3-4-sinf oʻqish oʻqish darslarida lugʻat ustida ishlashda rasmli testlardan foydalanish - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

1 Sotish

3-4-sinf oʻqish oʻqish darslarida lugʻat ustida ishlashda rasmli testlardan foydalanish

Sotib olish

2 MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………..……… 3
I BOB. 3-4-SINF O‘QUVCHILARIDA LUG‘AT BOYLIGINI
SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. O‘quvchilarning lug‘at boyligini rivojlantirishning didaktik
asoslari……………………………………………………………………….…. 7
1.2. Lug‘at ustida ishlash metodlari va texnologiyalari……………………….. 22
II BOB. 3-4-SINF O‘QISH DARSLARIDA RASMLI TESTLARDAN
FOYDALANISH AMALIYOTI
2.1. O‘qish darslarida rasmli testlardan foydalanish metodikasi……………… 29
2.2. Yangi so‘zlarni o‘rgatishda rasmli testdan foydalanish………………….. 35
II bob bo’yicha xulosalar.
XULOSA……………………………...………………………………………. 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….. 43
ILOVALAR…………………………………………………………………… 46

3KIRISH
Mavzuning dolzarbligi :Bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarni
yaxshi o‘qish va yozish malakalariga o‘rgatish, ularning lug‘at boyligini oshirish
eng muhim vazifalardan biridir. O‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish,
ularning nutqini rivojlantirish, so‘zlarni to‘g‘ri ishlatish va ulardan ijodiy
foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi.
3-4-sinf o‘quvchilari o‘z nutqini faqat o‘qish yoki yozish emas, balki
to‘g‘ri va samarali ifoda etish bo‘yicha ham rivojlanishlari zarur. Bu yoshda
o‘quvchilar tasavvur va eslab qolish qobiliyatlarini rivojlantirishga qodir,
shuning uchun lug‘atni o‘zlashtirish va uni faol qo‘llash ular uchun juda
muhimdir. Lug‘at ustida ishlash jarayonida turli usullardan foydalanish,
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini qiziqarli va samarali qilishga yordam
beradi. Bugungi ta’lim tizimida interaktiv va vizual materiallardan foydalanish
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va o‘quv materiallarini
yaxshiroq anglashlariga imkon yaratadi. Ayniqsa, rasmli testlar — bu
o‘quvchilarning tasavvurini kengaytirish va so‘zlarni o‘rganishda samarali
vosita bo‘lib xizmat qiladi. Rasmli testlar yordamida o‘quvchilar nafaqat
so‘zlarning ma’nolarini, balki ularning kontekstdagi qo‘llanilish shakllarini ham
tushunishlari mumkin.Bundan tashqari, rasmli testlar o‘quvchilarga o‘z
tasavvurlari orqali so‘zlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni yaratish imkonini beradi.
Misol uchun, rasmli testlar orqali o‘quvchi biror so‘zning ma’nosini tasvir
yordamida aniqroq tushunadi, bu esa so‘zni yanada chuqurroq eslab qolishlariga
yordam beradi.Shu sababli, boshlang‘ich sinflarda lug‘at ustida ishlash
jarayonida rasmli testlarni qo‘llash bugungi ta’lim tizimida dolzarb hisoblanadi.
O‘quvchilarga so‘zlarning to‘g‘ri va samarali ishlatilishini o‘rgatish, ularni
kengroq lug‘at boyligiga ega qilish, o‘z fikrlarini aniq va ravon ifoda etishga
o‘rgatish maqsadida bunday interaktiv usullarni joriy qilish zarur.
Ishning maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi 3-4-sinf
o‘quvchilarining lug‘at boyligini oshirishda rasmli testlardan qanday samarali
foydalanish mumkinligini o‘rganish va bu usulni ta’lim jarayoniga joriy

4qilishning samaradorligini tahlil qilishdir. Bunda quyidagi maqsadlarni ko‘zda
tutish mumkin:
Rasmli testlarning turlarini o‘rganish: Rasmli testlar o‘quvchilarga qanday
turdagi ma’lumotlarni (so‘zlarni, iboralarni, sinonimlarni, antonimlarni) eslab
qolish va ular o‘rtasidagi aloqalarni tushunishga yordam beradi. Rasmli
testlarning turli shakllarini o‘rganish va ularni o‘quvchilarga moslashtirish.
O‘quvchilarning tasavvurlarini rivojlantirish: Rasmli testlar yordamida
o‘quvchilarning tasavvur qilish qobiliyatini oshirish. Bu testlar orqali
o‘quvchilar o‘rganayotgan so‘zlarning ma’nolarini yaxshiroq anglaydi va ularni
hayotiy kontekstda qo‘llay olishadi.
So‘zlarni eslab qolish va ular bilan ishlashni osonlashtirish: Rasmli testlar
o‘quvchilarga so‘zlarni eslab qolish, ularning to‘g‘ri qo‘llanilishini tushunish va
o‘z nutqlarida ulardan samarali foydalanish imkonini beradi. Bu o‘quvchilarning
lingvistik qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Ta’lim jarayonini qiziqarli va interaktiv qilish: O‘quvchilarning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshirish va o‘rganish jarayonini interaktiv tarzda o‘tkazish. Rasmli
testlar o‘quvchilarga mavzuni o‘rganishda yordam berib, darslarni yanada
qiziqarli va samarali qilishga imkon beradi.
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini rivojlantirish: Rasmli testlar orqali
o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish va lug‘at boyliklarini kengaytirish. Bu, o‘z
navbatida, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqiga ta’sir qiladi va ularning
so‘zlarni to‘g‘ri va samarali ishlatish qobiliyatini oshiradi.
O‘qish va tushunish qobiliyatini yaxshilash: Rasmli testlar o‘quvchilarning
so‘zlarni faqat eslab qolish emas, balki ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni
tushunishga va har bir so‘zni kontekstga mos ravishda ishlatishga yordam
beradi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning o‘qish va tushunish qobiliyatlarini
yaxshilashga xizmat qiladi.
Vazifasi :Ushbu kurs ishining vazifalari o‘quvchilarning lug‘at boyligini
oshirishda rasmli testlardan samarali foydalanishni o‘rganish va bu usulni ta’lim

5jarayoniga qanday qo‘llash mumkinligini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Maxsus
vazifalar quyidagilar:
O‘quvchilar uchun rasmli testlar yordamida lug‘at boyligini oshirishning
samaradorligini o‘rganish: O‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirishda vizual
materiallarning qanday ta’sir ko‘rsatishini va rasmli testlarning qaysi jihatlari
o‘quvchilarning eslab qolish va so‘zlarni tushunish qobiliyatiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatishini tahlil qilish.
Rasmli testlarning turli shakllarini o‘rganish: O‘quvchilarga mos rasmli test
turlarini tanlash va ularni dars jarayonida qanday qilib samarali ishlatish
mumkinligini o‘rganish. Bunga rasmli kartochkalar, rasmli jumboqlar,
diagrammalar, va boshqa vizual materiallar kiradi.
Lug‘at boyligini oshirishda rasmli testlarni amaliyotga joriy qilish metodlarini
ishlab chiqish: O‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish uchun rasmli testlar
qanday metodik yondoshuvlar bilan qo‘llanishi mumkinligini ishlab chiqish. Bu
metodlarni o‘quvchilarning rivojlanish bosqichlariga mos ravishda
takomillashtirish.
O‘quvchilarning so‘zlarni tushunish va amaliyotda qo‘llash qobiliyatini
rivojlantirish: Rasmli testlar orqali o‘quvchilarga yangi so‘zlarni o‘rganish va
ularni amaliyotda ishlatish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish. Bu
vazifa o‘quvchilarning nutq madaniyatini yaxshilashga qaratilgan.
Rasmli testlarning o‘quvchilarning kognitiv rivojlanishiga ta’sirini o‘rganish:
Rasmli testlar o‘quvchilarning fikrlash, eslab qolish va tasavvur qilish
qobiliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlash. Bu o‘quvchilarning intellektual
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
Pedagogik jihatlarni o‘rganish va darsda rasmli testlardan foydalanishning
samaradorligini baholash: O‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish
va rasmli testlarni qanday qilib pedagogik jihatdan samarali qo‘llash
mumkinligini tahlil qilish. Bu o‘qituvchilarning o‘quvchilarga to‘g‘ri va
samarali yordam berishlariga yordam beradi.

6Predmeti :Kurs ishining predmeti — 3-4-sinf o‘quvchilarining lug‘at
boyligini oshirish jarayonida rasmli testlardan foydalanishning metodik jihatlari.
Ushbu predmet doirasida o‘quvchilarning lug‘at boyligini kengaytirish, yangi
so‘zlarni o‘rganish va ularni samarali qo‘llashda rasmli testlar qanday yordam
berishini o‘rganiladi.
Bundan tashqari, predmetda o‘quvchilarning rasmli testlar orqali tasavvur qilish,
yangi so‘zlarni o‘rganish, ularni o‘z nutqida to‘g‘ri ishlatish va tushunish
qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan yondoshuvlar hamda metodik
tavsiyalarni ishlab chiqish kiradi.
Kurs ishining obyekti — 3-4-sinf o‘quvchilari, o‘qish darslari va rasmli
testlar yordamida o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish jarayoni.
Bu obyektda o‘quvchilarning lug‘at boyligini kengaytirishga qaratilgan barcha
pedagogik faoliyatlar va rasmli testlar yordamida amalga oshiriladigan dars
ishlari ko‘zda tutiladi. Shuningdek, obyekt o‘quvchilarni yangi so‘zlar va
iboralar bilan tanishtirish, ularga ma’lumotlarni vizual tarzda taqdim etish va
ularni amaliyotda ishlatishni o‘rgatishga qaratilgan metodik yondoshuvlarni o‘z
ichiga oladi.
Obyekt, shuningdek, o‘quvchilarning individual ehtiyojlari, dars
jarayonining turli bosqichlaridagi qiyinchiliklar va rasmli testlar yordamida bu
muammolarni hal etish imkoniyatlarini o‘zida aks ettiradi.

7 I BOB. 3-4-SINF O‘QUVCHILARIDA LUG‘AT BOYLIGINI
SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1 O‘quvchilarning lug‘at boyligini rivojlantirishning didaktik usullari.
O ‘quvchilarning lug ‘at boyligini rivojlantirishning didaktik asoslari.
So'z tilning ma'no bildiradigan asosiy birligidir. So'z va so'z birikmasi aniq
narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo'lgan
barcha so'z va iboralarning yig'indisi lug'at tarkibi yoki leksika deyiladi
Leksikologiya o'zbek tilining lug'at tarkibini o'rganadigan bo'limdir.
Leksikologiya lug'at tarkibidagi so'zlarning nutqda ma'no ifodalash
xususiyati, qo'llanish faolligi, boyib borishi, ba'zi so'zlarning eskirib, iste'moldan
chiqib ketishi, ma'no ko'chish hodisasi kabilarni o'rganadi. Shu sababli
leksikologiya lug'at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi.3-
4-sinf o'quvchilarining lug'at boyligini oshirish uchun bir nechta samarali va
qiziqarli usullarni qo'llash mumkin. Ushbu usullar nafaqat o'quvchilarni yangi
so'zlar bilan tanishtiradi, balki ularni tilni yanada erkin va to'g'ri ishlatishga
o'rgatadi. Quyidagi usullarni qo'llash orqali o'quvchilarning lug'at boyligini
samarali oshirish mumkin:
1. Yangi So'zlar Bilan Tanishtirish
O'quvchilarga har bir darsda yangi so'zlar o'rgatish juda muhimdir. Bu so'zlar
darsning asosiy mavzusi bilan bog'liq bo'lishi kerak. Misol uchun, agar darsda
tabiat haqida gapirayotgan bo'lsak, o'quvchilarga "o'rmon", "manzara",
"yovvoyi" kabi so'zlarni o'rgatish mumkin. Buning uchun o'quvchilarga
so'zlarning ma'nolarini tushuntirib, ularni gaplarda ishlatishni so'rash kerak.
So'zlarni turli kontekstlarda ishlatishga urg'u berish o'quvchilarning yangi
so'zlarni yodda saqlashiga yordam beradi.
2. O'yinlar Va Interaktiv Mashqlar
O'quvchilarning diqqatini jalb qilish va ularning lug'at boyligini oshirish uchun
o'yinlar va interaktiv mashqlar juda foydalidir. So'z topish o'yinlari,
krossvordlar, so'zlarni bo'sh joylarda to'ldirish kabi mashqlar orqali o'quvchilar
yangi so'zlarni o'ynay turib o'rganishadi. Misol uchun, "so'zni top", "gapni

8to'ldir", "so'zlarni tasvirlash" kabi o'yinlar o'quvchilarni faol qatnashishga
undaydi va o'rgangan so'zlarni mustahkamlaydi.
Krossvordlar: O'quvchilarga krossvordlar berib, ularga yangi so'zlar
o'rganishni va ularni ma'nolarini aniqlashni taklif qilish.
So'z kartochkalari (Flashcards): Bir tomonda so'z, ikkinchi tomonda esa uning
ma'nosi yoki rasm bo'lgan kartochkalar yaratish va o'quvchilarga kartochkalarni
tez-tez ko'rsatib, so'zlarni yodlashlariga yordam berish.
3. Kitob O'qish Va Hikoyalar
O'quvchilarga qisqa hikoyalar, ertaklar yoki maqolalar o'qish orqali yangi
so'zlarni tanishtirish va ularni amalda ishlatishga o'rgatish mumkin. Kitob o'qish
jarayonida o'quvchilar so'zlarning ma'nolarini kontekstda tushunadilar va bu
ularning lug'atini oshirishga yordam beradi. O'qishdan keyin o'quvchilarga
o'qiganlari haqida savollar berish va ularni yangi so'zlar bilan bog'lab fikr
bildirishni so'rash, so'zlarni ishlatish qobiliyatlarini yanada rivojlantiradi.
O'qishdagi Amaliyot:
Savol-javob: O'qilgan kitob yoki hikoya haqida savollar berib, o'quvchilarni
yangi so'zlarni ishlatishga undash.
Yangi so'zlarni topish: Kitobdan yoki hikoyadan yangi so'zlar topib, ularning
ma'nolarini aniqlash va qanday kontekstda ishlatilishini muhokama qilish.
4. Guruh Ishlari Va Munozara
Guruhlarda ishlash va munozara qilish o'quvchilarni yangi so'zlarni amalda
qo'llashga o'rgatadi. O'quvchilarni kichik guruhlarga bo'lib, ularga biror mavzu
bo'yicha qisqacha munozara olib borishni taklif qiling. Bu usul orqali
o'quvchilar yangi so'zlarni bir-birlari bilan bo'lishib, ularni turli vaziyatlarda
ishlatishadi. Shu bilan birga, guruhda yangi so'zlar haqida fikr almashish
ularning o'rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi.
5. So'zlarni Turli Kontekstlarda Ishlatish
O'quvchilarni yangi so'zlarni turli vaziyatlarda ishlatishga o'rgatish juda
muhimdir. Har bir yangi so'zni o'quvchilar bir necha turli kontekstlarda
ishlatishlari kerak. Misol uchun, o'quvchilarga "yovvoyi" so'zini

9o'rgatganingizda, ularni faqat o'rmonda yoki hayvonlar haqida gapirish bilan
cheklamang. Ular bu so'zni turli vaziyatlarda ishlatishni, masalan, "yovvoyi
tabiat" yoki "yovvoyi g'oya" kabi ifodalar bilan qo'llashni o'rganishlari kerak.
6. Visuallar Va Rasmlar Bilan Yordam
So'zlarni o'rgatishda rasmlar yoki boshqa vizual materiallardan foydalanish
o'quvchilarga so'zlarning ma'nosini tushunishda yordam beradi. Masalan,
o'quvchilarga yangi so'zni tushuntirganda uning rasmini ko'rsatish, so'zning
ma'nosini eslab qolishni osonlashtiradi. Bu usul o'quvchilarni yanada faolroq
ishtirok etishga undaydi.
7. So'zlar Va Ma'no O'yinlari
O'quvchilarga yangi so'zlarni o'rgatishda sinonimlar, antonimlar yoki ma'no
o'yinlarini o'ynash samarali usuldir. Masalan, o'quvchilarga "xavfli" so'zining
antonimlarini topishni yoki "tez" so'zi uchun sinonimlar keltirishni so'rash
mumkin. Bu o'yinlar o'quvchilarning so'zlarni yanada chuqurroq tushunishiga va
ularni turli vaziyatlarda qo'llashga yordam beradi.
8. So'z Kartochkalari (Flashcards)
So'z kartochkalari yordamida o'quvchilarni yangi so'zlar bilan tanishtirish va
ularni tezda yodlashga yordam berish mumkin. Kartochkalarda so'zlar va
ularning ma'nolari yoki rasmli tasvirlar bo'lishi kerak. O'quvchilar
kartochkalarni ko'rib, so'zlarni o'rganganlari haqida qiziqarli va oson o'qish
jarayonida yangi so'zlarni yodlashlari mumkin.
Yuqoridagi usullar o'quvchilarga yangi so'zlarni o'rganishda va ularni turli
kontekstlarda ishlatishda yordam beradi. Ular nafaqat so'z boyligini oshirishga,
balki o'quvchilarning tilni erkin va to'g'ri ishlatish ko'nikmalarini rivojlantirishga
ham xizmat qiladi. O'qituvchilar bu usullarni o'z darslarida qo'llab, o'quvchilarga
yanada qiziqarli va samarali o'qitish imkoniyatini yaratishlari mumkin.
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o'zaro bog'langan, mazmunga mos
so'z va so'z birikmalarining ma'lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi.
Kishining lug'ati qanchalik boy va rivojlangan bo'lsa, uning nutqi ham
shunchalik boy bo'ladi; o'z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat

10yaratiladi. Shuning uchun lu g'atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi
metodikada nutqni muvaffaqiyatli o'stirishning muhim sharti hisoblanadi.
Hozirgi o'zbek adabiy tili ulkan lug'at boyligiga ega. Masalan, besh jildlik
"O'zbek tilining izohli lug'ati"da 80000 dan ortiq so'z va so'z birikmasi berilgan
bo'lib, bular umumiy qo'llaniladigan so'zlardir.
Bulardan tashqari, juda ko'p so'zlar ko'p ma'noni bildiradi. Masalan, shu izohli
lug'atda bosh so'zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog'langan
ma'noda ishlatilishi berilgan. Maktabda nutq o'stirishning muhim vazifalaridan
biri lug'at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo'nalishlarini
ajratish va asoslash, o'quvchilaning lug'atini boyitish jarayonini boshqarish
hisoblanadi.
Lug'at ustida ishlash metodikasi to'rt asosiy yo'nalishni ko'zda tutadi:
1. O'quvchilar lug'atini boyitish, ya'ni yangi so'zlarni, shuningdek, bolalar
lug'atida bo'lmagan ayrim so'zlarning yangi ma'nolarini o'zlashtirish. Ona
tilining lug'at boyligini bilib olish uchun o'quvchi o'z lug'atiga har kuni 8-10 ta
yangi so'zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 so'zni qo'shishi, ya'ni shu
so'zlar ma'nosini o'zlashtirishi lozim.
2. O'quvchilar lug'atiga aniqlik kiritish. Bu o'z ichiga quyidagilarni oladi:
1) o'quvchi puxta o'zlashtirmagan so'zlarning ma'nosini to'liq o'zlashtirish, ya'ni
shu so'zlarni matnga kiritish, ma'nosi yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim tanlash
yo'llari bilan ularning ma'nosiga aniqlik kiritish;
2) so'zning kinoyali ma'nosini, ko'p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish;
3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no qirralarini o'zlashtirish;
4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
3. Lug'atni faollashtirish, ya'ni o'quvchilar ma'nosini tushunadigan, ammo o'z
nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'zlarni faol lug'atiga
o'tkazish. Buning uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar tuziladi,
ular o'qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi.
4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so'zlarni o'quvchilar faol lug'atidan nofaol
lug'atiga o'tkazish. Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib

11qolgan adabiy til me'yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so'zlashuv tilida
qo'llanadigan sodda so'z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so'zlar kiradi.
Adabiy til me'yori degan tushunchani o'zlashtirgach, o'quvchilar yuqorida
izohlangan so'zlar o'rniga adabiy tildagi so'zlardan foydalana boshlaydilar.
Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid
so'zlar, so'zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so'z va iboralar o'quvchilarning faol
lug'atidan chiqib keta boshlaydi.
O'quvchilar lug'ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi:
1. Atrof-muhitni: tabiat, kishilar hayoti va mehnat faoliyati, bolalarning
o'yini va o'qish faoliyati, kattalar bilan munosabat va boshqalarni kuzatish.
Tabiat qo'yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa
va hodisalarni kuzatish bilan ko'pgina yangi nom va iboralarni o'rganadilar. Bu
ekskursiyalar yuzasidan o'tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi
chuqurlashtiriladi, ayrim so'zlar ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
2. O'quvchilar lug'atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy
asarlar hisoblanadi. O'qish darslarida o'quvchilar Oybek, H.Olimjon,
M.Shayxzoda, H.Hakimzoda, Zulfiya, X.To'xtaboyev, P.Mo'min,
Q.Muhammadiy, Sh.Sa'dulla, Z.Diyor, N.Fozilov, T.Adashboyev, A.Obidjon
kabi ko'pgina so'z ustalarining asarlarini o'qib tanishadilar.
Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish kitobida uchraydigan o'quvchilar uchun
tushunarsiz so'zlar mazmun xususiyatiga ko'ra turlichadir. Shuning uchun bu
so'zlarning ma'nosini tushuntirishda ularning xususiyatiga mos ravishda eng
samarali usulni tanlash lozim. Bu o'rinda bir necha darslikdagi so'zlar misolida
so'z ma'nosini tushuntirishning samarali usulini tanlash haqidagi fikrlarimizni
bayon qilamiz. Boshlan g'ich sinf "Ona tili" va "O'qish kitobi" darsliklarida
o'quvchilarga ma'nosi tushunarsiz bo'lgan so'zlar ancha
uchraydi. Masalan, quyidagi so'zlaming ma'nosini ularga sinonimini keltirish
orqali tushuntirish mumkin: muborakbod etmoq - tabriklamoq; samo - osmon,
ko'k; gulshan - gulzor; sabo - shabada; munosabat - bog'lanish; dorivor -
shifobaxsh; yaproq -barg; hadya etmoq - bermoq, sovg'a qilmoq; javon - shkaf;

12dastyor - yordamchi; alloma -olim; muhlat - vaqt; darg'azab bo'lish -
g'azablanish; shu'la - nur; ehtirom - hurmat; badavlat - boy; darz - yoriq; ranj -
qiyinchilik; ganj - boylik, xazina; sust - sekin; bol -asal; tabassum - kulgi;
muddat - vaqt; tasalli - yupanch; musaffo - sof, toza; mutolaa -o'qish; do'kon -
magazin kabi sinonimlarni qo'llagan holda o'rgatilsa, kutilgan samarani beradi.
Badiiy asarlar o'quvchilar lug'atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba
hisoblanadi. O'qish darslarida badiiy asarlar bilan tanishish, tahlil qilish
jarayonida o'quvchilar lug'ati ma'lum mav¬zular bo'yicha ham boyib boradi.
Matnni o'qish jarayonida so'zning ma'nosi tushuntirilmaydi. Agar unga zarurat
sezilsa, o'quvchilar diqqati matn mazmunidan chalg'itilmay, qisqa izoh berib
o'tib ketiladi. Ko'chma ma'noda ishlatilgan so'zlar matn o'qilgandan keyin
tushuntiriladi. Chunki ularning ma'nosi matn mazmunidan yaxshi tushuniladi.
Bundan ko'rinib turibdiki, o'quvchilarning o'rganishi ko'zda tutilgan bilimlarni
egallashlarida, ularni amaliyotda qo'llashlarida tilning lug'at boyligini
o'zlashtirishlari va uni o'z mulklariga aylantirishlari muhimdir.
Lug'at ustida ishlash uchun maxsus dars ajratilmaydi. U barcha
predmetlarni
o'rganishda, asosan, ona tili va o'qish darslarida dars-lik materiallarini o'rgatish
bilan bog'liq holda olib boriladi. Ona tili darslarida lug'at ustida ishlash
o'quvchilar nutqini o'stirishga, savodxonligini shakllantirishga, so'z boyligini
boyit-ishga, nutq madaniyatini yuksaltirishga qaratilganligi sababli bu ish
maktablarda 1-sinfdan boshlanadi va butun o'quv jarayonida davom ettiriladi.
Maktabda nutq o'stirishning muhim vazifalaridan bin lug'at ustida ishlashni
yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo'nalishlarini ajratish va asoslash,
o'quvchilarning lug'atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi.
Maktabda lug'at ustida ishlash metodikasi to'rt asosiy yo'nalishni ko'zda tutadi:
1.O'quvchilar lug'atini boyitish, ya'ni yangi so'zlami, shuningdek, bolalar
lug'atida bo'lgan ayrim so'zlarning yangi ma'nolarini o'zlash-tirish. Ona tilining
lug'at boyligini bilib olish uchun o'quvchi o'z lug'atiga har kuni 8—10 ta yangi

13so'zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4—6 so'zni qo'shishi, ya'ni shu so'zlar
ma'nosini o'zlashtirishi lozim.
2.O'quvchilar lug'atiga aniqlik kiritish. Bu o'z ichiga quyidagi-larni oladi:
1) o'quvchi puxta o'zlashtirmagan so'zlarning ma'nosini to'liq o'zlashtirish,
ya'ni shu so'zlarni matnga kiritish, ma'nosi yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim
tanlash yo'llari bilan ularning ma'nosiga aniqlik kiritish;
2) so'zning kinoyali ma'nosini, ko'p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish;
3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no qirralarini
o'zlashtirish;
4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
3.Lug'atni faollashtirish, ya'ni o'quvchilar ma'nosini tushunadi-gan, ammo
o'z nutq faolyatida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'zlarni faol lug'atiga
o'tkazish. Buning uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar tuziladi,
ular o'qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi.
4.Adabiy tilda ishlatilmaydigan so'zlarni o'quvchilar faol lug'atidan nofaol
lug'atiga o'tkazish. Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib
qolgan adabiy til me'yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so'zlashuv tilida
qo'llanadigan sodda so'z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so'zlar
kiradi. Adabiy til me'yori degan tushunchani o'zlashtirgach, o'quvchilar
yuqorida izohlangan so'zlar o'rniga adabiy tildagi so'zlardan foydalana
boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga,
jargonga oid so'zlar, so'zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so'z va iboralar
o'quvchilarning
faol lug'atidan chiqib keta boshlaydi. O'quvchilar lug'ati quyidagi manbalar
asosida boyitiladi va tako-millashtiriladi:
1. Atrof-muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati,
bolalarning o'yini va o'qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish.
Tabiat qo'yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa
va hodisalarni kuzatish bilan ko'pgina yangi nom va iboralarni o'rganadilar. Bu
ekskursiyalar yuzasidan o'tkazilgan suh-bat vaqtida ularning bilimi

14chuqurlashtiriladi, ayrim so'zlar ma'nosiga aniqlik kiritiladi. O'quvchilar lug'atini
va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O'qish
darslarida o'quvchilar Oybek, H.Olimjon, M. Shayxzoda, G'.G'ulom, H.
Hakimzoda, Zulfiya, X.To'xtaboyev, P. Mo'min, Q. Muhammadiy, Sh.Sa'dulla,
Z.Diyor, N.Fozilov, T. Adashboyev, A. Obidjon kabi ko'pgina so'z ustalarining
asarlarini o'qiydilar. O'zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida
o'zlashtiradilar. O'qish darsida bolalar lug'ati ma'lum mavzularga oid so'zlar
hisobiga ham boyiydi. Ular lug'atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi
yoqimtoy, shirinso'z, mehribon, haqcpniy, botir, mard, ja-sur, mehnatsevar kabi
ko'pgina so'zlar qo'shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko'p ma'noli so'zlar,
sinonimlar, ko'chma ma'noda ishla-tiladigan so'zlarni, ba'zi frazeologik
birikmalarni bilib oladilar. Bolalar mustaqil o'qishga o'rganganlaridan keyin
ular lug'atiga ki-tob, gazeta, jurnal materiallari katta ta'sir qiladi. Shuning uchun
ham sinfdan tashqari mustaqil o'qish va unga rahbarlik shakllari o'quvchilar
lug'atini boyitishning, nutqini o'stirishning eng muhim manbalaridan
hisoblanadi.
Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o'rganish darslari
ko'pgina so'z va atamalarni o'zlashtirishga yordam beradi, o'quvchilar predmet,
belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so'zlar¬ni bilib oladilar. Bu darslarda
o'quvchilar lug'ati tartibga solinadi, so'z turkumlarini o'rganish jarayonida
guruhlanadi, so'z tarkibi, so'z yasalishi, so'zlarning o'zgarishini o'rganish bilan
esa lug'atga aniqlik kiritiladi; ular o'rgangan so'zlaridan o'z nutqlarida foydalana
bosh-laydilar, natijada lug'atlari faollashadi. O'quvchilar lug'ati maxsus
lug'aviy-mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi.Ta’lim
tizimida olib borilayotgan islohotlar pirovard natijada o‘quvchini hayotga
tayyorlashni nazarda tutadi. Ti’limning asosi, poydevori, albatta, boshlang‘ich
ta’limga bog‘liq. Mamlakatimizda etti tilda ta’lim beriladi, biroq barcha ta’lim
muassasalarda davlat tilini o‘qitishga alohida e’tibor beriladi. Ta’lim qozoq
tilida olib boriladigan maktablar son jihatda ko‘pchilikni tashkil qiladi. Qardosh
tillarni o‘qitish bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar sonini oshirish, ayniqsa,

15tillarni qiyoslab o‘qitish masalasi, turkiy so‘zlarning izohini o‘rgatish bugungi
globallashuv sharoitida dolzarb bo‘lib turibdi.
Bugungi kunda ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarda o‘zbek tili o‘qitish
masalasi kengroq o‘rganlgan. Bu borada professor X.Muhiddinovaning ta’lim
boshqa tillarda olib boriladaigan muassasalarda o‘zbek tili o‘qitishga doir dastur
va darsliklar mazmunidagi uzluksizlik masalasiga asosiy e’tiborini qaratiladi.
H.Mirzohidova o‘zbek maktablarida fonetika o‘qitishni qirg‘iz tiliga qiyoslab,
qardosh tillarga taqqoslab tushuntirishning qulayliklari haqida fikr yuritadi.
Biroq leksika sohasini o‘qitish, xususan, o‘quv lug‘atlari msalasi e’tibordan
chetda qolib kelmoqda. Til lug‘atlarda aks etadi. O‘zbek leksikografiyasi
keyingi yillarda sezilarli darajada rivojlanib bormoqda, biroq o‘quv lug‘atlari
sohasida tadqiqotlar etarli emas. Til ta’limining yadrosini tashkil qiladigan
mazkur vosita maxsus ilmiy va metodik izlanishlarga katta ehtiyoj sezadi. O‘quv
lug‘atlari hozirgi sharoitda qachon zaruratga aylanadi, qachonki, ta’lim
mazmuni ehtiyoj sezsa, o‘quv topshiriqlari tuzishda tizimili ravishda mavzular
lug‘atlar bilan bog‘lab borilsa. Til lug‘atlar asosida o‘rgatilishi kerak. O‘quv
lug‘atlari yaratishda ona tili ta’limi oldiga bugungi davr qo‘yayotgan vazifalarni
ham hisobga olish lozim. Maktab o‘qituvchilari uchun ona tili darslarida o‘quv
lug‘atlarda foydalanish metodikasi ishlab chiqilishi kerak. Amaldagi «ona tili»
darsliklari asosan, izohli lug‘atlardan foydalanishga diqqat qaratgan, aslida
imlo, talaffuz, so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini
o‘rgatishga xizmat qiladigan lug‘atlar bilan baravar ishlash ham o‘tish kerak.
Darsliklarda ajratib olingan, o‘quvchiga taqdim qilingan lug‘at so‘zlaridan ham
tashqariga chiqish kerak. Qolaversa, frazeologik, paremineologik lug‘atlardan
ham uzluksiz foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. O‘quv topshiriqlari shunday
takomillashtirilishi kerakki, natijada o‘quvchi turli lug‘atlar orqali so‘zni to‘g‘ri
yozishni, talaffuz qilishni, ma’nosini anglashni, o‘rniga boshqa so‘zni
qo‘llashni o‘rganishi kerak. Lug‘at – har qanday mamlakatning ijtimoiy-siyosiy,
madaniy-ma’rifiy, iqtisoiy rivojlanishining ramziy timsoli. Lug‘at faqat tilni
o‘rganish emas, xalq madaniyati, turmush tarzi va boshqa jihati

16xususida ham ma’lumot berish uchun xizmat qiladi. Manbalarda lug‘atning
jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ijtimoiy, siyosiy, madaniy ahamiyatga
ega bo‘lgan quyidagi asosiy vazifasi ajratiladi:
– ona tilini va boshqa tilni o‘rgatish;
– ona tilini tasvirlash va me’yorlashtirish;
– tillar va madaniyatlararo munosabatni ta’minlash;
– til leksikasini ilmiy tekshirish va talqin qilish.
Tilshunoslik tizimida leksikografiyaning o‘quv lug‘atchiligi tarmog‘i paydo
bo‘lgandan buyon, mutaxassislarni o‘quv lug‘ati qanday lug‘at, uni yaratishda
qanday mezon ustuvorlik qiladi, asosiy vazifalari nimadan iborat, umumiy
lug‘atdan nimasi bilan farqlanadi, boshqa tipdagi lug‘atdan ustunligi nimada
degan savol qiziqtirib kelgan. Jahon tilshunosligida XX asr boshidayoq bu
savollarga davr talabidan kelib chiqqan holda muayyan javob berildi. Ko‘pgina
rivojlangan mamlakatda o‘quv leksikografiyasi o‘z taraqqiyotining bir necha
bosqichini ortda qoldirib, bugungi kunda zamonaviy tipdagi yangi avlod
antroposentrik o‘quv lug‘atining yangi-yangi janrini yaratish nazariyasi va
amaliyoti bilan shug‘ullanmoqda.Ma’lumki, har qanday lug‘atda nimanidir
o‘rgatish maqsadi yotadi. Ammo bevosita maktab uchun yaratilgan lug‘atgina
o‘quv lug‘ati toifasiga kiritiladi va u maxsus mezonlar asosida tuziladi.
Shu bilan birga tilshunoslikda o‘quv lug‘atchiligi leksikografiyaning alohida
tarmog‘i ekani bilan bog‘liq munozarali fikr ham uchraydi. Ayrim
tadqiqotchilar o‘quv lug‘atiga leksikografiyaning alohida janri emas, shunchaki
o‘quv jarayoniga chuqurroq kirib borgan ko‘rinishi deb qaraydi.
E.Yu.Balalaeva ham o‘quv lug‘atini ajratish masalasida tadqiqotchilar
orasida qat’iy to‘xtam yo‘qligi, jumladan, B.Bim-badning o‘quv lug‘atining
ta’limiy, ma’lumot berish va tizimlashtirish, shuningdek, boshqa barcha
lug‘atga xos bo‘lgan axborot berish va me’yorlashtirish vazifasini bajarishi,
M.Laptevaning terminologik o‘quv izohli lug‘atning axborot berish,
tizimlashtirish va mustaqil bilim berish kabi etakchi vazifani bajarishiga doir
fikrini keltirib o‘tadi. Olima mazkur tadqiqotchilarning fikrini inkor etar ekan,

17M.Kovyazina, T.Petrashov, V.Tabanakova kabi bu borada P.N.Denisov fikriga
qo‘shilishini va o‘quv lug‘atining to‘rtta – ta’limiy, tizimlashtirish, ma’lumot
berish, me’yorlashtirish vazifalarini bajaruvchi minimal leksik tizim ekanligini
ta’kidlaydi. O‘quv lug‘atini pedagogik aspektda o‘rgangan T.V.Jerebilo o‘quv
lug‘atini bir qator o‘ziga xos xususiyatiga qaramay, darslik, qo‘llanma va turli
didaktik materialdagi ma’lumotni shunchaki leksikografik shaklga keltirish,
jamlash va saqlash vazifasini bajaradigan vosita deb hisoblaydi. Uningcha, har
qanday lug‘at ta’lim berish va inson shaxsini rivojlantirish vositasi sifatida
o‘quv, ta’limiy, tarbiyaviy, intellektual rivojlantirish bilan bog‘liq asosiy
vazifani bajaradi. O‘quv lug‘ati ushbu universal funktsiya bilan bir qatorda
ma’lumot berish, axborot uzatish, tizimlashtirish, me’yorlashtirish, motivlash
kabi maxsus funktsiyalarni ham bajaradi xolos. Umuman olganda, T.V.Jerebilo
o‘quv lug‘atini didaktik tizimning shunchaki bir qismi sifatida qaraydi va uning
vazifasida ta’lim jarayoniga xoslanish biroz chuqurlashgan deb hisoblaydi.
Ayrim tadqiqotchilar T.V.Jerebiloning qarashiga qarshi chiqadi va bu fikr har
doim ham to‘g‘ri kelavermasligi, masalan, o‘quv terminologik lug‘at tarbiyaviy
vazifa bajarmasligiga e’tiborni qaratadi. V.V.Dubichinskiy o‘quv lug‘atining
eng muhim xususiyati metodik talabga asosan til o‘rganishga qaratilgan vosita
ekanligi, aslida, o‘quv lug‘ati nafaqat leksikografik, balki didaktik nashrligini,
ona tili ta’limi ham, xorijiy tilni o‘qitish metodikasi ham unga ehtiyoj sezishini
ta’kidlaydi. U mutaxassislarning o‘quv lug‘atchiligi sohasini ajratish yoki
ajratmaslikka doir ikkilanishiga quyidagi fikri bilan nuqta qo‘yadi: o‘quv
lug‘atiga bunday yondashuv, o‘z o‘zidan, uning antroposentrik lug‘at
ekani, insonni har tomonlama qamrab oluvchi vosita ekanini ko‘rsatadi.
V.V.Morkovkin «lingvosentrik lug‘at − bu til uchun va til haqida bo‘lgan
lug‘at. Uning asosiy vazifasi – mavjud til faktini yozish, tavsiflash va baholash.
Antroposentrik lug‘at – inson uchun yaratilgan lug‘atdir. Uning asosiy vazifasi
– insonga yordam berish, birinchidan, inson ongida tilning manzarasini
shakllantirish, ikkinchidan, uni ushbu tildan samarali foydalanishga o‘rgatish»
degan edi.

18O‘quv lug‘atlarining quyidagi vazifalari mavjud:
1. Ta’lim berish. O‘quv lug‘ati ta’lim oluvchining DTS, malaka talabi, fan
dasturi va darslikka oid
bilimni mustaqil o‘zlashtirishida yordamchi o‘quv vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
2. Ma’lumot berish. O‘quv lug‘ati boshqa lug‘atdan farqlanib, o‘quvchiga
muayyan tushuncha haqida umumiy ma’lumot berish bilan birga muayyan fan
mazmuniga aloqador maxsus tushuncha, axborot berish uchun ham xizmat
qiladi.
3. Me’yorlashtirish. Lug‘atning aksariyati adabiy til me’yorini belgilash
vazifasini bajaradi. O‘quv lug‘ati Foydalanuvchining uzluksiz ta’limning qaysi
bo‘g‘inida ta’lim olayotganidan kelib chiqib, tilning imlo, talaffuz bilan bog‘liq
me’yorini soddadan murakkabga qarab darajali tarzda qamrab oladi. Masalan,
boshlang‘ich sinf uchun yaratilgan lug‘at bolaning nutq jarayonida tilning
orfoepik, orfografik, leksik, morfologik, sintaktik me’yoriga amal qilish
kompetentsiyalarini shakllantirib borishga xizmat qiladi. Talim boshqa tillarda
olib boriladigan sinflarda o‘zbek tili o‘qitish, so‘zlarning izohi, ma’nosini
tushuntirish oddiy tavsifning o‘zi bilan yetarli bo‘lmaydi. Boshlang‘ich sinflar
uchun rasmli o‘quv izohli lug‘atlar yaratilishi kerak. Umuman, lug‘at – davr
mahsuli, xalq tarixidagi muayyan davrning ko‘zgusi. Uning yuzaga kelishi
muayyan tarixiy-madaniy sharoit, nazariy va amaliy tilshunoslikning holati,
lug‘atlarga ehtiyoji bo‘lgan turli sohalar taraqqiyoti va yana ko‘pgina jihatlarga
bog‘liq. Muayyan tilda davrga aloqador turli omillarga bog‘liq ravishda
lug‘atlarning rang-barang ko‘rinishlarining yuzaga kelishi, umuman,
lug‘atchilik taraqqiyoti – til va uning egasi bo‘lgan millatning taraqqiyoti bilan
bog‘liq, uning porloq kelajagi haqida gapirish imkonini beradi .
Ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar pirovard natijada o‘quvchini
hayotga tayyorlashni nazarda tutadi. Ti’limning asosi, poydevori, albatta,
boshlang‘ich ta’limga bog‘liq. Mamlakatimizda yetti tilda ta’lim beriladi, biroq
barcha ta’lim muassasalarda davlat tilini o‘qitishga alohida e’tibor

19beriladi. Ta’lim qozoq tilida olib boriladigan maktablar son jihatda ko‘pchilikni
tashkil qiladi. Qardosh tillarni o‘qitish bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar
sonini oshirish, ayniqsa, tillarni qiyoslab o‘qitish masalasi, turkiy so‘zlarning
izohini o‘rgatish bugungi globallashuv sharoitida dolzarb bo‘lib turibdi.
Metodika fan sifatida ona tili o‘qitish metodikasi boshlang‘ich ta’lim standard
belgilab bergan vazifalarni amalga oshiradi, ya’ni tafakkur qilish faoliyatlarini
kengaytirish, erkin fikrlay olish, o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda ravon
bayon qila olish, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va
malakalarini rivojlantirishga oid metod va usullami ishlab chiqadi .
Darsliklarda ajratib olingan, o‘quvchiga taqdim qilingan lug‘at so‘zlaridan ham
tashqariga chiqish kerak. Qolaversa, frazeologik, paremineologik lug‘atlardan
ham uzluksiz foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. O‘quv topshiriqlari shunday
takomillashtirilishi kerakki, natijada o‘quvchi turli lug‘atlar orqali so‘zni to‘g‘ri
yozishni, talaffuz qilishni, ma’nosini anglashni, o‘rniga boshqa so‘zni
qo‘llashni o‘rganishi kerak.
Lug‘at – har qanday mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy,
iqtisoiy rivojlanishining ramziy timsoli. Lug‘at faqat tilni o‘rganish emas, xalq
madaniyati, turmush tarzi va boshqa jihati xususida ham ma’lumot berish uchun
xizmat qiladi.BIRSO‘ZLI (to‘g‘risi bir so‘zli) Gapida, bergan va’dasida qat’iy
turuvchi, qat’iyatli. U birso‘zli, zurumli, jahldor bo‘lib ketdi. S. Zunnunova,
Ko‘k chiroqlar . O‘quvchiga yangi so‘z ma’nosini tushuntirish, uning so‘zni
to‘g‘ri tushunishiga erishish zarur. Buning uchun esa o‘qituvchi so‘z ma’nosini
tushuntirish usullarini bilishi va ulardan o‘rinli foydalanishi lozim. M. R. Lvov
so‘z ma’nosini tushuntirishning quyidagi usullarini ajratadi: ko‘rgazmali,
kontekstual, sinonim keltirish, mantiqiy ta’rif berish, batafsil tavsiflash, antonim
keltirish, so‘zning yasalish tarkibini tahlil qilish .
“Ona tili” va “O‘qish kitobi” darsliklarida o‘quvchilar uchun tushunarsiz va
ularning nutqida nofaol bo‘lgan bir qancha so‘zlar uchraydi. O‘quvchilar
lug‘atini faollashtirishda asosan ana shu so‘zlar ustida ishlash zarur.
O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:

201.So‘z ma’nosini bir yoki bir necha usul yordamida tushuntirish:
a) kontekst yordamida;
b) shu so‘zning ma’nodoshi yordamida;
d) shu so‘zning antonimi yordamida;
e) tavsifiy yo‘l bilan (lug‘atdan foydalanib yoki o‘qituvchning o‘zi mustaqil
ravishda).
2.So‘zni o‘qish va yozish (so‘zning to‘g‘ri talaffuzi va imlosi ustida
ishlash).
3.So‘zning qo‘llanish namunalari ustida ishlash (tayyor so‘z birikmasi va
gaplar ustida ishlash). O‘qituvchi o‘quvchilarni o‘rganilayotgan so‘zlar
qo‘llangan tayyor so‘z birikmalari va gaplar bilan tanishtiradi.Ularning ayrimini
aytib turib yozdirish mumkin.
4.So‘zning semantik aloqalari ustida ishlash.
Shuni ham alohida qayd etib o‘tish kerakki, me’yoriy lug‘at adabiy til me’yorini
belgilashga intilar ekan, me’yorni abadiylashtirmaydi. Lug‘atning yuzaga
kelishi, adabiy til me’yorini qat’iy, barqaror holga keltirish bilan birga, unda
uzil-kesil hal etilmagan masalani aniqlash va bartaraf qila borish uchun ham
yordam beradi. Tadqiqotimizga aloqador bo‘lgani bois o‘quv lug‘aatlarining
ta’lim berish vazifasiga to‘xtalamiz. Ta’lim qozoq tilida olib boriladigan
maktablarda o‘zbek tili o‘qitish rus sinflariga o‘zbek tili o‘qitishda
farq qiladi. Chunki qardosh tillarga qaraganda roman-german turkumiga
kiruvchi boshqa oilaga mansub tilning fonetikasi, leksikasi, grammatikasi
begona bo‘lib har bir mavzu alohida yondashuvni talab etadi. Ta’lim qozoq
tilida olib boriladigan maktablarda esa o‘zbek tili o‘qitish biroz osonroq
kechadi.
So‘zlar, lug‘at tarkibi bir-biridan fonetik, ba’zan leksik, morfologik jihatdan farq
qiladi. Bu o‘rinda izohli lug‘atlardan foydalanish dars samaradorligini oshiradi.
Muammo shundaki, maktablarda o‘zbek tilining izohli lug‘atlari etarli darajada
mavjud emas. Umuman, boshlang‘ich ta’limda izohli lug‘atlarning zamonaviy
shakllarini yaratish davr talabidir. O‘quv izohli lug‘atlarning qardosh va qrdosh

21bo‘lmagan tillar bilan qiyoslangan shakllari, rasmli, illyustrasiyali o‘quv izohli
lug‘atlar bugungi o‘zbek tili ta’limi uchun juda muhim. Kichik yoshdagi
o‘quvchilar uchun bo‘lgani sababli multimediyali, o‘yin topshiriqli izohli
lug‘utlar, elektron o‘quv lug‘atlar, mobil ilova shaklidagi o‘quv lug‘atlar
yaratish hamda ulardan foydalanish metodikasini ishlab chiqish shu
yo‘nalishdagi tadqiqotlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.

221 .2.Lug ‘at ustida ustida ishlash metodlari va texnologiyalari.
Lug‘at boyligini oshirish va so‘zlarni samarali o‘rgatish uchun qo‘llaniladigan
metodlar va texnologiyalar juda ko‘p. Quyida, ushbu sohada yana
qo‘llaniladigan samarali metodlar va texnologiyalarni keltiraman:
1. Mavzu Asosida So‘zlar Bilan Ishlash
Metod: O‘quvchilarga mavzu bo‘yicha so‘zlar o‘rgatish. Bu metodda
o‘quvchilarni o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq so‘zlar bilan tanishtirish va
ularni amalda ishlatishga rag‘batlantirish maqsad qilinadi. Mavzu asosidagi
lug‘at boyligini oshirish orqali o‘quvchilar yangi so‘zlarni aniq kontekstda
yodlashadi.
Texnologiya: Mavzuga oid videolar, onlayn resurslar (masalan, YouTube
videolari, TED Talks) orqali so‘zlarni amaliyotda ishlatishni ko‘rish. Yoki
interaktiv platformalarda (masalan, Kahoot, Quizlet) mavzu bilan bog‘liq so‘zlar
bilan testlar va o‘yinlar tashkil qilish.
2. Birinchi Qadamda Yozish Va So‘zlarni Moslashtirish
Metod: O‘quvchilarga yangi so‘zlarni va ularning ma'nolarini yozma shaklda
ishlatishni tavsiya qilish. Yangi so‘zlarni o‘rganishning samarali usuli ularni
yozma nutqda ishlatishdir. Bu metod o‘quvchilarni so‘zlarni amaliyotda
qo‘llashga undaydi va ular so‘zlarni yanada yaxshi yodlashadi.
Texnologiya: Google Docs yoki Padlet kabi onlayn platformalarda
o‘quvchilarga yangi so‘zlar bilan qisqacha matnlar yoki hikoyalar yozishni taklif
qilish. Shuningdek, o‘quvchilarga o‘z yozgan matnlarini guruh bilan muhokama
qilishga imkon berish.
3. Aqliy Janglar Va Tanlovlar
Metod: O‘quvchilarni so‘zlar bilan tanishtirish va ularni o‘zlashtirishda "aqliy
janglar" yoki tanlovlar tashkil qilish. Bu metod o‘quvchilarga qiziqarli tarzda
yangi so‘zlarni o‘rganishga yordam beradi.
Texnologiya: Onlayn platformalarda (masalan, Quizlet, Kahoot, Socrative)
so‘zlar bilan bog‘liq testlar va tanlovlar yaratish. O‘quvchilarni guruhlarga

23bo‘lib, bir-birlariga so‘zlar haqida savollar berish yoki ularni o‘zlashtirishga
yordam berish.
4. Yangi So‘zlar Bilan Qisqa Dialoglar Yaratish
Metod: O‘quvchilarga yangi o‘rganilgan so‘zlarni o‘zaro dialoglar shaklida
ishlatish. Bu metod o‘quvchilarni yangi so‘zlarni suhbatda qo‘llashga o‘rgatadi
va ular o‘rganilgan so‘zlarni amaliyotda ishlatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Texnologiya: Onlayn video darslar, video chaqiriqlar orqali yangi so‘zlar bilan
qisqa suhbatlar yoki dialoglar yaratish. Google Meet yoki Zoom kabi
platformalarda o‘quvchilarga bir-birlari bilan qisqa dialoglar yaratish
imkoniyatini berish.
5. Interaktiv Vizual Va Rasmli Materiallar
Metod: Rasmli yoki vizual materiallar yordamida so‘zlarni o‘rganish. Yangi
so‘zlarning ma'nolarini tasvirlar yoki grafikalar bilan birgalikda ko‘rsatish,
o‘quvchilarning so‘zlarni oson yodlashlariga yordam beradi.
Texnologiya: Canva, Piktochart yoki PowerPoint kabi dasturlarda vizual
materiallar yaratish. Rasm yoki infografikalar yordamida yangi so‘zlar bilan
bog‘liq ma'lumotlar taqdim etish.
6. So‘zlarni Maqsadli Ma'lumotlar Bilan O‘rganish
Metod: So‘zlarni faqat umumiy ma'no bilan emas, balki ular bilan bog‘liq
kontekst, sinonimlar va antonimlar, ishlatilish joylari bilan o‘rganish. Bu metod
so‘zlarning to‘liq ma'nosini tushunishga yordam beradi va ularni turli
kontekstlarda ishlatish imkonini yaratadi.
Texnologiya: Onlayn lug‘atlar (masalan, Merriam-Webster, Oxford) orqali
so‘zlarning sinonimlari va antonimlarini o‘rganish, ular bilan turli mashqlar va
testlar yaratish.
7. Lug‘at Kartochkalari (Flashcards)
Metod: Flashcards usuli orqali so‘zlarni yodlash. Bu usul o‘quvchilarni yangi
so‘zlar bilan tez-tez ishlashga yordam beradi va ularni o‘rganishga
rag‘batlantiradi.

24Texnologiya: Onlayn flashcard ilovalari (masalan, Quizlet yoki Anki)
yordamida so‘zlarni va ularning ma'nolarini takrorlash va mustahkamlash.
Ularning kartochkalarini avtomatik ravishda tasodifiy ko‘rsatib, o‘quvchilarning
so‘zlarni eslab qolishlarini ta'minlash.
8. Hikoyalar Yaratish Va Ularni So‘zlar Bilan Ta'minlash
Metod: O‘quvchilarga yangi so‘zlar yordamida hikoya yozish yoki aytib
berishni taklif qilish. Bu metod so‘zlarni ijodiy tarzda qo‘llashga yordam beradi
va o‘quvchilarni yangi so‘zlarni o‘z hayotlariga bog‘lashga undaydi.
Texnologiya: Google Docs yoki boshqa yozma platformalar yordamida
o‘quvchilarga hikoyalar yozishni va so‘zlarni turli kontekstlarda ishlatishni
taklif qilish. Shuningdek, hikoyalar yaratishda onlayn resurslardan (masalan,
Storybird yoki Story Jumper) foydalanish.
9. Krossvordlar Va So‘z Topish Mashqlari
Metod: Krossvordlar yoki so‘z topish o‘yinlari orqali o‘quvchilarni yangi
so‘zlarni o‘rganishga undash. Bu o‘yinlar o‘quvchilarga so‘zlarni o‘rgatishda
qiziqarli va samarali usuldir.
Texnologiya: Onlayn krossvord yaratish vositalari (masalan, Crossword Labs,
Puzzlemaker) yordamida yangi so‘zlar bilan mashqlar qilish.
10. Onlayn So‘zlar Bilan Mashqlar
Metod: O‘quvchilarga yangi so‘zlarni onlayn mashqlar orqali o‘rganish. Bu
metod so‘zlarni tez-tez takrorlashga va ularni turli kontekstlarda qo‘llashga
imkon beradi.
Texnologiya: Onlayn testlar, so‘zlarni to‘g‘ri ishlatish mashqlari va interaktiv
video darslar yordamida so‘zlarni o‘rganish (masalan, Duolingo, Babbel).
Lug‘at ustida ishlash metodlari va texnologiyalari o‘quvchilarga yangi so‘zlarni
o‘rganishda samarali yordam beradi. O‘yinlar, vizual materiallar, guruh ishlari
va onlayn platformalar orqali o‘quvchilarni yangi so‘zlar bilan tanishtirish,
ularni kontekstda ishlatishga o‘rgatish va so‘zlarni amaliyotda qo‘llash
imkoniyatlarini yaratish mumkin. Bu usullar o‘quvchilarning so‘z boyligini

25oshirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular tilni erkin va to‘g‘ri ishlatish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
Bolalarning so’z boyligini oshirish ularning fikrini o’stirish bilan bog’lab olib
borilishi lozim.O’qituvchi bolalar nutqini va fikrini atrof hayot,oilaviy
turmush,maktab jamoasi hayoti,mamlakatimizning ijtimoiy hayotidagi voqea va
hodisalar,o’zbek xalqining mehnati, jonli va jonsiz tabiat bilan tanishtirish
asosida o’stirib boradi.O’qituvchi o’quvchilarga ular ko’rgan narsalarning
nomini aytib ,kuzatgan hodisalarini so’z bilan tushuntirib,ifodalab
beradi.Shunday qilib ,nutqda bolalarning bilish faoliyatlari oshadi va
mustahkamlanadi. O`z navbatida lug`atlar bilan ishlash ham kreativlikni
oshirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Chunki lug`atlar bilan ishlash
o`quvchilarda kuzatuvchanlik qobilyatini yuzaga chiqaradi, ularning nutq
madaniyatini yuksaltiradi, fikrlash va dunyoqarashini kengaytiradi, so`z
boyligini orttiradi, o`quvchilarda savodli yozuv malakasini takomillashtiradi.
Tildagi jamiki so`zlar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi muhim masalalar bilan
lug`atshunoslik o`rrganadi. Lug`atlar qadimdan yaratilib kelingan. Masalan,
Mahmud Qoshg`ariy tomonidan XI asrda yaratilgan “Devoni lug`atit-turk” ,
XVI asrda Usmonli turk tilida yaratilgan “Abushqa” lug`atlari tarixda
bizga ma`lum. Boshlang`ich ta`limda lug`at ustida ishlashning umumiy yo`l-
yo`riqlari, yo`nalishlari, manbalari haqida metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan
bo`lsa-da, ularni hali qoniqarli ahvolda deb bo`lmaydi. Lug`atlar ustida ishlash
uchun maxsus darslar ajratilmaydi. O`quvchilar barcha predmetlarni
o`rganishda, asosan, ona tili va o`qish darslik materiallarini o`rganish bilan
bog`liq holda olib boradi. Ona tili hamda o`qish darslarida lug`atustida ishlash
o`quvchilar nutqini o`stirishga, yozma savodxonligini shakllantirishga, so`z
boyligini boyitishga nutq madaniyatini yuksaltirishga qaratilganligi sababli bu
ish 1-sinfdanoq boshlanadi va butun o`quv jarayonida davom ettiriladi. Lug’at
ishi turli metod va usullar bilan amalga oshiriladi.Jumladan,bolalarni voqelik
bilan tanishtirishning ikki yo’li mavjud:
a) tashqi olamni sezgi organlari bilan bevosita idrok qilish: bolalar

26buyumlarni ko’zdan kechiradilar; ushlab,tinglab ko’radilar;o’ynaydilar;
b) bolalar kishilarning mehnat, mamlakatimiz,tabiat hayoti haqidagi
hikoyalarini, o’qib berilgan kitoblarini tinglash; suratlar,diafilmlarni ko’rish
orqali tevarak-atrof haqida ma’lumot oladilar.
Katta va maktabga tayyorlov gruppalardagi bolalar o’zaro muloqotda o’z
fikrlarini u yoki bu darajada bayon qiladilar.Endi mashg’ulot jarayonida
ularning gapso’zlarini kuzatsak, ko’pincha buning aksini ko’ramiz. Ular
o’qituvchi taklif etgan rasm yordamida biror gap, hikoya yoki oddiy ertaklar
tuzishga qiynaladilar. Bu bolalarning so’z boyliklari yetishmasligi bilan
izohlanadi. Rasmlar asosida nutqni rivojlantirishda bolalarni ko’proq mantiqiy
fikrlashga o’rgatib borish lozim. Masalan, bolalarga ,,stul’’ rasmi yoki uning
o’zi ko’rsatib, undan nima maqsadda foydalanish mumkinligi so’raladi.Bola
qiynalib bo’lsa-da ,,stul’’ o’tirish uchun kerakligini aytadi. Tarbiyachi ,,stulning
nechta oyog’I bor? ‘’ deb so’raydi. Bola uning to’rtta oyog’i borligini
aytadi. ,,Nega to’rtta , uchta emas?’’ deb so’ralganda esa , u agar u ,,oyog’i
uchta bo’lsa , stul yiqilib tushadi, o’tirib bo’lmaydi ‘’ deb
tushuntiradi. Ko’pincha gul sotiladigan do’konlarda yaltiroq, tiniq shaldiroq
qog’ozga gulni o’rab beradi.Ana shu qog’ozda syujetli rasmlar hosil qilish orqali
ayrim hayotiy voqealarni bolalarga ko’rsatish mumkin. Buning uchun 32x45 sm
o’lchamdagi karton qog’ozi olinib , sirtiga shildiroq qog’oz qoplanadi va
chetlari orqali 1,5 sm o’lchamda qaytarilib yelimlanadi. Bunda shildiroq qog’oz
oldindan 35x46,5 sm o’lchamda qirqilib tayyorlab qo’yiladi. Shuni unutmaslik
kerakki, rasm solish oson bo’lishi uchun xaltachalarning tepa qismidan bir
tomoni yelimlanmaydi,ya’ni qog’ozning uchta tomoni orqasiga qaytarilib
yelimlanadi va bir tomoni ochiq qoldiriladi. Kartonga shildiroq qog’ozni
yopishtirganda qog’oz va karton orasida ozgina joy qolishi uchun ular orasiga
bir qavat qog’oz solib so’ng yelimlanadi va biror og’ir predmet ostiga bostirib
qo’yiladi . Ma’lum vaqt o’tgach, qo’yilgan karton qog’ozi olib tashlanadi va
manzarali karton qog’ozi yoki biror bir illustratsiya xaltachaga solib qo’yiladi.
Rasm xaltachaga bemalol joylashadigan bo’lishi kerak.

27 I bob bo’yicha xulosa
Xulosa qilib aytganda, dars davomida lug`atlar bilan ishlash, o`quvchilarga so`z
ma`nosini tushintirish o`quvchilarning lug`at boyligini orttiradi, dunyqarashini
kengaytirib, ularning kreativligini rivojlantiradi. Lug'at ustida ishlash ona tili
darslarida ham, o'qish darslarida ham reja asosida izchil olib borish zarur.
Boshlang'ich sinflar uchun izohli, imlo lug'atlarining yaratilmaganligi lug'at
ustida olib boriladigan ishlarni to'g'ri uyushtirishda ba'zi qiyinchiliklarni keltirib
chiqarmoqda.Agar lugat ishi qat'iy reja asosida izchil amalga
oshirilsa,o'quvchilardan ortiqcha mehnat talab qilmaydi. Bunga erishish uchun
qunt, e'tibor, qat'iyatlik va sabot bilan ishlash zarur. adi.
Lug‘at ustida ishlash metodlari va texnologiyalari o‘quvchilarga yangi so‘zlarni
o‘rganishda samarali yordam beradi. O‘yinlar, vizual materiallar, guruh ishlari
va onlayn platformalar orqali o‘quvchilarni yangi so‘zlar bilan tanishtirish,
ularni kontekstda ishlatishga o‘rgatish va so‘zlarni amaliyotda qo‘llash
imkoniyatlarini yaratish mumkin. Bu usullar o‘quvchilarning so‘z boyligini
oshirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular tilni erkin va to‘g‘ri ishlatish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.

28 II BOB. 3-4-SINF O‘QISH DARSLARIDA RASMLI TESTLARDAN
FOYDALANISH AMALIYOTI.
2.1.O‘qish darslarida rasmli testlardan foydalanish metodlari.
O‘qish darslarida rasmli testlardan foydalanish ta’lim jarayonini jonlantiradi va
talabalarning tushuncha va qobiliyatlarini samarali baholashga yordam beradi.
Rasmli testlar nafaqat matnni tushunishni, balki vizual ma’lumotlarni ham
talabalarning qabul qilishini tekshiradi. Quyida rasmli testlardan
foydalanishning bir nechta metodlarini keltiraman:
Rasmga asoslangan savollar: O‘quvchilarga ma’lum bir rasm (masalan,
diagramma, infografika yoki tasvir) beriladi va ular shu rasmga asoslangan
savollarga javob berishadi. Masalan, biologiya yoki geografiya darslarida
o‘quvchilardan rasmga qarab o‘simliklar yoki hayvonlar haqidagi ma’lumotlarni
yozish so‘ralishi mumkin.
Izoh berish: O‘quvchilarga rasmni ko‘rsatib, uning mazmuni haqida
qisqacha izoh berishni so‘rash. Bu metod o‘quvchilarning tafakkur va analitik
fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Rasmni tanlash: Bir nechta rasm berilib, o‘quvchilar ulardan birini yoki bir
nechta tasvirni tanlab, unga asoslangan savollarga javob berishadi. Masalan,
tarix darslarida tarixiy shaxslarning rasmlarini ko‘rsatib, ularning nomlarini va
faoliyatlarini aniqlash so‘ralishi mumkin. Rasmni guruhlarga ajratish:
O‘quvchilarga bir nechta rasmlar berilib, ularni ma’lum bir kategoriya bo‘yicha
guruhlarga ajratish so‘raladi. Masalan, geografiya darsida davlatlar va ularning
poytaxtlari rasmlarini ajratish. Rasmga asoslangan hikoya tuzish: O‘quvchilarga
rasm ko‘rsatiladi, va ular shu rasmga asoslanib qisqa hikoya, matn yoki tafsiliy
tavsif yozishlari kerak. Bu metod o‘quvchilarning tasavvurini va ijodkorlik
qobiliyatini rivojlantiradi. Tasvir va hikoyaning bog‘lanishi: O‘quvchilarga bir
nechta rasm va ular bilan bog‘liq qisqacha matn beriladi, va ular rasm va matnni
o‘zaro bog‘lab, o‘qiganlaridan keyin savollarga javob berishadi. Rasmni
to‘ldirish: O‘quvchilarga to‘liq bo‘lmagan rasm berilib, ular uni o‘z fikrlari bilan
to‘ldirishlari so‘raladi. Masalan, tasvirda biror bir element yo‘q bo‘lsa, o‘quvchi

29uni yaratishi yoki izoh berishi kerak. Rasmni tahlil qilish: O‘quvchilarga rasmni
ko‘rsatib, uni tahlil qilishni va ma’lum bir savollarga asoslanib, rasmni
tushuntirishni so‘rash. Onlayn rasmli testlar: Raqamli platformalarda rasmli
testlar yaratish. O‘quvchilar onlayn tarzda turli savollarga javob berishlari
mumkin. Bu interaktiv testlar, o‘quvchilarga masalalarni hal qilishda yordam
beradi va o‘qishni yanada qiziqarli qiladi. Interaktiv o‘yinlar va viktorinalar:
Rasmli testlarni interaktiv o‘yinlar shaklida o'tkazish. Masalan, o‘quvchilar
rasmni to‘g‘ri tanlash yoki rasmni to‘g‘ri joylashtirish orqali javob beradilar. Bu
yondashuv, ayniqsa yosh o‘quvchilar uchun juda foydali bo‘lishi mumkin.
Rasm orqali tushunchalarni o‘rganish: Murakkab tushunchalarni o‘rganishda
rasmli testlar samarali bo‘lishi mumkin. Masalan, kimyo darsida
molekulalarning shaklini yoki biologiya darsida hujayra tuzilishini o‘rgatishda
rasmli diagrammalar yordamida o‘quvchilarga tushuncha berish mumkin.
Venn diagrammalari va boshqa tasvirlar: O‘quvchilarni tasvirlar yordamida turli
tushunchalar o‘rtasidagi farqlarni va o‘xshashliklarni ko‘rsatishga o‘rgatish.
Masalan, matematika yoki fan darslarida Venn diagrammalarini ishlatish.
Rasmli testlardan foydalanish o‘quvchilarning o‘z fikrini aniq ifodalash, vizual
ma’lumotni tahlil qilish, ijodkorlik va tafakkur qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi. Ushbu metodlar o‘qish jarayonini boyitadi va talabalarning
o‘rganishini yanada samarali qiladi. Avvalo so'zimiz boshida bugun ta'lim
sohasidagi isloxatlarni muhim jixatlari to'g'risida to'xtalishimiz kerak. Ya'ni
2020-2030 yilarga belgilangan Davlat ta'lim sifatini oshirish yuzasidan
konseptsiyalarni belgilangani va bu yuzasidan olib borilayotgan keng ko'lamdagi
ishlarmiz ham muhim ahamiyatga ega. "Ta'lim to'g'risidagi qonunimiz"da
belgilanganidek umumiy o'rta ta'limimizning quyi bosqichi hisoblangan
boshlang'ich sinflarda dars o'tishni yangicha tusga kiritish asosiy
vazifalarimizdan biridir. Shu singari maqolada asosiy vazifamizni interfaollik
nima? Savolini qo'yishda, bu - o'zaro ikki kishi faolligi, ya'ni, bundan o'quv-
biluv jarayoni o'zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter aloqasi) yoki
o'qituvchi - o'quvchilarning o zaro muloqotlari asosida kechadi. Interfaollik -

30o'zaro faollik, harakat, ta'sirchanlik, o'quvchi - o'qituvchi, o'quvchi - o'quvchi
suhbatlarida sodir bo'ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi - o'quv jarayoni
uchun eng qulay muhit va vaziyat yaratish orqali o'quvchining faol, erkin, ijodiy
fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini ishga solishga muhit
yaratish. Bunday darslar shunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o'quvchi
chetda qolmay, eshitgan, o'qigan, ko'rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin
bildirish imkoniyatlariga ega bo'ladilar. O'zaro fikr almashish jarayoni hosil
bo'ladi. Bolalarda bilim olishga havas, qiziqish ortadi, o'zaro do'stona
munosabatlar shakllanadi .
Testlar
1.Rasmlardan foydalanib «qor» so‘zi qatnashgan so‘zlar
berilgan qatorni toping
A)laylak,bobo,qor,qiz B)laylakqor,qorbobo
C)laylakqor,qorbobo,qorqiz D)qorqiz,qorbobo,qor
2. Polizda koptok bo‘lib,
Dumalab yotar, to‘pmas.
Dehqon bobom avaylab
Oziq, suv berar, tepmas.
Topishmoqning javobini toping.
a) b) c)
3.Mirzo Ulug‘bek mulozimlari bilan ketayotganida, yo‘l yoqasida yotgan
bir burda nimani ko‘rib qolibdi?

31A) B) C)
Interfaol ta'lim o'z xususiyatiga ko'ra didaktik o'yinlar orqali evristik (fikrlash,
izlash, topish) suhbat - dars jarayonini loyihalash orqali muammoli vaziyatni
hosil qilish va yechish orqali kreativ - ijodkorlik asosida axborot
kommunikatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirish metodlarini o'z
ichiga oladi . Axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida ta'lim o'z
navbatida kompyuter dasturlari yordamida o'qitish, masofadan o'qitish, internet
tarmoqlari asosida o'qitish, media - ta'lim metodlaridan iborat.
Boshlang'ich ta'limda o'quvchilarning yosh hususiyatlari, savodxonlik darajalari,
shaxsiy tabiatlariga ko'ra didaktik o'yinlar orqali evristik suhbatlar
loyihalashtirish asosidagi metodlar keng qo'llanilmoqda. Agar o'qitish
jarayonida har bir o'quvchi o'zining o'zlashtirish imkoniyati darajasida
topshiriqlar olib ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta'minlagan bo'lar
edi. Bunday holatni faqat tabaqalashtirgan ta'lim orqaligina amalga oshirish
mumkin. Endi ta'lim jarayonlarini didaktik o'yinlar orqali amalga oshirish
haqida fikr yuritamiz: Interfaol o'yinli metodlar o'quvchi faoliyatini
faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular o'quvchi shaxsidagi ijodiy
imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini
aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega.
Interfaol o'yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa
yo'nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o'quvchilarda tahlil qilish,hisoblash,
o'lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror
qabul qilish, guruh yoki mustaqil jamoa tarkibida ishlash,nutq o'stirish, til
o'rgatish yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi.

32Umumiy o'yinlar nazariyasiga ko'ra, mavjud barcha o'yin turlarini tasniflashga
ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik , sport va harbiy o'yinlarga
ajratiladi.Interfaol o'yin turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga rioya qilish
yaxshi natijalar beradi. -ishtirokchilarni tarkibi bo'yicha, ya'ni o'g'il bolalar, qiz
bolalar yoki arlash guruhlar uchun o'yinlar:
-ishtirokchilarning soni bo'yicha -yakka, juftlikda, kichik guruh, kata
guruh, sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o'yinlar:
- o'yin jarayoni bo'yicha fikrlash, o'ylash, topag'onlik, harakatlarga
asoslangan, musobaqa va boshqalarga yo'naltirilgan;
-vaqt me'yori bo'yicha -dars, mashg'ulot vaqtining reja bo'yicha ajratilgan
qismi, o'yin maqsadiga erishguncha, g'oliblar aniqlanguncha davom etadigan
o'yinlar.
Bularning bari o'quvchilarga fanlararo bogliqlikni o'rgatish orqali ularda olam
tuzilishini ilmiy asoslarini to'liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini
shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.Boshlang'ich
sinflarning o'qish darslari o'z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko'ra ta'lim
tizimida alohida o'rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-
ta'limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta'limini
o'qish ta'limisiz tasavvur qilib bo'lmaydi
Umuman olganda, o'qish darslari oldiga qo'yiladigan didaktik vazifalar
quyidagilardan iborat:
l.O'quvchilarda yaxshi o'qish sifatlari: to'g'ri, tez, ongli, ifodali o'qishlarini
shakllantirish.
2.O'quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni
olishgao'rgatish, kitobga muhabbat uyg'otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur
mulohaza yiirituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish.
3.O'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va
boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.

334.O'quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga mu habbat
ruhida tarbiyalash.
5.O'quvchilarning bog'lanishli nutqini va adabiy-estetik tafak-kurini
o'stirish.
6.O'quvchilarning xayolot olamini boyitish. 7.Elementar adabiy
tasavvurlarini shakllantirish.
O'qish inson xayotida muhim ahamiyatga ega. O'qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo'ladi, o'qishni bilmagan odamning ko'zi ojiz
kishidan farqi yo'q. Boshlang'ich sinfda o'qish faoliyati barcha predmet
darslarida amalga oshiriladi. V.A.Suxomlinskiy bu haqida shunday deydi:
«Bolalar dunyoni va o'z-o'zini bila borish bilan birga katta avlodlar yaratgan
moddiy va ma'naviy boyliklar uchun o'zining mas'ulligini oz-ozdan bila
borishlari kerak. ...bolaga yaxshilik va yomonlikni to'gri ko'rish imkonini berish
kerak. Yaxshilik unda quvonch, zavq, hayajon, ma'naviy go'zallikka ergashish
ishtiyoqini hosilqiladi; yomonlik qahr-g'azab, murosasizlik uyg'otadi, haqiqat va
adolat uchun kurashga chorlovchi ma'naviy kuchga to'ldiradi.
O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar: Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi"da
ta'lim berishning iig'or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o'quv-uslubiy
majmualarini yaratish kabilar umumiy o'rta ta'limning asosiy vazifalaridan biri
sifatida ta'kidlangan. Ilg'or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish
o'qituvchi va o'quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi.
O'qish darslarining samaradorligi ko'p jihatdan ta'lim metodlarining to'g'ri
tanlanishiga bog'Iiq. Ularda ko'proq to'g'ri talaffuz, qiroat bilan o'qish, ifodali
o'qish nazarda tutilgan. Hozir maktablarda o'qish izohli o'qish metodi asosida
olib borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug'iladi: Izohli o'qish nima?
Izohli o'qishga XIX asrning 60—70-yillarida rus pedagogi K. D. Ushinskiy asos
solgan, u o'qishda o'quvchilarni ,,ongli, tushunib, o'ylab o'qishga" o'rgatishni
alohida ta'kidlaydi va uni "Izohli o'qish" deb nomlaydi.
Izohli o'qish metodiga K. D. Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar
kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o'qish o'quvchilarga real bilim berish vositasi

34desa, Vodovozov va Bunakov o'quvchilarga o'qish jarayonida bilim badiiy asar
tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog'liq holda beriladi, degan fikrni
ilgari suradilar. Izohli o'qish: quyidagi tamoyillarga toliq amal qilingandagina
muvaffaqiyatli bo'ladi:
l.O'qishni hayot bilan bog'liq holda tashkil etish.
2.O'qishning ongli va ta'sirchan bolishi uchun o'quvchilarning hayotiy
tajribalariga, taassurotlariga asoslanish.
3.O'qishni ko'rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy ioylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o'simliklar dunyosini ku-zatish,
rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o'quvchining
ifodali o'qishi tarzida olib borish. Boshlang'ich sinf o'qish darslarida asosan
she'rlar,masallar,ertaklar, hikoyalar, afsonalar,maqollar va topishmoqlar,ilmiy-
ommabop asarlar o'qib o'rganiladi. Yuqorida ta'kidlangan metodlardan tashqari,
boshlang'ich sinf o'qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan
"Aqliy hujum", "Tarmoqlash", "Guruhlar bilan ishlash", "Blits texnologiyasi"
kabilardan ham foydalanish yaxshi samara beradi.
Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish,
darsda qanday usullarni qo'llash o'qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi
va puxta ishlab chiqilishi kerak.

35 2.2. Yangi so’zlarni o’rgatishda rasmli testlardan foydalanish.
Afzalliklari:
Ko‘rgazmalilik – Rasm orqali so‘z mazmuni aniqroq tushuniladi.
Qiziqarli o‘rganish – Rasmli topshiriqlar o‘quvchilarni darsga jalb qiladi.
Tez yod olish – Vizual kontekst orqali so‘zlar tezroq yodda qoladi.
Nutq faolligini oshiradi – O‘quvchilar rasm asosida jumlalar tuzishga
harakat qiladi
Testlar
4. Kulolchilik kasbi tasvirlangan rasmni toping
A) B) C)
ga qaysi ish qurollari va mahsulotlar kerak?
A) B) C)

To‘rt faslda bir xil libos –Kiyib yashnar, mevasiz.
Aytsam, bog‘ning ko‘rki deysiz,Siz ham uni
sevasiz.Topishmoqning javobini toping.
A) B) C)

36Bugungi kunda talim sifatini oshirishning muhim omillaridan biri bu
o'quvchilarning har tomonlama kreativligini oshirishdir. Shu o'rinda
boshlang'ich sinf o'quvchilarining kreativligini oshirishda asosiy ustuvor
usullardan ongli o'qitish, nutq madaniyatini o'stirish, yozma va og'zaki nutq
mashqlarini uyg'un holatda olib borishdir. Oz navbatida lug'atlar bilan ishlash
ham kreativlikni oshirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Chunki
lug'atlar bilan ishlash oquvchilarda kuzatuvchanlik qobilyatini yuzaga chiqaradi,
ularning nutq madaniyatini yuksaltiradi, fikrlash va dunyoqarashini
kengaytiradi, so'z boyligini orttiradi, oquvchilarda savodli yozuv malakasini
takomillashtiradi. Tildagi jamiki so'zlar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi
muhim masalalar bilan lug'atshunoslik o'rrganadi. Lug'atlar qadimdan yaratilib
kelingan. Masalan, Mahmud Qoshg'ariy tomonidan XI asrda yaratilgan "Devoni
lug'atit-turk" , XVI asrda Usmonli turk tilida yaratilgan "Abushqa" lug'atlari
tarixda bizga malum.
So'z tilning mano bildiradigan asosiy birligidir. So'z va so'z birikmasi aniq
narsalarni, mavhum tushunchalarni hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bolgan
barchaso'z va iboralarning yig'indisi luglat tarkibi yoki leksiko deyiladi.
Leksikologiya o'zbek tilining lug'at tarkibini o'rganadigan bo'limdir.
Leksikologiya lug'at tarkibidagi so'zlarning nutqda mano ifodalash xususiyati,
qollanish faolligi, boyib borishi, bazi so'zlarning eskirib, iste'moldan chiqib
ketishi, mano ko'chish hodisasi kabilarni o'rganadi. Shu sababli ham
leksikologiya lug'at ustida ihlash metodlarining lingvistik asosi hisoblanadi.
Kishining lug'at boyligi qanchalik boy va rivojlangan boisa, uning nutq ham
shunchalik boy boladi, oz fikrini aniq va ifodali bayon etishga keng imkoniyat
yaratiladi. Shuning uchun lug'atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi
metodikada nutqni muvaffaqiyatli o'stirishning muhim sharti hisoblanadi.
Oquvchi lug'atining boyishiga birinchi navbatda, uni o'rab ilgan muhit, tabiat,
kishilarning hayoti, o'qish faoliyati, kattalar va tengdoshlari bilan bolgan
muloqotlari asosiy manba vazifasini bajaradi. Bola tabiat va insonlar bilan

37munosabatda bolishi natijasida so'z, ibora, tasviriy ifoda, maqol, hikmatli
so'zlarni o'rganadi, ularni oz so'zlariga aylantiradi.
Boshlang'ich talimda lug'at ustida ishlashning umumiy yol- yo'riqlari,
yo'nalishlari, manbalari haqida metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan bo'lsa-da,
ularni hali qoniqarli ahvolda deb bolmaydi. Lug'atlar ustida ishlash uchun
maxsus darslar ajratilmaydi. Oquvchilar barcha predmetlarni o'rganishda,
asosan, ona tili va o'qish darslik materiallarini o'rganish bilan bogliq holda olib
boradi. Ona tili hamda o'qish darslarida lug'atustida ishlash o'quvchilar nutqini
o'stirishga, yozma savodxonligini shakllantirishga, so'z boyligini boyitishga nutq
madaniyatini yuksaltirishga qaratilganligi sababli bu ish 1-sinfdanoq boshlanadi
va butun o'quv jarayonida davom ettiriladi.
Lug'at- imlo savodxinligini oshirish, so'z boyligini kengaytirishning
muhim manbaidir. Maktabda o'quvchilarning nutqiy kreativligini oshirishning
muhim vazifalaridan biri lug'at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning
asosiy yo'nalishlarini ajratish va asoslash, o'quvchilarning lug'atini boyitish
jarayonini boshqarish hisoblanadi. Lug'atlardan foydalanish va ular ustidan
ishlash malakasini shakllantirish avvalo ularda ehtiyojni tarbiyalashdan
boshlanadi. Chunki, ehtiyoj sezilmasa, o'quvchi lug'atlarga murojaat qilmaydi.
Ma'lum bir so'zning imlosi, manosi, manodoshi, qarama-qarshi manosi,
uyadoshini bilish zaruriyati ehtiyojni vujudga keltiradi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining lug'atlar ustida ishlash jarayonida
kreativligini oshirish uchun quyidagi metodlarni qollash yaxshi samara beradi:
1. Badiiy asar o'quvchilar nutqini oshirish uchun eng muhim va ishonarli
manbadir. Oqituvchi hafta davomida o'quvchilarga turli ertaklarni o qittirib,
notanish bo'lgan so'zlarni ajratib, uning manosini tushintirishi va kelasi badiiy
asarni o'qilguncha bu so'zlarni yozdirib yodlattirishi zarur. Chunki, bolalar
o'zbek tilini yuksak badiiy obrazlar orqali o'zlashtiradilar.
2.O'quvchilar lug'atiga aniqlik kiritish. Bu o'z ichiga quyidagilarni oladi:
1) o'quvchi puxta o'zlashtirmagan so'zlarning ma'nosini to'liq o'zlashtirish, ya'ni

38shu so'zlarni matnga kiritish, ma'nosi yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim tanlash
yo'llari bilan ularning ma'nosiga aniqlik kiritish;
2) so'zning kinoyali ma'nosini, ko'p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish;
3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no qirralarini
o'zlashtirish;
4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
5) Lug'atni faollashtirish, ya'ni o'quvchilar ma'nosini tushunadigan, ammo
o'z nutq faolyatida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'zlarni faol lug'atiga
o'tkazish. Buning uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar tuziladi,
ular o'qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. Adabiy
tilda ishlatilmaydigan so'zlarni o'quvchilar faol lug'atidan nofaol lug'atiga
o'tkazish.Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib qolgan
adabiy til me'yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so'zlashuv tilida
qo'llanadigan sodda so'z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so'zlar kiradi.
Adabiy til me'yori degan tushunchani o'zlashtirgach, o'quvchilar yuqorida
izohlangan so'zlar o'rniga adabiy tildagi so'zlardan foydalana boshlaydilar.
Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid
so'zlar, so'zlashuv chiqib keta boshlaydi.
3. O'quvchilarning so'z boyligini takomillashtiruvchi va boyituvchi
vositalardan biri bu atrof- muhitdir. Shuning uchun darsdan tashqari holatlarda
o'quvchilarni turli ekskursiyalarga olib chiqish juda katta ahamiyatga egadir.
Chunki, tabiat qo'yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar
narsava hodisalarni kuzatish bilan ko'pgina yangi nom va iboralarni o'rganadilar.
Bu ekskursiyalar yuzasidan o'tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi
chuqurlashtiriladi,ayrim so'zlar ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
4. Dars davomida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish.
Bunda o'qituvchi dars davomida turli xil video va audio matnlardan foydalanishi
mumkin. Masalan o'qish darsini oladigan bo'lsak, darslikda berilggan har bir
hikoya va ertakni audiosi yoki video variantlarini o'quvchilarga qo'yib berishi,
hamda bu matnni kitoblardan foydalanmagan holda o'quvchilardan gapirib

39berishlarini so'rash, zarur dars oxirida esa matnda uchragan notanish so'zlar
ustidan ishlash, ularning ma' nolarini tushintirib berish zarur.
5. Turli xil didaktik o'yinlardan foydalanish.
Didaktik o'yinlar o'quvchilarning kreativligini, reaksiyaviyligi hamda
zukkoligini o'stiruvchi eng asosiy vositadir. Shuningdek lug'atlar ustida ishlash
jarayonida ham didaktik o'yinlardan foydalanish mumkin. Masalan:
"Kim ko'p aytadi" didaktik o'yinmi olaylik. Bunda o'qituvchi ona tili darslarida
har bir dars davomida o'zlashtirilgan so'zlar yuzasidan musobaqa uyishtiradi. Bu
o'yinda barcha o'quvchilar ishtirok etadilar. Har bir dars davomida
o'zlashtirilgan so'zlarni o'quvchilar bittadan aytadilar. Kimki ayta olmay to'xtab
qolsa o'yindan chetlashtiriladi. O'yin davomida qaysi o'quvchi oxirigacha qolsa,
ya'ni so'z ayta olmay to'xtab qolmasa o'sha o'quvchi lider deb topiladi.
6. Lug'at diktantlaridan foydalanish.
Lug'atni boyitishda turli lug'atlar juda foydali qo'llanmadir. Boshlang'ich sinf
o'quvchilari uchun lug'at diktantlari mavjud. O'qituvchi darsdan tashqari vazifa
sifatida o'quvchilardan 10-15 ta so'z yodlab, uning yozilishi va talaffuzini
o'rganib kelishini talab qiladi va haftada ikki marotaba bu so'zlardan lug'at
diktantini oladilar.
tilida ishlatiladigan sodda so'z va iboralar o'quvchilarning faol lug'atidan
O'qituvchi ma'lumot uchun ham, material tanlash uchun ham turli lug'atlardan
(o'zbek tilining sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug'atlaridan, turli
terminologik lug'atlarda)muvaffaqiyatli foydalanishi mumkin.
7.Maxsus mashqlar, grammatika va imloni o'rganish darslarini
tashkillashtirish.
Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o'rganish darslari so'z va
atamalarni o'zlashtirishga yordam beradi, o'quvchilar predmet,belgi, harakat,
sanoq, tartib ifodalaydigan so'zlarni bilib oladilar. Bu darslar ko'p o'quvchilar
lug'ati tartibga solinadi, so'z turkumlarini o'rganish jarayonida guruhlanadi, so'z
tarkibi, so'z yasalishi, so'zlarning o'zgarishini o'rganish bilanesa lug'atga aniqlik

40kiritiladi; ular o'rgangan so'zlaridan o'z nutqlarida foydalana boshlaydilar,
natijada lug'atlari faollashadi. O'quvchilar lug'ati maxsus lug'aviy-mantiqiy
mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi.
Boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan fanlarning atamalari ham tushuntirilishi
lozim bo'lgan so'zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma'nosiniushuntirish
mazkur so'z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi.
Masalan, predmet atamasining ma'nosini tushuntirish bilan o'quvchilarpredmet
keng ma'noda qo'llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, tushunchalar
predmet deyilishini bilib oladilar.Bu ot, sifat, son, fe'l kabi atamalarni tez
fahmlab olishda ularga yordam beradi.So'zning ma'nosini tushuntirish juda kam
vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o'quvchilar diqqatini chalg'itmasligi
kerak. Buning uchun o'qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma'nosi
tushuntirilishi lozimbo'lgan so'zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usullarini
va darsning qaysi o'rnida tushuntirishni belgilab oladi.O'qish kitoblaridagi
matnlarda birinchi Marta uchragan, bolalar ma'nosini bilmaydigan ayrim so'zlar
matnni o'qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o'qish jarayonida so'z ma'nosini
tushuntirishga chek qo'yish kerak. Agar biror so'zni matnni o'qish vaqtida
tushuntirish zaruriyati tug'ilsa, matn mazmunidan o'quvchilar diqqatini
chalg'itmagan holda shu so'z ma'nosi qisqacha tushuntiriladi. Ko'chma ma'noda
ishlatilgan obrazli so'zlar va badiiy nutq birlik-lari matn o'qilgandan keyin
tushuntiriladi, chunki ularning ma'nosi matn mazmunidan, kontekstdan yaxshi
tushuniladi. Ayniqsa, masallar o'qilganda, undagi allegorik, ko'chma ma'noda
ishlatilgan so'zlarni asarni o'qishdan oldin yoki o'qish jarayonida tushuntirib
bo'lmaydi.
Metodikada so'zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
1. So'zni kontekst asosida tushuntirish. Bunda o'quvchilar
tushunmaydigan so'zlarni ularga tushunarli so'zlar qo'llangan gap (yoki matn)
yordamida tushuntiriladi.
2. So'z ma'nosini lug'atdan va o'qish kitoblarida matn ostida berilgan
izohdan foydalanib tushuntirish. Bunda o'quvchilarni izohdan mustaqil

41foydalanib, so'z ma'nosini mustaqil tnshnnib olishga o'rgatish muhim
ahamiyatga ega.
3. So'z ma'nosini shu so'zning ma'nodoshiyordamida tushuntirish.
Masalan, sabo - shabada, mudofaa - himoya, sozanda - musiqachi, diyor -vatan,
inshoot - bino, samo - osmon kabi. So'zni sinonim tanlash bilan tushuntirganda,
shu so'zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko'rsatish zanir.
4. Tanish bo'lmagan so'z bilan ifodalangan tushunchani tanish bo'lgan so'z
bilan ifodalangan tushunchaga (uning antonimiga) taqqoslash orqali
tushuntirish. Masalan, ishchan tushunchasini dangasa tushunchasiga, rostgo'y
so'zini yolg'onchi so'ziga taqqoslab tushuntirish mumkin. Ko'chma ma'noda
ishlatilgan so'z va so'z birikmalari, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqoslash
usulidan foydalanib tushuntiriladi.
5. So'zni o'ziga yaqin tushuncha boshqacha ifoda etish bilan tushuntirish.
Masalan, o'zboshimchalik-o'z xohishicha ish tutish, ishni o'zi xohlaganicha
bajarish; mutaxassis - biror hunar egasi; shunqor- uzoq uchadigan ko'zi o'tkir
qush; mesh-mol terisidan tikilgan idish; guidon - gill solib qo'yiladigan idish va
boshq. Ba'zi so'zlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan,
kombayn — bir vaqtning o'zida donni o'radigan, yanchadi-gan, tozalaydigan
qishloq xo'jalik mashinasi; ekskavator — bir vaqtning o'zida erni qazib
tuproqniyuk mashinasiga ortadigan mashina; aero-drom - samolyotlar turadigan,
uchib ketadigan yoki kelib qo'nadigan joy va hokazo.
6. So 'zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish.
Masalan, yantoq — suvsiz joyda o'sadigan ninasimon tikanli o'simlik; akula-
okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqich baliq.
7. Axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi so'zlarning ma'nosini
misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o'quvchilar o'rgangan badiiy
asardan axloqiy fazilatga ega bo'lgan asar qahra-monining qilgan ishlari tahlil
qilinadi.

42 XULOSA
Rasmlar yordamida lug'at ustida ishlash 3-4-sinf o'quvchilari uchun o'qish va
yozishni o'rganishda juda samarali va qiziqarli yondashuvdir. Bu metod
o'quvchilarga yangi so'zlarni eslab qolishni, tushunishni va amalda qo'llashni
osonlashtiradi. Rasmlar nafaqat yangi so'zlarning ma'nosini tushunishda yordam
beradi, balki o'quvchilarga so'zlarni jonli va amaliy kontekstda o'rganishga
imkon yaratadi. Rasmlar orqali o'quvchilar so'zlarning haqiqiy ma'nolarini ko'rib
chiqishadi, bu esa ularga yanada samarali va mustahkam bilish imkonini beradi.
Rasmlar vizual xotirani kuchaytiradi, bu esa o'quvchilarning yangi so'zlarni oson
eslab qolishiga yordam beradi. O'quvchilar, rasmni ko'rganlarida, so'zlarning
ma'nosini yanada aniqroq tushunadilar. Shu bilan birga, bu o'quvchilarning
diqqatini o'zlashtirilayotgan materialga qarata jamlaydi, chunki rasm bilan
ishlash bolalarni faol ishtirok etishga undaydi.
O'quvchilarning tushunishini osonlashtiruvchi yana bir jihat shundaki,
rasmlar yordamida murakkab yoki yangi so'zlarni o'rganish jarayoni sezilarli
darajada yengillashadi. Ba'zan, o'quvchilar uchun abstrakt yoki murakkab
tushunchalarni tushunish qiyin bo'lishi mumkin, lekin rasmni ko'rish, bu
tushunchalarni real hayotga yaqinlashtiradi va ularga mustahkam tasavvur hosil
qiladi. Masalan, "sohili" yoki "kavkaz tog'lari" kabi geografik atamalarni
o'rgatishda rasm yordamida so'zlarning haqiqiy manosi va konteksti
o'quvchilarga aniqroq ko'rinadi.
O'quvchilarni dars jarayoniga jalb qilishning yana bir afzalligi rasmlar
yordamida amalga oshiriladigan interaktiv mashqlardir. Bu mashqlar
o'quvchilarga o'z bilimlarini amaliyotda sinab ko'rish, so'zlarni faol qo'llash va
tushunish imkoniyatini yaratadi. Masalan, rasmli testlar, jumlalarni to'ldirish,
yoki rasmga asoslangan hikoya yaratish kabi faoliyatlar o'quvchilarning
o'zlashtirish darajasini oshiradi va ularni so'zlar bilan ishlashda yanada
ishtiyoqlantiradi. Bu usul, shuningdek, o'quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantiradi, chunki ular rasmga qarab o'z hikoyalarini yozish yoki
tushunchalar yaratish imkoniyatiga ega bo'lishadi.

43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Davlat Qarorlari va Farmonlari:
1.O‘zbekiston Respublikasining "Boshlang‘ich ta'lim to‘g‘risida"gi Qonuni
(2004): Ushbu qonun boshlang‘ich ta'limni sifatli tashkil etish, o‘quvchilarga
zamonaviy metodlar asosida bilim berish masalalarini belgilaydi. Lug‘at
o‘rganish va ta'limda rasmlar yordamida ishlashni qo‘llab-quvvatlovchi davlat
siyosati va metodologik asoslar mavjud.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasida ta'lim
tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida"gi Farmoni (2017): Ta'limda yangi
pedagogik metodlarni joriy etish va zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashga
e'tibor qaratilgan.
3."O‘zbekiston Respublikasida raqamli ta'limni rivojlantirish to‘g‘risida"gi
Farmon (2020): O‘quv jarayonida interaktiv va vizual materiallardan
foydalanish zarurati haqida gapiradi.
2. Prezident Asarlari:
4.Shavkat Mirziyoyev, "Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch" (2019): Ta'limni
rivojlantirish, bilim va madaniyatni yuksaltirishga oid asar, ta'limda
yangiliklarni qo‘llashga undaydi.
5.Shavkat Mirziyoyev, "Yangi O‘zbekistonni barpo etishda ta'limning roli"
(2020): Ta'limdagi innovatsiyalar, o‘quvchilarning bilimini oshirish va yangi
metodlarni qo‘llash muhimligi haqida.
6.Shavkat Mirziyoyev, "Kelajakni rejalashtirish" (2018): Ta'lim jarayonida
zamonaviy texnologiyalarni, jumladan vizual metodlarni qo‘llashning zarurligini
ta'kidlaydi.
7 .Shavkat Mirziyoyev, "Erkin va farovon yashash uchun" — yoshlarni
tarbiyalash va ta'limga doir fikrlar.
8.Shavkat Mirziyoyev, "O'zbekistonning kelajagi – bu ta'limda" — ta'lim va
fikrlashni rivojlantirishga oid asosiy qarashlar.
9..Shavkat Mirziyoyev, "Fikrlashni rivojlantirish va bilim olish" —
o'quvchilarning fikrini shakllantirishdagi yangi metodlar.

443. Metodik Adabiyotlar va Darsliklar:
7.S. M. Saidova, "Boshlang‘ich sinflarda ta'lim metodlari" (2012): Boshlang‘ich
sinfda tasviriy va interaktiv metodlardan foydalanish bo‘yicha metodik
qo‘llanma.8.N. X. Zaripova, "Pedagogik metodlar va texnologiyalar" (2015):
O‘quvchilarga yangi so‘zlarni o‘rgatishda tasviriy materiallar va rasmlar
yordamida ishlashga oid metodik tavsiyalar.
9.G. D. Davletova, "Ta'limda rasmlar va vizual materiallar yordamida o'qitish"
(2018): Ta'limda tasvirlar yordamida lug‘at boyligini oshirish va o‘quvchilarga
o‘zlashtirish jarayonida samarali ishlash metodlari.
10.D. T. Kurbanova, "O‘quv jarayonida tasviriy materiallar yordamida dars
o'tish" (2017): Rasmlar va vizual materiallardan foydalanish orqali lug‘atni
o‘rganish va o‘quvchilarning tushunishini yaxshilash.
11.R. S. Suleymanov, "Boshlang‘ich sinflarda ta'limda tasviriy va raqamli
materiallar yordamida dars o‘tish" (2019): Rasmlar, grafikalar va raqamli
texnologiyalar yordamida o‘quvchilarning lug‘at boyligini kengaytirish.
12.O‘zbekistondagi boshlang‘ich sinf darsliklari (Matematika, Ona tili,
Dasturlash): Rasmlar va tasvirlar yordamida lug‘atni o‘rganishga oid turli
darsliklar mavjud. Bu darsliklar o‘quvchilarga so‘zlar va ularning ma'nolarini
tasavvur qilishni osonlashtiradi.
4. Internet Manbalari:
13.Edu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligining rasmiy sayti) – Ta'lim
jarayonidagi yangi texnologiyalar, metodlar va innovatsion yondashuvlar
haqidagi ma'lumotlar. O‘quvchilarga lug‘atni o‘rgatishda rasm va vizual
materiallarni qanday ishlatish bo‘yicha tavsiyalar.
14.Khan Academy (www.khanacademy.org) – Ingliz tilidagi o‘quvchilar uchun,
ammo rasmlar va videolar yordamida o‘rganish metodlarini o‘z ichiga olgan
bepul ta'lim platformasi. Boshlang‘ich sinflarda lug‘atni o‘rgatishda
qo‘llaniladigan metodlar.

4515.BBC Bitesize (www.bbc.co.uk/bitesize) – Ingliz tilida ta'lim resurslari, shu
jumladan tasvirli testlar va interaktiv o‘quv materiallar, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun lug‘atni o‘rganishda yordam beradi.
16.Coursera (www.coursera.org) – Ta'lim metodikasi va ta'lim texnologiyalari
bo‘yicha turli onlayn kurslar. Bu platformada rasmlar yordamida o‘rganish
metodlarini o‘rgatadigan kurslar mavjud.
17.YouTube (www.youtube.com) – O‘quvchilar uchun interaktiv darslar,
masalan, rasmli so‘zlarni o‘rganish videolari. Bu videolar o‘quvchilarga lug‘atni
o‘rganishda vizual va amaliy yordam beradi.
18.Quizlet (www.quizlet.com) – Onlayn lug‘atlar va o‘quv kartalarini yaratish
va rasmli testlar orqali o‘rganish imkoniyatini beruvchi platforma.
19.Pinterest (www.pinterest.com) – Boshlang‘ich ta'lim uchun tasviriy
materiallar va rasmlar orqali o‘rganishni qo‘llab-quvvatlovchi resurslar to‘plami.
20.Google Scholar (scholar.google.com) – Ta'lim metodologiyasi va rasmlar
yordamida lug‘atni o‘rganish bilan bog‘liq ilmiy maqolalar va tadqiqotlar.
21."O‘quv jarayonida tasviriy materiallardan foydalanish" (online resurslar) –
O‘zbekiston ta'lim tizimidagi o‘qituvchilar va o‘quvchilarga vizual metodlarni
qo‘llashga oid ma'lumotlar.
"Ushbu o'quv metodlari yordamida lug‘atni o‘rganish" (bloglar va veb-saytlar) –
Ta'limda rasmlar yordamida o‘rganish bo‘yicha tajriba almashish va
maslahatlar.

46 ILOVALAR
Testlar
1. “Xo`p hayda” qo`shig`i qaysi paytda aytilgan?
A)
B)
C)

47 2.Ertakni davom ettiring: Ko`zacha bilan …
A) B) C)

Sotib olish