3-sinfda matematika darslarida didaktik materiallardan foydalanish - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	628.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

3-sinfda matematika darslarida didaktik materiallardan foydalanish

Sotib olish

MAVZU: : 3-SINFDA MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK
MATERIALLARDAN FOYDALANISH
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………….……3
I BOB . 3- SINF DARSLARIDA O`YIN VA DIDAKTIK O'YINLARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY-PEDAGOGIK ASOSLARI .
1.1.3-sinf darslarida didaktik o'yinlarning ahamiyati ............................ 7
1.2. Darsdan tashqari vaziyatlarda o’tkaziladigan didaktik o’yinlar
mazmuni. ........ 10
1.3 .Didaktik o’yinlar ta’lim metodi sifatida………………...…………………… . 12
II.BOB. 3 - SINF MATEMATIKA DARSLARIDA DIDAKTIK
O`YINLARDAN FOYDALANISH YO`LLARI
2.1 3-sinf matematika darslarida didaktik o`yinlardan foydalanish usullari
…………………………………………………………………………… 14
2.2. Darsda didaktik o’yinlardan foydalanish……………......................................22
2.3. 3- sinf o'quvchilarida didaktik o`yinlardan foydalanish orqali matematik
kompetentsiyalarni shakllantirish……………………………...………28
XULOSA …………………………………………………………………..…..…
30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..…..…...3
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O’zbekiston Res p ublikasida shakllangan uzluksiz
ta’lim tizimi barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash jarayonining s amarali
tashkil etilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi doirasida faoliyat olib
boruvchi ta’lim muassasalari ilg’or, demokratik hamda insonparvar g’oyalarga tayangan,
hamda yangicha mazmunga ega bulgan t a’lim jarayonini tashkil etishda muhim o’rin tutadi.
Uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish, shuningdek, tag’lim mazmunini yangilash ta’lim
sohasida olib borilayotgan islohotlarning bosh g’oyasi sanaladi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlanganidek, ta’limning yangi tizimi va
mazmunini shakllantirish uchun «ilg’or t exnologiyalarni hamda o’quv-tarbiyaviy
jarayonning didaktik ta’minotini yaratish» talab etiladi. Bu muhim vazifaning ijobiy hal
etilishi ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan yangicha yondashuvni taqozo qiladi.
O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi sharoitida uzluksiz ta’lim tizimining barcha
bosqichlarida ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi omillarni
izlab topish, bu borada eng maqbul omil deb topilgan yangi pedagogik texnologiyalarni
umumiy o’rta ta’lim kasb-hunar k ollejlari, akademik litseylari va oliy o’quv yurti
faoliyatlariga tatbiq etish borasida amaliy harakatlarni olib borish maqsadga muvofiq
deb hisoblanmoqda. Ushbu nazariy xulosaning amaliy tadbiqi sifatida bir qator tadqiqot
ishlari amalga oshirilmoqda. Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq
etish borasida umumiy o’rta ta’lim tizimida ham izlanisharning tashkil etilayotganligi
alohida e’tiborga molikdir. Zero, oliy ta’lim tizimi ijtimoiy zaruriyat sifatida namoyon
bo’layotgan malakali mutaxassisni tarbiyalash jarayonida o’ziga xos o’rin tutadi.
U mumiy o’rta ta’lim kasb-hunar kollejlari, akademik litsey va oliy o’quv yurtlarida
turli o’nalishlarda malakali kadrlarni tayyorlash davrning o’ta muhim talabi bo’lib,
bu borada barcha imkoniyatlarni ishga solish alohida dolzarblik kasb etadi.
2

Oliy ta’lim mazmunini yangilash jarayonida bo’lajak mutaxassislarning umumiy
mehnat va kasbiy ko’nikma hamda malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash
masalasining samarali hal etilishiga alohida ahamiyat qaratilishi zarur.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida o’qituvchilarning mehnat bozoriga
moslashuvini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Shu o’rinda alohida
ta’kidlash joizki, oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarni tayyorlash
jarayoni talabalarda zaruriy ishlab chiqarish iqtisodiy mazmunga ega faoliyat,
ko’nikma va malakalari sifatini sh akllantirishga e’tiborni qaratish talab etiladi. Biroq,
ta’lim jarayonlarini takomillashtirishga qo’yilayotgan yangi, yanada yuqoriroq talablar,
shuningdek, talabalarning kasbiy ko’nikma va malakalarini, yangi pedagogik
texnologiyalarni rivojlantirish bilan yangicha fikrlovchi mutaxassisni shakllantirish
imkonini beruvchi sharoitlarning ishlab chiqilmaganligi o’rtasida ob’ektiv qarama-
qarshilik mavjud.
Har tomonlama barkamol insonni shakllantirish bugungi jamiyatimiz oldida
turgan dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Hozirgi maktab o’rindiqlarida
o’tirgan yosh avlod ertaga bizning qo’limizdan ishimizni oladigan, hayotimizni
davom ettirib, o’zidan keyingi avlodga yetkazuvchi vorislarimiz, O’zbekiston
buyuk kelajagining egalaridir! Shu sababli Prezidentimiz Islom Karimov butun
mamlakatimiz diqqat e’tiborini barkamol avlod tarbiyasiga qaratmoqda.
Ta’lim – tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish kelgusi
taraqqiyotimizning asosi ekanligi ma’lum. Bu haqda Prezidenttimizning quyidagi
so’zlari ibratlidir:
“Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida
yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi
farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq.
Buning uchun har qaysi ota –ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida
avvalo shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda,
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining
3

asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa
ta’lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi”
Ta’lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni olib kirish “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ning ikkinchi bosqich vazifalaridan biridir. Ta’lim -
kelajakdagi muvaffaqiyatlar kaliti ekan, uning mahsuli sifatida bugungi o’quvchi
kelajakda huquqiy-demokratik jamiyat a’zosi sifatida bu jamiyat hayotida
to’laqonli ishtirok eta olishi, zamonning bozor iqtisodiyoti qo’yayotgan talablariga
to’la javob bera olishi kerak. Axborot oqimi keskin ortgan,turli yangiliklar
hayotimizga shitob bilan kirib kelayotgan davrda mustaqil tanqidiy fikrlash
ko’nikmalariga ega bo’lgan,yangilikni o’rganishga doim tayyor bo’lgan,
hamkorlikdan cho’chimaydigan , muloqotga erkin kirisha oladigan shaxsni
tarbiyalash ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadi bo’lishi kerak va bu borada
ta’limda yangi texnologiyalarning qo’llanishiga yo’l ochilishi maqsadga erishish
yo’lidagi to’g’ri qadamdir. Hozirgi kunda yangi texnologiya elementi bo’lgan
interfaol usullardan keng foydalanilmoqda.
Boshlang’ich sinfda o`yin va didaktik o'yinlardan ilg’or pedagogik
texnologiyadan foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi
dolzarbligi ana shu bilan asoslanadi.
Kurs ishining maqsadi . Boshlang’ich sinf darslarida didaktik o'yinlarning
ahamiyati , darsdan tashqari vaziyatlarda o’tkaziladigan didaktik o’yinlar
mazmuni , didaktik o’yinlar ta’lim metodi sifatida,boshlang`ich sinf matematika
darslarida didaktik o`yinlardan foydalanish usullari ,darsda didaktik o’yinlardan
foydalanish.
Kurs ishining vazifalari . Boshlang’ich sinf darslarida o`yin va didaktik
o'yinlardan foydalanishning nazariy-pedagogik asoslari .
1. Boshlang’ich sinf darslarida didaktik o'yinlarning ahamiyati .
2. D arsdan tashqari vaziyatlarda o’tkaziladigan didaktik o’yinlar
mazmuni .
3. Didaktik o’yinlar ta’lim metodi sifatida.
4

4. Boshlang`ich sinf matematika darslarida didaktik o`yinlardan
foydalanish usullari.
5. Darsda didaktik o’yinlardan foydalanish .
Kurs ishining ahamiyati. Mavzuga oid bir nechta adabiyotlardan
ma'lumotlar to'plash, tahlil qilish va misollarga tadbiq qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilmasi : Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB . BOSHLANG’ICH SINF DARSLARIDA O`YIN VA DIDAKTIK
O'YINLARDAN FOYDALANISHNING NAZARIY-PEDAGOGIK
ASOSLARI
1.1. Boshlang’ich sinf darslarida didaktik o'yinlarning ahamiyati .
Bola hayotida bog`chadan so`ng maktabning dastlabki davrlari muhim o`rin
tutadi. Shu bois boshlang`ich ta’lim davri ta’lim jarayonidagi eng mas`uliyatli
davrdir. Bu paytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi
shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi.
Bolaning o`quv faoliyatini rivojlantirishda turli o`yinlardan foydalanish katta
ahamiyat kasb etadi. Bolalar o`yin orqali o`z bilimlarini mukammallashtiradilar va
uni chuqur o`zlashtiradilar. Shu jihatdan qaraganda, ta'lim jarayonida
qo`llanadigan didaktik o`yinlarning ro`li beqiyosdir. Didaktik o`yinlar ta'lim
jarayoni samaradorligini oshiradi, ta'lim jarayonida o`quvchilar faolligini, o`qish
motivlarini rivojlantiradi. O'qish motivlari ta'lim jarayonini pedagogik
texnologiyalar asosida tashkil etishda ham muhim o`rin tutadi. Didaktik oyinlar
boshlang`ich sinflarda ta' limning samarali bo`lishiga o`quvchilarning o`quv-bilish
faoliyatini muvaffaqiyatli boshqarishga ham katta yordam beradi, ya'ni didaktik
o`yinlar vositasida nazariy bilimlar oson egallanadi, o`quv chilarning bilim olishga
qiziqishlari ortadi.Didaktik o`yinlar nafaqat boshlang`ich sinflarda, balki ta'limning
keyingi bosqichlarida ham o`quvchilarning bilimga bo`lgan ishtiyoqlari rivojiga
katta turtki bo`lishi mumkin. Ayniqsa qiyin o`zlashtiruvchi o`quvchilarning bilish
5

imkoniyatlarini oshirishga bunday oyinlar samarali ta'sir ko`rsatadi.«Hammamizga
juda yaxshi malumki, boshlang'ich sinflardagi barcha fanlar bola qalbining
oppoq daftari» ga yani bosh miya yarim sharlar po'stlog'iga o'chmas iz
bo'lib yozilib qoladi» ( O`tkir Hoshimov. ). Mustaqil O'zbekistonning kelajagi
ko'p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga talim –tarbiya
berish sifatiga bog'liq.O'zbekiston Respublikasida yosh avlodning bilish
faoliyatini shakllantirish va uzluksiz rivojlantirib borishning maqsad-
vazifalari, mazmuni va metodlarini o'rganib borish, ilmiy pedagogik asoslarga
tayangan holda olib borilishi, muammoning yeshilishi, o'quvchilarning ijodiy
fikrlashi, ularda bilimni egallash faolligi, mustaqil bilish faoliyatini
shakllantirish masalalariga bog`liq. Bunda kichik yoshdagi maktab
o'quvchilari bilan ularning bilish faoliyatini rivojlantirib borish, amaliy
ko'nikma hosil etish vazifalari bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri
bo'lib hisoblanadi. Boshlang'ish sinflarda o'quvchilarning bilish faoliyatini
shakllantirib, rivojlantirib borishda o'qituvchilarimiz ta'limning innovatsion
texnologiyalaridan foydalanib, o'z darslarini qiziqarli etib tashkillashtirib
o'tishlari zarur. Yosh avlodning shakllanish jarayonini ularning aqliy
rivojlanishi, tarbiyalanganlik darajasi va tafakkur qobiliyatini bilmasdan turib,
ta’ lim- tarbiya jarayonini samarali tashkil etish mushkul.
«Abdulla Avloniy`» Agar pedagogika insonni har tomonlama
tarbiyalashni hohlar ekan, unda insonni har tomonlama o'rganishi zarur» -
deb bejiz aytmagan. O`yinlar ta’limning ko`rgazmaliligini, o`qituvchining nutqini
va bolalar harakatini o`z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko`rish, eshitish,
teri sezgisi belgilarida) birlik tug`iladi. Bu esa o`qituvchining aytganlarini
bolalarning o`ylab olishiga va o`sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, ya’ni
didaktik o`yinlar qoidalarini o`quvchilarning o`zlari bajarishlariga imkon
beradi.O`yinlar bolaning his-tuyg`usiga ta’sir etib, unda o`qishga ijobiy munosabat
va qiziqish xislatini tarkib toptiradi. Bolalar o`yinni zo`r mamnuniyat bilan ijro
etadi. O`yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida beixtiyor
ertangi o`quv kunining quvonchli manzarasi gavdalanadi.
6

Har bir o`yinda ko`pchilik bolalar yoki butun bir sinf o`quvchilari ishtirok
qiladi. Masalan, «Doiraviy misollar» o`yinida hamma bolalar masala yechadi,
«Zanjircha»da 10, «Do`koncha»da 8—12 bola, «Narvoncha» da esa qariyb hamma
o`quvchilar masala yechadilar va hokazo.
Bundan tashqari, o`yin jarayonida hatto bolalardan ba’zi birlari bevosita
ishtirok etmasa ham, ular o`yinda imo -ishoralar vositasida bevosita qatnashadilar.
Masalan, ko`zlarini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar, «Eng
yaxshi hisobchi», «Kim aniqroq va tezroq» kabi o`yinlarda o`z o`rtoqlarining
misolni qanchalik to`g`ri-noto`g`ri yechayotganlarini kuzatib boradilar.
Bu esa o`qituvchiga o`quvchilar faoliyatiga individual munosabatda bo`lish
imkonini beradi.
Biz bilamizki, bolalar o`qishning o`zidagina o`smaydilar, balki ular o`yin
jarayonida ham hamjihat bo`lishga, hayotni bilishga o`rganadilar.
Bu o`yinlarda bolalarning o`z-o`zlarini boshqara, tuta bilishga
o`rganishlarini ta’kidlab o`tish lozim. Bu o`yinlar bolalarni intizomli qiladi.
Boshlang’ich ta’lim davrida o’quvchilarning aqliy va jismoniy faoliyatini
tashkil qilishda didaktik o’yinlar alohida o’rin tutadi. Matematika darslarida
didaktik o’yinlardan foydalanish o’quvchilar zehnini o’stirish, tez hisoblash
ko’nikmalarini oshirishda muhim ahamiyatga. Didaktik o’yinlar jarayonida
o’quvchilar o’yin qoidalariga rioya qilishga o’rganadilar, inoqlik hissi,
dunyoqarashlari shakillanib boradi.
1.2. Darsdan tashqari vaziyatlarda o’tkaziladigan didaktik o’yinlar
mazmuni.
Bolalarga o’yinni o’rgatishdan muayyan ta’limiy maqsad nazarda tutiladi.
O’yinning eng muhim ahamiyati ham ana shundadir. O’yin o’tkazilish shakllari va
usullari bilan ta’limning boshqa turlaridan farq qiladi.
Didaktik o’yinlar o’yin usullarini cheksiz takrorlash va o’zgartirish, o’yinga
turli narsalar kiritish imkonini beradi. Masalan, biz «Jimjitlik» o’yinining 5—7
xilini butun sinf bilan hamda ayrim bolalar bilan 10 martadan ko’proq takrorlab
o’tkazdik; «Nima o’zgardi?» tipidagi o’yin 5 xil turli ko’rsatmali material bilan
7

o’tkazildi va hokazo. Natijada o’yin malakalarining bir xilda va mustahkam
bo’lishiga hamda o’yinning har bir qoidasini tinglay bilish va unga rioya
qilinishiga erishish imkonini berdi. Didaktik o’yinlar o’zining shakli jihatidan
asosan bog’chada o’ynaladigan ijodiy o’yinlardan ham, o’qituvchi o’zi hikoya
qilib berish yo’li bilan tushuntiradigan va o’quvchilarni birma-bir so’rab chiqish
natijasida mustahkamlanadigan o’yinlardan ham har tamonlama farq qiladi.
Didaktik o’yinlar o’qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli, maroqli, tushunarli
darajada olib boriladi. Bolalar g’olib chiqish maqsadida jonu dili bilan mashq
qiladilar, berilgan har bir topshiriqni albatta bajarishga odatlanib qoladilar, natijada
ularda didaktik topshiriqlarni bajarishga bo’lgan qiziqish orta boradi. Didaktik
o’yinlar har bir darsning maqsadini, har bir mashqning maqsad va vazifalarini
yaxshiroq tushunib olishga yordam beradi.
Didaktik o’yinlar ta’limning ko’rgazmaliligini, o’qituvchining nutqini va
bolalar harakatini o’z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko’rish, eshitish, teri
sezgisi belgilarida) birlik tug’iladi. Bu esa o’qituvchining aytganlarini bolalarning
o’ylab olishiga va o’sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, ya’ni didaktik o’yinlar
qoidalarini o’quvchilarning o’zlari bajarishlariga imkon beradi. Didaktik
o’yinlarning bo’ tarzda tuzilish xususiyatlari o’quvchilar faoliyatini tahlil qilish
imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham barcha bolalar o’yin vaqtida qiziqish
bilan harakat qiladilar.
Didaktik o’yinlar bolaning his-tuyg’usiga ta’sir etib, unda o’qishga ijobiy
munosabat va qiziqish xislatini tarkib toptiradi. Bolalar o’yinni zo’r mamnuniyat
bilan ijro etadi. o’yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida
beixtiyor ertangi o’quv kunining quvonchli manzarasi gavdalanadi.
Har bir didaktik o’yinda ko’pchilik bolalar yoki butun bir sinf o’quvchilari
ishtirok qiladi. Masalan, «Doiraviy misollar» o’yinida hamma bolalar masala
yechadi, «Zanjircha»da 10, «Do’koncha»da 8—12 bola, «Narvoncha» da esa
qariyb hamma o’quvchilar masala yechadilar va hokazo.
Bundan tashqari, o’yin jarayonida hatto bolalardan ba’zi birlari bevosita
ishtirok etmasa ham, ular o’yinda imo -ishoralar vositasida bevosita qatnashadilar.
8

Masalan, ko’zlarini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar, «Eng
yaxshi hisobchi», «Kim aniqroq va tezroq» kabi o’yinlarda o’z o’rtoqlarining
misolni qanchalik to’g’ri-noto’g’ri yechayotganlarini kuzatib boradilar.
Bu esa o’qituvchiga o’quvchilar faoliyatiga individual munosabatda bo’lish
imkonini beradi.
Biz bilamizki, bolalar o’qishning o’zidagina o’smaydilar, balki ular o’yin
jarayonida ham hamjihat bo’lishga, hayotni bilishga o’rganadilar.
Bu o’yinlarda bolalarning o’z-o’zlarini boshqara, tuta bilishga
o’rganishlarini ta’kidlab o’tish lozim. Bu o’yinlar bolalarni intizomli qiladi.
Didaktik o’yinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat?
Tajriba shuni ko’rsatadiki, didaktik o’yinlar hamjihatlik va intizomlilikni
tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o’yin g’alaba qozonishga intilish bilan
bog’liq bo’lib, o’yin shartlari va qoidalariga qat’iy va izchil rioya qilishni talab
etadi. «Kim aniqroq va tezroq», «Bo’sh kelma», «Eng yaxshi hisobchi»,
«Ko’rganni eslab qolish diktanti» singari o’yinlarni o’tkazish paytida o’quvchilar
sinf xonasida jimjitlik bo’lishiga o’quvchilarning o’zlarini tuta bilishlariga,
partadan tovush chiqarmay turib, oyoq uchida doskaga chiqa olishlariga, joylariga
osoyishtalik bilan qaytib kelib o’tirishlariga, tovushlarni diqqat bilan
tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan qarashlariga erishadilar.
1.3 .Didaktik o’yinlar ta’lim metodi sifatida.
Ta’lim va o`qitish mazmunining nazariy masalalarini, uning shakli va
uslublarini pedagogikaning bir qismi bo`lgan didaktika o`rganadi.Umuman
pedagogika singari didaktika hm rivojlanadi. Uning rivorlanishiga Yan Amos
Kamenskiy hissa qo`shdi. Uning “Buyuk didaktika” asari o`qitishni rivojlanishiga
katta ta’sir ko`rsatdi. Boshlang`ich ta’lim didaktikaning asoslari Shvetsariya
pedagogi I.G.Pestolotsi asarlarida ishlab chiqilgan. Bulardan tashqari rus
didaktikasining atoqli namoyondasi K.D.Ushinskiy bo`lgan. U ham o`qitish
masalalarini chuqur psixologik asosini yaratdi. O`zbek xalqi orasida ham
H.H.Niyoziy, A.Avloniy kabi pedagoglar yetishib chiqdi.Ular ham o`zbek xalq
maktablarini ochish, o`quvchilarga darsliklar yozish kabi ishlarni davom
9

ettirdilar.Didaktikaga asoslangan holda biz o`quvchilarga bilim beramiz. Ta’lim
jarayonida turli usullardan foydalanamiz. Dars turini to`g`ri va muvaffaqiyatli
o`tish uslubini ham to`g`ri tanlasak dars yaxshi natija beradi. Har bir darsni
ko`rgazmali va texnika vositalari bilan o`tkazish joizdir. Shundagina dars bilimga
boy o`tadi. O`qituvchi izlanuvchan bo`lishi, darslarni rang-barang usulda o’tishi
kerak.Dars qiziqarli o`tishi uchun faqat ko`rgazma qurollardan foydalanib qolmay,
o`yin elementlaridan, dars davomida harakatli daqiqalardan foydalanish
lozim.O`yin elementlaridan nafaqat darsda, balki darsdan tashqari ishlarda
konferensiya darslarida foydalanish mumkin. Bu albatta boshlang`ich sinf
o`quvchilariga mo`ljallangan. Ular bu yoshda o`yinqaroq, tez zerikuvchan, diqqati
tarqoq bo`ladi. O`yin orqali ularni darsga, mavzuga jalb qila olishimiz mumkin.
Boshlang`ich sinf o`quvchilari yosh bo`lgani uchun ularga sodda tilda tushunarli
holda bilim berish va darslarda o`yin elementlaridan foydalanish lozim. Bola
hayotining asosiy qismi o`yin bilan o`tadi. O`yinlar faqat didaktik vosita bo`lmay,
bola hayotining asosiy shaklidir. Shuning uchun biz o`yinning nozik tomonlarini
egallamay turib, o`yin faoliyatini boshqarishini o`rganmay turib oldimizda turgan
mas’uliyatli vositalarni hal qila olmaymiz.Tilni o`rganish o`quvcilar zehni, aqli,
ongi, madaniy darajasini oshiradi va tilni puxta o`rganmay turib, boshqa fanlarni
o`zlashtirish qiyin. Chunki har bir predmetni ifodalash, bolaga o`rgatish hamisha
so`zlar vositasida amalga oshadi.O`yin orqali bola faoliyati mukammallashadi,
ularni jismonan rivojlanishiga yordam beradi. O`yin jarayonida qiyinchiliklarni,
to`siqlarni yengishga o`rgatib boradi.O`yin bolalar faoliyatining asosiy turi. Bola
o`yin orqali materiallarning ko`rinishi, rangi, tuzilishi turli o`simlik va hayvonot
olamidagi o`zgarishlarni anglaydilar. O`yin- bu bolalar uchun o`qish, mehnat qilish
va tarbiya vositalaridir. Biroq, darsning asosiy qismini o`yin darsiga aylantirib
qo`ymaslik lozim.Bola hayotining asosiy turi o`yindir. “Bola uchun o`yin
voqelik”- deb yozgan edi K.D.Ushinskiy, binobarin, tevarak atrofdagi voqelikdir.
U bolaga xususan tushunarli bo`lgani uchun qiziqdir, o`yin bolaga shuning uchun
tushunarliki, unda qisman bolaning o`zi yaratgan narsa bor.
Bolalarning o`yin faoliyati maktabgacha yoshda paydo bo`lib, o`z taraqqiyotida
10

oddiy taqlid qilishdan murakkab rolli o`yinga qadar bo`lgan yo`lni bosib o`tadi, bu
o`yin dastlab kishilarning predmetlar bilan bog`liq faoliyatini, so`ngra o’ziga xos
xususiyatlarni aks ettiradi.O`yin o`sib borayotgan bola organizmining zaruriy
ehtiyojidir va u orqali bolalarda tashkilotchilik ko`nikmalari tarbiyalanadi. Ammo
o`yin har qanday sharoitda ham o`yindir. Shunday o`yinlar ham borki, ular
bolalarga mustaqillikni, oddiylikni, bir- biriga yordam berish hissini
tarbiyalaydi.Yan Amos Kamenskiy Grammatik o`yinlardan sistemali
foydalanishning ahamiyati xususida gapirib, bunday deb yozgan edi: “Bola
sog`lom bo`lishi uchun u doimiy harakatda bo`lishi zarur, shundagina o`yin
qiziqarli o`tadi. O`yinga rahbarlik qilish va bolalarning hatti-harakatlarini doimo
kuzatib turishi kerak. Chunki bolalar o`yin jarayonida har tomonlama
tarbiyalanadilar.
11

II.BOB. BOSHLANG`ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA
DIDAKTIK O`YINLARDAN FOYDALANISH YO`LLARI
2.1. Boshlang`ich sinf matematika darslarida didaktik o`yinlardan
foydalanish usullari .
O`yin kichik maktab yoshidagi o`quvchilar faoliyatida asosiy o`rinni
egallaydi. O`quvchilarning yosh va psixologik xususiyatidan kelib chiqadigan
bo`lsak, o`yin dunyoni va o`zligini anglashda, qiziqishlarini qondirishda asosiy
vosita hisoblanadi. Ta’limiy o`yinlar bilimlarni o`zlashtirish jarayonini yengillatish
va o`yin orqali bilim berish maqsadida yaratilgan.
«Ta’limiy o`yinlar o`quvchilarni ijodiy faoliyat ko`rsatishga,
o`rganilayotgan til hodisalarining mohiyatini anglab, mustaqil ravishda hukm va
xulosalar chiqarishga, har bir o`quvchiga o`zligini namoyish etish va
mulohazalarini erkin bayon etib, o`z nuqtai nazarini himoya qilishga keng
imkoniyat yaratadi. Tezkorlik, sezgirlik, topqirlik, qat’iylik, o`quv qiyinchiliklarini
mustaqil yengish kabi fazilatlarni tarkib toptirish, ko`pincha, ta’limiy o`yinlar
orqali amalga oshiriladi»
Ta’limiy o`yinlar maktab o`qituvchilari tomonidan ijod qilingan. Bu o`yinlar
maktab o`quvchilariga mo`ljallanadi. O`yin orqali bola jamoani tushunadi. O`zi
bajarayotgan mashg`ulotga nisbatan ongli munosabatda bo`ladi. Har bir
mashg`ulot jarayonida ixtiyoriy diqqatini ishga soladi. O`yinda ilg`orlikka, g`alaba
qozonishga intiladi. Maktab bola hayotida juda muhim o`rin tutadi. Shu davrda u
12

atrof-muhit, jamiyat va kishilar mehnati, maktab-maorif haqidagi bilimlarni
egallaydi. Kecha o`yin bilan band bo`lib, erkin faoliyat ko`rsatib yurgan bolaning
birdan maktabning ichki qonun-qoidalariga moslashishi, belgilangan tartib asosida
mashg`ulotlarga o`z vaqtida qatnashishi oson kechmaydi. Shu tufayli kichik
maktab yoshidagi bolalar o`yin bilan bog`liq darslarda juda faol qatnashadi. Biz
o`qituvchilar buni hisobga olib, darslarga o`yin elementlarini kiritishimiz va
undan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarda samarali foydalanishimiz lozim. Bugun
maktabga ilk bor qadam qo`ygan o`quvchining kechagi mashg`uloti o`yin edi.
Bolada boshlang`ich sinflarda o`rganiladigan materiallarni o`zlashtirib olishga
yordam beradigan epchillik, hozirjavoblik, voqealarni bir-biriga taqqoslash,
sinchkovlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanish davri bo`ladi. Boshlang`ich sinf
o`quvchilariga mo`ljallangan bilimlarning o`zlashtirib olinishiga erishish uchun
ana shularga tayanish va uni parvarish qila borish lozim.
Tasavvur qiling, o`quvchi ma’lum amaliy va ruhiy tayyorgarlikdan keyin
maktab o`quvchisi bo`ladi. Uning vazifasi o`zgaradi. Bir kecha- kunduzda o`rtacha
4 soat ta’lim oladi. Kechagi o`yinqaroq bola bugun 40-45 daqiqa davomida
diqqatini bir joyga joylab o`qituvchi bilan muloqatda bo`ladi. O`quv axborotini
qabul qiladi va idrok etadi. Ana shu vaqtda o`qituvchi loqayd, mas’uliyatsizlik
qilsa, uning bu holati ota-onalarning holati bilan hamohang bo`lib qolsa, ota-ona
ham yordam berishdan ojiz, nazorat qilishga “vaqti yo`q” bo`lsa, o`sha o`quvchilar
bo`sh o`zlashtiruvchi, tartibsiz yomon o`quvchilarga aylanadilar. O`z kasbining
mohir ustasi bo`lgan fidokor o`qituvchi ana shu paytda o`quvchilarni qo`lga oladi,
ularning mehrini, ishonchini qozonadi: o`quv mashg`ulotlariga qiziqish uyg`otadi.
Chunki kichik maktab yoshidagi o`quvchilar o`yinlarni juda berilib bajaradi
va o`zi bajarayotgan ishidan katta qoniqish hosil qiladi. Dars jarayoniga o`yin
elementlarining kiritilishi bolaning kundalik hayotida orttirgan ko`nikma va
malakalarining ishga tushishi natijasida bola o`zini juda yengil sezadi, erkin
harakat qiladi, bir oz dam ham oladi. Ilg`or o`qituvchilar bolalarga bu
xususiyatlaridan kelib chiquvchi darslarni tashkil qilib ana shu imkoniyatdan
samarali foydalanadi. Natija, albatta yomon bo`lmaydi. Negaki o`quvchi qiziqish
13

bilan ongli ravishda darslarga qatnashsa, mashqlarni bajarishga faol ishtirok etsa,
berilayotgan bilimni to`la o`zlashtirib oladi. Keyingi darslarda o`rganiladigan
bilimlarni egallashda ham o`quvchilarning imkoniyatlari hisobga olinmay,
darslarni bir xil uyushtirish mashg`ulotlarning zerikarli bo`lishiga olib keladi.
Bunday darslar o`quvchilarda hech qanday qiziqish uyg`otmaydi. Pirovardida bu
o`quvchilar faolligining susayishiga olib keladi.
O`yinga bir-ikki nafar bolaning faol qatnashishi bilan chegaralanib
qolmaslik zarur. Unga o`quvchilarning aksariyat qismi, iloji bo`lsa hammasi faol
qatnashishi kerak. Chunki o`yin bolalarni jamoatchilik ruhida tarbiyalaydi.
O`yinlarni bolalar jamoa bo`lib bajarar ekan, uning barcha a’zolari faol
qatnashgandagina ko`zlangan maqsadga erishish mumkin. Bu mashg`ulotda barcha
o`quvchi bir maqsad yo`lida harakat qiladi. Hamma g`olib bo`lishga intiladi.
Bunday holat har bir o`quvchining ma’suliyatini oshiradi.
Javob berayotgan o`quvchi o`z guruhining ishonchini oqlashga harakat
qiladi. Noto`g`ri javob bersa, bolalar oldida o`zini noqulay sezadi, ayrim hollarda
o`zini-o`zi koyiydi. Keyingi o`yinlarga puxta hozirlik ko`radi. Bunday
mashg`ulotlar bolalarni ko`proq o`qishga chorlaydi. G`oliblik nashidasini
birgalashib surishga undaydi.
“Qo`shningni top” o`yini
«Qo`shningni top» o`yinida birinchi sinf o`quvchilari «O`nlik» mavzusidagi
bir xonali sonlar ketma - ketligida har bir (1 va undan boshqa) sonning har ikkala
qo`shnisini topish bo`yicha amaliy ishlarni bajaradilar. O`qituvchi sonlar
kassasidan biror (masalan, 5) sonni olib, o`quvchilarga ko`rsatib, o`quvchilarga bu
(5) sonining o`ng va chap qo`shnisi qanday sonlardan iborat bo`lishini so`rab,
ularni topib, sonlar qatoriga qo`yish kerakligini so`raydi. Bu o`yinni sinf
o`quvchilarining har biri bilan alohida yoki sinf o`quvchilarini ikki guruhga bo`lib
xam o`tkazishi mumkin. Bu o`yindan ko`zlangan asosiy ta’limiy maqsad, birinchi
sinf o`quvchilariga bir xonali sonlar xaqidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va
ularni o`ngdan chapga va chapdan o`ngga qarab sanash ko`nikmalarini malakaga
aylantirishdan iboratdir.
14

“Do`konda” o`yini
«Do`konda» o`yini ikkinchi sinf o`quvchilari uchun mo`ljallangan bo`lib,
ularning «100 lik» ichida hisoblash ko`nikma va malakalarini mustahkamlash
ta’limiy va iqtisodiy tarbiyasini amalga oshirishga mo`ljallangan didaktik o`yindir.
O`yindan ko`zlangan asosiy maqsad, ikkinchi sinf o`quvchilari bilan 100 sonini
tashkil etuvchilari haqida umumiy tushunchalarni aniq tanlab olingan sonlar
misolida tanlash usullari bilan tanishtirishdan iborat.
O`yin davomida o`quvchilar do`kondan bir nechta o`yinchoqlar sotib olishi
va ularning jami bahosi 100 dan oshib ketmasligi kerak. Bu o`yinning yechimi
ko`p bo`lganligi uchun ham o`yin yanada hayajonli va qiziqarli bo`ladi.
“ O` xshashlarini nomma-nom ayt”
« O` xshashlarini nomma-nom ayt», degan o` yinda t o` rtinchi sinf
o`quvchilari tekis geometrik figuralar ichida o` xshashlarini ajratib, ularning
nomlarini aytish or q ali geometrik figuralar h a q idagi bilimlarning q anchalik t o`g’ ri
va musta h kam ekanligini k o` rsatadilar. Masalan, stol ustidagi uchburchaklar,
t o` rtburchaklar, doiralar, yarim do i ra aylanalar (yarim aylana), fazoviy figuralar va
bosh q a figuralar.
O`quvchilar masalan, bu turtburchaklar q anday rangda va q anday kattalikda
b o` lishidan q at’iy nazar, t o` rtburchak, deb atalishini va ularning h ar biri o` z
nomiga ega (kvadrat, rom, trapetsiya, parallelogramm, t o`g’ ri t o` rtburchak), deb
atalishini birgalikda topishadilar. O` yin davomida bolalarning yuzidan tabassum
arimaydi va xar biri faol q atnashadi.
15

“Doiraviy misollar” o`yini
«Doiraviy misollar» o`yinida hamma bolalar misollarni javobini topishadi,
keyingi misol shu son bilan boshlanadi.Oxridagi javob birinchi yozilgan songa
mos kelishi kerak.O`yin shu tariqa davom etadi.
”Tez ishla ham yanglishma”o`yini
”Tez ishla ham yanglishma”o`yinining maqsadi o`quvchilarda tez
hisoblash malakalarini shakllantirishdan iborat. O`ynovchilar soni
cheklanmaydi.O`yin uchun sinf xattaxtasi, bo`r, har bir o`ynovchiga bir varaqdan
qog`oz-qalam kerak bo`ladi.O`yin boshqaruvchisi xattaxtaga o`ynovchilar ishlay
oladigan misolni shoshilmasdan ravshan qilib yozadi.
Masalan ; 2+3 ni yozib bo`lgach, taxminan 3 soniya ketma-ket 3 marta
xattaxtani taqillatadi.O`ynovchilar boshqaruvchilarning oxirgi taqillatishidan kech
qolmay, faqat javoblarini o`z qog`ozlariga yozib qo`yadilar.Kimki yozishga
ulgurmasa, chizib qo`yadi.Har qanday misolni shunday usulda yozadilar va
yechadilar.Gaplashgan o`quvchi o`yinda yutqizgan bo’ladi.
“Zinama – zina” o`yini
“Zinama – zina” o`yinida o`quvchilarga misol yozilgan kartochkalar
tarqatiladi.Bolalar kartochkalarni zina ko`rinishida doskaga
16

yopishtirishadi.Misollarni javobiga qarab ikkinchi misol boshlanadi,uni keyingi
zinaga shu tariqa joylash kerak bo`ladi.Bolalar shu tariqa misolli kartochkalardan
zina hosil qilishadi.
589- 272
317+441
758-514
244+715
959-836
123+456
579-214
365

“Tez javob o`yini”
- Kechadan keyin nima keladi ? ( Bugun )
-Tezyurar poyezdning nomi ? ( Afrosiyob )
-Tabobat ilmi asoschisi . . . ( Abu Ali Ibn Sino )
-Bilim manbayi . . . ( Kitob )
-Milliy boyligimiz- . . . ( Paxta )
-Eng ayyor hayvon qaysi ? ( Tulki )
-Oltindan qimmat narsa ? ( vaqt )
-Bir sutka necha soat ? ( 24 soat )
-Eng kichik uch xonali son … ( 100 )
- Sonlar ustida 4 amalni tushuntirib bergan olim kim ? (Al-Xorazmiy )
“Zanjir “o`yini
Zanjir o`yinini shunday o`ynash kerakki zanjircha uzilmasin.Koptok
kimga otilsa o`sha o`quvchi to`g`ri javobni aytish kerak
“Zanjir “o`yini bu o`yin orqali o`quvchilar bir-birlariga koptok irg`itish orqali vaqt
o`lchov birliklari mavzusini mustahkamlaydi: 1 minut = 60 sekund,1 soat = 60
minut,1 sutka = 24 soat,1 hafta = 7kun,1 oy = 30,31 kun,1 fasl = 3 oy,1 yil =
365,366 kun,1 asr = 100 yil
17

“ O ` yla – mulohaza qil – o ` rtoqlash – qiyosla” metodi
(Daftar haqida suhbat)
-Daftar nima? -O`quv quroli. -U nimadan tayyorlanadi? -Qog’ozdan. -
Qog’ozning necha turi bor? -600dan ortiq turi bor. -Qog’oz nima uchun kerak? -
Kitob, jurnal va gazetalar uchungina zarur emas, undan paket va gulqog’ozlar,
karton va muzqaymoq idishlari, arqon qilinadi, hatto mashinalarning kichik
shesternalari ham ba’zan qog’ozdan yasaladi.-Qog’oz fabrikasini yog’och bilan
ta’minlash uchun har kuni o`rmonda qancha daraxt kesish kerakligini bir tasavvur
qilaylikchi? -Mana shuning uchun ham daftarlarimiz, kitoblarimizdan oqilona
foydalanishimiz kerak. Biz 3-sinf o`quvchisimiz. 3-sinfning eng faoli 1 yilda
o`rtacha 40ta daftar tutadi. Daftardan to`g’ri foydalanishni bilmagan o`quvchi 55ta
daftar tutadi. 1ta o`quvchi daftari 1 yilda 10000 so`m bo`lsa, 2-o`quvchiniki 13750
so`mni tashkil qilyapti. Bu bilan 2-o`quvchi o`z oila byudjetiga 3750 so`m zarar
keltiryayti. Ikkinchi o`quvchi 15ta ortiq daftar tutadi. Agar bir daftarga
40grammdan qog’oz ketsa 55ta daftarga 2200 gramm qog’oz ketadi. Agar 30 nafar
o`quvchi shunday kamchilikga yo`l qo`ysa 66kg qog’ozni isrof qilgan bo`ladi.
Agar har bir o`quvchi tejamkorlikka amal qilib, daftarlardan oqilona foydalansa,
qog’ozlarni isrof qilmasa qancha o`rmonlarni saqlab qolishga erishamiz. Shu bilan
birga maktab tomonidan beriladigan topshiriqlardan biri MAKALATURA
topshirish. Bunda ham har bir o`quvchi eski gazetalar, daftarlar, o`rov qog’ozlari
va boshqa qog’oz chiqindilarini to`plab topshirish butun bir boshli o`rmonlarni
saqlab qoladi. Biz shunday tadbirlarda faol bo`lishimiz kerak.
Kimki bo`lsa tejamkor,
Qut baraka unga yor.
“Boshqotirma” o`yini
“Boshqotirma” o`yini orqali o`quvchilar tez va hushyor holda sonlarni o`sish
tartibida harflar bilan almashtirib berilgan so`zni topadilar.
18

14
1 533 21 575 680 25 451
N L T I K I CH
T I N CH L I K
„O`yla, izla ‚top“ o`yini
„O`yla, izla ‚top“ o`yini orqali yechiladi.Misollarni birinchi bo`lib
yechib ko`rsatgan o`quvchi „mohir hisobchi“ rag`bat kartochkasi bilah
taqdirlanadi.
8 +5 -7
+9 -7 =?
19

Hisoblab toping.
Javob: 8+5-7+9-7=8
2.2. Darsda didaktik o’yinlardan foydalanish.
Psixologik olimlar o`yinlarni to`rt guruhga bo`ladilar:
1. Funksional o`yinlar.
Bu o`yinlar bola organizmining har tomonlama rivojlanishida muhim rol
o`ynaydi. Bu kichik yoshdagi bolalar uchun harakterli bo`lib, unda bolalar nima
bilandir shug`ullanadilar, turli predmetlar bilan tanishadilar.
2. Qoidali o`yinlar.
Bu o`yinlarda bolalar tevarak-atrof va muhitdagi voqealardan habar topib,
idrok etish bilan kifoyalanadi.Bunda ko`rish, eshitish, his qilish kabi sezgi
organlari idrok qiladi.
3. Rolli o`yinlar.
Bu o`yinda bolalar o`zlarini ma’lum bir rolini, qandaydir kasb egasi
(shifokor, o`qituvchi, quruvchi kabi) vazifasini bajarayotgandek his etadilar. Har
bir bola o`ziga tegishli rolni muvofaqiyatli bajarishga harakat qiladilar.
4. Konstruktorli o`yinlar.
Bu o`yinning asosiy mazmuni qurilishi komplekslari, taxta, qum, qog`oz
materiallarining parchalarini qirqish, taxlash singari mehnat ko`nikmalarini hosil
qilish kabilardan iboratdir.Konstruktorli o`yinlar asosan ikkiga bo`linadi.
20

Ijodiy o`yinlar- bolalar o`zlari o`yinning mazmunini, maqsadini, qoidasini
topadilar. Ijodiy o`yinlarning asosiy qismini syujetli rasmli o`yinlar tashkil qiladi.
Ijodiy o`yinlardan yana biri dramatik o`yindir. O`yinning mohiyati hikoya va
ertaklardagi voqealarning mazmunini tasvirlashdan iborat bo`lib, ularda badiiy
adabiyotlardagi persanajlar tasvirlanadi.
Qoidali o`yin. Huddi xalq o`yinlari singari qiziqarli bo`lib, unda bolalar
hayoti, o`z tengqurlari va kattalarning mehnat faoliyatini tasvirlashga harakat
qiladilar.Demak, barcha turdagi o`yinlar bolalarning kattalar faoliyatiga
qiziqishlariga, ularga taqlid qilishiga intilishlarining mehnati va oilaviy hayotini,
uchuvchilar, kosmonaftlar, dengizchilar hamda boshqalarning qahramonliklarini
aks ettiradi.Ko`pchilik o`yinlarda didaktik o`yinchoqlar va bunga bevosita
a’loqador bo`lgan boshqa qo`llanmalar foydalaniladi. Didaktik o`yin jarayonida
shunday holatlar ham tez-tez bo`lib turadiki bolalardagi eng yaxshi kayfiyat birdan
sho`xlik, notinchlik va intizomsizlik bilan ham almashib qoladi. Bunday paytlarda
o`qituvchi ayrim bolalarga tanbex berishga majbur bo`ladi va bu boshqarning o`yin
kayfiyatini shubhasiz tushiradi. Agar shunday vaziyat sodir bo`lsa ham o`yin
qoidasi bilan birga qo`shib tushuntirsa metodik jihatdan to`g`ri bo`ladi.Individual
didaktik o`yin o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasida bevosita munosabat yaratishga
va bolalarning orqada qolishi sabablarini chuqurroq anglashga yordam beradi.
Bunda o`ituvchining quyidagi kabi mantiqiy topishiriqli o`yin mashqlarini
o`tkazishi maqsadga muvofiqdir.O`qituvchi yoki o`quvchilardan birontasi bir so`z
aytadi, bolalar ana shu so`zga yaqin yoki qarama-qarshi ma’noli so`z topib
aytadilar.Masalan: osh-mosh, tosh, bosh…o`qituvchi yoki tarbiyachi bolalarga
kaptok otadi. Kaptok otayotganda, o`qituvchi masalan: “anor”-, deydi. O`quvchilar
esa sholi-poli, uy-o`y, rom-pom, uch-o`ch degan so`zlarni topib aytishlari kerak.
Har bir o`quvchiga stol ustida turgan rasmlardagi bir-biriga nomlari yaqin
bo`lganlarini topib aytishi topsiriladi. Grammatik o`yinlar til o`rgatishdagi
qiyinchiliklarni yengishga, ona tilidan olgan bilimlarini mustahkamlashga yordam
beradi.Ayniqsa birinchi sinfga kelgn bolalarning ancha kamchilikari bo`ladi.
Masalan: Ular r,z,s,t,sh kabi tovushlarni to`g`ri talaffuz eta olmaydilar. Shuning
21

uchun ham boshlang`ich sinf o`yin mashqlari ovoz, havo yo`lining ishlashini
normallashtiradi, tovushlarni to`g`ri talaffuz qilib, eslab qolishga yordam beradi.
1-sinfda talaffuz etilishi qiyin bo`lgan so`zlar ishtirokida turli o`yinlar o`tkaziladi.
O`qituvchi bir necha so`zni (olma, shahar, gulzor) aniq, lekin juda tez aytadi.
O`quvchilar bu so`zarni yaxshilab eshitib olishga va uni takrorlashga harakat
qiladilar. Bu o`yin bolalarning eshitush qobiliyatini mustaxkamlashga yordam
beradi, ularni intizomli bo`lishga o`rgatadi.O`yin jarayonida bola xarakteridagi
o`ziga xos tomonlari oydinlashib boradi, tarbiyachi ularning har biriga mos
muomila qilishiga o`rgatadi. Ularning salbiy tomonini ochadi o`qituvchi esa o`z
navbatida uni to`g`irlashga harakat qiladi.O`yin orqali bola ko`rgan bilganini
tasvirlaydi. Masalan: “Maktab-maktab”, “Magazin”, “Sotuvchi” kabi o`yinlar
shular jumlasidandir.A.S.Makarenko bola qanday o`ynasa ishni ham shunday
bajaradi, deb juda to`g`ri ta’kidlaydi va o`yinni tarbiyaning muhim vositalaridan
biri deb hisoblaydi.O`qituvchi didaktik o`yinlarni rejalashtirayotganda quyidagi
muayyan talablarga amal qilishi muhimdir.O`yin o`rganilayotgan material uchun
dalil va uni mustahkamlovchi omil bo`lib hizmat qilishi, ammo uning o`rnini to`liq
egallab olmasligi, shuningdek qolgan vaqtda to`ldiruvchi vosita
bo`lmasligi;O`ynaladigan o`yinning maqsadini aniq bilishi va shu maqsdga
erishishi uchun harakat qilishi;
O`yin qoidalarini, vazifalarini bolalarga ravshan va qiziqarli qilib
tushuntirishi, ularda o`yinga bo`lgan qiziqishni oshirish hamda uni mashq bilan
almashtirib yubormasligi;O`yinning qanday o`ynalayotganini tez, to`g`ri, tushunish
va uni o`quvchilar qanday bajarayotganini kuzatib turishi;O`yin natijalariga
mohirlik bilan yakun yasash va ularni erishilgan natijalar bilan bog`lash;O`ynni
qizqarli o`tkazish kerak.
O`yin paytida o`quvchilar har doim o`zlariga tanish bo`lgan manbaalarga
asoslangan holda ish tutadilar, natijada bu material ularning xotirasiga yana ham
mustakam o`rnashib qoladi.O`yin elementlari bolalarni bilim saviyasini, nutqini,
o`qishini o`stiradi.
“ Xarflarni esda saqlash” o`yini
22

O`yinning maqsadi: o`quvchilar tovushlarni to`g`ri talaffuz etishga va esda
saqlab qolishga o`rgatish.
Qo`llanmalar: o`quvchilarga tanish bo`lgan turli predmetlarning rasmlari
shu predmetlarning nomlari bilan boshlanadigan unli xarf na’munalari
(kartochkalar)
O`yinning borishi: O`yinda sinf o`quvchilarining bir guruhi qatnashadi.
O`yin boshqaruvchi o`yinning o`tkazilishi haqida tushuncha beradi va u oldingi
darsda o`rganilgan o, a, l, n xarflar yozilgan kartochkalarni olib qoladi.
Bir guruh o`quvchilarga oy, olma, olxo`ri, olcha, ot, ari, anor, ayiq, archa, lola kabi
predmetlarni rasmlari tasvirlangan kartochkalar tarqatiladi.O`yin boshqaruvchi o
xarfi va predmet rasmi tasvirlangan kartochkalarni olib qo`yadi. So`ng boshqa a
xarfi yozilgan boshqa bir kartochkani stol ustiga qo`yadi. O`yin ishtirokchilari esa
shunga mos rasmli kartochkalarni ko`rsatadilar.
O`yin ana shu xolda davom etadi.Agar o`quvchi berilgan xarfni rasmli
kartochkadan topa olmasa, u o`z rasmli kartochkasini ochib qo`yadi.
O`yin ishtirokchilaridan kimda kim xarf bo`yicha rasm kartochkani topib ayta olsa,
shu o`quvchi kartochkasini hammaga ko`rsatb, keyin uni to`ntarib qo`yadi.
“ Pochtachi o`yini”
O`yinning borishi: O`quvchilardan biri pochtachi qilib tayinlanadi. Pochtachi
sumkasida kartochkalar bo`ladi. Ular quyidagicha tuziladi:
So`zlardagi unli xarflar yoki bo`g`in tushib qoldiriladi: …+ta, …+na, bo+…, sho+
… .
Tushirilgan xarflarni qo`yib so`z hosil qilish, ya’ni bo`g`inlarga xarflarni
qo`shish: lim…n, tom…n, …lim.
Ikki, uch so`zdan tuzilgan gaplar yozilgan kartochkalar. Bu gaplarda, biror
so`z tushurib qoldiriladi.
O`quvchilar nuqtalar o`rniga shu so`zlarni topib yozadilar:
Lola mana…
Nabi ana…
Iqbol… ol
23

Dono… o`ynadi
“ Quruvchilar” o`yini
Bu o`yinda berilgan so`zlarni o`z o`rniga qo`yib, chiroyli va to`g`ri gap tuza
olgan o`quvchi g`olib hisoblanadi. Masalan: otdi, tong, sakkiz, soat, ketdi, Ravshan
kabi gaplardan to`g`ri gap tuzdiriladi. Kim chiroyli va to`g`ri gaplar ko`p tuzsa, u
yaxshi quruvchi hisoblanadi.
“ Bu qanday so`z” o`yini
So`z uch xarfdan iborat. Birinchi xarf alfavitda o`n 16-o`rinda, keyingisi 15-
o`rinda va oxirgisi 1-chi o`rinda turadi. Bu so`zni topib daftarga yozish. O`yin shu
tariqa davom etadi.
“ Estafeta” o`yini
Bu o`yin 2-sinfda “Urg`u” mavzusi o`tilgandan keyin o`tkaziladi. Doskaga
uchta qatorga alohida so`zlar beriladi. Har bir qatordan bittadan o`quvchi doskaga
chiqadi. Ular so`zlarga urg`u qo`yadilar:
I ro`znoma oynaijahon jarida
II do`kon oynoma daftar
III xona bog`cha sumka
Kim urg`u belgisini doskadagi so`zlarga birinchi bo`lib, tez va to`g`ri qo`yib
ulgursa, shu qator o`quvchilari o`yinda g`olib hisoblanadi. Estafeta g`oliblariga
bayroqcha topshiriladi va sinfga osib qo`yiladi. Bu o`yinni tutuq belgisini o`tganda
ham qo`llasa bo`ladi. Bunda so`zlarning tutuq belgisi tushib qoladi va o`quvchilar
o`ylab shu so`zlarga belgilarni qo`yadilar:
Ra…no a…lo san…at
Tal…at ma…no e…tibor
“ Harflarni qo’shish bilan yangi so`z hosil qiling”
Doskaga so’zlardan namuna yoziladi. O`quvchilar so`zlarni bironta harfini
o`zgartirib boshqa nom yoki ism hosil qiladilar:
Ra’no-ma’no Zafar-Zufar
kiyik-kiyim ayiq-qayiq
24

Kimni ismi doskaga yozilgan bo`lsa, o`sha o`quvchi joyidan turib, o`z ismini
va familiyasini hammaga eshittirib to`liq aytadilar.Yuqorida berilgan o`yinlarning
barchasi ona tili, o`qish darslariga oid. Shu fanlarda dars o`tishda shu o`yinlardan
foydalanish mumkin.O`yin elementlaridan darslarda, sindan tashqari
mashg`ulotlarda foydalanish mumkin.Matematika fanida quyidagicha o`yinlardan
foydalanish mumkin.“ Eng yaxshi hisobchi” O`quvchilar biri oldinga chiqib
hisobchi bo`ladi. O`quvchilar “hisobchi”ga misollar beradilar. U misollarni og`zaki
yechadi. Agar hisobchi bironta misolni yecha olmasa yoki noto`g`ri hisoblasa
unung o`rniga bu misolni bergan bola turadi. O`quvchilardan qaysi biri hamma
misolni yechsa shu o`quvchi “eng yaxshi hisobchi” bo`ladi.“ Zinacha” o`yini
O`qituvchi doskaga yoki kartonga zina ko`rinishida bir necha misol yozadi.
Misollar pastdan yuqoriga qarab ishlanadi.
70-20
67+13 54+12
Doskaga ikki o’quvchi chiqadi. Zinani ikki chetidan turib, misollarni
yechadilar. Kim zinaning cho`qqisiga birinchi chiqsa u g’olib hisoblanadi.
“ Xato qilma “ o`yini
16-3= 120-20=
56-44= 60-25=
300-150= 800-20=
900-100= 900-400=
Singari misollar doskaga yozib qo`yiladi. Bu o`yinda hamma o`quvchilar
qatnashadilar. O`quvchilar daftarlariga misollarni faqat javobini yozadilar. Kim
xatosiz bajargan bo`lsa, o`sha o`quvchilar qatnashadilar va rag`batlantiriladi, 1,2,3-
o`rinni olgan o`quvchilar g`olib deb topiladi.O`qituvchi ishlash yo`llarini
ko`rsatadi. O`quvchilar ovoz chiqarmay daftarga ishlaydilar, so`ng qo`l
ko`taradilar.“ Misol ishlash” o`yini
O`yin mazmuni: doskaga ushbu misollar yozib qo`yiladi:
24-6 16+14 32-21
7+8 5+4 44+6
25

6+6 8+9 7+9
O`quvchilar bular orasidan bir xonali sonlarni qo`shish jadvaliga tegishli
misollarni topishlari, ularni o`qishlari va javobini aytishlari kerak.
2.3. Boshlang`ich sinf o'quvchilarida didaktik o`yinlardan foydalanish orqali
matematik kompetentsiyalarni shakllantirish
Ma’lumki pedagogik nuqtai-nazardan o‘yin – tarbiyalash va o‘qitishning
samarali usullaridan biri bo‘lib, o‘zida borliqni modellashtirish va o‘quvchilarning
rolli hattiharakatlarini aks ettirushda hamda matematik kompetentsiyalarni
shakllantirishda samarali didaktik usuldir. O‘yinning o‘qitish-o‘rgatishdagi roli
keng e’tirof etilganligi uchun, hozirgi davrga kelib bir qator o‘yin texnologiyalari
yaratilgan bo‘lib, ular ijtimoiy tajribani avlodga yetkazish, abstrakt fikrlash, ijodiy
tafakkurni, kommunikativ ko‘nikmalarni ro‘yobga chiqishiga sabab bo‘luvchi
aqliy harakatlarni hamda kompetentsiyalarni shakllantirishga asos bo‘ladi. O‘yin
davomida sezgilar bilan birgalikda fikrlash ham amalga oshadi, ma’lum
dunyoqarash aks etadi. Ushbu yangi g‘oyalarni ongli ravishda tushunish ham bola
uchun o‘ziga xos kashfiyot bo‘ladi. Bu yerda ham tasavvur muhim rol o‘ynaydi.
Kichik maktab yoshidagi bola o‘z xayolida turlicha holatlarni tasavvur qila oladi.
Maktabda o‘qish sharoitida bola tasavvuriga ma’lum talablar qo‘yiladi. Turli
hikoyalar tuzish, ertaklar o‘ylab topish, har xil qahramonlar holatlarini ifodalash
orqali, bolalar o‘zlari bilmagan holda o‘ziga ma’lum bo‘lgan sujetlar, grafik
obrazlardan foydalanishadi. Lekin ko‘pchilik hollarda bola ushbu ma’lumotlardan
foydalanib, ularni kombinatsiyalab yangi obrazlar - o‘z qahromonlarining yangi
jihatlarini yaratadi. O‘yin davomida tasavvurning uzluksiz ish faoliyati – bola
tomonidan atrof-muhitni anglash va o‘rganishdagi ijtimoiy voqelikka
moslashishdagi muhim yo‘nalish hisoblanadi.
O‘yin yordamida bolalar ancha ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Bu
axborotlar bola ongiga ixtiyoriy tarzda, majburlashlarsiz kirib keladi. Shuning
uchun, u ishyoqmasni ishchan, bilmaydiganni bilag‘on, no‘noqni epchil qilishi
mumkin. O‘qitishning o‘yin shakli kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun
darslarni o‘zlashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. O‘yinning o‘qitish-o‘rgatish
26

jarayonidagi imkoniyatlari olimlar tomonidan – didaktik o‘yinlarni maxsus
o‘rganilishiga olib keldi. Didaktik o‘yin – o‘yinning shunday turi bo‘lib, u yangi
bilimlarni o‘zlashtirish, umumlashtirish, mustahkamlash, bilish jarayonini
faollashtirish, kichik bolalarni o‘quv faoliyatiga ko‘niktirishga ko‘maklashadi.
Didaktik o‘yin murakkab, ko‘p qirrali hodisadir. Didaktik o‘yinlarda nafaqat
bilimlar o‘zlashtiriladi, ko‘nikmalar hosil qilinadi, balki bolalarning barcha ruhiy
jarayonlari ham rivoj topadi. Didaktik o‘yinlar - qoidalar asosidagi o‘yinlarning bir
turi bo‘lib, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash maqsadida pedagoglar tomonidan
maxsus yaratilgandir. Didaktik o‘yinlarda aqliy faoliyatning umumlashgan usullari
mujassamlashadi, barcha bilish jarayonlari intellektga yo‘naltiriladi, hamda ichki
harakat rejalari shakllana boshlaydi. Didaktik o‘yinlarning asosiy belgilaridan biri
aniq maqsadning va unga mos pedagogik samaraning mavjudligidir. “Didaktik
o‘yin – o‘qish-o‘rgatish uchun mo‘ljallangan maxsus o‘yin; ma’lum
qoidalar(shartlar) bilan cheklangan, ma’lum maqsadni ko‘zlovchi (yutuq, sovg‘a)
o‘yinchilar orasidagi musobaqadir”. Didaktik o‘yin o‘rgatish shakli sifatida o‘quv
(bilish) va o‘yin (qiziqtirish) dan iboratdir. O‘qituvchi o‘rgatadi, o‘quvchilar esa
o‘yin orqali darsni o‘zlashtirishadi va o’rgangan bilimlar orqali matematik
kompetentsiyalari rivojlanadi.
27

XULOSA.
Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llab boorish maktabimizda
ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etishda muhim asosiy rolni o’ynamoqda,Bu
ishlarni amalgam oshirishda asosiy e’tiborni quyidagilarga qaratish lozom deb
hisoblaynan;
1.Kuchli ma’muriy rahbarlik.
2.Ichki muhitning yaxshiligi.
3.Tasyanch pedagogik yangiliklarga yonalganlik.
4.O’qituvchilarning o’quvchilardan yiqoriroq natijalarni kutishi uchun
asoslar mavjudligi.
5.O’quvchilaro’zlashtirishini nazorat qilish tizimini yaxshilashdan iborat.
Olib borayotgan ishlarimizda asosiy ishtirokchilar o’quvchilar va o’qituv-
chilar hisoblanib ,ular o’rtasida qobiliyatlarni shakllantirish ,istedodlarni royobga
chiqarish uchun imkoniyatlarni choralari topiladi.Maktabimizda ta’lim –tarbiya
jarayonning samaradorliginioshirish uchun quyidagi masalalarni hal qilishda
pedagogik texnologiyalarni qo’llashda quyidagilarga e’tiborga olish kerak deb
hisoblaymiz;
-Maktabda ishlarni to’g’ri tashkil qilish va boshqarish.
28

-O’quv rejalarining turli sharoitlarga moslashganligi.
-Yo’riqnomalarning bevosita berilishi.
-Maktabda o’quvchilarning ta’lim- tarbiya olish imkoniyatini hamda
o’quvchilatning ijodiy ishlash imkoniyatlarini kengaytirib boorish;
-Maktabda rag’batlantiruvchan o’quv muhitini ta’minlash;
-Amaliyotda yiqori ko’rsarkichlarga erishish natijalarida tasdiqlangan
yangiliklarni tezkor tatbiq etish;
Kutilayotgan natijalatga mos bo’lgan pedagogik texnologiyalarni
tanlash ,ta;lim –tarbiya jarayonini amalgam oshirish va muntazam takomillashtirib
borishdan iborat deb hisoblaymiz.Biz o’z pedagogik faoliyatimizda pedagogik
texnologiyalarni quyidagi ko’rinishlarda foydalanamiz;Seminar,trening.individual
maslahat berish,korgazmali darslar tashkil etish.Bir-birimizning ishlarimizni
nazorat qilish,kuzatuv, tahlil qilish,metodik yordam berish aspsiy maqsadimiz
hisoblanadi.O”quv yili davomida yaxsi ishlkagan pedagoglarningishlarini
metodina kengashlarda,pedagogika kengashlarida ommalashtirib boramiz.O”quv
yilining yaxshi yakunlashimizda o’zvaqtida yo’lqo’ygan kamchiliklarimizni
o’zvaqtida tuzatamiz,tegishli chora tabbirlarni qo’llaymiz.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, didaktik o‘yindan foydalanilganda
bolalarning darsga qiziqishi ortadi, diqqatni jamlash rivojlanadi, dars materiallarini
o‘zlashtirish yengillashadi hamda matematik kompetentsiyalar shakllanadi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Sh.M.Mirziyoyev. “Erkin va faro`on demokratik O’zbekiston
Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y -56-b.
2. Sh.M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3 . Akramxodjayev A. M., Genezis nefti i gaza, M., 1967; Geologiya i metodi
izucheniya neftegazononosti drevnix delt: M., 1986.
Ehson Umarov.
4 . O zMEʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
5. Jumayev M.E. Matematika o’qitish metodikasi (OO’Y uchun
darslik)Toshkent. . “Turon-Iqbol” 2016 yil 426b.
6 .Jumayеv M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish
mеtodikasi. (OO`Y uchun darslik.) Toshk е nt. “Fan va texnologiya” 2005 yil.
7 .Jumayеv M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasidan
praktikum. (O O`Y uchun ) Toshk е nt. “O`qituvchi” 2004 yil.
30

8 .Jumayеv M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matikadan laboratoriya
mashg’ulotlarini tashkil etish m е todikasi. Toshk е nt. “Yangi asr avlodi” 2006 yil.
20 b/t.
9 .Tadjiyeva Z.G.,Abdullayeva B.S.,Jumayev M.E.,Sidelnikova
R.I.,Sadikova A.V.Metodika prepodavaniya matematiki.-T. “Turon-Iqbol” 2011.
336s.
1 0 .Jumayev M.E. Matematika o’qitish metodikasi (OO’Y uchun
darslik)Toshkent. . “Turon-Iqbol” 2016 yil 426b.
11 .”Pedagogik texnologiya asoslari”.
J.G’.Yoldoshev,S.A.Usmonov.Toshkent-2004y
1 2 .”Uzluksiz ta’lim” jurnali.
1 3 .”Xalq ta’limi” jurnali.
1 4 . Ta’lim menejmenti lurnali.
1 5 .Boshlang’ich ta’lim jurnali.
1 6 .”Практические пособие”. С.Б.Кульнеевич, Т.П.Локосенина
1 7 .Barkamol avlod orzusi. I .A.Karimov.
18 . “Ma’rifat” gazetasi.
19 . “Учителъ Узбекистана” газетаси
Elektron ta’lim resurslari:
1. w.w.w.tdpu.uz
2 .w.w.w.pedagog.uz
3 .w.w.w.ziyonet.uz
4 .w.w.w edu.uz
5 .tdpu-INTRANET.Ped
31

3-sinfda matematika darslarida didaktik materiallardan foydalanish

Sotib olish