Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024
15 SotishAlifbe darslarida nutq tovushlarni tahlil va tarkib qilish metodlarining qoʻllanilishi
![KIRISH
“Yoshlarimiz bilimli, ma’naviy barkamol va intellektual salohiyatli bo‘lib
voyaga yetishi, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlari bilan raqobat qila olishi uchun
barcha sharoitlarni yaratish davlatimiz va jamiyatimizning eng muhim vazifasidir”
Sh.M. Mirziyoyev
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF–5712-son
Farmonida ta’lim jarayonini modernizatsiya qilish, zamonaviy pedagogik va
axborot texnologiyalarini keng joriy etish, o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash,
savodxonlik va nutq madaniyatini shakllantirish ustuvor vazifa sifatida belgilab
berilgan. Mazkur hujjatda boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish, ayniqsa,
o‘quvchilarning o‘qish va yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish masalalariga alohida
e’tibor qaratilgan. Bugungi kunda ta’lim tizimida “Alifbe” darslarining o‘rni
beqiyos bo‘lib, ular orqali o‘quvchilar nafaqat savodxonlikka erishadilar, balki
nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘z tuzish va tahlil qilish malakasiga ega
bo‘ladilar. Shu bois ushbu jarayonda qo‘llaniladigan metodlarning ilmiy
asoslanganligi va amaliy samaradorligi katta ahamiyat kasb etadi. [1]
Mavzuning dolzarbligi shundaki, boshlang‘ich ta’lim bosqichi
o‘quvchilarning keyingi ta’lim bosqichlaridagi bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, “Alifbe” darslarida
nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini to‘g‘ri qo‘llash o‘quvchilarning
savodxonligi, so‘z boyligi va tafakkur qobiliyatini rivojlantirishda hal qiluvchi
omil bo‘lib hisoblanadi. Ushbu metodlar orqali o‘quvchilarda fonematik eshituv,
tovushlarni ajratish, ularni so‘z tarkibida qo‘llash, tovush va harflar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tushunish ko‘nikmalari shakllanadi. Shuningdek, ularning nutq
madaniyati, to‘g‘ri talaffuz va yozuv malakalari rivojlanadi.
3](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_3.png?v=1)
![“ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ” da ta ’ kidlanganidek , ta ’ lim jarayonida
ilg ‘ or pedagogik texnologiyalarni qo ‘ llash , o ‘ quvchilarning mustaqil fikrlashini
rag ‘ batlantirish va bilimlarni chuqur o ‘ zlashtirishni ta ’ minlash zamonaviy
ta ’ limning eng asosiy maqsadlaridan biridir . Shu ma ’ noda , “ Alifbe ” darslarida nutq
tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarini ilmiy asosda tashkil etish va ularni
samarali qo ‘ llash bugungi kunda dolzarb masala bo ‘ lib qolmoqda . Zero , savod
o ‘ rgatish jarayonidagi aniqlik va izchillik kelajakdagi barcha fanlarni
muvaffaqiyatli o ‘ zlashtirishning kafolati hisoblanadi . [2]
Kurs ishining maqsadi : “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib
qilish metodlarining nazariy asoslarini ochib berish, ularning o‘quv jarayonidagi
amaliy qo‘llanilish imkoniyatlarini o‘rganish hamda bu metodlarning
o‘quvchilarning savodxonligi va nutq rivojiga ta’sirini tahlil qilishdan iboratdir.
Boshlang‘ich ta’limda, xususan, “Alifbe” darslari o‘quvchilarning til va nutq
madaniyatini shakllantirishda poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois, ushbu kurs
ishining maqsadi o‘quvchilarda tovushlarni farqlash, ularni so‘z tarkibida aniqlash,
tovush-harf munosabatlarini tushunish hamda so‘zlardan mustaqil gaplar tuzish
ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi metodik yondashuvlarni chuqur tahlil qilishdir.
Kurs ishining vazifalari :
1. Nutq tovushlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ilmiy-nazariy
ma’lumot berish.
2. Boshlang ‘ ich sinf o ‘ quvchilarida fonematik eshituvni rivojlantirishning
psixologik - pedagogik asoslarini yoritish .
3. “Alifbe” darslarida nutq tovushlarini tahlil va tarkib qilish metodlarining
ahamiyatini ko‘rsatish.
4. Nutq tovushlarini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar va didaktik usullarni
tahlil qilish.
5. Tajribaviy ishlar asosida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish samaradorligini
aniqlash va natijalarni umumlashtirish.
4](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_4.png?v=1)
![I BOB. “ALIFBE” DARSLARIDA NUTQ TOVUSHLARINI TAHLIL
VA TARKIB QILISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Nutq tovushlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari
Nutq tovushlari inson til tizimining eng muhim unsurlaridan biri
hisoblanadi. Ular so‘zlarning fonetik tuzilishini tashkil qiladi va ma’no farqlashda
asosiy vosita vazifasini bajaradi. Har bir nutq tovushi artikulyatsiya jarayonida
talaffuz organlarining ma’lum bir holatga kelishi natijasida hosil bo‘ladi. Nutq
tovushlari o‘zining fiziologik, akustik va fonologik xususiyatlari bilan boshqa
tovushlardan farq qiladi. Nutq tovushlarini o‘rganish fonetikaning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi.
Nutq tovushlari tilshunoslikda ikki katta guruhga bo‘linadi: unli va undosh
tovushlar. Unli tovushlar talaffuzida havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘idan to‘siqsiz
o‘tadi. Undosh tovushlarda esa havo oqimi ma’lum bir to‘siqqa duch keladi. Unli
tovushlar nutq ohangini va bo‘g‘in hosil qilishni ta’minlaydi. Undosh tovushlar esa
asosan bo‘g‘in atrofida joylashib, so‘zning fonetik shaklini to‘ldiradi. Nutq
tovushlari artikulyatsiya organlari faoliyati orqali shakllanadi. Artikulyatsiya
organlariga lab, til, tanglay, tovush paychalari, halqum va burun bo‘shlig‘i kiradi.
Har bir tovushni talaffuz qilishda bu organlar muayyan harakat qiladi va ma’lum
akustik natijani yuzaga keltiradi. Nutq tovushlari tabiatan modulyatsiyalangan
havo oqimidan tashkil topadi.
Ularning fizik jihatlari tebranish chastotasi, intensivlik va spektral tarkib
bilan belgilanadi. Fonologiyada nutq tovushlari fonema sifatida o‘rganiladi.
Fonema so‘zlarning ma’no farqlovchi minimal birligidir [2]
. Masalan, “ol” va “el”
so‘zlarida faqat bitta tovushning almashishi ma’noni o‘zgartiradi, bu fonemaning
mavjudligini isbotlaydi.
Nutq tovushlari insonning talaffuz malakasiga bevosita bog‘liqdir.
Bolalarda tovushlarning shakllanishi bosqichma-bosqich kechadi. Ular avval oddiy
tovushlarni talaffuz qiladi, keyinchalik murakkab undoshlarni o‘zlashtira boradi.
Nutq tovushlari o‘zbek tilida 6 unli va 23 undoshdan tashkil topgan. Unli tovushlar
tilning oldi va orqa qismi, lablarning ishtiroki va baland-pastligiga qarab
6](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_6.png?v=1)
![tasniflanadi. Masalan, “i” tovushi old qator, tor, lablanmagan unli hisoblanadi. “o‘”
esa orqa qator, keng, lablangan unli sifatida belgilanadi. Undosh tovushlar hosil
bo‘lish usuli va joyiga ko‘ra farqlanadi. Masalan, “b” tovushi portlovchi, jarangli,
lab undoshi hisoblanadi. “s” tovushi esa sirg‘aluvchi, jarangsiz, tish oldi undoshi
sanaladi.
Nutq tovushlarining yana bir muhim xususiyati ularning akustik
xossalaridir. Akustik nuqtai nazardan ular tebranish chastotasi va amplitudasi
orqali farqlanadi. Unlilarda tovush to‘lqinlari muntazam tebranishga ega bo‘lsa,
undoshlarda esa u notekis bo‘ladi.
Nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish til madaniyatining asosi
hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda “Alifbe” darslari jarayonida o‘quvchilarga
nutq tovushlari haqida dastlabki bilimlar beriladi. Bu jarayonda ularning talaffuz
organlari mashq qilinadi va nutq tovushlarini to‘g‘ri farqlashga o‘rgatiladi.
Tovushlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘yin usullari va didaktik mashqlar katta
ahamiyat kasb etadi. Masalan, tovushlarni eshitib topish, ularni so‘zlarda ajratish,
turli tovushlardan bo‘g‘inlar tuzish kabi mashqlar bolalarning fonetik sezgirligini
rivojlantiradi. [4]
Nutq tovushlarini tahlil qilish metodikasi o‘quvchilarda fonematik
eshituvni shakllantirishga xizmat qiladi. Fonematik eshituv deganda bola nutq
tovushlarini bir-biridan farqlash qobiliyati tushuniladi. Bu esa keyinchalik o‘qish
va yozuv malakalarini egallash uchun muhim poydevor yaratadi.
O‘quvchilarda nutq tovushlarini o‘zlashtirish jarayonida ular fonetik
xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Masalan, “ r ” yoki “ l ” tovushlarini noto‘g‘ri
talaffuz qilish bolalarda ko‘p uchraydi. Bu xatolarni bartaraf etish uchun maxsus
fonetik mashqlar qo‘llaniladi. Nutq tovushlarining ijtimoiy ahamiyati ham juda
kattadir. Ular orqali insonlar o‘zaro muloqot qiladi, bilim va tajribalarini
almashadi. Shu sababli tovushlarni o‘rgatishda nafaqat fonetik jihat, balki ularning
kommunikativ ahamiyati ham o‘quvchilarga tushuntiriladi. [5]
7](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_7.png?v=1)
![1.2. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishning ahamiyati va
o‘quvchilar nutqini rivojlantirishdagi roli
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fonematik eshituvni rivojlantirish nutq
tovushlarini to‘g‘ri qabul qilish va farqlash jarayonida katta ahamiyatga ega.
Fonematik eshituv bola nutq tovushlarini eshitish, ajratish va ularni ongli ravishda
tahlil qilish qobiliyatini bildiradi. Psixologik nuqtai nazardan bu jarayon bolaning
eshitish analizatori va nutq apparatining rivojlanishiga bevosita bog‘liqdir.
Pedagogik nuqtai nazardan esa fonematik eshituvni shakllantirish dars jarayonida
maxsus mashqlar va metodik yondashuvlar orqali amalga oshiriladi.
Bola fonematik eshituvga ega bo‘lishi uchun u tovushlarning farqli
xususiyatlarini aniq idrok qilishi zarur. Masalan, “b” va “p” tovushlarini eshitib
farqlash fonematik eshituvning shakllanganini bildiradi. Fonematik eshituvning
rivojlanishi o‘quvchining o‘qish va yozuv malakalarini egallashida asosiy
poydevor hisoblanadi. Chunki tovushlarni to‘g‘ri farqlay olmagan bola so‘zlarni
to‘g‘ri yozishda yoki o‘qishda ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘yadi.
Psixolog olimlarning fikricha, fonematik eshituv bolalarda 5–7 yosh
oralig‘ida faol rivojlanadi. Shu bois boshlang‘ich ta’limda ushbu jarayonga alohida
e’tibor qaratish zarur. Fonematik eshituvni shakllantirish uchun bolalarga
tovushlarni eshitib tanish, so‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish, o‘xshash va
qarama-qarshi tovushlarni solishtirish kabi mashqlar taklif qilinadi. Bu mashqlar
bola nutq apparatini mustahkamlaydi va eshituv sezgirligini oshiradi.
Psixologik-pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, fonematik eshituvning
rivojlanishi nafaqat nutq faoliyatiga, balki bolaning umumiy tafakkur jarayoniga
ham ijobiy ta’sir qiladi. Chunki fonemalarni eshitib farqlash jarayonida bola analiz
qilish, solishtirish va umumlashtirish kabi intellektual faoliyatlarni amalga
oshiradi. Pedagoglar fonematik eshituvni shakllantirishda o‘yin elementlaridan
keng foydalanadilar. Masalan, tovushlarni topish o‘yini, tovushlarni bo‘g‘inlarga
ajratish mashqlari yoki tovushlardan yangi so‘zlar tuzish kabi topshiriqlar
o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘ladi. Shu orqali bola tovushlarni eshitib ajratish
malakasini o‘yin orqali mustahkamlaydi. [8]
9](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_9.png?v=1)
![Fonematik eshituvning psixologik asosi bolaning nutq faoliyatini idrok etish
va ongida mustahkamlash mexanizmlaridan iboratdir. Pedagogik asos esa bu
jarayonni darsda to‘g‘ri tashkil etish, metodik ko‘rsatmalarni amalda qo‘llash va
o‘quvchilar bilan muntazam mashq qilishdan iboratdir. Fonematik eshituvning
rivojlanmaganligi ko‘pincha bolalarning talaffuz xatolariga sabab bo‘ladi.
Masalan, bola “s” va “sh” tovushlarini farqlay olmasa, bu tovushlarni yozishda
chalkashlik qiladi. Shu bois fonematik eshituvni shakllantirish boshlang‘ich
ta’limning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu jarayonda logopedik
mashqlar ham muhim o‘rin tutadi. Logopedlar bolalarda nutq tovushlarini
farqlashni maxsus mashqlar orqali shakllantiradilar va fonematik eshituvni
rivojlantirishga yordam beradilar.
O‘zbekiston ta’lim tizimida olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
fonematik eshituvni shakllantirishda multimediali vositalardan foydalanish
samaradorlikni oshiradi. Audio yozuvlar, interaktiv mashqlar va vizual
ko‘rgazmalar bolalarda tovushlarni tezroq o‘zlashtirishga imkon beradi. Shu bilan
birga, fonematik eshituvni rivojlantirish jarayonida ota-onalarning ham ishtiroki
muhimdir. Ular bolaga turli she’rlar, ertaklar o‘qib berish, tovushlarni takrorlatish
orqali bu jarayonga hissa qo‘sha oladilar [10]
.
Psixologik nuqtai nazardan fonematik eshituv bolaning nerv tizimi
barqarorlashgan sari samarali rivojlanadi. Shu sababli mashqlarni asta-sekin
murakkablashtirish, bolani charchatmaslik, qiziqishini oshirish muhimdir.
Pedagogik nuqtai nazardan esa fonematik eshituvni rivojlantirish uchun
darsliklarda maxsus topshiriqlar bo‘lishi zarur. Masalan, “Alifbe” darsligida
tovushlarni ajratish va farqlashga oid mashqlar bolalarning fonematik eshituvini
mustahkamlaydi.
Fonematik eshituvni rivojlantirish jarayonida bola nafaqat tovushlarni
farqlash, balki ularni nutqda to‘g‘ri qo‘llash malakasini ham egallaydi. Bu esa
uning nutq madaniyatini oshiradi va o‘qish-yozuv jarayonida muvaffaqiyatga
erishishini ta’minlaydi. Bugungi kunda ta’lim tizimida fonematik eshituvni
rivojlantirish bo‘yicha turli ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu tadqiqotlarda
10](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_10.png?v=1)
![Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, fonematik eshituvni shakllantirishga alohida
e’tibor qaratilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining savod o‘zlashtirish tezligi 25–
30 foizga yuqori bo‘ladi. Bu esa tovush tahlili va tarkibi ustida ishlashning
bevosita samaradorligini isbotlaydi. Tovush tahlili mashqlari o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga, eshitilgan tovushlarni tezda tahlil qilishga va ularni yozuvda
to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatadi.
“Alifbe” darslarida tovush tahlilini o‘rgatish nafaqat savod o‘rganish, balki
o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki
bu jarayonda bola talaffuzini to‘g‘rilash, tovushlarni aniq aytishga o‘rganish va
nutqini boyitish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
O‘quvchilarning so‘z boyligi ham tovush tahlili mashqlari orqali kengayadi.
Masalan, tovushlarni ajratish jarayonida bola ko‘plab yangi so‘zlarni eshitadi va
ularni o‘z nutqida qo‘llashni o‘rganadi. Tovush tahlili va tarkibi ustida ishlash
o‘quvchilarda yozuv va talaffuz orasidagi uyg‘unlikni shakllantiradi. Agar bola
tovush tahlilida xatoga yo‘l qo‘ysa, bu yozuvda ham aks etadi. Shu sababli
o‘qituvchi tovush tahlili mashqlarini muntazam tashkil etishi lozim. Psixologik-
pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tovush tahlili ustida ishlagan bolalarning
diqqat va xotira qobiliyatlari yuqori darajada rivojlanadi. [8]
Bu esa ularning keyingi fanlarni o‘zlashtirish jarayonida ham muhim
ahamiyatga ega. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish jarayonida
turli metodlardan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, didaktik o‘yinlar,
kartochkalar bilan mashqlar, interaktiv topshiriqlar bolalarda jarayonga qiziqish
uyg‘otadi. Tovushlarni tahlil qilish jarayonida bolalarga ertak, she’r va
hikoyalardan misollar keltirish ularning nutqini boyitadi. Shu orqali bola nafaqat
tovushlarni farqlashni, balki ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalanishni
o‘rganadi.
Bu jarayon o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini ham rivojlantiradi. Tovush
tarkibini o‘rganish mashqlari bolaning so‘z boyligini kengaytiribgina qolmay,
uning mantiqiy tafakkurini ham rivojlantiradi. Chunki bola tovushlardan yangi so‘z
tuzayotganda ularni to‘g‘ri joylashtirish, mantiqan moslashtirishga majbur bo‘ladi.
13](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_13.png?v=1)
![“Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibi o‘quvchilar nutqini to‘g‘rilash,
aniq va ravon gapirishga o‘rgatish uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu
mashqlar bolalarda talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf etadi. Masalan, ayrim
bolalar “r” yoki “l” tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilolmaydilar, tovush tahlili
mashqlari esa bu muammoni bartaraf etishda yordam beradi.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda tovush tahlilining roli shundaki,
ularning og‘zaki nutqi boyiydi, so‘zlashuv madaniyati yuksaladi. Bu jarayon
keyinchalik yozma nutqni shakllantirishga ham ijobiy ta’sir qiladi. Tovush tahlili
ustida muntazam ishlash natijasida bola murakkab gaplarni ham aniq talaffuz
qilishi mumkin bo‘ladi.
Shu bilan birga, u o‘z fikrini aniq, tushunarli va mantiqan ifodalashga
o‘rganadi. “Alifbe” darslarida tovush tarkibi ustida ishlash o‘quvchilarning adabiy
nutqini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Chunki bola tovushlardan so‘z,
so‘zlardan gap tuzayotganda adabiy norma asosida fikr yuritishga o‘rganadi.
Nutqni rivojlantirish jarayonida tovush tahlili mashqlarini qo‘llash bolalarda
muloqot madaniyatini ham rivojlantiradi. Chunki bola nutqini to‘g‘ri tuzgan sari
sinfdoshlar va o‘qituvchi bilan muloqot qilishda ham faol bo‘ladi. Tovush tahlili va
tarkibi ustida ishlashda bola o‘zini erkinroq his qiladi, mustaqil fikr yuritishga
odatlanadi.
Bu esa uning kelajakdagi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyat qozonishiga asos
yaratadi. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatish nafaqat
o‘quvchilar savodini oshirish, balki ularning shaxsiy rivojlanishiga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois bu jarayon boshlang‘ich ta’limning eng muhim vazifalaridan
biri sifatida qaraladi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, yoshlarning intellektual
salohiyati va ma’naviy barkamolligini ta’minlash bugungi kunning ustuvor
vazifalaridan biridir, tovush tahlili mashqlari esa bu vazifaning amalda
bajarilishiga xizmat qiladi. Demak, “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini
o‘rgatish o‘quvchilar nutqini rivojlantirish, ularni savodli, mustaqil va ijodkor
shaxs sifatida shakllantirishda hal qiluvchi omillardan biridir. [10]
14](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_14.png?v=1)
![II BOB. “ALIFBE” DARSLARIDA NUTQ TOVUSHLARINI TAHLIL VA
TARKIB QILISH METODLARI VA TAJRIBAVIY ISHLAR
2.1. “Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metodlar
“Alifbe” darslarida tovush tahlili va tarkibini o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metodlar ta’lim jarayonida eng muhim nazariy va amaliy yo‘nalishlardan biri
hisoblanadi. Tovush tahlili bolalarning nutqiy faoliyatini shakllantirish, so‘zlarning
fonetik tarkibini to‘g‘ri anglash va ularni o‘z nutqida aniq qo‘llay olish qobiliyatini
rivojlantirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, ularni
farqlash va yozuvda ifodalash ko‘nikmalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanlangan metodlarga
bog‘liq bo‘ladi. Metodlarning samarali qo‘llanilishi orqali o‘quvchilar nutq
tovushlari ustida amaliy mashqlar bajarib, so‘zlarning tarkibiy qismlarini to‘g‘ri
tahlil qila olishadi.
Bu jarayon o‘quvchilar fonematik eshituvini mustahkamlash, tovush va
harflarni farqlash qobiliyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Amaliyotda tovush tahlili metodlari turlicha shakllarda qo‘llaniladi.
Analitik-sintetik metod o‘quvchilarni tovushlarni ajratish, ularni birlashtirish,
so‘z va gap hosil qilish jarayonida faol ishtirok etishga undaydi. Ushbu metod
orqali bolalar so‘zlarni tovushlarga bo‘lib, har bir tovushning nutqdagi o‘rnini
anglab yetadi va ularni qayta birlashtirib so‘z hosil qilishni o‘rganadi. Shu tariqa
analitik yondashuv bilan so‘zlarni qismlarga ajratish, sintetik yondashuv bilan esa
tovushlardan so‘z yaratish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Bu metod “Alifbe” darslarida eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri
hisoblanadi. Tovush-harf tahlili metodida o‘quvchilar tovushlarning talaffuzi bilan
yozuvdagi ifodasi o‘rtasidagi aloqani anglashga o‘rgatiladi. Bu jarayonda har bir
tovushni talaffuz qilish va uni yozuvda belgilashni o‘rganish muhim o‘rin tutadi.
Metod orqali bolalar tovushlar ketma-ketligi, so‘zdagi tovushlarning o‘rni,
ularning bir-biri bilan uyg‘unligi haqida aniq tasavvur hosil qiladi. [14]
15](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_15.png?v=1)
![Dars metodikasida so‘z va tovushlarni segmentlarga ajratish, ularni vizual va
audiovizual vositalar yordamida ko‘rsatish muhim o‘rin tutadi. Metodik jarayonda
o‘quvchilarga tovushlarni aniqlash va talaffuz qilish bo‘yicha bosqichma-bosqich
ko‘rsatmalar beriladi. Tovush tahlili usullarida repetitsiya va takrorlash
metodlarining o‘rni katta bo‘lib, ular nutqni mustahkamlash va xatolarni
kamaytirishga xizmat qiladi. So‘zlarni tovushlarga ajratish va ularni qayta
birlashtirish mashqlari o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. [15]
Fonetik mashqlar o‘quvchilarni talaffuzdagi xatolardan xabardor qiladi va
ularni tuzatishga yordam beradi. O‘qituvchi dars jarayonida multimediya
materiallari, rasm va kartochkalardan foydalanadi, bu esa bolalarning diqqatini
jamlash va tushunishni yaxshilashga xizmat qiladi. Guruh va individual mashqlarni
uyg‘unlashtirish o‘quvchilarning bir-biri bilan muloqotini rivojlantiradi va nutq
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Har bir mashq o‘quvchilarda fonematik
sezgirlikni oshiradi va tovushlar farqlarini aniqlashga o‘rgatadi.
Didaktik vositalardan foydalanish o‘quvchilarning nutq faoliyatini monitoring
qilish va baholash imkonini beradi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish, so‘z tarkibini ajratish va ularni grammatika qoidalariga
moslashtirishni o‘rganadi. O‘qituvchi metodik ko‘rsatmalar yordamida darsni
interaktiv va qiziqarli tarzda olib boradi, bu esa bolalarning nutq faoliyatini
faollashtiradi.
Tovush tahlili metodlarining samaradorligi o‘quvchilarning nutqdagi
xatolarini kamaytiradi va ularning nutqini boyitadi. Statistik kuzatishlar shuni
ko‘rsatadiki, muntazam qo‘llaniladigan metodlar orqali o‘quvchilarning
talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi. Metodik jarayon davomida
o‘quvchilarning eshituv va talaffuz qobiliyati o‘sadi, bu esa dars samaradorligini
oshiradi. O‘quvchilarda nutq ritmi, urg‘usi va intonatsiyasi yaxshilanadi, ular
so‘zlarni to‘g‘ri ajratadi va talaffuz qiladi. Mashqlarni turli metodik vositalar bilan
uyg‘unlashtirish nutq ko‘nikmalarini tezroq rivojlantirishga xizmat qiladi.
O‘quvchilar so‘zlarni segmentlarga ajratishda va tovushlarni aniqlashda
o‘zaro raqobat va hamkorlik orqali faoliyat ko‘rsatadi. Shu bilan birga, metodlar
18](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_18.png?v=1)
![2.2. Nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda qo‘llaniladigan o‘yinli
mashqlar va didaktik usullar
Nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda qo‘llaniladigan o‘yinli
mashqlar va didaktik usullar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fonetik
ko‘nikmalarini samarali rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘yinli mashqlar
dars jarayonini qiziqarli va faol qiladi hamda bolalarning diqqatini jamlashga
yordam beradi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni tovushlarga ajratishni
o‘rganadi va ularni qayta birlashtirib so‘z hosil qiladi.
Didaktik usullar o‘quvchilarda nutq tovushlarini aniqlash, farqlash va talaffuz
qilish qobiliyatini shakllantiradi. Masalan, tovushni topish o‘yini o‘quvchilarning
eshitish va nutq sezgirligini oshiradi hamda ular tovushlarni ajratib olishni
mustahkamlaydi. So‘zlarni tovushlarga ajratish mashqlari o‘quvchilarda analitik
fikrlashni rivojlantiradi va fonetik bilimlarni mustahkamlaydi. Tovushlarni ketma-
ket tanlash o‘yini bolalarga talaffuzdagi xatolarni kamaytirish va so‘z tarkibidagi
tartibni tushunishga yordam beradi. Rasmli kartochkalar bilan ishlash metodida
o‘quvchilar har bir tovushga mos rasmni aniqlash orqali vizual eshituv va nutq
faoliyatini uyg‘unlashtiradi.
Bu metod so‘zlarning fonetik tarkibini yaxshiroq anglash imkonini beradi va
nutqni boyitadi. Dialog o‘yinlari o‘quvchilarda tovushlarni real nutqda qo‘llash
ko‘nikmalarini shakllantiradi hamda muloqot madaniyatini rivojlantiradi.
Tovushlar bilan ishlashda hikoya va matnlarni tahlil qilish mashqlari bolalarning
fonematik eshituvini rivojlantiradi va ularni mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi.
O‘yinli metodlar orqali o‘quvchilar tovushlar o‘rtasidagi o‘xshashlik va
farqlarni aniqlashni o‘rganadi, bu esa ularning talaffuz va eshituv qobiliyatini
mustahkamlaydi. Mashqlar ketma-ketligi dars samaradorligini oshiradi va
bolalarda mustahkam ko‘nikmalar hosil qiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra,
didaktik o‘yinlar va mashqlarni muntazam qo‘llash o‘quvchilarning fonetik
savodxonligini 20-25 foizga oshirishga imkon beradi [16]
. Shu bilan birga, mashqlar
orqali o‘quvchilar nutqdagi xatolarini aniqlashni o‘rganadi va ularni tuzatish
20](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_20.png?v=1)
![bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qiladi. So‘zlarni tovushlarga ajratish va qayta
birlashtirish mashqlari o‘quvchilarning fonematik tafakkurini rivojlantiradi hamda
ularning nutqdagi ishonchini oshiradi. Guruhli o‘yinlar bolalarning bir-biri bilan
muloqotini kuchaytiradi va ularni jamoaviy ishlashga o‘rgatadi. [16]
O‘qituvchi tomonidan tashkil qilingan mashqlar o‘quvchilarda diqqat va
eshituv qobiliyatini oshiradi. Har bir mashq fonematik sezgirlikni rivojlantirishga
yo‘naltirilgan bo‘lib, bolalarning talaffuzi va nutq ritmini yaxshilaydi. Didaktik
o‘yinlar orqali bolalar tovushlarni tez tanish va to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadi.
Shu bilan birga, mashqlar bolalarning ijodiy tafakkurini va nutq ifodasini
rivojlantiradi.
Fonetik mashqlarni vizual materiallar bilan uyg‘unlashtirish o‘quvchilarning
nutq faoliyatini boyitadi va ularni darsga qiziqtiradi. O‘quvchilarda tovushlarni
to‘g‘ri ajratish va ularni so‘zlarda qo‘llash qobiliyati oshadi, bu esa yozma nutqni
ham mustahkamlaydi. Mashqlarni muntazam bajarish natijasida o‘quvchilarda
barqaror fonetik ko‘nikmalar hosil bo‘ladi va ular nutq tarkibini tahlil qilishda
mustaqil bo‘lib harakat qiladi. Tovush tahlilini o‘rgatishda o‘yinlar va didaktik
usullar kombinatsiyasi dars samaradorligini oshiradi va bolalarni faollikka
chorlaydi. Statistik kuzatuvlarga ko‘ra, bunday mashqlarni muntazam bajarish
natijasida o‘quvchilarning talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi.
O‘quvchilarda fonematik eshituvning rivojlanishi ularning nutqini boyitadi va
kelajakda o‘qish va yozish qobiliyatini mustahkamlaydi. Didaktik o‘yinlar
bolalarni nutq faoliyatiga jalb qiladi, ularning diqqatini jamlaydi va darsni qiziqarli
qiladi. Mashqlar orqali o‘quvchilar tovushlarni eshitish, ajratish va ulardan so‘z
hosil qilish ko‘nikmalarini mustahkamlashadi. Shuningdek, mashqlar
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi.
O‘yinli mashqlar orqali bolalar so‘zlarni eshitadi, talaffuz qiladi va ularni
yozuvda to‘g‘ri aks ettiradi. Bu metodlar o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish,
talaffuz va eshituv qobiliyatini oshirishda samarali vosita hisoblanadi. Mashqlar
o‘quvchilarda nutqning ritmi, urg‘usi va intonatsiyasini tushunishga yordam
beradi. Shu bilan birga, didaktik usullar bolalarning diqqatini jalb qiladi va ularni
21](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_21.png?v=1)
![faollikka undaydi. Statistik kuzatishlar natijasida didaktik o‘yinlar orqali
mashg‘ulotlar o‘quvchilarning nutq faoliyatini 25-30 foizga samaraliroq
rivojlantiradi. Mashqlarni individual va guruh bo‘yicha tashkil etish bolalarning
o‘zaro muloqotini rivojlantiradi va ularning nutq qobiliyatini oshiradi [17]
. Bu
metodlar darslarni samarali va qiziqarli qilish bilan birga, o‘quvchilarning fonetik
bilimlarini mustahkamlaydi. O‘yinlar va didaktik mashqlarni uyg‘unlashtirish
orqali bolalar tovush tahlilini o‘rganadi, talaffuzni rivojlantiradi va nutqni boyitadi.
Umuman olganda, nutq tovushlarini tahlil qilish va tarkib etishda o‘yinli mashqlar
va didaktik usullar bolalarning nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi
hamda ularning fonetik savodxonligini oshiradi.
№ Mavzu Metodla
r va
usullar Mashq
turi Maqsad /
vazifa Natija /
kuzatish Tavsiyalar
1 Tovush
tahlili
metodlari Vizual,
audial,
o‘yinli Kartochk
a, tovush
topish Fonematik
eshituvni
rivojlantirish 85%
o‘quvchi
tovushlarni
to‘g‘ri
aniqladi Metodlarni
kombinatsiya
lash va
takrorlash
2 Didaktik
usullar Diagram
ma,
chizma,
tovushlar
jadvali Tovushla
rni
ajratish
mashqlar
i Nutq
segmentatsiy
asini
o‘rgatish Nutqiy
xatolar 20%
ga kamaydi Vizual
materiallarni
darsga
kiritish
3 O‘yinli
mashqlar “So‘z
yasash”,
“Tovush
ni top” Interakti
v o‘yin Nutqni
qiziqarli va
faol
rivojlantirish O‘quvchilar
ning faol
ishtiroki
oshdi O‘yinlarni
doimiy
qo‘llash
4 Tajribaviy
mashg‘ulo Sinov
mashqlar
i, 1-4
sinflarda
tajriba Metod
samaradorligi
ni aniqlash Talaffuz va
nutq
madaniyati Natijalarni
monitoring
qilish zarur
22](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_22.png?v=1)
![va nutqni boyitadi. Didaktik kartochkalar va rasmli materiallardan foydalanish
fonetik bilimlarni mustahkamlashda muhim vosita hisoblanadi. Tajribaviy ishlar
davomida o‘quvchilarda fonematik sezgirlik va eshituv qobiliyati oshadi hamda
nutqdagi farqlarni aniqlash ko‘nikmalari shakllanadi. [17]
Har bir mashq o‘quvchilarning talaffuz va nutq ritmini yaxshilashga xizmat
qiladi. O‘quvchilarning nutqdagi xatolari tajriba davomida tahlil qilinadi va ularni
kamaytirish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Statistik kuzatishlar
natijasida mashqlarni muntazam bajarish o‘quvchilarning nutq faoliyatini 20-25
foizga samaraliroq rivojlantirishga imkon beradi. Shuningdek, tajribaviy ishlar
bolalarning ijodiy tafakkurini rivojlantiradi, mustaqil fikrlash va tahlil qilish
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Mashqlar orqali bolalar so‘zlarni ajratadi, talaffuz
qiladi va ularni yozuvda to‘g‘ri aks ettiradi. Shu bilan birga, mashg‘ulotlar
nutqning intonatsiyasi, urg‘usi va ritmini tushunishga yordam beradi.
O‘quvchilarning fonematik eshituvini rivojlantirish dars samaradorligini
oshiradi va bolalarni faoliyatga jalb qiladi. Mashqlarni turli metodik vositalar bilan
uyg‘unlashtirish nutq ko‘nikmalarini tezroq rivojlantirishga imkon beradi.
Tajribaviy ishlar o‘quvchilarda tovushlarni mustaqil ravishda tahlil qilish va ularni
so‘z tarkibida qo‘llash qobiliyatini shakllantiradi. Statistik natijalar shuni
ko‘rsatadiki, didaktik va o‘yinli mashqlarni kombinatsiyalash natijasida
o‘quvchilarning talaffuzdagi xatolari 30 foizga kamayadi.
O‘quvchilarda nutq tovushlarini to‘g‘ri ajratish va talaffuz qilish ko‘nikmalari
ortadi, bu esa ularning kelajakdagi o‘qish va yozish faoliyatini mustahkamlaydi.
Mashqlarni individual va guruh bo‘yicha tashkil etish bolalarning o‘zaro
muloqotini kuchaytiradi va nutq qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, tajribaviy
ishlar o‘quvchilarda mustahkam fonetik bilimlarni shakllantiradi va ularni nutq
tarkibini tahlil qilishga o‘rgatadi. Umuman olganda, nutq tovushlarini tahlil va
tarkib qilish metodlarining tajribaviy ishlari o‘quvchilarning fonetik
savodxonligini oshirish, nutqni rivojlantirish va darslarni samarali qilishda muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi.
24](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_24.png?v=1)
![uyg‘un qo‘llash o‘quvchilarda so‘zlarni ajratish, talaffuz qilish va nutq ritmini
tushunish ko‘nikmalarini oshiradi. Tajribalar davomida o‘quvchilarning nutq
faoliyatini monitoring qilish va baholash imkoniyati yaratiladi. Metodlarning
samaradorligi o‘quvchilarning nutqdagi xatolarini kamaytirish va fonematik
sezgirlikni oshirish orqali aniqlanadi. Mashqlar orqali o‘quvchilar so‘zlarni
segmentlarga ajratadi, talaffuz qiladi va nutq tarkibini to‘g‘ri shakllantiradi.
Tajribaviy ishlar shuni ko‘rsatadiki, metodlar muntazam qo‘llanganda
o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalari sezilarli darajada yaxshilanadi.
O‘quvchilar o‘yinli mashqlar orqali so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni
o‘rganadi, talaffuzdagi xatolarini kamaytiradi va nutq ritmi va urg‘usini tushunadi.
Tajribalar shuni tasdiqlaydi, interaktiv va didaktik usullar nutq rivojlanishini
tezlashtiradi va dars samaradorligini oshiradi.
O‘quvchilar nutqdagi xatolarini aniqlash va tuzatish orqali mustaqil fikrlash
va fonematik sezgirlikni rivojlantiradi. Mashqlar va didaktik vositalar nutqni tahlil
qilish qobiliyatini oshiradi va o‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlaydi.
Tajribaviy ishlar natijasida metodlar nutq tarkibini o‘rgatishda samarali vosita
ekanligi isbotlanadi. [19]
O‘quvchilar so‘zlarni segmentlarga ajratish va talaffuz qilish bo‘yicha faoliyat
ko‘rsatadi, bu esa nutq rivojlanishini tezlashtiradi. Mashqlar va metodlar
o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini mustahkamlash, talaffuzdagi xatolarini
kamaytirish va nutqni boyitishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, tajribaviy ishlar
natijalari darslarda metodlarning samaradorligini baholash va ularni
takomillashtirishga imkon yaratadi.
O‘quvchilarning fonematik sezgirligi va talaffuz qobiliyati muntazam
metodlar orqali 30 foizga samaraliroq rivojlanadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
didaktik vositalar, o‘yinli mashqlar va interaktiv metodlar nutq rivojlanishini
tezlashtiradi va o‘quvchilarning nutq faoliyatini yaxshilaydi. Mashqlar orqali
o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutq tarkibini tahlil qilish va o‘z
nutqlarini monitoring qilish ko‘nikmalarini egallaydi.
26](https://docx.uz/documents/a03484f1-df31-4c07-96fa-fd1741de608a/page_26.png?v=1)
Ona tili oʻqish savodxonligi va uni oʻqitish metodikasi fanidan