Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 184.7KB
Xaridlar 8
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

731 Sotish

3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “Sifat” so’z turkumini o’rgatish metodikasi

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI ALANOVA MAVLUDANING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU : 3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “Sifat” so’z turkumini o’rgatish metodikasi. Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ-2023 1 Mavzu:3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “Sifat” so’z turkumini o’rgatish metodikasi. REJA: KIRISH … ……………………………………………………………….3 I.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFAT MAVZUSINING O’RGANILISHI. 1.1.Boshlang’ich sinflada sifat so’z turkumining o’rganilishi. …………5 1.2.Sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosini o‘tish. ………...12 II.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFATNING MA’NOVIY GURUHLARIGA BO’LIB O’RGATISHGA DOIR. 2.1.Boshlang’ich sinflarda sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan hamda turli xil metodlardan foydalanish. ……………………………………………………………18 2.2 Sifat yasovchi qo’shimchalarni o’rgatish mavzusida 1-soatlik dasr ishlanmasi………………………………………………………………28 XULOSA ………………………………………………………………33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………..35 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati haqida gapirib shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal etiladi, lekin milliy boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun qayg‘urmagan davlatning kelajagi bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun aniq, ravon va sodda til kerak. Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir- birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida nutq asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va tushunarli qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga intiladi. Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga ham bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar maydonga keldi. Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya bo‘limida, ayniqsa o‘rta maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha muammolari mavjud. Ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga ya’ni o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib kommunikativ savodxonligini rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu takomillashtirilgan DTSda o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy o‘rinda turadi. Buni egallash uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til talaffuz meyorlarini egallashni uqtirishdir. 3 amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish. Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash; 2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash; 3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish. Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev, Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan. Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi. Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik. Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar, boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid ilmiy-nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat qiladi. kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 I BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFAT MAVZUSINING O’RGANILISHIGA DOIR. 1.1. Boshlang’ich sinflada sifat so’z turkumining o’rganilishi. Sifatni o'rganish tizimi materialni leksik va grammatik tomon-dan izchillik biJan boyitib, murakkabjashtirib borishni ko'zda tutadi. O'quvchilar 1- va 2-sinfda sifatning leksik ma'nosini kuzatadilar, sifatga qanday?, qanaqa? so'rog'ini berishga o'rganadilar; 3-sinfda sifat so'z turkumi sifatida o'rganiladi; 4-sinfda ilgari o'rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog'liq holda qip-qiz.il, yam- yashil kabi orttirma darajadagi (atama aytilmaydi) sifatlarning yozilishi o'rgatiladi. Ona tili va o'qish darslarida o'quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan ma'lum bo'lgan sifatlarning ma'nosiga aniqlik kiritiladi. Sifatni o'rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asos-lanadi. Sifat predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko'rinishi, maza-ta'mi, xarakter- xususiyati, hidi, vazni, o'rin va paytga mu-nosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik ma'nosi uni ot bilan bog'liq holda o'rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun 1-sinfdanoq o'quvchilar e'tibori sifatning otga bog'lanishini aniqlashga qaratiladi. O'quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so'roq yordamida gapda so'zlarning bog'lanishini aniqlash ko'nikmasi o'stiriladi, ya'ni ular gapdagi sifat va otdan tuzilgan so'z birikmasini ajratadilar (atama aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu bog'liqlik aniqlashtiriladi. 1 Boshlang'ich sinflarda ,,Sifat" mavzusi quyidagi izchillikda o'rganiladi: 1) sifat bilan dastlabki tanishtirish (1-, 2-sinf); 2) sifat haqida tushuncha berish (3- sinf); 3) shu grammatik mavzu bilan bog'liq holda ayrim sifatlarning yozilishini o'zlashtirish (4-sinf). Sifat bilan (atamasiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifatning leksik ma'nosi va so'roqlari ustida kuzatish o'tkazishdan boshla-nadi. Predmetning belgilari xilma-xil bo'lib, uni rangi, mazasi, shakli; xil-xususiyatlari tomonidan 1 G afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. “O qish kitobi” 1-sinfʻ ʻ uchun darslik, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2019-yil. 33-bet. 5 tavsiflaydi. Shunday ekan, sifat tushun-chasini shakllantirish uchun uning ma'nolarini aniqlash talab etiladi. O'qituvchi predmetni yoki uning rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar uning belgilarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?) olma — qizil, shirin, yumaloq olma; (qanday?) ip — uzun, ko'k ip. Albatta, suhbat asosida o'quvchilar olma, ip so'zlari nima? so'rog'iga javob bo'lib, predmet nomini bildirishi, qizil, shirin, yumaloq kabi so'zlar qanday? so'rog'iga javob bo'lib, predmetning belgisi (rangi, mazasi, shakli) ni bildirishini aniqlaydilar. O'qituvchi atrofimizni o'rab olgan pred-metlarning o'z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan farqlanishini yana bir-ikki misol bilan tushuntiradi (Qanday? daraxt - Katta, chiroyli, sershox, ko 'm-ko 'k daraxt. Qanaqa ? shkaf — Oynali, baland shkaf). Xulosa chiqariladi: qanday? s o'roqlariga javob bo'lgan so'zlar predmet belgisini bildiradi. O'quvchilar belgi bildirgan bunday so'zlarning nutqimizdagi ahamiyatini anglashlari uchun sifat ko'p uchraydigan matn tanlanib, awal sifatlarini tushirib qoldirib, so'ngra sifatlari bilan o'qib beriladi va mazmuni taqqoslab ko'rsatiladi. Predmetni aniq tasvirlash uchun uning belgisini bildiradigan so'zlardan foydalanilgani tushuntiriladi. Bu darslarda ko'rgazma vositalar (predmetlar, predmet rasmlari, sujetli rasmlar)dan keng foydalaniladi. O'quvchilar qanday?, qanaqa?so'roqlariga javob bo'lgan (predmet belgisini bildirgan) so'zlarni o'zlashtirisnlari uchun mashqning quyidagi turlari samarali hisoblanadi: 1) so'roq yordamida predmetning belgisini bildirgan so'zlarni tanlash; 2) aralash berilgan so'zlardan gap tuzish; 3) matndan kim?yoki nima? so'rog'iga javob bo'lgan so'zni va unga bog'langan qanday? va qanaqa? so'rog'iga javob bo'lgan so'zni tanlab (so'z birikmasini topib) aytish va yozish; 4) tayanch so'zlar va rasm asosida gap yoki kichik hikoya tuzish. Ikkinchi bosqichda asosan ikki vazifa: „Sifat" tushunchasini shakllantirish hamda o'quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitib borish, fikrni aniq ifodalash uchun mazmunga mos sifatlardan nutqda o'rinli foydalanish 6 ko'nikmasini o'stirish hal qilinadi. ,,Sifat" tushunchasini shakllantirish o'quvchilarning ,,predmet belgisi" degan umumlashtirilgan kategoriyani o'zlashtirish darajasiga bevosita bog'liq. Shu maqsadda rang, maza. shakl, hajm, xil-xususiyat bildiradigan so'zlar guruhlanadi va shu so'zlarning xususiyatlari ll murnlashtiriladi. Sifatning leksik ma'nosi bilan birga uning xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi. Sifatlarning xususiyatlarini umuinlashtirish asosida o'quvchilar uning so'z turkumi sifatidagi ° 2 iga xos ko'rsatkichlarini ajratadilar: a) predmet belgisini bildiradi, b) qanday? yoki qanaqa? so'rog'iga javob bo'ladi, d) gapda otga bog'lanib, shu ot bilan so'z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajaii bo'lak vazifasida keladi. Bu sinfda og'zaki va yozma ijodiy ishlar (maktab bog'i yoki parkka ekskursiya vaqtida kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlarni tasvirlab kichik hikoya tuzish kabilar)ga katta o'rin beriladi. O'quvchilarning sifatning leksik ma'nosi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirish va predmetni bar tomonlama tasvirlash malakasini o'stirish uchun: 1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan sifatlar tanlash va yozish: Qanday? shaftoli — Shirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday? kitob Qalin, qiziqarli kitob; 2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash: Tikanli, kichkina, foydali ... (tipratikan). Ehtiyolkor, ayyor, yovvoyi ... (tulki); 3) predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini aytish kabi mashqlardan foydalanish mumkin. Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o'rnini puxta o'zlashtirishga erishish uchun ma'nodosh va zid ma'noli sifatlar ustida ishlash, o'qish darslarida sifatning o'z va ko'chma ma'noda ishlatilishini kuzatish maqsadga muvofiq. Sifatni o'rganish jarayonida so'z yasashga oid mashqlarni muntazam o'tkazib borish o'quvchilarda u yoki bu so'z turkumini yasash uchun 7 so'z yasovchi qo'shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi. Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og'zaki va yozma nutqda sifatlardan aniq, o'rinli foydalanish ko'nik-masini o'stirish bilan bog'liq holda -roq qo'shimchasi bilan qo'llangan sifatlarni va ko'm-ko'k, yam- yashil kabi sifatlarni to'g'ri yozish malakasi shakllantiriladi. Tsh mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o'quvchilar nutqini o'stirishga qaratiladi. Nazariy ma'lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo'yish, gapda sifat bog'langan otni (so'z birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan sifatlar yoki so'z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq mate-rialini tanlashda -roq qo'shimchasi bilan qo'llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi, shuningdek, tip-liniq, sap-sariq kabi sifatlar ko'proq bo'lishiga e'tibor beriladi. O'quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin mashq topshiriqlari ham asta-sekin murakkablashtira boriladi. Shunday qilib, sifatni o'zlashtirishda uni ot bilan o'zaro holda o'rganishga asoslaniladi. Topshiriq. Berilgan so‘zlarni tarkibiy qismlarga ajrating. Sifatlarning qanday yasalishini ayting. Shirin, oq, katta, shirali, mazmundor, serunum, kamhosil, ko‘ylakbop, xushfe’l. Bu topshiriqni bajarishda o‘quvchilarni ikki guruhga bo‘lib olamiz. Birinchi guruh: Binafsha. Ikkinchi guruh: Lola. Binafsha guruhining a’zolariga tub sifatlari, ikkinchi Lola guruhiga esa yasama sifatlarni topishini buyuramiz. O‘quvchilarga doskani ikkita teng bo‘lakga bo‘lib beriladi. O‘quvchilar tortib saqlab, orfografik xatolarga yo‘l qo‘ymasligi, hamda galma-galdan doskaga va o‘z daftarlariga, chiroyli yozishi, tez bajarishi e’tiborga olinadi. Birinchi bajargan guruh a’zolari a’lo baho va qizil yulduzchalar bilan taqdirlanadi. Birinchi navbatda belgilangan topshiriqni bajargan guruh Binafsha: shirin, oq, katta. 8 Lola guruhi: shirali, mazmundor, serunum, kamhosil, ko‘ylakbop, xushfe’l. G‘olib guruh aniqlanadi, taqdirlanadi. Yuqoridagi topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilar sifatlarning yasalishi tub va yasama ekanligini anglab yetdilar. O‘quvchilar bu haqidagi umumiy bilimlariga qoniqish hosil qilgach, darslikda berilgan nazariy ma’lumotlarni tushuntiramiz. Sifatlar tarkibiga ko‘ra tub va yasama sifatlarga bo‘linadi. Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimchalari bo‘lmagan sifatlar tub sifatlar, asos va yasovchi qismdan iborat bo‘lgan sifatlar yasama sifatlar hisoblanadi. Yasama sifatlar asosga qo‘shimchalar qo‘shish yoki so‘z qo‘shish yo‘li bilan hosil qilinadi. O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirilgach, ularning qay darajada anglaganligini tekshirib ko‘rib bilimlarini yanada mustahkamlash maqsadida 328- mashqni bajartiramiz. Oybekning “Bolalik” asaridan olingan gaplarni o‘qing. Qavs ichidagi sifat yasovchi qo‘shimchalardan mosini nuqtalar o‘rniga qo‘yib, ko‘chiring. Bu mashqni darsda bee’tibor o‘tirgan o‘quvchilarga o‘qitib, mashqni topshiriq asosida ularga bajartiramiz. 1. Otin bibi qari, jiddiy, sersavlat xotin. 2. O‘ymakor gullari bilinmaydigan darajada o‘chgan, qo‘sh tabaqali eski eshikka kiramiz. 3. Pochcham ellikdan oshgan, novcha, kasalmand rangpar kishi. 4. Cho‘ponlar sezgir itlar ham ziyrak, bo‘ridan ham ayyor. 5. Do‘mbirachi qadimgi qozoq hayotidan dostonlar kuylamoqda. Bu usulda mashqni bajarish o‘quvchilarning xushyorligini oshiradi, hamda mavzuni qay darajada o‘zlashtirganligini anglashga yordam beradi. Albatta, tez va to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar rag‘batlantirilib, baholanadi. Yuqoridagi mashqni o‘quvchilarning qo‘shimchalar qo‘shish vositasida 9 yasalgan sifatlarni aniqlashdagi bilimlari tekshirilib ko‘rilsa quyidagi mashqda esa umuman sifat haqidagi bilimlari tekshiriladi. Matnni o‘qing. Sifatlarni topib izohlang. Biz darsning samaradorligini oshirish, vaqtdan yutish, o‘quvchilarning diqqat e’tiborini tortish, xotiralarini kuchaytirish va izlanishga chorlash maqsadida mashqni o‘quvchilarga yanada tushunarli bo‘lishi uchun uni og‘zaki bajaramiz. 1. Oldimizda mevali va mevasiz daraxtlari ko‘p bo‘lgan o‘rmon. Archa ham serob. O‘riklarning yaprog‘i qizil, qontalash. Xuddi birov ularning shoxiga bir satil qizil bo‘yoqni sepib tashlaganday. Pastga egilgan yaproqlari sariq ipakday mayin. Ko‘zga shunday jozibali ko‘rinadiki, uzib-uzib g‘arch- g‘urch tishlaging keladi. (Sh.Xolmirzayev). 2. Hindubek turkiy, forsiy, tillarni mukammal o‘rgangan, ilmli, ma’rifatli, dilkash kishi bo‘lganligi uchun Boburning eng yaqin beklari qatoriga kirgan edi. (P.Qodirov). 3. Suv shishadek tiniq (S. Anarboyev). 4 Hozir ular uchun eng bexatar yo‘l Toshkent edi. Mashqni og‘zaki bajarish jarayonida o‘quvchilarning sifat haqidagi umumiy tushunchalari aniqlandi. Mashqni sifatlarning hamma turlari ishtirok etgan. Ularga qo‘shimcha savollar berish orqali aniqlaymiz. O‘quvchilar javobidan qoniqish hosil qilgach, ularning bilim darajalari ta’kidlanadi. Bugungi o‘tilgan mavzu o‘quvchilarga qay darajada tushunarli bo‘lganligini ularga savollar bilan murojaat qilish orqali bilib olamiz. Chunki, savol berish ham bir san’atligini o‘qituvchi ham chuqur anglashi va o‘quvchilarga ham singdirishi kerak. Jo‘yali savollarda qandaydir tushunib yetilmagan teranlik bo‘lib, o‘quvchilarni izlanishga chorlaydi. Savol 10 1. Tub sifatlar deb qanday sifatlarga aytiladi. 2. Yasama sifatlar qanday qismlarga ajraladi. 3. –li, -siz, -chan qo‘shimchalari yordamida sifatlar hosil qiling. 4. –ba, -be, -ser qo‘shimchalari yordamida sifatlar yasang. Sifat haqidagi bor bilgan ma’lumot ya’ni bilimlariga tayangan holda umumiy ma’lumotlarni yodga olinadi. Buning uchun “So‘z ustida so‘z” usulini o‘tkazish tartibidan foydalanamiz. Ushbu usul o‘quvchilarning bilimlarini qay darajada o‘zlashtirganligini aniqlash imkonini beradi. O‘quvchilarning analitik (amaliy) tafakkurini (aniqlash imkoniyatini) umumiy xulosa qabul qilish salohiyatini o‘stiradi. Sharoitga qarab to‘rtta kichik guruh hosil qilinadi. Ular maslahatlashib har bir guruh a’zolari o‘zlariga yuklangan topshiriqni bajarishadi. Birinchi guruh: Zukkolarga tub sifatlarga aytiladi? Ikkinchi guruh: A’lochilar a’zolariga. Yasama sifatlar qanday qismlarga ajraladi. Uchinchi guruh: Ilg‘orlar a’zolariga –li, -siz, -chan qo‘shimchalari yordamida sifatlar hosil qiling. To‘rtinchi guruh: Topqirlar a’zolariga –ba, -be, -ser qo‘shimchalari yordamida sifatlar hosil qiling. Guruhlar topshiriqni tez bajarishi, tartib saqlashi, to‘g‘ri bajarishi, bir guruh bajargan topshiriqni 2-guruh tekshirib, aytib o‘tilmagan ma’lumotlar to‘ldiriladi. To‘g‘ri bajargan guruh taqdirlanadi. Javob 1. Zukkolar guruhi: Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimchalari bo‘lmagan sifatlar tub sifatlar deyiladi. 2. A’lochilar guruhi: Yasama sifatlar asosga qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil qilinadi. 3. Ilg‘orlar guruhi: gulli, suvsiz, mehnatchan. Topqirlar guruhi o‘z 11 vazifalarini to‘liq bajarish bilan birga yuqoridagi ikkinchi va uchinchi guruhlar yo‘l qo‘ygan xatolarni ham to‘g‘irladilar. Yasama sifatlar so‘z qo‘shish yo‘li bilan ham hosil qilinadi. Xatosi: mehnatchan; mehnatkash. Uyga vazifa 339-mashq beriladi. Gaplarni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga quyidagi berilgan qo‘shimchalarning mosini qo‘yib ko‘chiring. Namuna: Inson tabiatning eng ongli farzandi. (Tohir Malik). 1. Pastdagi bog‘dan yumshoq nam’xus hazon hidi ko‘tarilib uning xayollarini to‘lin oy sehrlagan tog‘ vodiy daralariga olib ketardi. (A.Muxtor). 2. Oybek domla nihoyatda tiyraklik bilan ko‘pchilik nomdor insonlarda juda kam uchraydigan samimiyat va bolalarcha beg‘uborlik bilan opaning gaplarini tasdiqladi. (A.Oripov). 3. Bu o‘lkada iqlim o‘rtacha, suv mo‘l, yer unumdor, quyosh nuri yetarli. (G‘.G‘ulom). 4. Ariqdan suv emas, o‘ynoqi nur oqadi. (A.Qahhor). 1.2. Sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosini o‘tish. O‘quvchilar sifatlarning tub va yasama sifatlar haqida bilib olishdi. Navbatdagi mavzuda sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosida yasovchi qo‘shimchalarning ba’zilariga to‘xtalib qolmasdan ularning qanday ma’no anglatishini, ifodalashi haqida to‘xtalib o‘tiladi. Sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi haqida ma’lumot berishdan avval darslikda berilgan topshiriq o‘qituvchi nazoratida bevosita o‘quvchilar tomonidan bajariladi. 1-topshiriq. Berilgan so‘zlarni tarkibiy qismlarga ajrating. Sifat yasovchi qo‘shimchalarni aniqlang. So‘z tarkibi nima? So‘z tarkibi asos va qo‘shimchalardan iborat. 12 Topshiriqda so‘zlarning tarkibini aniqlash buyurilgan. O‘quvchilarga so‘zlarning tarkibi yuzasidan avvalo savol bilan murojaat qilinadi, ya’ni so‘zning tarkibi qanday qismlardan iborat bo‘lishi mumkin va ular qanday nomlanadi. O‘quvchilar bilganlaricha javob qaytaradilar. Bordi-yu javob yetarli bo‘lmasa o‘qituvchi tomonidan ularning javoblariga tayangan holatda to‘ldirilib umumlashtiriladi. So‘z tarkibida asos (o‘zak) qanday vazifani bajaradi? KulguG’li. Misoldagi kulgu komponenti bu sifatning asosi sanalib otdan sifat yasovchi – li vositasida yangi so‘z hosil bo‘ldi. Bu o‘rinda so‘zning asosi tub bo‘lib, unga bitta yasovchi qo‘shimcha orqali yangi so‘z hosil bo‘ladi. Agarda so‘zning tarkibi ikki va undan ortiq qismdan iborat bo‘lsa, asosni qanday aniqlash kerak. TejaG’mG’li bu o‘rinda uch tarkibli so‘z tahlil qilinayapti. Bu o‘zagi teja –fe’li bo‘lsada uning asosi tejam qismidir. Chunki, sifat yasama otdan hosil bo‘lyapti, yoki tejamli so‘zi tejam so‘zidan yasalmoqda. So‘z tarkibining ana shunday nozik tomonlari haqida tushuncha berilgach sifat yasovchi qo‘shimchalar yuzasidan berilgan topshiriqlar bajariladi: 1- topshiriq. Foydali, serharakat, go‘shtdor, tartibsiz, yasama, devoriy, noaniq, talabchan, odamsifat, bebaxt, yengilmas, basavlat. Ushbu topshiriqni o‘quvchilar o‘z ixtiyori bilan doskaga chiqib topshiriq asosida to‘g‘ri va chiroyli yozishlari talab qilinib, galma-galdan bajarishib baholanadi. Doskada bajargan topshiriq daftarlariga ham ko‘chiriladi. 2- topshiriq. Berilgan so‘zlarga –li, -ser, -mand, -dor, -bo, -siz qo‘shimchalarini qo‘shing. Ularning qanday ma’no ifodalashini ayting. Shirali, go‘shtsiz, sersavlat, davlatmand . Ushbu topshiriqni bajarishdan oldin doskaga topshiriq yoziladi. Shundan 13 so‘ng eng birinchi bajargan beshta o‘quvchi taqdirlanadi. Topshiriq bajarish jarayonida o‘quvchilar nutqiy salohiyati yanada oshishi bilan birga sifat yasovchi qo‘shimchalar yordamida so‘z ma’nosi, har xil ma’no ifodalanishini yana bir bor xotirlashadi. 2 Yuqoridagi topshiriqni bajarish jarayonida sifat yasovchi qo‘shimchalar haqida hamda qanday ma’no ifodalanishini anglab yetdilar. O‘quvchilar bu haqdagi umumiy bilimlardan qoniqish hosil qilgach, darslikda berilgan nazariy ma’lumotni tushuntiramiz. -li, -ser, -dor, -siz, -no, -chan, -ma, -iy (viy) kabi qo‘shimchalar sifat yasovchi qo‘shimchalar hisoblanadi. -li, -dor, -ba, -ser, -mand qo‘shimchalari asosida ifodalangan belgiga egalikni bildiradi. Bu qo‘shimchalar (mand qo‘shimchasidan tashqari) asosda ifodalangan belgiga ega emaslikni bildiruvchi – no, -siz, -be qo‘shimchalari bilan zid ma’nolidir. O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirgach ularning qay darajada anglanganligini tekshirib ko‘rib bilimlarni mustahkamlash maqsadida 331- mashqni bajaramiz. Gapni o‘qing. Sifat yasovchi qo‘shimchalarni aniqlang, imlosini tushuntiring. Bu mashqni bajarishda darsda qatnashmagan o‘quvchilarimiz faol qatnashmadi. Gaplarni galma-gal o‘qishib, doskaga va o‘z daftarlariga yozib borishadi. 1. Yo‘lning ikki betidagi qoramtir oq, qizil daraxtlarning tanga-tanga barglari iliq quyosh nuridan marvariddiyek tovlanadi. (O‘.Umarbekov). 2. Uning chaqnoq ko‘zlari, siyrak qoshi, o‘ychan turishi katta bardoshni, sadoqatini, aqlini aks ettirib turadi. (Yo‘ldosh Sulaymon). 3. G‘iyos aka yumshoq ajriq ustiga yonboshladi. (N.Fozilov). 4. Mehmon degan unaqa sergap bo‘lmaydi-dedi ayyorlarcha kulib, (S.Ahmad). 5. Bo‘m-bo‘sh otxonaning eshigi lang ochiq turar edi. (O‘.Hoshimov). 6. Avaz dahlizdan rangdor vassali, sertokcha uyga kirdi. (P.Qodirov). 2 G afforova T., Nurullayeva Sh. Mirzarakimova Z.,,O qish kitobi” (Umumiyʻ ʻ o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi darslik).- ʻ Toshkent: ,,Sharq”, 2019, 87- 88-betlar 14 Mashq o‘quvchilar tomonidan bajarilgandan keyin o‘qituvchi tomonidan qo‘shimcha savol qilib yasama sifatlarning imlosi so‘raladi. Ya’ni yasama sifatlarning tarkibining imlosi qanday o‘zgarish bo‘lganligi so‘raladi. O‘quvchilar mashqda yasama sifatlarning miqdorini aytishadi. Va yasovchi qo‘shimchalarning asosga qo‘shilib yozilishini hamma o‘quvchilar ham anglab yetolmasligi mumkin. Juda katta o‘qituvchi o‘quvchilarga qo‘shimcha savol bilan murojaat qilib, yasama sifatlarning qaysilari qo‘shimcha qo‘shish natijasi tovush o‘zgarishi sodir bo‘lganini so‘raydi. Shundan keyin o‘quvchilar yasama sifatlar tarkibini aniqlashga tushadi va chaqnoq, yumshoq sifatlarga o‘zgargan harflarni aniqlashadi. O‘qituvchi o‘quvchilardan bu tovushlardan o‘zgariq sababini izohlatadi. Bordi-yu o‘quvchilar qiynalishsa o‘qituvchining o‘zi bu fonetik jarayonni ya’ni til orqa keng unlilarning qo‘shiladigan qo‘shimchalar harakteriga qarab o‘rin almashi haqida ma’lumot beradi. Sayla, saylov, boshla-boshlov, ong-angla, sana-sanoq, hatla-hatlov, to‘la- to‘lov. Bu bilan birinchidan, o‘qituvchilarga so‘z tartibidan tushuncha bersak, ikkinchidan, o‘quvchilarning fonetika haqidagi bilimlarini ham mustahkamlaymiz. Shundan keyin o‘quvchilarning yasama sifatlar imlosidagi bilimlarni yanada mustahkamlash uchun 332-mashq bajartiriladi. “Hikmatnoma” asaridan olingan gaplarni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga sifat yasovchi qo‘shimchalardan mosini qo‘yib, ularning imlosini tushuntiring. Bu mashqni bajarishda tarqatma materiallardan foydalanamiz. Kartochkalarda bajarilishi kerak bo‘lgan gaplar aks etgan. Avvalo o‘quvchilarni uch guruhga bo‘lib olamiz. Guruh a’zolarini doimgidek o‘yin shartlari bilan tanishtirib olamiz. Buning uchun o‘quvchilarimiz qisqa vaqt ichida topshiriqlarini to‘g‘ri, tinchlik saqlab, guruh a’zolari bir yoqadan bosh chiqarib bajarishlari talab etiladi. So‘ngra har bir guruh o‘zlariga topshirilgan gaplarni o‘qib, sifat yasovchi qo‘shimchalardan mosini nuqtalar o‘rniga qo‘yib imlosi tushuntiriladi, izohlanadi. 15 Birinchi guruh 1. Yoqimli do‘st suhbati olis yo‘lni yaqin qiladi. 2. Pokiza kishi hamisha shodlik ustida, gunohkor esa g‘am qayg‘u ostidadir. Ikkinchi guruh. 1. Behayo odamlar bilan suhbatdosh bo‘lgandan ko‘ra yolg‘iz o‘tirgan afzal. 2. Rostgo‘ylik odobning ustuni, insoniylik asosidir. Uchinchi guruh. 1. Do‘stsiz odamning mevasiz daraxtdan farqi yo‘q. 2. Sergaplik dushmaningdir chunki u sening aybingni ochib tashlaydi. Guruhlar ichida ikkinchi guruh to‘g‘ri va tez bajarishgan. Qolgan guruhlar ham topshiriqni tez va to‘g‘ri bajargan. 16 Namuna: Shaftoli daraxti. Buning barglari yashil. Sershoh daraxt. Mevasi (hosili) shirali. Hosili mo‘l. Namuna sifatida berilgan shaftoli daraxtining tavsifida 3 ta yasama sifat ishtirok etayapti. Ular 2 xil usul bilan yasalgan. 2 tasiga sifat yasovchi –li (shirali, hosilli). Bittasiga old qo‘shimchasi ser – (sershoh) qo‘shimchalar qo‘shib yasalmoqda. O‘quvchilar o‘zlari tuzib kelgan matnlarni o‘qib, ulardagi yasama sifatlarni izohlashadi. Uyga vazifa so‘ralgandan so‘ng sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi yanada mustahkamlanadi Sifatlarning yasalishiga bag‘ishlangan 1-mashg‘ulotda sifat yasovchi qo‘shimchalarni biror belgiga egalilik yoki ega emaslik ma’nolarini anglatishi haqida to‘xtalgan edik. Navbatdagi mashg‘ulotda sifat yasovchi qo‘shimchalarning boshqa turi payt, o‘rin, o‘xshashlik kabi ma’nolarni anglatuvchi yasama sifatlar haqida fikr yuritiladi. Shuni ham aytish kerakki, an’anaviy dasturda sifatlarning semantik tasavvuri haqida bilim berish kiritilmagan edi. O‘quvchi tafakkuri rivojini hisobga olgan holda uzviylashtirilgan dastur asosi yaratilgan darsliklarda yasama sifatlarning semantik nozikliklargacha hisobga olinib ularning payt, o‘rin, o‘xshashlik, xoslik, belgilarni bildiruvchi ma’no guruhlarni ham o‘quvchilarga o‘rgatish kiritilgan. Shu maqsaddan kelib chiqib darslikda berilgan 3-topshiriqni bajaramiz. Bu topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilardan chaqqonlik, zukkolik, faollik, diqqat e’tibor talab etiladi. Topshiriqni o‘quvchilar avval o‘z daftarlariga so‘ngra esa birgalashib, doskaga bajarishni buyuramiz. Birinchi to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar taqdirlanishadi. Berilgan so‘zlarni tarkibiy qismlarga ajrating. Yasovchi qo‘shimchalarni aniqlang va ularning ma’nosini ayting. 17 II BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFATNING MA’NOVIY GURUHLARIGA BO’LIB O’RGATISHGA DOIR. 2.1 Boshlang’ich 3-sinflarda sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan hamda turli xil metodlardan foydalanish. Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar, ayniqsa inson xarakter-xususiyatini ifodalab kelgan so’zlar tilda juda ko’p qo’llanadi: yaxshi, badjahl, yoqimtoy, muloyim, ziyrak, mahmadona, dilkash va h.k Bulardan bir turkumi inson, predmet va hayvonlarning xarak-ter- xususiyatini ifodalashda umumiy qo’llanadi, bir turkumi qsa faqat inson xarakteri yoki predmet xossasini ifodalashga xos bo’lib qolgan, Xarakter-xususiyatlar, xossalar ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra, bunday sifatlar ijobiy va salbiy mazmun-ga ega. Bulardan tashqari, ijobiy ham, salbiy ham bo’lmagan (loqayd mazmunli) sifatlar mavjud. 1. Insonning xarakter-xususiyatiga xos: a) ijobiy sifatlar: muloyim, odobli, chapdast, chaqqon, abjir, ziyrak, mo’min, sodiq, yuvosh, mohir, pok, sipo, o’ktam, (kamtarin), asl, quvnoq; ozoda, sof, yaxshi, dadil, xushmuomala, rostgo’y, mehribon, va b.; b) kishiga xos salbiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchi sifatlar ko’pincha ijobiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchn sifatlarga antonim sifatida qo’llanadi, ya’ni bu gruppa sifatlar kishilarning yoqimsiz, yaramas xususiyatlarini ifoda etadi: zolim, nokas, toshbag’ir, shafqatsiz, quv, ayyor. muttaham, rasvo, ablah, dog’uli, uquvsiz, g’ayir, tannoz, tamanno, takabbur, qabih, munofiq, olchoq., zukko, qo’rs, to’ng, mug’ombir. injiq, o’jar, lavang, o’noq, ishyoqmas, sulloh, galamis, xudbin, g’alcha, ikkshozla-michi va b. 3 Kishilarga xos ijobiy yoki salbiy xususiyatlar uning gap-so’zini, o’y- niyatini, yoki tana a’zolarndan birini sifatlash orqali ham beriladi; Bunday sifatlar kishi bilan bog’langan holda yoki o’zi alohida bo’lishi mumkin: 3 Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi” (Umumiyʻ o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent: ʻ „O qituvchi,, ʻ 2019, 283-betlar. 18 hislarini oyoq, osti qilgansiz (A. Muxtor). .. qalbining ezgu hislarini bir- ikkp qisqa so’zlar bilan aytib qo’yar edi (Oybek). Uning so’zlari bololarcha sodda, samimiy, lekin aniq va ravshan edi (Oybek). U ezgu tilakli, sof ko’ngil kishi. Jamila soddadil ayol. U sodda so’zlari, yurak otasha, oqilona boqishlari bilan, .. .mehnatkashlar sinfiyai kurashga chaqiradi (Oyb ek). Qaeqdandir quvnoq kulgi eshitildi (A . M u x t o r). ...Qizning sofdilligi.. menda yashirinib yotgan eng pok tuyg’ularni yuzaga chiqargan edi (P. Qodirov). Ya x sh i gap bilan ilon inidan chiqadi deganlari rost ekan («Mushtum»). Qo’li ochiq odam, ochiq ko’ngil kishi, tili shirin ayol, ko’ngli to’g’ri odam, qo’li egri, tili achchiq, nafsi buzuq kabilar ham xuddi shunday. Kishi xarakter-xususiyatini berishda yuqorida zikr etilgan sifatlardan tashqari boshqa turkumdagi (holat, shakl, maza-ta’m, rang-tus bildiruvchi) sifatlardan ham foydalanadi. Bunday sifatlovchilar orqali ham kishilarga xos turli xarakter- xususiyatlar ochiladi: Bir qaradi, ko’zi yomon o’tkir ekan., jonim chiqib ketayoedi («O’zbek xalq dostonlari»). U sarbast, ziyrak, harakatlari dadil, so’zlari o’tkir, o’rtoqlari orasida onaboshi kiz (Oybek); v) kishi xarakter-xususiyatiga oid yana shunday sifatlar borki, ularning ma’nosidan ijobiylik yoki salbiylik yaqqol bo’rtib turmaydi. Nutq momentiga qarab ular har ikkala chegara-siga ham o’tib olishi mumkin. Masalan: dovdir, loqayd, sho’x, mahmadona, sinchkov, mag’rur, indamas, o’jar, shaddod, to’pori, o’tkir va b.: Gulchehra sal engiltak va sho’x bo’lsada o’zi j uda ... m e h r- oqibatl i qiz (O. Yoqubov). 2. Predmet (narsa, hayvon, jonivor), holat, hodisa va shu kabilarning xarakter- xususiyatini ifodalash uchun qo’llanuvchi sifatlar: xonaki, dolzarb, dabdabali, tashvishli, asov, chopong’ich, sun’iy, tabiiy, tekin, qimmat, arzon kabi. 3. Kishi va predmet xususiyatlari uchun birdek qo’llanaveradigan sifatlar: 19 ajoyib, yaxshi, yomon, zo’r, chidamli va b. Ba’zi sifatlar esa, yo kishi, yoki predmet belgisi uchun ko’chganma’noda qo’llanishi mumkin: engil, og’ir, dag’al, dardisar, bachkana, rasvo, qaysar, xira, uchar va b. Holat bildiruvchi sifatlar. Predmet, hodisaga, inson va hayvonga xos holat yoki vaziyat turli sifatlar orqali ifodalanishi mumkin: 1) tabiiy holat belgilari, a) ijobiy ma’noda: go’zal, ko’hlik, chiroyli, suluv, latif, qomatdor va b.; b) nuqsoniy belgilar: cho’loq, mayib, maymoq, bukir, cho’tir, soqov, xunuk, g’ilay, kar, pes, ko’r, qiyshiq va b. Qayd etilgan sifatlarning ayrimlari hayvon va predmetlarning belgisi uchun ham qo’llanaverishi mumkin: O’sha mayib turna cholning qo’lida shifo topib yana o’z karvoniga qo’shilganini bilarmikin (Said Ahmad). Juda xunuk ish bo’pti («Mushtum»). 2) Jismoniy yoki fizik holatlarni ifodalovchi sifatlar: bardam, baquvvat, tetik, yosh, keksa, qari, ojiz, zaif va b. Bunday sifatlar predmet belgilari uchun ham qo’llana oladi: Oqsoqol hovliga, keksa tut shoxlari engashib turgan tunuka tomga suqlanib birma-bir qarab chiqdi. (Said Ahmad). Nayda chalingan ojiz navo esa, .. bir cho’pon boladay chinqirib nola qilar edi ! (A.uxtor). 3) Ruxi holatni ifodalovchi sifatlar: xursand, xafa,jinni, sog’, sergak, xushyor, g’azabnok,darg’azab tajang, kindor, ma’yus, g’amgin, alamdiyda, alamzada va b. 4) Kishining hayotiy holatini, axvolini ifodalovchi sifatlar: boy, badavlat, kambag’al, kashshoq, yo’qsil, gado, etim. mushfiq, bechora, musofir va b. 5) Predmetning xarorat belgisini ifodalovchi sifatlar: issiq. so Buq, iliq, salqin, ilmiliq, (iliq-miliq) kabi. b) Tozalik, ifloslik holatlarini ifodalovchi sifatlar: toza, ozoda, sof, musaffo, saxtiyon, kir, isqird, irkit va b. 7) Predmetning eskilik, yangilik holatlarini ifodalovchi sifatlar: yangi, 20 eski, churuk, uvada, juldur va b. 8) Predmetning pishgan yoki xomlik holatlarini ifodalovchi sifatlar: xom, g’o’r, dumbo’l, pishgan, pishiq kabi. 9) Predmetning ho’l-quruklik holatini ifodalovchi sifatlar: ho’l, nam, namxush, namtob, quruq, qoq, qoquruq, shilta, shalabbo va b. 10) Tinch va notinch holatlarni ifodalovchi sifatlar: tinch, jim, jim-jit, sokin, osuda, osoyishta, notinch, betinch, bezovta va b. Shuningdek, silliq, g’adir-budir, g’ijim, tekis, siyrak, zich, qalin, yupqa, omonat, puxta, g’uj, sho Bul, tanho, gavjum, ochiq, berk kabi sifatlar ham turli holatlarni ifodalab keladi. Yuqorida keltirilgan holat bildiruvchi sifatlarning deyarlihammasi darajalanadi, forma o’zgartuvchi affikslarni qabul qiladi va ko’pchiligi ko’chgan ma’nolarda qo’llanadi. Qaysi guruh tez bajarsa o‘sha guruh a’zolari rag‘batlantiriladi. Birinchi guruh. 1. Samrig aka ellikdan oshgan, tarvuzdek yum-yumaloq, hazilkash, shirinso‘z odam. (E.Usmonov). Shirinso‘z inson mushkulini osonlashtiradi. 2. O‘zbek xalqi mehmondo‘st xalq. (K.Xolmuhammedov). Mehmondo‘stlik yetuk insonlargagina berilgan xislatdir. Ikkinchi guruh 1. Ko‘z oldimdan ichakuzdi qiliqlar qilayotgan qiziqchilar, toshlarni osmonga irg‘itib o‘ynayotgan polvonlar ketmasdi. (J.G‘oziyev). Ichakuzdi hazillar, latifalar inson sog‘ligining garovidir. 2. Osmono‘par koshonalar, yangi libos kiygan cho‘l-u, sahrolar tasviri qo‘shiq parvoziga esh bo‘ladi. (Otayor). Diyorimizda osmono‘par binolar, inshoatlar qad ko‘tarmoqda. Ushbu yuqoridagi mashqni bajarish jarayonida o‘quvchilarning og‘zaki 21 nutq boyishi bilan birga, ularning mustaqil ravishda gaplar tuzish, matn ichidan sifatning ma’noviy guruhlarini topishadi, ko‘nikma va malaka hosil qilishadi. Shuning bilan birga o‘quvchilar bilimini yanada boyitadi. Ularning bilimini yanada mustahkamlash maqsadida o‘quvchilarga darslikdagi savollar bilan murojaat qilinadi. Bu usulda o‘quvchilarning xushyorligini oshiradi, hamda mavzuni qay darajada o‘zlashtirganligini aniqlashga yordam beradi. Tez va to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar rag‘batlantirilib baholanadi. Uyga vazifa. Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar topib, izohlang. 1. Shirinsuxan, oqko‘ngil insonlar mevali daraxtga o‘xshaydi: hamma ulardan baho oladi. 2. Nodon, kaltafahm odamdan yaxshi gap chiqmaydi. 3. Mehnatsevar, zahmatkash insonlar odamlarning ko‘rki, ishyoqmaslar esa ularning og‘riq joyidir. 4. Toshbag‘ir odamdan yaxshilik kutma. 5. Sofdil va jonkuyar insonlar bilan bu dunyo oboddir. 6. Balandparvoz, quruq gapirgan odamning gapi bemaza qovunga o‘xshaydi. Uyga berilgan topshiriqni bajarish davomida xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar o‘quvchilar topishi bilan birga ular izohiga ham to‘xtaladi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini uyga berilgan vazifani bajarish orqali yanada boyitadi. Rang-tus bildiruvchi sifatlar. Predmetning belgi xususiyat-laridan biri rang- tusdir. Bir turkum sifatlar predmetning ana shu belgisini ifodalash uchun qo’llanadi: oq, qizil, qora, ko’k, yashil, MALLA va b. Ma’lumki, tabiat rang va buyoqlarga nihoyatda boy, rang turlarining hisobiga etib bo’lmaydi. Lekin lug’at boyligidagi rang atamalari, ya’ni rang ifodalovchi maxsus so’zlar rang-tuslarning hammasini atash uchun etarli emas. 22 Buning uchun tilda ko’pincha predmet nomlari yoki ot orqali yasalgan yasama, qo’shma, birikmali rang bildiruvchi sifatlardan unumli foydalaniladi: barikaram (bargi karam), gulsafsar, mosh rang, tillarang gunafsha rang, shaftoli guli, qovoq rang, firuza rang va b. Ot tuslarini ifodalash uchun tilda maxsus so’zlar qo’llanadi: saman, to’riq, chovkar, jiyron, bo’zto’riq kabi. Shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar orqali predmetning turli shakl-ko’rinishlari, ichki va tashqi forma-lari ifodalanadi: dumaloq, yassi, o’zunchoq, qiyshiq, to’garak, do’ng va b. Shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar bilan holat bildiruvchi sifatlar ba’zan mos kelishi mumkin: semiz, ozg’in, pachoq, bukir kabi. U oriqqina bo’lsa ham qo’li, boldirlari tiqmachoq, uzunchoqroq yonoqlari ham yapaloqroq, «8» rakamiga o’xshab ke-tadigan lablari ham etuk qizlarga xos bo’liq tirsillama (A. Muxtor). O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirilgach sinov tariqasida bir necha savol beriladi. Qoniqarli javob olingach, ularning buni qay darajada o‘zlashtirganligini aniqlash hamda uni mustahkamlash maqsadida mashq bajartiramiz. Gaplarni o‘qing. Sifatlarni topib, ularni izohlang. Ushbu mashqni bajarishda 6 x 6 x 6 metodidan foydalaniladi. Bu guruhning har bir a’zosini faollik, o‘z fikrini ifoda etish, guruhdoshlarining fikrini tinglash va tanlay olish, o‘rtaga tashlangan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatadi. Ushbu metodda 5,6,7,8 nafar o‘quvchidan iborat bo‘lishi mumkin. 6 tadan qo‘yilgan stulga o‘quvchilar joylashib olib, bo‘linadi. Mashqdagi gap o‘qiladi. Shakl-ko’rinish sifatlarni topib, ular izohlanadi guruh a’zolari maslahatlashib javoblarini guruh sardori yozib, javobini eshittiradi. Birinchi va to‘g‘ri, chiroyli yozib bo‘lgan guruh har bir a’zosi rag‘batlantirilib, baholanadi. 1. Kasbning katta-kichigi bo‘lmaydi. (M.Oripova). Katta-kichik zid ma’noli, ma’no umumlashgan. 2. Shu payt toshdan tushib kelayotgan sarg‘ish-qo‘ng‘ir ayiqning bahaybat 23 gavdasi ko‘rinib qoldi. (P.Qodirov). Sarg‘ish-qo‘ng‘ir o‘zaro yaqin ma’noli, ikki asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat. 3. G‘ir-g‘ir shaboda turli-tuman giyohlarning hidlarini olib keldi. (Oybek). Turli- tuman o‘zaro yaqin,ikki asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat. 4. Baland-past devorlar orasidagi mevalarning oq, pushti, qizil guliga tabassum bilan qaraysan. (O‘.Umarbekov). Baland-past o‘zaro zid ma’noli ikki asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan. Yuqoridagi mashqda shakl-ko’rinish sifat topib izohlash bilimlari tekshirilib ko‘rilsa quyidagi mashqda esa nuqtalar o‘rniga berilgan so‘zlarning mosini qo‘yib juft sifat yasash bilimi tekshiriladi. Dastlab orqa partada o‘tirgan o‘quvchilar bitta- bitta gaplarni ifodali o‘qib berishadi. Mashqni yana guruh bo‘lib bajariladi. Uchta qatorda joylashgan partalarga qarab o‘quvchilarni 3- guruhga bo‘lib olamiz. Hamma bir kishi uchun, bir kishi hamma uchun tamoyiliga amal qilib, qaysi qator to‘lib mashq topshiriq asosida jamoada hamjihatlik o‘quvchilarda inoqlik bilganlarini tortinmasdan aytish ko‘nikmasi shakllana boradi. Bexato va to‘g‘ri, tez bajargan guruh a’zosi taqdirlanadi. 1. Shoshilish, yengil –yelpi ishlarga havas, jahldorlik-nodonlar ishi. 2. Goho-goho keladigan uzuq –yuluq xabardan boshqa aloqa yo‘q. (O.Yoqubov). 3. Sehrli qalpoq axtarib eski-tuski kiyim-boshlar tashlanadigan burchak- surchaklarni tintuv qilib yurgan edim. (X.To‘xtaboyev). 4. Mayda-chuyda narsalar tugilgan ro‘molni ko‘tarib qorovulxonaga kirdi. (N.Yoqubov). 5. Mahallaning qora-qura bolalari shoxdan-shoxga tirmashadi. (O‘.Hoshimov). Uyga vazifa. Gaplarni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga izoh bering. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Namuna: Esli-hushli yoshlar yurtimiz ravnaqiga hissasi 24 beqiyosdir. 2. G‘adir-budir past-balandliklar tekislanib ulkan binolar qad ko‘tarmoqda. 3. Arzon-garov o‘yinchoqlar o‘zimizda ishlab chiqiladi. 4. Bu yilgi yog‘ingarchilik o‘ydim-chuqur yo‘llarni ko‘payishiga sabab bo‘ldi. 5. Alg‘ov-dalg‘ov ishlar chek-chegarasi yo‘q edi. 6. Kech kirib, yakkam-dukkam quyoshning nuri qolgan edi. Uyga berilgan topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilarning juft sifatlar haqida bilimi boyishi bilan birga ularning ham og‘zaki ham yozma nutqning rivojiga katta hissasini qo‘shiladi. Hajm-o’lchov-masofa bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar predmetning hajmi, o’lchovi, miqdori kabi belgilarini ifoda etadi: keng, tor, uzun, chuqur, chog’, yirik va b. Bu sifatlar ayrim tomonlari bilan shakl va holat bildiruvchi sifatlarga o’xshab ketadi: Qeng dala,.. hamma yoq lolalardan libos kiygan ( Sh. R a sh i do v). Ummatali yukni orqalab, katta ko’cha tomonga yurdi (Shuhrat). Qatakday kichik, er bag’irlagan qing’ir qiyshiq. xarob uylarda rus ishchilari yashaydi (O y b e k). B i z olis, begona, notanish sohillar sari yo’l oldik . O‘qing. Hajm-o’lchov-masofa bildiruvchi sifatlar topib, ularning ma’nolarini tushuntiring. O‘quvchilarni uch guruhga bo‘lib olamiz. Og‘zaki ravishda ushbu mashqni bajartiramiz. Har bir guruh darslikda berilgan mashqni o‘z a’zolari bilan maslahatlashib birinchi to‘g‘ri bajargan guruh g‘olib sanaladi hamda taqdirlanadi. Uch guruh ham belgilangan mashqni bajargandan so‘ng guruh sardorlari javoblarini uch bo‘lakka bo‘lingan doskaga yozishadi. Javoblar jamoa bo‘lib tekshiriladi. Xatolikka yo‘l qo‘ymagan guruh taqdirlanadi. 1. O‘z onamni elas-elas xotirlayman. Ko‘zlari qop-qora chiroyli. Uzun-uzun kipriklari qilt etmaydi. (O‘.Hoshimov). Elas-elas, takroriy so‘z ma’no ta’kidlanayapti, uzun-uzun bir asosning aynan takrorlanishidan hosil 25 bo‘lgan ma’no kuchaytiryapti. 2. Qishloq obod bo‘lsa katta-katta ko‘chalar tushsa, kim qarshilik qiladi. (O‘.Umarbekov). Katta-katta bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan takroriy sifat. Takroriy sifat belgini kuchaytirishga xizmat qilyapti. 3. Kimdir yelpib-yelpib, barra-barra go‘shtlardan kabob pishiryapti. Yelpib- yelpib, barra-barra bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan sifat. Takroriy sifat belgini kuchaytirishga xizmat qilyapti. 4. Yangi-yangi ariqlar kavlab, ariqlar ochamiz. (A.Muxtor). Yangi- yangi bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan sifat. Takroriy sifat belgini ta’kidlaydi. Mashqni bajarish davomida o‘quvchilar nafaqat jamoa bo‘lib balki yakka mustaqil tanqidiy fikrlashga, mavjud bilimidan foydalanib, jamoaga o‘z fikrini bildirishga, ta’sir etishga hamda fikrini qisqa va lo‘nda ifodalashga o‘rgatadi. Maza-ta’m bildiruvchi sifatlar, Bu tur sifatlar predmetga xos xususiyatlardan biri bo’lgan maza-ta’mni ifodalashga xizmat etadi: U xuddi nordon olma egandek yuzlarini burishtirdi (Sh. Rashidov). Sho’r ko’ l m ak ichaverib Tursunboy choy ta’mini unutayozgan edi (Said A h m a d). Maza-ta’mni ifodalash uchun ot turkumidagi so’zlardan ham foydalaniladi: shakar, novvot, nomakob, suv, zahar, miya, kakra (G’G’qaxra) kabi. O‘quvchilarning maza-ta’m bildiruvchi sifatlar bilan so‘z birikmalari tuzish malakasi shakllangach, takroriy sifatlarning anglatgan ma’nolarini izohlash ko‘nikmasini hosil qilish uchun mashq bajartiriladi. Gaplarni ko‘chiring. Maza- ta’m bildiruvchi sifatlarni topib izohlab bering. Mashqni bajarishda musobaqa tarzda o‘tkazamiz. Hamma avval o‘z daftariga so‘ngra esa doskaga mashq yoziladi. Birinchi, to‘g‘ri, chiroyli yozib faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadi. 1. Yirik-yirik tomchilar yer-u ko‘kni savalay ketdi. 2. To‘p-to‘p daraxtlar tag‘in lipillab orqada qolib ketdi. Yirik-yirik, to‘p-to‘p aynan bir asosning takroridan hosil bo‘lgan sifat, belgini 26 kuchaytirishga xizmat qilyapti. 3. Ko‘chani sho‘x-sho‘x bolalar to‘ldirib o‘tirishibdi. Sho‘x-sho‘x bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan. Takroriy sifat belgini takidlayapti. 4. Sayyohlar chaqqon-chaqqon harakatlari bilan qirga ko‘tarila boshladi. Chaqqon-chaqqon bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan sifat takroriy sifat belgisini kuchaytiryapti. Mashqni bajarishda o‘quvchilar individual faoliyat olib borib, yangi mavzuni o‘zlashtirishga ongli ravishda yondoshish mavzuni xotirada uzoq vaqt saqlab qolish maqsadida qo‘llandi. Hid bildiruvchn sifatlar. Bu tur sifatlar predmetning hidini ifodalash uchun xizmat qiladi: xushbo’y, qo’lansa, sassiq, ifor, muattar va b. Bunday sifatlar tilning lug’at boyligida juda kam sonni tashkil etadi. Shu tufayli bunday belgi uchun predmet nomlaridan foydalaniladi, ya’ni hidni ifodalash uchun predmet nomiga «hid» so’zini qo’shib aytish orqali qo’shma sifatlar hosil kilinadn: atir xidi, rayhon hidi, yog’ hidi, kerosin hidi, baliq hidi kabilar. Uyg’ongan el jizg’inak, qo’lansa, hidni dimoqqa zo’rlab uradi (Sh u h r a t). Hid bildiruvchn sifatlarni yanada mukammal o‘zlashtirish uchun uyga vazifa beriladi. Quyidagi sifatlarnitoping va ular ishtirokida gaplar tuzing. Go‘zal-go‘zal bog‘-u rog‘lar yurtimiz jamolidir. Qalin-qalin yog‘ayotgan qor inson ko‘ngil xotiralari sari yetaklaydi. Dag‘al-dag‘al bo‘lib ketgan qo‘llari uning mehnatsevarligidan nishona. Uzun-uzun o‘lchamdagi atlas, adras liboslar o‘zbek xotin-qizlari xusniga husn qo‘shadi. Yashil-yashil bo‘lib yotgan ona tabiat bahorning kirib kelayotganligidan darak beradi.Dono-dono ota- bobolarimiz bizni doim ezgulikka undaydi. Siyrak-siyrak sochlari uning kasalligi jiddiy bo‘lib o‘tganidan darak. G‘amgin-g‘amgin ma’sum so‘zlar ona ahvoliga jiddiy ta’sir etdi. Vazn-og’irlik bildiruvchi sifatlar. Predmetning og’ir yoki engillik belgisini ifodalash uchun qo’llanadn: og’ir, engil, zildek, vazmin va b. O’ylashib ko’ramiz, uka, — dedi, oyoqlariga zilday og’ir choriqlarni kiyib (O y b e k). 27 28 2.2 Sifat yasovchi qo’shimchalarni o’rgatish mavzusida 1-soatlik dasr ishlanmasi Dars maqsadi: a) Ta`limiy maqsad: o`quvchilarga sifat yasovchi qo’shimchalar haqida tushuncha berish va ularning qanday yozilishini o’rgatish. b) Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarni mahnatsevarlik ruhida tarbiyalash, darsda o’quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash. c) Rivojlantiruvchi maqsad: o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish hamda o’z fikrini to’g’ri ifoda etish malakasini shakillantirish. Dars turi: yangi bilim va ko’nikmalarni beruvchi . Darsda fodalaniladigan metodlar. “Klaster” , tushintirish, suhbat, “Ha yo’q” o‘yini . Darsda foydalanilgan jihozlar: daslik, ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar. Darsning borishi: I . Darsni tashkil qilish . a) O’quvchilar bilan salomlashish . b) Sinfning davomatini aniqlash. c) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish. II . O’tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini so’rab baholash . III . Yangi mavzu bayoni: Dars rejasi : 1. Sifat yasovchi qo’shimchalar. 2. Sifatlarning yozilishi. 3. 315-316-317-118-mashqlar . O’tilgan mavzuni mustahkamlashda ‘Ha yo’q” o’yinidan foydalaniladi. 1.Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so’zlar qanday?, qanaqa? so’rog’iga javob bo’ladimi? Javob: Ha 29 2. Shaxs va narsaning nomini bildirgan so’zlar qanday?, qancha? so’rog’iga javob bo’ladimi? Javob: Yo’q. 3.Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar nima qildi? so’rog’iga javob boladimi? Javob: Ha. 4. – ser, be-, -kor sifat yasovchi qo’shimchalarmi? Javob: Yo’q IV. Yangi mavzu bayoni: Masalan : meva li daraxt, ser hosil dala , ish chan bola . Belgini kuchaytirib yoki ozaytirib ko’rsatuvchi sifatlar quydagich yoziladi: № 315 –mashq Sifatlarga mos ot tanlab, birikma tuzing. Qop-qora it, bus-butun oyna, bo’m-bo’sh qop, ko’m-ko’k yaylov, tip-tiniq buloq, oppoq qor, top-toza ko’ylak, tim qora mushuk, to’q qizil rang, eng kuchli hayvon. 30SIFAT YASOVCHIQO'SHIMCHALAR VAKUCHAYTIRUVCH HAMDA OZAYTIRIB KORSATUVCHI SIFATLAR TO'PPA-TO'G'RI, OPPOQ, QIPQIZIL, OCH PUSHTI -ser, be-, -siz, -li, - chan, -dor, -q─ bunday sifatlar chziqcha bilan yoziladi: to’ppa-to’g’r,  qo’shib yoziladi: oppoq, qopqora  ajratib yoziladi: to’q qizil, och pushti № 316 –mashq Matinni oqib, sifatlarni topib, ularni o’zi bog’langan ot bilan ko’chirish hamda qavs ichiga ma’no turini yozish. Katta qayrag’och (hajm bildiruvchi sifat), qalin barglar (hajm bildiruvchi sifat), yoqimli ovoz(xil-xususiyatni bildiruvchi sifat), poyonsiz qir(hajm bildiruvchi sifat), bo’liq boshoqlar(shakl bildiruvchi sifat), keksa otaxon(xil- xususiyatni bildiruvchi sifat). № 317 –mashq. So’zlarni o’qib, so’roqlar yordamida sifatlarni toping. Foydali- qanday? , sersuv- qanday? , aqilli- qanday , qaynoq- qanday. № 318 –mashq Matinni oqib, sifatlarni topib, ularni o’zi bog’langan so’z bilan ko’chirish hamda qavs ichiga ma’no turini yozish. Ko’m-ko’k bargli(rang-tusni bildiruvchi sifat), mayus kozlari(xil-xususiyatni bildiruvchi sifat), juda baquvvat (xil-xususiyatni sifat), chiroyli oyoqlar (xil- xususiyatni bildiruvchi sifat), qip-qizil lolaqizg’aldoq(rang-tusni bildiruvchi sifat). V. Mavzuni mustahkamlash: topishmoqlar yod olib, sifatlarni o’zi bo’langan so’z bilan qo’shib yozing. 1.Yer tagida oltin qoziq, u hammaga bo’lar oziq (Sabzi) 2. Pishsa bemaza, pishmasa mazali (Bodring) 3. Uni pishirsang bo’lar shirin osh, pishirmasang bo’lar qip-qizil tosh. (pamidor) 31 Namuna: oltin qoziq, Tezkor savol-javob: 1. Qanday? , qanaqa? sorog’iga javob bo’lgan so’zlar nimani bildiradi va qaysi so’z turkumiga kiradi? Javob: sifat 2. Maza-ta’m va shaklni bildirgan sifatlarga misol ayting. Javob: nordon, shirin, achchiq; qiyshiq, yumaloq, cho’zinchoq. 3. Belgini kuchaytirib yoki ozaytirib ko’rsatadigan sifatlar qanday yoziladi va ularga misollar ayting. Javob: chziqcha bilan yoziladi : to’ppa-to’g’r , qo’shib yoziladi : oppoq, ajratib yoziladi : to’q qizil, och pushti 4. Sifat yasovchi qo’shimchalar so’zlarga birikishiga qarab qanday qo’shimchalar turiga kiradi? Javob: sifat yasovchi qo’shimchalar qoshilishiga ko’ra old: serhosil, bemaza, hamda so’zlar oxirida: mazali, ishchan , guldor kabi turlarga bo’linadi. 32 XULOSA O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanishni boshlagandan biri ilm-fan va milliy madaniyatimizning har bir sohasida jiddiy o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” deb nomlangan kitobida ta’kidlaganidek, “O‘tmish davr mobaynida davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirish, uni tom ma’noda milliy qadriyatiga aylantirish yo‘lida ilgari tasavvur ham qilib bo‘lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlol yillarida O‘zbekiston uning qo‘llanish darajasi amalda nihoyatda kengaygan, uni ilmiy asoslab rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlarida bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari yangi-yangi lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda. O’rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi: 1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, kommunikativ – uslubiy savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn yaratish uchun yetarli emas. 2. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf o‘quvchilarida sifatning ma’noviy guruhiga oid so‘zlarni to‘liq o‘rganish uchun vaqt va darslikda berilgan ma’lumotlar etarli emas. 3. O‘quvchilarda so‘z turkumlariga oid ma’lumotlarni o‘rgatish uchun ma’lumotlar etarli emas. 4. O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar izchil bartaraf etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy – uslubiy nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining e’tiboridan chetda qolmoqda. Ushbu kurs ishini ham yuqoridagi talablarga qisman bo‘lsada hissa qo‘shadi, degan umiddamiz. Ish kirish, ikki bob va xulosadan iborat. 33 Mavzuni o‘tish o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish hamda nutqning rang- barangligini ta’minlaydi. Bir so‘z bilan aytganda o‘quvchilarning nutq madaniyati takomillashib boradi. Biz bitiruv malakaviy ishini yozishda darslikda 1-4-sinf ona-tili darsligida berilgan sifatlar bo‘yicha o‘tilganlarni mustahkamlash darsida yangi pedagogik tehnologiya asosida turli o‘yin topshiriqlar tavsiya qilindi. Xulosa qilib aytganda sifatlarni o‘tishda quyidagilarga e’tibor qaratish kerak: O‘zbek tilshunosligida sifatlar mavzusi bo‘yicha salmoqli ilmiy tadqiqotlar qilingan, shunga ko‘ra bu mavzuni umumiy o‘rta ta’lim maktabida ilmiy asoslangan bilimlarga tayangan holda o‘tishni rivojlantirish maqsadida qilingan ilmiy nazariy talqinlar sifatlarlarni o‘tishning ilmiy-amaliy asosini tashkil etishi lozim. 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ 1.Yo ldashev J. G., Usmonov S.A. “Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ʻ amaliyotga joriy qilish” o quv qo llanma. – T: Fan va texnologiya, 2008. ʻ ʻ 2 . O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy ʻ Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz 3 . O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida” gi Qonuni. 2020 yil 23 ʻ ʻ ʻ sentabr O RQ-637 son. Lex.uz ʻ 4 . Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʻ birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B. ʻ 5 . Mirziyoyev. Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. - T.: O zbekiston, 2017. 473 b. ʻ 6 . I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 7 . Rafiyev A., Muxamedjanova G. “O zbek tili” (9-sinf darslik) T.: – ʻ 2019„O qituvchi“ nashriyot 10-bet ʻ 8 . Avliyoqulov N.X. “Zamonaviy o qitish texnologiyalari” (o quv ʻ ʻ qo llanma).- Buxoro. Matbaa, 2001.- 68 b. ʻ 9 . Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. (O quv qo llanma) – T.: Moliya, 2003. 23-bet ʻ ʻ 10 . Beruniy. Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar Tanlangan asarlar. 1- jild. – Toshkent: 1968. 106-107 b. 11 . Tojiboyeva D. “Maxsus fanlarni o qitish metodikasi” (o quv qo llanma) ʻ ʻ ʻ T:.2007 215-bet. 12 . G.Boymurodova, X.Sattorova va boshqalar “O qish” (4-sinf o qituvchi ʻ ʻ kitobi) T.: “Sharq” 2017. 103-bet 13 . Muslimov N.A., Usmonboeva .H. va boshqalar “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” (o quv qo llanma) – T.: 2015. – 208 bet. ʻ ʻ 14 . Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo llari” (o quv qo llanma). –T.: Fan 2005 y ʻ ʻ ʻ 15 . Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi” (Umumiy ʻ 35 o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent: „O qituvchi,,ʻ ʻ 2019, 283-betlar. 16 . Jo rayev A. S. “Ta’limning interfaol usullari” (o quv qo llanma) Buxoro - ʻ ʻ ʻ 2006 y. 17 . Qosimova K., Matjonov S., G ulomov X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh. ʻ ʻ Ona tili o qitish metodikasi. (o quv qo llanma) Toshkent,2009. 176-bet. ʻ ʻ ʻ 18 . Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va boshqalar ʻ ,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik) ʻ Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet. ʻ 19 . Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” (Qalblar sevgisi) (kitob) – T .: G afur ʻ G ulom. ʻ 1983. 28-29 b. 20 . Matchonov S., Shojalilov A., G ulomova X., Sariyev Sh., Dolimov ʻ Z.,,O qish kitobi”(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun ʻ ʻ darslik) Toshkent ,,Yangi yo l Poligraf Servis”, 2019, 83-85-betlar. ʻ 21 . G afforova T., Nurullayeva Sh. Mirzarakimova Z.,,O qish kitobi” ʻ ʻ (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi darslik).-Toshkent: ,,Sharq”, 2019, ʻ 87- 88-betlar 22 . G afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. “O qish kitobi” 1-sinf ʻ ʻ uchun darslik, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent-2019-yil. 33-bet. Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 36

3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “Sifat” so’z turkumini o’rgatish metodikasi

Sotib olish