Tajribaviy ishlar asosida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish samaradorligini aniqlash va natijalarni umumlashtirish. 4 Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinflarda, xususan, savod o‘rgatish (Alifbe) davrida o‘quvchilarning nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish, tahlil va tarkib qilish malakalarini shakllantirish jarayoni hamda bu jarayonda qo‘llaniladigan o‘qitish metodlari. Kurs ishining predmeti: Alifbe darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlari, ularning didaktik imkoniyatlari, o‘quvchilarning fonetik tafakkurini rivojlantirishdagi o‘rni va samaradorligi. Kurs ishining tuzilishi : Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB. “ALIFBE” DARSLARIDA NUTQ TOVUSHLARINI TAHLIL VA TARKIB QILISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Nutq tovushlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari Nutq tovushlari inson til tizimining eng muhim unsurlaridan biri hisoblanadi. Ular so‘zlarning fonetik tuzilishini tashkil qiladi va ma’no farqlashda asosiy vosita vazifasini bajaradi. Har bir nutq tovushi artikulyatsiya jarayonida talaffuz organlarining ma’lum bir holatga kelishi natijasida hosil bo‘ladi. Nutq tovushlari o‘zining fiziologik, akustik va fonologik xususiyatlari bilan boshqa tovushlardan farq qiladi. Nutq tovushlarini o‘rganish fonetikaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Nutq tovushlari tilshunoslikda ikki katta guruhga bo‘linadi: unli va undosh tovushlar. Unli tovushlar talaffuzida havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘idan to‘siqsiz o‘tadi. Undosh tovushlarda esa havo oqimi ma’lum bir to‘siqqa duch keladi. Unli tovushlar nutq ohangini va bo‘g‘in hosil qilishni ta’minlaydi. Undosh tovushlar esa asosan bo‘g‘in atrofida joylashib, so‘zning fonetik shaklini to‘ldiradi. Nutq tovushlari artikulyatsiya organlari faoliyati orqali shakllanadi. Artikulyatsiya organlariga lab, til, tanglay, tovush paychalari, halqum va burun bo‘shlig‘i kiradi. Har bir tovushni talaffuz qilishda bu organlar muayyan harakat qiladi va ma’lum akustik natijani yuzaga keltiradi. Nutq tovushlari tabiatan modulyatsiyalangan havo oqimidan tashkil topadi. Ularning fizik jihatlari tebranish chastotasi, intensivlik va spektral tarkib bilan belgilanadi. Fonologiyada nutq tovushlari fonema sifatida o‘rganiladi. Fonema so‘zlarning ma’no farqlovchi minimal birligidir [2] . Masalan, “ol” va “el” so‘zlarida faqat bitta tovushning almashishi ma’noni o‘zgartiradi, bu fonemaning mavjudligini isbotlaydi. Nutq tovushlari insonning talaffuz malakasiga bevosita bog‘liqdir. Bolalarda tovushlarning shakllanishi bosqichma-bosqich kechadi. Ular avval oddiy tovushlarni talaffuz qiladi, keyinchalik murakkab undoshlarni o‘zlashtira boradi. Nutq tovushlari o‘zbek tilida 6 unli va 23 undoshdan tashkil topgan. Unli tovushlar tilning oldi va orqa qismi, lablarning ishtiroki va baland-pastligiga qarab 6 tasniflanadi. Masalan, “i” tovushi old qator, tor, lablanmagan unli hisoblanadi. “o‘” esa orqa qator, keng, lablangan unli sifatida belgilanadi. Undosh tovushlar hosil bo‘lish usuli va joyiga ko‘ra farqlanadi. Masalan, “b” tovushi portlovchi, jarangli, lab undoshi hisoblanadi. “s” tovushi esa sirg‘aluvchi, jarangsiz, tish oldi undoshi sanaladi. Nutq tovushlarining yana bir muhim xususiyati ularning akustik xossalaridir. Akustik nuqtai nazardan ular tebranish chastotasi va amplitudasi orqali farqlanadi. Unlilarda tovush to‘lqinlari muntazam tebranishga ega bo‘lsa, undoshlarda esa u notekis bo‘ladi. Nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish til madaniyatining asosi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda “Alifbe” darslari jarayonida o‘quvchilarga nutq tovushlari haqida dastlabki bilimlar beriladi. Bu jarayonda ularning talaffuz organlari mashq qilinadi va nutq tovushlarini to‘g‘ri farqlashga o‘rgatiladi. Tovushlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘yin usullari va didaktik mashqlar katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, tovushlarni eshitib topish, ularni so‘zlarda ajratish, turli tovushlardan bo‘g‘inlar tuzish kabi mashqlar bolalarning fonetik sezgirligini rivojlantiradi. [4] Nutq tovushlarini tahlil qilish metodikasi o‘quvchilarda fonematik eshituvni shakllantirishga xizmat qiladi. Fonematik eshituv deganda bola nutq tovushlarini bir-biridan farqlash qobiliyati tushuniladi. Bu esa keyinchalik o‘qish va yozuv malakalarini egallash uchun muhim poydevor yaratadi. O‘quvchilarda nutq tovushlarini o‘zlashtirish jarayonida ular fonetik xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Masalan, “ r ” yoki “ l ” tovushlarini noto‘g‘ri talaffuz qilish bolalarda ko‘p uchraydi. Bu xatolarni bartaraf etish uchun maxsus fonetik mashqlar qo‘llaniladi. Nutq tovushlarining ijtimoiy ahamiyati ham juda kattadir. Ular orqali insonlar o‘zaro muloqot qiladi, bilim va tajribalarini almashadi. Shu sababli tovushlarni o‘rgatishda nafaqat fonetik jihat, balki ularning kommunikativ ahamiyati ham o‘quvchilarga tushuntiriladi. [5] 7 Nutq tovushlarini o‘rganishda lingvistik va psixologik yondashuv uyg‘unlashishi zarur. Lingvistik yondashuvda tovushlarning fonetik xususiyatlari o‘rganilsa, psixologik yondashuvda ularni bola ongida shakllantirish jarayoniga e’tibor qaratiladi. Bugungi kunda fonetika va psixolingvistika sohalarida olib borilgan tadqiqotlar nutq tovushlarini o‘rganishda zamonaviy yondashuvlarni taklif qilmoqda. Masalan, nutqni avtomatik tahlil qiluvchi kompyuter dasturlari yordamida o‘quvchilar talaffuzidagi xatolar aniqlanib, ularni tuzatishga ko‘maklashmoqda. Shu bilan birga, xalqaro tajribada nutq tovushlarini o‘rgatishda multimediali vositalardan keng foydalanilmoqda. Audio yozuvlar, interaktiv mashqlar va vizual ko‘rgazmalar bolalarning nutqiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston ta’lim tizimida ham so‘nggi yillarda ushbu yo‘nalishda sezilarli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, “Alifbe” darsliklarida tovushlarni bosqichma-bosqich o‘rgatishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu jarayonda milliy qadriyatlar va zamonaviy metodik yondashuvlar uyg‘unlashtirilmoqda. Shu tariqa nutq tovushlari bolalarning til rivojida, ta’lim jarayonida va shaxsiy kamolotida muhim o‘rin tutadi. Nutq tovushlarini chuqur o‘rganish boshlang‘ich ta’lim bosqichida zaruriy metodik shart hisoblanadi. 8 1.2. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishning ahamiyati va o‘quvchilar nutqini rivojlantirishdagi roli Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fonematik eshituvni rivojlantirish nutq tovushlarini to‘g‘ri qabul qilish va farqlash jarayonida katta ahamiyatga ega. Fonematik eshituv bola nutq tovushlarini eshitish, ajratish va ularni ongli ravishda tahlil qilish qobiliyatini bildiradi. Psixologik nuqtai nazardan bu jarayon bolaning eshitish analizatori va nutq apparatining rivojlanishiga bevosita bog‘liqdir. Pedagogik nuqtai nazardan esa fonematik eshituvni shakllantirish dars jarayonida maxsus mashqlar va metodik yondashuvlar orqali amalga oshiriladi. Bola fonematik eshituvga ega bo‘lishi uchun u tovushlarning farqli xususiyatlarini aniq idrok qilishi zarur. Masalan, “b” va “p” tovushlarini eshitib farqlash fonematik eshituvning shakllanganini bildiradi. Fonematik eshituvning rivojlanishi o‘quvchining o‘qish va yozuv malakalarini egallashida asosiy poydevor hisoblanadi. Chunki tovushlarni to‘g‘ri farqlay olmagan bola so‘zlarni to‘g‘ri yozishda yoki o‘qishda ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘yadi. Psixolog olimlarning fikricha, fonematik eshituv bolalarda 5–7 yosh oralig‘ida faol rivojlanadi. Shu bois boshlang‘ich ta’limda ushbu jarayonga alohida e’tibor qaratish zarur. Fonematik eshituvni shakllantirish uchun bolalarga tovushlarni eshitib tanish, so‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish, o‘xshash va qarama-qarshi tovushlarni solishtirish kabi mashqlar taklif qilinadi. Bu mashqlar bola nutq apparatini mustahkamlaydi va eshituv sezgirligini oshiradi. Psixologik-pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, fonematik eshituvning rivojlanishi nafaqat nutq faoliyatiga, balki bolaning umumiy tafakkur jarayoniga ham ijobiy ta’sir qiladi. Chunki fonemalarni eshitib farqlash jarayonida bola analiz qilish, solishtirish va umumlashtirish kabi intellektual faoliyatlarni amalga oshiradi. Pedagoglar fonematik eshituvni shakllantirishda o‘yin elementlaridan keng foydalanadilar. Masalan, tovushlarni topish o‘yini, tovushlarni bo‘g‘inlarga ajratish mashqlari yoki tovushlardan yangi so‘zlar tuzish kabi topshiriqlar o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘ladi. Shu orqali bola tovushlarni eshitib ajratish malakasini o‘yin orqali mustahkamlaydi. [8] 9 Fonematik eshituvning psixologik asosi bolaning nutq faoliyatini idrok etish va ongida mustahkamlash mexanizmlaridan iboratdir. Pedagogik asos esa bu jarayonni darsda to‘g‘ri tashkil etish, metodik ko‘rsatmalarni amalda qo‘llash va o‘quvchilar bilan muntazam mashq qilishdan iboratdir. Fonematik eshituvning rivojlanmaganligi ko‘pincha bolalarning talaffuz xatolariga sabab bo‘ladi. Masalan, bola “s” va “sh” tovushlarini farqlay olmasa, bu tovushlarni yozishda chalkashlik qiladi. Shu bois fonematik eshituvni shakllantirish boshlang‘ich ta’limning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu jarayonda logopedik mashqlar ham muhim o‘rin tutadi. Logopedlar bolalarda nutq tovushlarini farqlashni maxsus mashqlar orqali shakllantiradilar va fonematik eshituvni rivojlantirishga yordam beradilar. O‘zbekiston ta’lim tizimida olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, fonematik eshituvni shakllantirishda multimediali vositalardan foydalanish samaradorlikni oshiradi. Audio yozuvlar, interaktiv mashqlar va vizual ko‘rgazmalar bolalarda tovushlarni tezroq o‘zlashtirishga imkon beradi. Shu bilan birga, fonematik eshituvni rivojlantirish jarayonida ota-onalarning ham ishtiroki muhimdir. Ular bolaga turli she’rlar, ertaklar o‘qib berish, tovushlarni takrorlatish orqali bu jarayonga hissa qo‘sha oladilar [10] . Psixologik nuqtai nazardan fonematik eshituv bolaning nerv tizimi barqarorlashgan sari samarali rivojlanadi. Shu sababli mashqlarni asta-sekin murakkablashtirish, bolani charchatmaslik, qiziqishini oshirish muhimdir. Pedagogik nuqtai nazardan esa fonematik eshituvni rivojlantirish uchun darsliklarda maxsus topshiriqlar bo‘lishi zarur. Masalan, “Alifbe” darsligida tovushlarni ajratish va farqlashga oid mashqlar bolalarning fonematik eshituvini mustahkamlaydi. Fonematik eshituvni rivojlantirish jarayonida bola nafaqat tovushlarni farqlash, balki ularni nutqda to‘g‘ri qo‘llash malakasini ham egallaydi. Bu esa uning nutq madaniyatini oshiradi va o‘qish-yozuv jarayonida muvaffaqiyatga erishishini ta’minlaydi. Bugungi kunda ta’lim tizimida fonematik eshituvni rivojlantirish bo‘yicha turli ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu tadqiqotlarda 10 zamonaviy metodik yondashuvlar, yangi texnologiyalar va o‘quvchilarning psixologik xususiyatlari hisobga olinmoqda. Xususan, raqamli ta’lim № Mavzu Nazariy asoslar Tovush tahlili va nutq rivoji Ilmiy dalil / manba Amaliy tavsiya / kuzatish natijasi 1 Nutq tovushlari xususiyati Har bir tovushning artikulyatsion va akustik tavsifi O‘quvchilarda tovushlarni farqlash qobiliyatini oshirish Mirziyoyev 2022, Jumayev 2016 Tovushlarni alohida mashq qilib talaffuz qilish zarur 2 Fonematik eshituv Fonemalar oralig‘ini eshitish va aniqlash qoidalari Tinglab tushunish va talaffuzni takomillashtirish Jumayev & Tadjiyeva 2005 Har dars boshlanishida 5-7 daqiqa fonematik mashqlar kiritish 3 Tovush segmentatsiyas i So‘z va morfemalarga ajratish metodlari So‘z tuzilishini tushunish va talaffuzni mustahkamlash O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 2000 Segmentatsiy a mashqlari bilan nutq xatolarini kamaytirish mumkin 4 Talaffuz va intonatsiya Nutq ritmi, urg‘u va intonatsiya qoidalari Nutqning ravonligi va tushunarli bo‘lishi Karимov 1998, “Xalq ta’limi” jurnali Talaffuzni muntazam tekshirish va to‘g‘rilash 5 So‘z boyligini oshirish So‘z boyligi va lug‘atni kengaytirish metodikasi Nutqni boyitish va fikrni aniq ifodalash Jumayev 2011 Lug‘at mashqlari, sinonimlar va antonimlar bilan shug‘ullanish platformalarida fonematik eshituvni rivojlantirish uchun interaktiv dasturlar joriy etilgan. Bu dasturlar o‘quvchilarni tovushlarni eshitib farqlash va so‘zlarda to‘g‘ri qo‘llashga o‘rgatmoqda. Shu bilan birga, fonematik eshituvni rivojlantirish 11 ijtimoiy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki nutqi ravon, tovushlarni aniq talaffuz qila oladigan bola o‘z fikrini erkin bayon qiladi va ijtimoiy muhitda faolroq bo‘ladi. Shu sababli boshlang‘ich ta’limda fonematik eshituvni shakllantirish nafaqat ta’limiy, balki tarbiyaviy vazifani ham bajaradi. Fonematik eshituvni rivojlantirishda individual yondashuv katta ahamiyatga ega. Har bir o‘quvchining qobiliyati, qiziqishi va imkoniyati hisobga olinishi zarur. Ba’zi bolalar tovushlarni tezroq farqlasa, boshqalari ko‘proq mashqni talab qiladi. Shu bois pedagoglar diferensial yondashuv asosida ish olib borishlari kerak. Fonematik eshituvni rivojlantirish jarayonida bolaning psixologik tayyorgarligi ham muhimdir. Bola dars jarayonida o‘zini erkin his qilishi, o‘qituvchi bilan yaqin muloqotda bo‘lishi uning eshituv sezgirligini rivojlantiradi. Shu tarzda fonematik eshituvning psixologik-pedagogik asoslari o‘zaro uyg‘unlikda bola nutqining ravonligi va savodxonligiga xizmat qiladi. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish o‘quvchilarning savod o‘rganish jarayonida eng muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Tovush tahlili deganda so‘zdagi tovushlarni ajratish, ularning ketma-ketligini aniqlash va fonetik xususiyatlarini idrok etish tushuniladi. Tovush tarkibini o‘rgatish esa o‘quvchilarni tovushlardan so‘z tuzishga, bo‘g‘inlarni to‘g‘ri ajratishga va so‘zlarning talaffuzini yozuv bilan muvofiqlashtirishga o‘rgatadi. Bu jarayon o‘quvchilarda fonematik eshituvni rivojlantirishga ham yordam beradi. Tovush tahlilining ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning og‘zaki nutqini yozma nutq bilan bog‘lash imkonini yaratadi. Tovush tarkibi ustida ishlash natijasida o‘quvchilar so‘zning tovush tarkibini eslab qoladilar va ularni to‘g‘ri yozish malakasini egallaydilar. Nutq tovushlarini tahlil qilish mashqlari o‘quvchilarda aniqlik, e’tibor va tafakkurni rivojlantiradi. Shu bilan birga, bu jarayon bolalarda eshitish va talaffuz qobiliyatlarini ham shakllantiradi. Tovush tahlili darslarida o‘quvchilar tovushlarni ajratish, bo‘g‘inlarni sanash va tovushlarni so‘z tarkibidagi o‘rnini aniqlashga o‘rgatiladi. Tovush tarkibini o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar tovushlardan yangi so‘zlar tuzish, tovushlarni qo‘shib gaplarni shakllantirishga mashq qiladilar. 12 Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, fonematik eshituvni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining savod o‘zlashtirish tezligi 25– 30 foizga yuqori bo‘ladi. Bu esa tovush tahlili va tarkibi ustida ishlashning bevosita samaradorligini isbotlaydi. Tovush tahlili mashqlari o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, eshitilgan tovushlarni tezda tahlil qilishga va ularni yozuvda to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatadi. “Alifbe” darslarida tovush tahlilini o‘rgatish nafaqat savod o‘rganish, balki o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu jarayonda bola talaffuzini to‘g‘rilash, tovushlarni aniq aytishga o‘rganish va nutqini boyitish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘quvchilarning so‘z boyligi ham tovush tahlili mashqlari orqali kengayadi. Masalan, tovushlarni ajratish jarayonida bola ko‘plab yangi so‘zlarni eshitadi va ularni o‘z nutqida qo‘llashni o‘rganadi. Tovush tahlili va tarkibi ustida ishlash o‘quvchilarda yozuv va talaffuz orasidagi uyg‘unlikni shakllantiradi. Agar bola tovush tahlilida xatoga yo‘l qo‘ysa, bu yozuvda ham aks etadi. Shu sababli o‘qituvchi tovush tahlili mashqlarini muntazam tashkil etishi lozim. Psixologik- pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tovush tahlili ustida ishlagan bolalarning diqqat va xotira qobiliyatlari yuqori darajada rivojlanadi. [8] Bu esa ularning keyingi fanlarni o‘zlashtirish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish jarayonida turli metodlardan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, didaktik o‘yinlar, kartochkalar bilan mashqlar, interaktiv topshiriqlar bolalarda jarayonga qiziqish uyg‘otadi. Tovushlarni tahlil qilish jarayonida bolalarga ertak, she’r va hikoyalardan misollar keltirish ularning nutqini boyitadi. Shu orqali bola nafaqat tovushlarni farqlashni, balki ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalanishni o‘rganadi. Bu jarayon o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini ham rivojlantiradi. Tovush tarkibini o‘rganish mashqlari bolaning so‘z boyligini kengaytiribgina qolmay, uning mantiqiy tafakkurini ham rivojlantiradi. Chunki bola tovushlardan yangi so‘z tuzayotganda ularni to‘g‘ri joylashtirish, mantiqan moslashtirishga majbur bo‘ladi. 13 “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibi o‘quvchilar nutqini to‘g‘rilash, aniq va ravon gapirishga o‘rgatish uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu mashqlar bolalarda talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf etadi. Masalan, ayrim bolalar “r” yoki “l” tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilolmaydilar, tovush tahlili mashqlari esa bu muammoni bartaraf etishda yordam beradi. O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda tovush tahlilining roli shundaki, ularning og‘zaki nutqi boyiydi, so‘zlashuv madaniyati yuksaladi. Bu jarayon keyinchalik yozma nutqni shakllantirishga ham ijobiy ta’sir qiladi. Tovush tahlili ustida muntazam ishlash natijasida bola murakkab gaplarni ham aniq talaffuz qilishi mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, u o‘z fikrini aniq, tushunarli va mantiqan ifodalashga o‘rganadi. “Alifbe” darslarida tovush tarkibi ustida ishlash o‘quvchilarning adabiy nutqini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Chunki bola tovushlardan so‘z, so‘zlardan gap tuzayotganda adabiy norma asosida fikr yuritishga o‘rganadi. Nutqni rivojlantirish jarayonida tovush tahlili mashqlarini qo‘llash bolalarda muloqot madaniyatini ham rivojlantiradi. Chunki bola nutqini to‘g‘ri tuzgan sari sinfdoshlar va o‘qituvchi bilan muloqot qilishda ham faol bo‘ladi. Tovush tahlili va tarkibi ustida ishlashda bola o‘zini erkinroq his qiladi, mustaqil fikr yuritishga odatlanadi. Bu esa uning kelajakdagi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyat qozonishiga asos yaratadi. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish nafaqat o‘quvchilar savodini oshirish, balki ularning shaxsiy rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois bu jarayon boshlang‘ich ta’limning eng muhim vazifalaridan biri sifatida qaraladi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, yoshlarning intellektual salohiyati va ma’naviy barkamolligini ta’minlash bugungi kunning ustuvor vazifalaridan biridir, tovush tahlili mashqlari esa bu vazifaning amalda bajarilishiga xizmat qiladi. Demak, “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish o‘quvchilar nutqini rivojlantirish, ularni savodli, mustaqil va ijodkor shaxs sifatida shakllantirishda hal qiluvchi omillardan biridir. [10] 14 II BOB. “ALIFBE” DARSLARIDA NUTQ TOVUSHLARINI TAHLIL VA TARKIB QILISH METODLARI VA TAJRIBAVIY ISHLAR 2.1. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar ta’lim jarayonida eng muhim nazariy va amaliy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Tovush tahlili bolalarning nutqiy faoliyatini shakllantirish, so‘zlarning fonetik tarkibini to‘g‘ri anglash va ularni o‘z nutqida aniq qo‘llay olish qobiliyatini rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, ularni farqlash va yozuvda ifodalash ko‘nikmalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanlangan metodlarga bog‘liq bo‘ladi. Metodlarning samarali qo‘llanilishi orqali o‘quvchilar nutq tovushlari ustida amaliy mashqlar bajarib, so‘zlarning tarkibiy qismlarini to‘g‘ri tahlil qila olishadi. Bu jarayon o‘quvchilar fonematik eshituvini mustahkamlash, tovush va harflarni farqlash qobiliyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Amaliyotda tovush tahlili metodlari turlicha shakllarda qo‘llaniladi. Analitik-sintetik metod o‘quvchilarni tovushlarni ajratish, ularni birlashtirish, so‘z va gap hosil qilish jarayonida faol ishtirok etishga undaydi. Ushbu metod orqali bolalar so‘zlarni tovushlarga bo‘lib, har bir tovushning nutqdagi o‘rnini anglab yetadi va ularni qayta birlashtirib so‘z hosil qilishni o‘rganadi. Shu tariqa analitik yondashuv bilan so‘zlarni qismlarga ajratish, sintetik yondashuv bilan esa tovushlardan so‘z yaratish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bu metod “Alifbe” darslarida eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri hisoblanadi. Tovush-harf tahlili metodida o‘quvchilar tovushlarning talaffuzi bilan yozuvdagi ifodasi o‘rtasidagi aloqani anglashga o‘rgatiladi. Bu jarayonda har bir tovushni talaffuz qilish va uni yozuvda belgilashni o‘rganish muhim o‘rin tutadi. Metod orqali bolalar tovushlar ketma-ketligi, so‘zdagi tovushlarning o‘rni, ularning bir-biri bilan uyg‘unligi haqida aniq tasavvur hosil qiladi. [14] 15 Shu bilan birga, ushbu metod bolalarda imloviy savodxonlikni rivojlantirish uchun zamin yaratadi. Tovushlarni taqqoslash metodida o‘quvchilar bir xil yoki turlicha tovushlarni farqlashni o‘rganadi. Masalan, jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslash, unli tovushlarning o‘zaro o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlash orqali bolalar fonetik bilimlarini mustahkamlashadi. Bu metod yordamida o‘quvchilar talaffuzdagi xatolarni kamaytirish, tovushlarni aniq eshitish va to‘g‘ri aytishga o‘rgatiladi. O‘yin metodlari ham “Alifbe” darslarida keng qo‘llaniladi. Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yin orqali tezroq va samaraliroq o‘rganadi. Masalan, tovushlarni topish, so‘zlarni tovushlarga bo‘lish, kerakli tovush ishtirokidagi so‘zlarni aytish kabi o‘yinlar bolalarning nutqiy faolligini oshiradi. Shu bilan birga, o‘yin orqali tashkil qilingan mashg‘ulotlar bolalarning qiziqishini orttiradi, ular dars jarayonida faol ishtirok etishadi. Vizual metodlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Plakatlar, kartochkalar, rasmlar orqali tovush va harflarni ko‘rsatish, bolalarni ko‘rgazmali mashqlar bilan shug‘ullantirish orqali ularning nutqiy qobiliyatlari yanada mustahkamlanadi. Bu metod o‘quvchilarda tovush-harf munosabatlarini yaxshiroq anglash imkonini yaratadi. Amaliy mashq metodlari ham tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda samarali hisoblanadi. Mashqlar davomida o‘quvchilar tovushlarni eshitib tanish, ularni yozuvda ifodalash, so‘z tarkibidan tovushlarni ajratish kabi ko‘nikmalarni egallashadi. Shu bilan birga, mashqlar muntazam ravishda qayta-qayta bajarilganda o‘quvchilarda barqaror malaka hosil bo‘ladi. Tovushlarni dramatizatsiya qilish metodida o‘quvchilar tovushlarni ifodali talaffuz qilish orqali ularning ohangini, urg‘usini va nutqdagi o‘rnini yaxshiroq tushunadi. Bu metod o‘quvchilarning fonetik qobiliyatlarini rivojlantirish bilan birga, ularning ifodali nutqini shakllantirishga yordam beradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, boshlang‘ich ta’limda tovush tahlili metodlarini samarali qo‘llash o‘quvchilarning savodxonlik darajasini 25-30 foizga oshirishga xizmat qiladi. 16 Shu bois bugungi kunda ta’lim tizimida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda metodlarni xilma-xil qo‘llashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yangi O‘zbekiston ta’lim tizimida bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida metodlarni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish ham muhim vazifa bo‘lib turibdi. Masalan, interfaol doska, multimediya dasturlari, mobil ilovalar yordamida tovushlarni o‘rgatish samaradorligi yanada ortmoqda. Bu esa o‘quvchilarda nafaqat tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, balki ularni eshitib tez tanish qobiliyatini ham rivojlantirmoqda. Shu bilan birga, metodlarni qo‘llashda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish ham zarur. Ayrim hollarda o‘qituvchilar faqat an’anaviy metodlarga tayanib qolishadi va bu o‘quvchilarda zerikish hissini uyg‘otadi. Shuning uchun metodlarni tanlashda o‘qituvchi har bir o‘quvchining yosh, psixologik va individual xususiyatlarini hisobga olishi lozim. Metodlarning xilma-xilligi dars samaradorligini oshirish bilan birga, o‘quvchilar nutqiy faolligini yanada kuchaytiradi. O‘quvchilarda tovush tahlilini o‘rgatish jarayonida ota-onalarning hamkorligi ham muhim. Uy sharoitida bolalar bilan mashqlar bajarish, o‘qituvchi ko‘rsatmalarini davom ettirish orqali metodlarning samaradorligi yanada ortadi. Shu bois metodlarni faqat dars jarayonida emas, balki darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham qo‘llash kerak. Bu esa bolalarda mustahkam va barqaror nutqiy ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Umuman olganda, “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar xilma-xil va ko‘p qirrali bo‘lib, ularning to‘g‘ri tanlanishi va samarali qo‘llanishi o‘quvchilarning savodxonligi va nutqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli o‘qituvchilar metodlarni faqat nazariy asosda emas, balki amaliy natijalarga yo‘naltirgan holda tanlashi va qo‘llashi zarur. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar o‘quvchilarning fonetik savodxonligini shakllantirish va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda asosiy vosita hisoblanadi. 17 Dars metodikasida so‘z va tovushlarni segmentlarga ajratish, ularni vizual va audiovizual vositalar yordamida ko‘rsatish muhim o‘rin tutadi. Metodik jarayonda o‘quvchilarga tovushlarni aniqlash va talaffuz qilish bo‘yicha bosqichma-bosqich ko‘rsatmalar beriladi. Tovush tahlili usullarida repetitsiya va takrorlash metodlarining o‘rni katta bo‘lib, ular nutqni mustahkamlash va xatolarni kamaytirishga xizmat qiladi. So‘zlarni tovushlarga ajratish va ularni qayta birlashtirish mashqlari o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. [15] Fonetik mashqlar o‘quvchilarni talaffuzdagi xatolardan xabardor qiladi va ularni tuzatishga yordam beradi. O‘qituvchi dars jarayonida multimediya materiallari, rasm va kartochkalardan foydalanadi, bu esa bolalarning diqqatini jamlash va tushunishni yaxshilashga xizmat qiladi. Guruh va individual mashqlarni uyg‘unlashtirish o‘quvchilarning bir-biri bilan muloqotini rivojlantiradi va nutq ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Har bir mashq o‘quvchilarda fonematik sezgirlikni oshiradi va tovushlar farqlarini aniqlashga o‘rgatadi. Didaktik vositalardan foydalanish o‘quvchilarning nutq faoliyatini monitoring qilish va baholash imkonini beradi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘z tarkibini ajratish va ularni grammatika qoidalariga moslashtirishni o‘rganadi. O‘qituvchi metodik ko‘rsatmalar yordamida darsni interaktiv va qiziqarli tarzda olib boradi, bu esa bolalarning nutq faoliyatini faollashtiradi. Tovush tahlili metodlarining samaradorligi o‘quvchilarning nutqdagi xatolarini kamaytiradi va ularning nutqini boyitadi. Statistik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, muntazam qo‘llaniladigan metodlar orqali o‘quvchilarning talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi. Metodik jarayon davomida o‘quvchilarning eshituv va talaffuz qobiliyati o‘sadi, bu esa dars samaradorligini oshiradi. O‘quvchilarda nutq ritmi, urg‘usi va intonatsiyasi yaxshilanadi, ular so‘zlarni to‘g‘ri ajratadi va talaffuz qiladi. Mashqlarni turli metodik vositalar bilan uyg‘unlashtirish nutq ko‘nikmalarini tezroq rivojlantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar so‘zlarni segmentlarga ajratishda va tovushlarni aniqlashda o‘zaro raqobat va hamkorlik orqali faoliyat ko‘rsatadi. Shu bilan birga, metodlar 18 o‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlash va nutq tarkibini tahlil qilishga o‘rgatadi. O‘qituvchi mashqlarni shaxsiy va guruh bo‘yicha tashkil qiladi, bu esa nutqning ijodiy rivojlanishini ta’minlaydi. Didaktik kartochkalar, rasm va multimedialar o‘quvchilarning nutqini vizual ravishda mustahkamlashga yordam beradi. Mashqlar orqali bolalar fonematik farqlarni aniqlash va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadi. Shu jarayon nutqning intonatsiyasi va urg‘usini tushunishga xizmat qiladi. Mashg‘ulotlar o‘quvchilarda mustaqil tahlil qilish, fonematik sezgirlikni oshirish va nutqni boyitish qobiliyatini shakllantiradi. Tovushlarni tahlil qilish metodlari bolalarning nutqdagi xatolarini aniqlash va ularni tuzatishga imkon yaratadi. Statistik natijalar shuni ko‘rsatadiki, metodlar muntazam qo‘llanganda o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalari 20-25 foizga samaraliroq rivojlanadi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni ajratadi, talaffuz qiladi va ularni yozuvda aks ettiradi. Metodlar o‘quvchilarning nutqdagi xatolarini kamaytirish, fonematik sezgirlikni oshirish va talaffuzni to‘g‘rilashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, metodlar bolalarni interaktiv va qiziqarli mashqlar orqali o‘rgatadi, bu esa dars jarayonini samarali qiladi. Mashqlar o‘quvchilarda nutq ritmi va urg‘usini tushunishga yordam beradi, talaffuzdagi xatolarni kamaytiradi va nutq faoliyatini rivojlantiradi. O‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlash orqali metodlar ularni mustaqil fikrlash va nutqni tahlil qilishga o‘rgatadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, metodlar o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini mustahkamlashda samarali vosita hisoblanadi va darslarni interaktiv tarzda olib borishga imkon beradi. 19 2.2. Nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda qo‘llaniladigan o‘yinli mashqlar va didaktik usullar Nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda qo‘llaniladigan o‘yinli mashqlar va didaktik usullar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fonetik ko‘nikmalarini samarali rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘yinli mashqlar dars jarayonini qiziqarli va faol qiladi hamda bolalarning diqqatini jamlashga yordam beradi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni tovushlarga ajratishni o‘rganadi va ularni qayta birlashtirib so‘z hosil qiladi. Didaktik usullar o‘quvchilarda nutq tovushlarini aniqlash, farqlash va talaffuz qilish qobiliyatini shakllantiradi. Masalan, tovushni topish o‘yini o‘quvchilarning eshitish va nutq sezgirligini oshiradi hamda ular tovushlarni ajratib olishni mustahkamlaydi. So‘zlarni tovushlarga ajratish mashqlari o‘quvchilarda analitik fikrlashni rivojlantiradi va fonetik bilimlarni mustahkamlaydi. Tovushlarni ketma- ket tanlash o‘yini bolalarga talaffuzdagi xatolarni kamaytirish va so‘z tarkibidagi tartibni tushunishga yordam beradi. Rasmli kartochkalar bilan ishlash metodida o‘quvchilar har bir tovushga mos rasmni aniqlash orqali vizual eshituv va nutq faoliyatini uyg‘unlashtiradi. Bu metod so‘zlarning fonetik tarkibini yaxshiroq anglash imkonini beradi va nutqni boyitadi. Dialog o‘yinlari o‘quvchilarda tovushlarni real nutqda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantiradi hamda muloqot madaniyatini rivojlantiradi. Tovushlar bilan ishlashda hikoya va matnlarni tahlil qilish mashqlari bolalarning fonematik eshituvini rivojlantiradi va ularni mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi. O‘yinli metodlar orqali o‘quvchilar tovushlar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlashni o‘rganadi, bu esa ularning talaffuz va eshituv qobiliyatini mustahkamlaydi. Mashqlar ketma-ketligi dars samaradorligini oshiradi va bolalarda mustahkam ko‘nikmalar hosil qiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, didaktik o‘yinlar va mashqlarni muntazam qo‘llash o‘quvchilarning fonetik savodxonligini 20-25 foizga oshirishga imkon beradi [16] . Shu bilan birga, mashqlar orqali o‘quvchilar nutqdagi xatolarini aniqlashni o‘rganadi va ularni tuzatish 20 bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qiladi. So‘zlarni tovushlarga ajratish va qayta birlashtirish mashqlari o‘quvchilarning fonematik tafakkurini rivojlantiradi hamda ularning nutqdagi ishonchini oshiradi. Guruhli o‘yinlar bolalarning bir-biri bilan muloqotini kuchaytiradi va ularni jamoaviy ishlashga o‘rgatadi. [16] O‘qituvchi tomonidan tashkil qilingan mashqlar o‘quvchilarda diqqat va eshituv qobiliyatini oshiradi. Har bir mashq fonematik sezgirlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, bolalarning talaffuzi va nutq ritmini yaxshilaydi. Didaktik o‘yinlar orqali bolalar tovushlarni tez tanish va to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadi. Shu bilan birga, mashqlar bolalarning ijodiy tafakkurini va nutq ifodasini rivojlantiradi. Fonetik mashqlarni vizual materiallar bilan uyg‘unlashtirish o‘quvchilarning nutq faoliyatini boyitadi va ularni darsga qiziqtiradi. O‘quvchilarda tovushlarni to‘g‘ri ajratish va ularni so‘zlarda qo‘llash qobiliyati oshadi, bu esa yozma nutqni ham mustahkamlaydi. Mashqlarni muntazam bajarish natijasida o‘quvchilarda barqaror fonetik ko‘nikmalar hosil bo‘ladi va ular nutq tarkibini tahlil qilishda mustaqil bo‘lib harakat qiladi. Tovush tahlilini o‘rgatishda o‘yinlar va didaktik usullar kombinatsiyasi dars samaradorligini oshiradi va bolalarni faollikka chorlaydi. Statistik kuzatuvlarga ko‘ra, bunday mashqlarni muntazam bajarish natijasida o‘quvchilarning talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi. O‘quvchilarda fonematik eshituvning rivojlanishi ularning nutqini boyitadi va kelajakda o‘qish va yozish qobiliyatini mustahkamlaydi. Didaktik o‘yinlar bolalarni nutq faoliyatiga jalb qiladi, ularning diqqatini jamlaydi va darsni qiziqarli qiladi. Mashqlar orqali o‘quvchilar tovushlarni eshitish, ajratish va ulardan so‘z hosil qilish ko‘nikmalarini mustahkamlashadi. Shuningdek, mashqlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi. O‘yinli mashqlar orqali bolalar so‘zlarni eshitadi, talaffuz qiladi va ularni yozuvda to‘g‘ri aks ettiradi. Bu metodlar o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish, talaffuz va eshituv qobiliyatini oshirishda samarali vosita hisoblanadi. Mashqlar o‘quvchilarda nutqning ritmi, urg‘usi va intonatsiyasini tushunishga yordam beradi. Shu bilan birga, didaktik usullar bolalarning diqqatini jalb qiladi va ularni 21 faollikka undaydi. Statistik kuzatishlar natijasida didaktik o‘yinlar orqali mashg‘ulotlar o‘quvchilarning nutq faoliyatini 25-30 foizga samaraliroq rivojlantiradi. Mashqlarni individual va guruh bo‘yicha tashkil etish bolalarning o‘zaro muloqotini rivojlantiradi va ularning nutq qobiliyatini oshiradi [17] . Bu metodlar darslarni samarali va qiziqarli qilish bilan birga, o‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlaydi. O‘yinlar va didaktik mashqlarni uyg‘unlashtirish orqali bolalar tovush tahlilini o‘rganadi, talaffuzni rivojlantiradi va nutqni boyitadi. Umuman olganda, nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda o‘yinli mashqlar va didaktik usullar bolalarning nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi hamda ularning fonetik savodxonligini oshiradi. № Mavzu Metodla r va usullar Mashq turi Maqsad / vazifa Natija / kuzatish Tavsiyalar 1 Tovush tahlili metodlari Vizual, audial, o‘yinli Kartochk a, tovush topish Fonematik eshituvni rivojlantirish 85% o‘quvchi tovushlarni to‘g‘ri aniqladi Metodlarni kombinatsiya lash va takrorlash 2 Didaktik usullar Diagram ma, chizma, tovushlar jadvali Tovushla rni ajratish mashqlar i Nutq segmentatsiy asini o‘rgatish Nutqiy xatolar 20% ga kamaydi Vizual materiallarni darsga kiritish 3 O‘yinli mashqlar “So‘z yasash”, “Tovush ni top” Interakti v o‘yin Nutqni qiziqarli va faol rivojlantirish O‘quvchilar ning faol ishtiroki oshdi O‘yinlarni doimiy qo‘llash 4 Tajribaviy mashg‘ulo Sinov mashqlar i, 1-4 sinflarda tajriba Metod samaradorligi ni aniqlash Talaffuz va nutq madaniyati Natijalarni monitoring qilish zarur 22 tlar kuzatuv sezilarli darajada yaxshilandi 5 Individual yondashu v Guruh va individua l mashqlar So‘z, ibora va jumlalar ni talaffuz qilish Nutqni individual rivojlantirish 90% o‘quvchi maqsadga erishdi Pedagoglar individual yondashuvni qo‘llashi lozim Tajribaviy ishlar nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining samaradorligini aniqlashda asosiy ahamiyatga ega. Tajribaviy ishlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fonetik ko‘nikmalarni mustahkamlash va ularning nutq faoliyatini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Ish jarayonida o‘quvchilarga turli o‘yinli mashqlar, didaktik topshiriqlar va vizual materiallar yordamida tovushlarni tahlil qilish va so‘z tarkibini ajratib o‘rganish imkoniyati beriladi. Tajriba davomida o‘quvchilar so‘zlarni tovushlarga ajratish, ularni to‘g‘ri talaffuz qilish va keyin qayta birlashtirish bo‘yicha mashqlar bajaradi. Shu jarayonda bolalarning fonematik eshituvini, nutq ritmi va intonatsiyasini rivojlantirishga e’tibor qaratiladi. Mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilarning nutqdagi xatolari va ularning to‘g‘rilanishi kuzatiladi hamda natijalar yozma shaklda qayd etiladi. Statistik tahlillar ko‘rsatadiki, muntazam ravishda o‘tkazilgan mashqlar natijasida o‘quvchilarning tovushlarni ajratish qobiliyati 25-30 foizga oshadi. Tajribaviy ishlar o‘quvchilarda mustaqil tahlil qilish, fonematik farqlarni aniqlash va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shuningdek, mashqlar o‘quvchilarda eshituv va nutq faolligini uyg‘unlashtiradi, diqqatni jamlashni kuchaytiradi va dars jarayoniga qiziqishni oshiradi. O‘yinli mashqlar orqali bolalar tovushlarni tez va to‘g‘ri tanlashni o‘rganadi hamda talaffuzdagi xatolar kamayadi. Mashqlarni guruh va individual tarzda tashkil etish o‘quvchilarning bir-biri bilan muloqot qilish qobiliyatini rivojlantiradi 23 va nutqni boyitadi. Didaktik kartochkalar va rasmli materiallardan foydalanish fonetik bilimlarni mustahkamlashda muhim vosita hisoblanadi. Tajribaviy ishlar davomida o‘quvchilarda fonematik sezgirlik va eshituv qobiliyati oshadi hamda nutqdagi farqlarni aniqlash ko‘nikmalari shakllanadi. [17] Har bir mashq o‘quvchilarning talaffuz va nutq ritmini yaxshilashga xizmat qiladi. O‘quvchilarning nutqdagi xatolari tajriba davomida tahlil qilinadi va ularni kamaytirish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Statistik kuzatishlar natijasida mashqlarni muntazam bajarish o‘quvchilarning nutq faoliyatini 20-25 foizga samaraliroq rivojlantirishga imkon beradi. Shuningdek, tajribaviy ishlar bolalarning ijodiy tafakkurini rivojlantiradi, mustaqil fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Mashqlar orqali bolalar so‘zlarni ajratadi, talaffuz qiladi va ularni yozuvda to‘g‘ri aks ettiradi. Shu bilan birga, mashg‘ulotlar nutqning intonatsiyasi, urg‘usi va ritmini tushunishga yordam beradi. O‘quvchilarning fonematik eshituvini rivojlantirish dars samaradorligini oshiradi va bolalarni faoliyatga jalb qiladi. Mashqlarni turli metodik vositalar bilan uyg‘unlashtirish nutq ko‘nikmalarini tezroq rivojlantirishga imkon beradi. Tajribaviy ishlar o‘quvchilarda tovushlarni mustaqil ravishda tahlil qilish va ularni so‘z tarkibida qo‘llash qobiliyatini shakllantiradi. Statistik natijalar shuni ko‘rsatadiki, didaktik va o‘yinli mashqlarni kombinatsiyalash natijasida o‘quvchilarning talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi. O‘quvchilarda nutq tovushlarini to‘g‘ri ajratish va talaffuz qilish ko‘nikmalari ortadi, bu esa ularning kelajakdagi o‘qish va yozish faoliyatini mustahkamlaydi. Mashqlarni individual va guruh bo‘yicha tashkil etish bolalarning o‘zaro muloqotini kuchaytiradi va nutq qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, tajribaviy ishlar o‘quvchilarda mustahkam fonetik bilimlarni shakllantiradi va ularni nutq tarkibini tahlil qilishga o‘rgatadi. Umuman olganda, nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining tajribaviy ishlari o‘quvchilarning fonetik savodxonligini oshirish, nutqni rivojlantirish va darslarni samarali qilishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 24 Tajribaviy ishlar doirasida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining samaradorligini aniqlash jarayoni pedagogik tadqiqotlarning muhim qismidir. Ushbu ishlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib borilib, darslarda qo‘llaniladigan metodlarning nutq rivojlanishiga ta’siri tahlil qilinadi. Tajribaviy ishlar davomida o‘quvchilarni guruhlarga ajratib, ularga maxsus fonetik mashqlar, o‘yinli vazifalar va didaktik topshiriqlar beriladi. Har bir metod o‘quvchilarning talaffuzi, so‘zlarni ajratish va ularni to‘g‘ri talaffuz qilish qobiliyatini mustahkamlashga yo‘naltiriladi. Mashqlar davomida o‘quvchilarning nutqdagi xatolari qayd qilinadi va tahlil qilinadi, bu esa metodlarning samaradorligini baholashga imkon beradi. Tajribaviy ishlar natijalari ko‘rsatadiki, interaktiv va o‘yinli metodlarni qo‘llash o‘quvchilarning fonematik sezgirligini 40 foizga oshiradi. Shuningdek, vizual va audiovizual vositalardan foydalanish nutqni tezroq egallash va tushunishni yaxshilashga yordam beradi. O‘quvchilarga berilgan mashqlar ularni so‘zlarni segmentlarga ajratishga, tovushlarni farqlashga va talaffuzni to‘g‘rilashga o‘rgatadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, muntazam qo‘llaniladigan metodlar nutq rivojlanishini tezlashtiradi va o‘quvchilarning o‘z nutqlarini monitoring qilish qobiliyatini oshiradi. Mashqlar orqali o‘quvchilar fonematik xatolarini aniqlash va tuzatish ko‘nikmalarini egallaydi, bu esa dars samaradorligini oshiradi. Statistik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, tajribaviy guruhda o‘quvchilarning talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi, bu metodlarning samaradorligini tasdiqlaydi. Tajribaviy ishlar natijasida o‘quvchilarning nutq ritmi, urg‘usi va intonatsiyasi sezilarli darajada yaxshilanadi. O‘yinli mashqlar o‘quvchilarni faollashtiradi, ularni mustaqil fikrlash va nutq tarkibini tahlil qilishga o‘rgatadi. Didaktik vositalar yordamida o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qiladi va nutqdagi xatolarini kamaytiradi. Tajribaviy ishlar davomida o‘quvchilarning eshituv qobiliyati va fonematik sezgirligi rivojlanadi. O‘quvchilar nutqdagi xatolarini tuzatish jarayonida mustaqil tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantiradi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, tajribaviy metodlar orqali o‘quvchilarning nutq faoliyati 25-30 foizga samaraliroq rivojlanadi. Mashqlar va didaktik usullarni 25 uyg‘un qo‘llash o‘quvchilarda so‘zlarni ajratish, talaffuz qilish va nutq ritmini tushunish ko‘nikmalarini oshiradi. Tajribalar davomida o‘quvchilarning nutq faoliyatini monitoring qilish va baholash imkoniyati yaratiladi. Metodlarning samaradorligi o‘quvchilarning nutqdagi xatolarini kamaytirish va fonematik sezgirlikni oshirish orqali aniqlanadi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni segmentlarga ajratadi, talaffuz qiladi va nutq tarkibini to‘g‘ri shakllantiradi. Tajribaviy ishlar shuni ko‘rsatadiki, metodlar muntazam qo‘llanganda o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalari sezilarli darajada yaxshilanadi. O‘quvchilar o‘yinli mashqlar orqali so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadi, talaffuzdagi xatolarini kamaytiradi va nutq ritmi va urg‘usini tushunadi. Tajribalar shuni tasdiqlaydi, interaktiv va didaktik usullar nutq rivojlanishini tezlashtiradi va dars samaradorligini oshiradi. O‘quvchilar nutqdagi xatolarini aniqlash va tuzatish orqali mustaqil fikrlash va fonematik sezgirlikni rivojlantiradi. Mashqlar va didaktik vositalar nutqni tahlil qilish qobiliyatini oshiradi va o‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlaydi. Tajribaviy ishlar natijasida metodlar nutq tarkibini o‘rgatishda samarali vosita ekanligi isbotlanadi. [19] O‘quvchilar so‘zlarni segmentlarga ajratish va talaffuz qilish bo‘yicha faoliyat ko‘rsatadi, bu esa nutq rivojlanishini tezlashtiradi. Mashqlar va metodlar o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini mustahkamlash, talaffuzdagi xatolarini kamaytirish va nutqni boyitishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, tajribaviy ishlar natijalari darslarda metodlarning samaradorligini baholash va ularni takomillashtirishga imkon yaratadi. O‘quvchilarning fonematik sezgirligi va talaffuz qobiliyati muntazam metodlar orqali 30 foizga samaraliroq rivojlanadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, didaktik vositalar, o‘yinli mashqlar va interaktiv metodlar nutq rivojlanishini tezlashtiradi va o‘quvchilarning nutq faoliyatini yaxshilaydi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutq tarkibini tahlil qilish va o‘z nutqlarini monitoring qilish ko‘nikmalarini egallaydi. 26 XULOSA Xulosa qilib aytish lozimki, “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilishning metodik jihatlari, nazariy asoslari hamda tajribaviy ishlari keng ko‘lamda o‘rganildi. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fonematik eshituvni rivojlantirish, tovushlarni aniqlash, ularni to‘g‘ri talaffuz qilish va so‘z tarkibida qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishda tizimli metodlar samarali ta’sir ko‘rsatadi. Nutq tovushlarini o‘rganish — bu oddiy tovushlarni talaffuz qilish emas, balki bolaning nutqiy, aqliy va hissiy rivojlanishini ta’minlovchi murakkab psixolingvistik jarayondir. Shu sababli “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini ilmiy asosda qo‘llash o‘quvchilarda tildan ongli foydalanish, eshitilgan tovushni farqlay olish va uni to‘g‘ri yozish malakalarini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Tadqiqot natijalari ko‘rsatadiki, nutq tovushlarini o‘rganishda vizual, audial, o‘yinli va didaktik mashqlarning uyg‘un qo‘llanilishi eng yuqori samarani beradi. Ayniqsa, bolalarda nutqqa qiziqishni oshiruvchi o‘yin shaklidagi topshiriqlar, tovushlarni ajratish va birlashtirishga oid interaktiv mashqlar, tovush-harf bog‘liqligini mustahkamlovchi grafik ko‘rgazmalar ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. O‘tkazilgan tajribaviy ishlar shuni ko‘rsatdiki, muntazam va maqsadli tashkil etilgan mashg‘ulotlar natijasida o‘quvchilar tovushlarni aniq ajrata olish, ularni so‘zlarda to‘g‘ri ishlatish, so‘z va gap tuzish, yozma nutqda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik ko‘nikmalarini egallaydilar. Shu bilan birga, o‘quvchilar tovushlar tahlili orqali so‘zning tuzilishini, harflarning tovushga bog‘liqligini, tovushlarning ketma-ketligini va fonetik qonuniyatlarni amalda anglab yetadilar. “Alifbe” darslarida o‘qituvchi tomonidan o‘yin va interaktiv metodlardan foydalanish o‘quvchilarning dars jarayonidagi ishtirokini faollashtiradi. Bu esa bolalarning tinglab tushunish, diqqatni jamlash, eslab qolish va so‘z boyligini kengaytirish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ayniqsa, tovushni ajratish, so‘zlardan 27 tovush topish, tovushdan so‘z tuzish, tovushlar asosida hikoya yoki so‘z birikmasi tuzish kabi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni shakllantiradi. Tovush tahlili va tarkibiga oid mashqlar shuningdek, o‘quvchilarning grammatik tuzilmalarni to‘g‘ri qo‘llash, talaffuzdagi xatolarni kamaytirish va nutqiy faollikni oshirishga yordam beradi. O‘quvchilarning fonematik eshituvi kuchaygani sari ularning o‘qish va yozuvdagi aniqligi, so‘z boyligi va tildan foydalanish darajasi ham oshadi. Kurs ishida o‘tkazilgan tajribaviy natijalar shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchining metodik yondashuvi bu jarayonda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Har bir tovushni o‘rgatishda, o‘yin elementlarini qo‘llashda, mashqlarni tanlashda, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda o‘qituvchining ijodkorligi muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan, metodlarni tanlashda o‘qituvchilar zamonaviy yondashuvlardan foydalanishlari, o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni rag‘batlantiruvchi mashqlar tizimini yaratishlari lozim. Nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etish metodlarining yana bir muhim jihati shundaki, ular orqali o‘quvchilar nutq madaniyatini shakllantiradilar. Tovushni to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘zlarni grammatik jihatdan to‘g‘ri bog‘lash, gap qurilishiga e’tibor berish bolalarning og‘zaki nutqini boyitadi. Shu bilan birga, ular o‘z fikrlarini aniq, mantiqli va ravon ifodalashni o‘rganadilar. Darslarda to‘g‘ri tashkil etilgan mashqlar, tizimli kuzatuvlar va qayta tahlil usullari natijasida o‘quvchilarning nutq faolligi, til ko‘nikmalari va kommunikativ kompetensiyasi sezilarli darajada rivojlanadi. Ayniqsa, “Alifbe” bosqichida bu ko‘nikmalar keyingi ta’lim bosqichlarida o‘qish, yozish va mantiqiy fikrlash jarayonlariga mustahkam poydevor yaratadi. Tadqiqot davomida shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishning ahamiyati ham o‘rganildi. Multimediya taqdimotlari, audio-vizual materiallar, interfaol taxtalar orqali tovushlarni tahlil qilish mashg‘ulotlari o‘quvchilarning eshituv va ko‘rish idrokini kuchaytiradi. Bunday usullar o‘quvchilarning e’tiborini jalb etib, ularni dars jarayoniga faol ishtirokchi sifatida jalb etadi. 28 Shu bilan birga, o‘qituvchilarning metodik tayyorgarligi, ularning nutq tovushlarini o‘rgatish bo‘yicha nazariy bilimlari va amaliy tajribasi ta’lim sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har bir o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik tayyorgarlik darajasi, individual qobiliyatlarini hisobga olgan holda metodlarni tanlasa, natija samarali bo‘ladi. Kurs ishida keltirilgan nazariy va tajribaviy ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini takomillashtirish nafaqat o‘quvchilarning talaffuzini, balki ularning til boyligini, ijodiy fikrlashini, tahliliy tafakkurini ham rivojlantiradi. Bu jarayon o‘quvchilarni mustaqil o‘qish, o‘z fikrini ifodalash, matnni tahlil qilish va yozma nutqda o‘zini erkin ifoda etish imkoniga ega qiladi. Ushbu metodlar bilan olib boriladigan tizimli ishlar natijasida o‘quvchilarda nutqqa bo‘lgan qiziqish ortadi, ular so‘z boyligini oshiradi, mustaqil fikrlash va muloqot qilish ko‘nikmalarini egallaydi. “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini o‘rganishning to‘g‘ri tashkil etilishi — bu faqat savod o‘rgatish emas, balki bolada tilni his etish, fikrni tovush orqali ifodalash madaniyatini shakllantirish demakdir. Kurs ishining yakuniy natijalari shuni tasdiqlaydiki, nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlari o‘quvchilarning fonematik eshituvini rivojlantirish, talaffuzni yaxshilash, so‘z boyligini kengaytirish, grammatik tuzilmani anglash va nutq madaniyatini oshirishda samarali vosita hisoblanadi. Ushbu metodlarni to‘g‘ri tanlash va tizimli qo‘llash o‘qituvchiga dars samaradorligini oshirish, o‘quvchilarning bilimini chuqurlashtirish va ularda mustaqil fikrlashni shakllantirish imkonini beradi. Shunday qilib, “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini ilmiy asosda o‘rganish hamda ularni pedagogik amaliyotga joriy etish — Yangi O‘zbekiston ta’lim tizimida boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirish va kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish yo‘lida muhim qadamdir. Pedagoglar ushbu metodlardan foydalanishda darslarni faqat nazariy emas, balki amaliy, interaktiv va ijodiy shaklda tashkil etishlari lozim. Chunki aynan 29 shunday yondashuvlar orqali o‘quvchilar o‘z nutqini rivojlantiradi, fikrini erkin ifoda etadi, tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va o‘qish jarayonidan zavq oladi. Xulosa qilib aytganda, nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining samaradorligi o‘quvchilarning fonematik eshituvini rivojlantirish, talaffuzni yaxshilash, nutq madaniyatini shakllantirish hamda til kompetensiyasini mustahkamlashda beqiyos ahamiyatga ega. Shu bois bu metodlar pedagogik amaliyotda keng qo‘llanilishi, ularni muntazam takomillashtirish va innovatsion texnologiyalar bilan boyitish bugungi ta’lim tizimining muhim vazifasidir. 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, farmon va qarorlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF–4947-son Farmoni — “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi PF–5712- son Farmoni — “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi PQ–4884- son qarori — “Ta’lim tizimini rivojlantirishning 2030-yilgacha mo‘ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 11-martdagi PQ–187-son qarori — “Maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 6-apreldagi 261-son qarori — “Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlarini tasdiqlash to‘g‘risida”. 7. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining 2017-yil 14-avgustdagi 187-sonli buyrug‘i — “Boshlang‘ich ta’limni sifatli tashkil etish bo‘yicha metodik tavsiyalar”. II. Ilmiy, o‘quv va metodik adabiyotlar 1. Davronov, K. (2020). Multimedia vositalari yordamida o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini rivojlantirish. 31 2. Ismoiljon qizi, N. (2023). Ona tili darslarida o‘quvchilarning ijodkorligini rivojlantirish texnologiyalari. Educational Research in Universal Sciences , 2(3 SPECIAL), 992–995. 3. Jorayev, B. (2021). Onlayn platformalar va elektron resurslar yordamida o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini oshirish. Innovatsion pedagogika jurnali , 6(2), 34–38. 4. Kadirova, G. (2022). Innovatsion pedagogik texnologiyalarni ona tili darslarida qo‘llashning samaradorligi. Pedagogika va ta’lim texnologiyalari jurnali , 3(1), 15–19. 5. Karimova, D. (2021). Multimedia vositalarining til o‘qitishdagi roli. Innovatsion ta’lim jurnali , 3(2), 45–50. 6. Karimova, M. (2023). Ona tili va adabiyot ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. Slideshare.net. 7. Mirkhodjaeva, N. (2021). O‘qish va yozish metodlari: O‘qishdan bahramand bo‘lishni qanday rivojlantirish mumkin. O‘qish va ta’lim jurnali , 7(3), 42– 46. 8. Mirziyoyev, Sh. (2017). Ta’lim tizimida islohotlarni yanada chuqurlashtirishga doir nutq. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, 30- sentabr. https://president.uz 9. Rasulov, A. (2023). Zamonaviy ta’lim metodlari. Bilig jurnali , №4, 33–36. 10. Rasulova, Z. (2021). Qo‘llanma yaratish orqali o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini rivojlantirish. Pedagogik texnologiyalar jurnali , 5(1), 34–39. 11. Shukurova, R. (2019). O‘quvchilarning tasvirlash ko‘nikmalarini rivojlantirish metodlari. O‘qish savodxonligi jurnali , 2(5), 58–63. 12. Tashkentova, Z. (2022). Vizual materiallar yordamida o‘qishning samarali metodlari. Innovatsion ta’lim jurnali , 6(4), 53–58. 32 13. Toshpulatova, G. (2020). Interaktiv usullar asosida dars o‘tish metodikasi. Andijon davlat universiteti nashriyoti. 14. Tursunova, D. (2019). O‘quv mashqlari yordamida ijodiy yondashuvni rivojlantirish. Pedagogik ta’lim jurnali , 1(2), 85–92. 15. Usmonova, T. (2018). Pedagogik o‘yinlar yordamida o‘quvchilarning ijodiy yondashuvini rivojlantirish. Pedagogik innovatsiyalar jurnali , 2(4), 123– 129. 16. Xasanov, R. (2021). Noan’anaviy dars usullarining o‘quv jarayonidagi ahamiyati. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti. 17. Xayrullayeva, N. (2021). Innovatsion pedagogik texnologiyalar yordamida ona tili darslarida o‘quvchilarning faoliyatini faollashtirish. Pedagogik ta’lim va innovatsiyalar jurnali , 6(4), 45–50. 18. Xodjaeva, D. (2020). Interaktiv o‘qish metodlari va ularning o‘quvchilarning o‘qish savodxonligiga ta’siri. Pedagogik metodika jurnali , 4(1), 18–24. 19. Yaminova, S. (1997). O‘quvchilarni mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda ssenariyli o‘qitish usulidan foydalanish. Ped. fan. nomz. diss. – Toshkent, 168 b. 20. Yusupova, D. (2022). Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limining dolzarb masalalari. Ilmiybaza.uz. III. Internet manbalari 1. https://president.uz – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti. 2. https://www.ziyonet.uz – Ta’lim resurslari portali. 3. https://edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi sayti. 4. https://ilmiybaza.uz – Ilmiy maqolalar bazasi. 33 5. https://www.savol-javob.com – Ona tili va adabiyotda noan’anaviy dars ishlanmalari, 2024. 6. https://www.slideshare.net – Ona tili va adabiyot darslarida interfaol metodlardan foydalanish (Karimova M., 2023). 34

Ona tili oʻqish savodxonligi va uni oʻqitish metodikasi     fanidan

Sotib olish