Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 57.1KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

265 Sotish

4-sinf ona tili darslarida nutq o’stirish

Sotib olish
KURS ISHI MAVZU: 4-SINF ONA TILI DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH REJA: KIRISH I – BOB. NUTQ O’STIRISH I.1. Nutq o’stirish tushunchasi I.2. Ona tili darslarida nutq o’stirishning boshqa mashg’ulotlar bilan bog’liqligi II – BOB. 4-SINF ONA TILI DARSLARIDA NUTQ O;STIRISH 2.1. Ona tili darslarida o’quvchilarni yozma nutqini o’stirish 2.2. Yozma nutq haqida tushuncha XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Kirish Mustaqil O’zbekistonning kelajagi ko’p jihatdan barkomol, Intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim tarbiya berish sifatiga bog’liq. SHu bois Vatani , xalqini sevadigan , istiqlol g’oyalariga sadoqatli , mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi usuvor yo’nalishlaridan biridir shuning bilan birga talim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy komolotini ta’minlash mazkur yo’nalishning dolzarb muomolaridan biri bo’lib , bu haqda O’zbekiston Respublikasining <> gi va <>da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish , ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash davlat ahamyatiga molik muhim vazifaladan biri ekanligi ko’rsatilgan. Maktab ta’limi umuman olganda uzliksiz ta’limning muhim bosqichi bo’lib , bolaning keyini hayotini belgilashda muhim o’rin egallaydi. Maktabda bola nafaqat bilim oladi balki tarbiyalanib mustaqil hayotga tayyorlanadi. Va bunda bolaning nutqini o’sishi ham muhim ahamiyatga ega .Bolani maktabda muvaqiyatli ta’lim olishi uchun eng avvolo unga ona tilining barcha boyliklarini egallashi uchun tegishli shart sharoitlarni yaratib berish zarur Malumki boshlang’ich sinf o’quvchilarini yuqorisinflarga tayyorlash uchun ularning nutq qobilyatini o’stitirish lozim. Ayniqsa bugungi zamonaviy ta’lim talablaridan kelib chiqib , ta’limning ana shu tehnologiyalarinini o’z o’rnida mohorat bilan qo’llagan holda tovush va so’zni to’’ri talaffuz etirish bola tarbiyasining muhim ajralmas qismidir . Boshlang’ich sinflar ona tili dasturida belgilangan muhim talablardan biri o’quvchining nutqini o’stirishdan iborat .CHunki o’quvchining nutqi qay darajada ekanligi ularning o’qish va yozish malakalari, o’z fikr mulohazalari , tasavvur tushunchalarini boshqalarga yetkaza olishiga bog’liq .Nutqi rivojlangan o’quvchilar faqat o’uv yozuv darslaridagina emas , balki boshqa darslarni ham to’laqonli o’zlashtirishga erishadilar . Nutqi rivojlanmagan o’quvchilar esa , dars mavzularini o’zlashtirishda qiynaladilar. SHuning uchun ona tili dasturining barcha bo’limlariga nutq o’stirish vazifalari singdirilgan .Bu masuliyatli vazifani amalga oshirishda boshlang’ich sinflarda ta’lim tarbiyaning samaradorligini taminlash ,jumladan ,ona tili darslarida puxta bilim , ko’nikma va malakani hosil qilish muhim ahamyatga ega . Nutq deganda so’zlash jarayoni va uning natijasi tushuniladi . Aslidachi , nutq - bu insonning eng oily murakkab , ruhiy vazifalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Odamlarning ijtimoiy jarayonida kishilar o’rtasida o’zora fikr almashuvi vositasi sifatida vujudga kelgan spetsifik funksiyasi. Inson tashqi olamdagi predmetlar va hodisalarni sezgi organlari yordamida va nutq vositasida idrok etadi.So’z singalizatsiyasi , yani nutq tufayli odamborliqni umuman ,fikran idrok etishi mumkin. Nutqning tashqi va ichki , og’zaki va yozma turlari mavjud .Tashqi nutq asosan aloqa bog’lash maqsadlariga xizmat qiladi, shuning uchun u tinglovchiga tushunarli qilib tuziladi . So’zlanmaydigan va yozmaydigan ichki nutq ,ya’ni o’zi uchun bo’lgan nutq ong, o’zini bilish, tafakkur jarayonlarida g’oyat muhim ro’l o’ynaydi. Yozma nutq ( xat yozish va o’qish) funksional jihatdan ichki nutq (yoziladigan narsani ichda pichirlash, tovush chiqarmasdan o’qish)bilan chambarchars bog’liq .So’zlashuvga o’rgatish barcha darslarda olib boriladi, lekin o’qish darslari yetakchi ahamyat kasb etishi kerak. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilariga manaviy komolot ona tili orqali mujassamlashadi .Ona tili , shu jumladan, o’qish nutq o’stirish talim – tarbiyajarayonidagi eng muhim vositalardandir. O’quvchining og’zaki va yozma nutqini me’yorlashda , ularning mutanosibligini ta’minlashda , milliy tilning tabiati vao’ziga xos xususiyatini belgilashda , ifoda va talafuz qonunyatlarini aks etirishda ohangdorlik , ya’ni qiroat bilan amaliy ahamyatini o’tirish , adabiy til meyori va mezonlariga rioya qilish ,o’qish ,o’qish metodlarini takomillashtirish yo’llarini izlash eng qulaylarini amalyotga tadbiq qilish zarur . Adabiy til tushunchasi keng qamrovlidir va ko’p qirali hodisadir . Adabiy til taraqiyoti barqarorligini ta’minlashda bolalarning yoshlikdan nutq madanyatlarini tarkib toptirish va tarbiyalash lozim. Til qonunyatlarining ta’limda tadbiqi munosabati bilan bolalarni o’qishga o’rgatishga o’rgatishdagi ussullarini to’g’ri qo’llashi (ko’rgazmalilik , tarqatib berilgan qog’ozlar bilan ishlash yo’lllarini bilish ) usullarini takomillashtiradi. O’quvchilarning bilish faoliyatlarning o’ziga xos taraqqiy etishini hisobga olish ,ayniqsa ularning ruhiy , fiziologik xususiyatlari bog’liq bo’lgan ishlarga yetarli aham yat berish lozim .Ularga nisbatan e’tiborni kuchaytirish , mehrli va hamisha shirinsuhan bolish lozim. Bola shazsi pedogogik va psixologik nuqtayi nazardan juda nozik his – tuyg’ularga boy bo’lib , o’qituvchi ana shu tuyg’ularni ilg’ashi va tushuna olishi, bola ruhiyatini ko’tarishi , talim jarayonida insonparvarlik tarbiyasiga alohida e’tibor berishi zarur. O’qituvchining turli fanlardan dars berishidan maqsadi o’quvchilarning nutq madanyatini ,nutq ko’nikmalarini shaklllantirish ,ijodiy qobilyatlarini taraqqiy etirish kabi masalalarni o’z ichiga oladi .O’quvchilarning nutqi ravon , tushunarli bo’lishi uchun eng avvalo uning nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etish lozim . Nutq ichki va tashqi ko’rinishga ega bo’ladyi . Ichki nutq odamning o’z ichiga gapiradigan passif nutqi bo’lib , u ikkinchi kishini ishtirokini talab etmaydi . SHuning uchun bu nutq o’z -o’ziga qaratilgan bo’ladi , uni boshqalar nazorat qila olmaydi. Ichki nutq og’zaki va yozma nutqning asosi bo’lib hizmat qiladi. Tashqi nutq boshqalarga qaratilgan bo’ladi va uni nazorat qilish mumkin . U faol nutq bo’lib , og’zaki va yozma ko’rinishda ega . Yozma nutqning og’zaki nutqdan ya’na bir farqi shundaki , yozma nutqni ko’ramiz va o’qiymiz .Yozma nutqning muvaffaqiyatli chiqishi uchun yig’ilgan materialni sistemalashtirish , reja tuzish va qayta ishlab takomillashtirish , homaki nushasini tayorlash va oq qog’ozga ko’chirish zarur.To’g’ri va ifodali gapirish har bir o’qimishli kishi uchun hayotiy zaruriyat bo’lib qolgan hozirgi zamanda o’quvchilarning nutqini o’stirish muamosi o’quv tarbiya tizimining eng dolzarb masalalaridan biri bo’lib qolmoqda. SHuning uchun ham olimlar K. B.Barxin, B. I.Sokalov , M.A.Ribnikova va boshqalarning metodik asarlarida o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’zoro muvofiq o’stirish masalalariga alohida e'tibor berilgan .Olimlar tomonidanmaktabda o'qitish jarayonida ro'y berayatgan quydagi kamchiliklar tanqid qilindi ; 1.O’qituvchilarninng ko’pchiligi hali ham og’zaki nutqning hayotiy ahamyatini hali ham yetarli tushunmayaptilar .SHuninguchun ular maktab mahsus og’zaki nutq o’stirish mashqlari o’stirish mashqlari o’tkazishga muhtoj emas , deb hisoblab xato qilmoqdalar .Bunday o’qituvchilar ,o’quvchi mukammal ,bezato yozishni o’rganib olsa , ularning nutqi o’z-o’zidan o’sib boraveradi, deb hisoblab amalda og’zaki va yozma nutqning aloqadorligini unutib qo’ymoqdalar . 2.O’quvchilarning nutqi mazmun jihatdan nihoyatda kambag’al va qator kamchiliklarga ega . CHunki yuqori sinflarda o’qituvchi nutq masalalariga e’tibor bermay qo’yadi . \ I BOB. NUTQ O’STIRISH 1. 1. Nutq va uni o’stirish tushunchasi. 1.Nutq va uni o’stirish tushunchasi. Nutq kishi faoliyatining turi , til vositalari( so’z ,so’z birikmasi , gap) asosida taffakurni ishga solishdir. Nutq o’zoro aloqa va xabar funksiyasini ,o’zoro fikrni his- hayajon bilan ifodalash va boshqalarga tasir etish vazifasini bajararadi. Yaxshi rivojlangan nutq jamyatda kishinig akyif faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida hizmat qiladi . O’quvchi uchun esa nutq maktabda muvvaqiyatli ta’lim olish qurolidir. Nutq - o’stirish nima ? Agar o’quvchi va uning tilidan bajarilgan ishlari ko’zda tutilsa ,nutq o’stirish deganda tilni har tomonlama ( talaffuzi , lug’ati ,sintaktik qurilishi ,bog’lanishli nutqni) aktif amaliy o’zlashtirish tushuniladi .Agar o’qituvchi ko’zda tutilsa nutq o’stirish deganda, o’quvchilar tilining talaffuzi , lug’ati , sintaktik qurilishi va bog’lanishli nutqni faol egallashlariga yordam beradigan metod va usullarni qo’llash tushunladi. Nu faoliyai uchun , shuningdek o’quvchilar nutqini o’stirish uchun bir necha shartga rioya qilish lozim: 1. Kishi nutqini yuzaga chiqishi uchun talab bo’lishi kerak.O’quvchilar nutqini o’stirishning metodik talabi o'quvchi o'z fikrini , nimanidir og'zaki yoki yozma bayon qilish xohishi va zaruriyatini yuzaga keltiradigan vaziyatni yaratish hisoblanadi. 2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo’lishi lozim . Bu material qanchalik to’liq, boy , qimmatli bo’lsa ,uning bayoni shunchalik mazmunli bo’ladi. 3. Fikr tinglovchi tushunadigan so’z , so’z birikmasi , gap , nutq qoidalari yordamida ifodalansagina tushinarli bo’ladi.SHuning uchun nutqni muvaffaqiyatli o’stirishning uchunchi sharti - nutqni til vositalari bilan qurolllantirish hisoblanadi. Nutqni egashning qator talablari mavjud.Bular: 1.Adabiy til normalarini o’zlashtirish. 2.Jamyatimizning harharbir azosi uchun zarur bo’lgan muhim nutq malakalarini , ya’ni o’qish va yozish malakalarini o’zlashtirish. 3. O’quvchilar nutq madanyatini takomillashtiriskh. Nutq o’stirishda uch yo’nalish aniq ko’zga tashlanadi : 1)so’z ustida ishlash ;2)so’z brikmasi va gap ustida ishlash;3) bog’lanishli nutq ustida ishlash. So’z so’z brikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo’lib leksikologiya( frazealogiya, va stilistika bilan birgalikda), morfologiya , sintaksis hizmat qiladi; bog’lanishli nutq esa mantiqqa , adabiyotshunoslikka va murakkab sintaktik butunlik lingvistikaga asoslanadi . Nutq o’stirishda izchanlik to’rt shartni , yani mashqlar izchiligini , istiqboli , xilma-xiligi , xilma -xil mashqlarni bir maqsadga yo’naltirish ko’nikmasini amalga oshirish bilan ta’minlaydi. Nutq turlari. Kishilar tilidan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular oz fikrlarini ovoz bilan eshitirib boyon qilishdan oldin o’ylab ko’radilar. Bu ichki nutq hisoblanadi.Ichki nutq eshitirilmagan va yozilmagan “o’ylangan “(fikrlangan ) nutqdir.Tashqi nutq tovushlar yordamida eshitirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib , boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi. Fikrni ifodalash usuliga ko’ra nutq og’zaki yozma bo’ladi. Og’zaki nutq ko’pincha dialog tarzida, yozma nutq esa manolog tarzida bo’ladi. O’quvchilar nutqiga qo’yiladigan talablar . o’quvchilar nutqini o’stirishda aniq belgilangan talablarga rioya qilinadi. 1.O’quvchilarnutqi mazmundor bo’lsin . 2.Nutqda mantiqiylik bo’lsin. 3.Nutq aniq bo’lsin.. 4.Til vositalariga boy bo’lsin . 5.Nutq tushunarli bo’lsin. 6.Nutq ifodali bo’lsin. 7.Nutq to’g’ri bo’lsin. Nutq o’quvchilar taffakurini o’stirishda muhim vositadir.Nutq fikrni bayon etish vositasi bo’libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir.Nutq fikrning psixologik asosi vazifasini bajaradi , uni o’stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o’stirish mumkin.SHuning uchun o’quvchilar nutqini o’stirishda materialni tayyorlash , takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash joylashtirish, mantiqiy operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi. Tafakur til yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina muvaffaqiyatli o’sadi.Tushuncha so’zlar yoki brikmalari bilan ifodalanadi, shunday ekan, tushuncha til vositasi bo’lgan so’zda muhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so’z so’z birikmasini bilsagina , shu tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda ifodalash ,fikrlash imkoniga ega bo’ladi. Nutqda fikr shakllantiriladi , shu bilan birga , fikr nutqni yaratadi.” Nutq fikr bilan chambarchars bog’liqdir . Nutq bo’lmasa taffakur ham bo’lmaydi , til materiali bo’lmasa , fikrni ifodalab berib bo’lmaydi”. Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq , tushunarli , sof , izchil , mantiqiy bo’lishini ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini , lug’at tarkibini ,Grammatik qurilishini bilib olish , fikrni takomillashtirish uchun shart – sharoit hozirlaydi .Bilimlar ,faktlar har xil axborotlar ham, nutqning materialidir. Nutq taffakur jarayonini o’rganishning muhim vositasi bo’lib hizmat qiladi. Nutqdan o’quvchining fikriy rivojining asosiy o’lchovlari sifatida foydalaniladi . O’quvchilarnig barcha predmetlardan materialni o’zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritilganda , u yoki bu mavzuni bola o’z nutqida ( yozgan inshosida , axborotida ,, qayta hikoyalashda ,savollarga bergan javobida ) qanday bayon eta olishiga qaratiladi. Shunday qilib , nutqni taffakurdan ajratib bo’lmaydi, nutq taffakur asosida rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi , yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan , nutqning o’sishi fikrni shakllantirishga yordam beradi , tokomillashtiradi. 1.2. Ona tili darslarida o’quvchi nutqini o‘tirishning boshqa mashg’ulotlar bilan bog’liqligi . O’quvchilar nutqini o’stirish boshqa o’quv predmetlaridan o’tkaziladigan mashg’ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog’lanadi . Ona tili darslarida o’quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar, ular kuzatishni, o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari , o’qiganlari to’g’ri bayon qilishni o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini boyitishga samarali yordam beradi , nutqni to’ri tuzishga o’gatadi. Oqish va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o’quvchilarga tabiat hodisalari , kishilar va ularning mehnati haqida , axloq qoidalari , boshqa kishilar bilan muomila normalari haqida bilim beradi; bu darsda bolalar nutqiga , uni shaklantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud. Boshlang’ich sinfdagi boshqa darslarda ham o’quvchilar nutqi xilma - xil so’zlar bilan boyitiladi . Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushinchalar , juda ko’p terminlar bilan o’z nutqlarini boyitadilar. O’quvchilar tabiatshunoshlik darslarida va ekskursiya vaqtida ko’rgan narsalarini o’qituvchi yordamida guruhlaydilar , ulani o’zoro taqqoslab , o’xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar.Bular, o’z navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi . O’qituvchi barcha darslarda , sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarida faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali , ta’sirli so’zlashi , shuningdek, har doim o’quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnihat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur. II – BOB. 4-SINF ONA TILI DARSLARIDA NUTQ O;STIRISH 2.1.Ona tili darslarida o’quvchilarning yozma nutqini o’stirish. Ona tili - nutq, o’qish va yozish ko’nikma va malakalar o’quvchilar o’quv ta’limining asosiy mezoni hisoblanadi . Bola tilini yaxshi bilishi va unda og’zaki va yozma nutqda o’z fikrini ifodalay olishi lozim . Yozma nutqni o’stirish vazifasi ona tili fani o’qituvchisi zimmasiga yuklatiladi . Xo’sh o’zi yozish nima? Yozish - bu to’g’ridan -to’g’ri suhbatdoshsiz nutq , uning maqsadi yozuvchi tomonidan aniq belgilanadi.Va shuning uchun yozma boyonot ustidan nazoratning butun jarayoni , o’quvchini tuzatmasdan , yozuvchining qo’lida qoladi . Yozma nutqdaifoda etilgan barcha ma’lumotlar tilning barcha vositalaridan to’la -to’kis foydalanishga asos bo’lishi kerak, chunki uning ekstralvatsion qo’shimcha vositalari deyarli yo’q. Muloqot holati adresatini bilishni anglatmaydiva nutq bilan aloqa qilmaydi, yuz ifodalari, imo- ishoralar , intonatsiya vositalariga ega emas. 2.1. Yozma nutq haqida tushuncha. Yozma nutq deb tilning matn orqali ifodalanishiga aytiladi. Bunda matn yozuv tizimi deb nomlanuvchi tayinli belgi va ramzlardan iborat bo’ladi. Yozma nutq muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o’rtasida muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozma nutq - kishilik jamyati madaniy taraqqiyotining tom manodagi ibtidosi , bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri. Yozma nutq og’zaki nutqdan ancha keyin paydo bo’lgan (og’zaki nutq 400-500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan , yozma nutq esa 4-5 ming yillar oldin yuzagz kelgan).Og’zaki nutqning zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan chegaralanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati yozma nutqning paydo bo’lishiga olib kelgan . O’g’zaki nutq talaffuz vaqtidagina va ayni paytda muayyan masofadagi (tovush to’lqinlari yetib borishi mumkin bo’lgan 0 kishi uchungina mavjuddir . Boshqa sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo bo’lishin inson dahosi bu ehtiyojni qondira oluvchi vositalarni qidira boshlagan , natijada belgilardan iborat yozma nutq dunyoga kelgan . 2.1. Yozma nutqni o’rgatish metodikasi. Yozma nutqni o’rgatish og’zaki nutqqa qaraganda ancha murakkab jarayon sanaladi . Chunki u o’quvchilardan Grammatik va mazmun jihatdan to’g’ri jumla qurishni , har bir so’zni o’z o’rnida to’g’ri qo’llashni , fikrni ixcham izchil ,ifodali ,uslub jihatdan soda va ravon ifodalashni , bayon qilingan fikrlar asosida xulosalar chiqarishni talab etadi. Shu sababli nutqning bu turi ancha sekin va murakkab kechadi. Yozma nutqning yana bir o’ziga xos xususiyatlaridan biri uni tekshirish , tuzatish , takomillashtirish mumkinligidir. Bu jihatdan u og’zaki nutqga qaraganda ancha qulay imkoniyatlarga ega. O’quvchi yozma nutqdagi xato va kamchiliklar ustida ishlaydi , ularni bartaraf etadi , keying ishlarida bu xato va kamchiliklariga yo’l qo’ymaslikka intiladi. O’qituvchi shuni unutmasligi lozimki , ko’pincha o’quvchilar yozma ishlarda imlo va tinish belgilariga katta e’tibor berib , matnning ustida yetarlicha ish o bormaydilar. Matnlarda ko’pincha mavzuga aloqasi bo’lmagan fikrlar ustunlik qilib , asosiy fikr chetda qoladi . Shuning uchunona tili mashg’ulotlarida o’quvchilar diqqati faqat imlo tinish belgilariga emas , balki bayon qilinayotgan fikrning asosli dalillarga ega bo’lishi , materialning to’g’ri joylashtirilishi , fikrning nutq sharoitiga mos holda to’g’ri bayon qilinishiga ham e’tibor berilishi lozim. Ona tili mashg’ulotlarida shunday holatni vujudga keltirish lozimki , o’quvchi yaratgan matnidan qoniqish hosil qilsin. Bu o’z nutqini takomillashtirib borishiga ilhom baxsh etadi. O’quvchilar mustaqil ravishda ijodiy fikrlasalar , fikr mahsulini sharoitga mos ravishda og’zaki , yozma shakllarda to’g’ri , ravon ifodalay olsalar, demak ona tili mashg’ulotlari samarali o’tgan bo’ladi. O’zbekiston Xalq ta’limi vazirligi , viloyat xalq ta’limi boshqarmalari tekshirish natijaslari , shuningdek shaxsiy kuzatish va tajribalarimiz bizni o’quvchilar nutqining rivojlanganlik darajasi hali talabga javob bermaydi degan xulosaga olib keladi. Bolalar maktabda o’qish davomida 750 dan ziyot har xil gramatik tushuncha va ta’riflarga duch keladilar , 6500-7000 atrofida turli hajm va murakkablikdagi topshiriqlarni bajaradilar , ammo ularning nutqida sezilarli o’zgarishlar ko’zga tashlanmayapti. Ko’pchilik o’quvchilar ijodiy fikrlash , fikr mahsulini og’zaki va yozma ravishda to’g’ri ifodalashga qiynaladilar; o’zbek adabiy tilining boy imkoniyarlarini nutqiy jarayonlarda qo’llay olmaydilar. Buning sabablarini aniqlash uchun bolalarning nutqy taraqqiyotini belgilovchi omillar ; ularning so’z boyligi , so’z va so’z brikmalaridan gapda o’rinli foydalanish mahorati , gapni Grammatik jihatdan to’g’ri qurish malakalari , fikrni turli nutq uslublarida to’g’ri ixcham , ravon , tushunarli bayon qilish ko’nikmalari kabilarnini alohida -alohida tahlil qilishga to’g’ri keladi. O’quvchi nutqining muhim ko’rsatkichlaridan biri uning so’z boyligidir.Pedagogik adabiyotlarda berilgan ilmiy ma’lumotlarga qaraganda , 2 yoshli bolalar 30 dan 100 gacha , 4yoshli bolalar 1000 dan 4000 gacha , 7 yoshli bolalar 3000 dan 7000 gacha ,10-11 yoshli bolalar 8000 dan 15000 gacha , 14-15 yoshdagilar 11000 dan 18000 gacha so’zlarni bilishi lozim . Ammo , afsuski , ona tili mashg’ulotlarida fikrni og’zaki va yozma shaklda bayon qilish zaruriyati tug’ilganda o’quvchilarda so’z qashoqligi darrov sezilib qoladi. Nutqda so’zlarni takroriy qo’lash , berilgan so’zni uning ma’nodoshi , uyadoshi , qarama - qarshi ma’noligi bilan almashtira olmasligi , ma’lum bir sohaga qarashli so’zlar lug’atini tuzishda uchraydigan qiyinchiliklar , shubhasiz , o’quvchilarning so’z boyligi yetarli emasligidan dalolat beradi. Ona tili mashg’ulotlarida o’quvchilar nutqining rivojlanishini qiyinlashirayotgan omillardan yana birio’quvchilarning uyda , ko’chada yoki sinfdan tashqari paytlarda tojik ,turkman, qirg’iz yoki boshqa ( sheva ) tilde so’zlashib , maktabda o’zbek tilida dars olishidir. Etnografik malumotlar shuni ko’rsatadiki , jumhuriyatimiz hududida juda ko’p tojiklar , turkmanlar ,qirg’izlar qozoqlar yashaydi. Ularning ko’pchiligi uyda tojik ,turkman , qirg’iz va hokazo tilde so’zlashib , maktabda o’zbek tilida o’qishidir . bBu hol , shubhasiz , oquvchilarda tilning boy imkoniyatlaridan foydalangan holdao’z fikrini erkin bayon qilish imkoniyatini cheklaydi. Yuqorida sanab o’tilgan salbiy omillardan tashqari ona tilimizdan sinfdan va maktabdan tashqari olib boriladigan ishlarning mundarija va mazmunan bo’shligi, yagona nutq rejimiga hamisha ham rioya qilmaslik, ota - onalarning bola nutqi ustida yetarli ishlamasligi kabi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqi rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi. Xullas o’quvchi nutqini rivojlantirish murakkab jarayon bo’lib ,unga monelik qilayotgan omillar ham faqat ta’lim mazmuniyoki o’qituvchigagina bog’liq emas . Barcha imkniyatlar to’laligicha ishga solinsagina fikrni og’zaki va yozma ravishda to’g’ri , ravon ifodalashga o’rgatish oson kechadi.O’quvchi nutqini rivojlantirishga keng yo’l ochadi. Bizga ma’lumkib o’quvchi bir xillikdan zerikadi. Shuning uchun ularning nutqini o’stirishda doimo har xil metod va o’yinlardan foydalanish lozim . Yozma nutq yozma matn shaklida o’rnatilgan visual idrok uchun ochiq bo’lgan shakllarda amalga oshiriladi , buesa unga nisbatan ko’proq erkinlik beradi . Og’zaki va yozma nutqning har zil turlari mavjud . Og’zaki nutq so’zlashuuv nutqi , suhbat yoki ommaviy nutq ,ma’ruza , hisobot bo’lishi mumkin . Yozuv ham juda xilma -xil ; bular ilmiy risolalar , monografiyalar ,maqolalar va epistolyar janrdagi asarlar. So’ngi paytlarda texnologik taraqiyotning rivojlanishi va aloqa vositalarining yaxshilanishi munosabati bilan nutqning yangi turi paydo bo’ldi - yozma shaklda , ammo mazmuni va xususiyatlari bo’yicha og’zaki nutqga yaqin . O’zbekiston Respublikasi “ Davlat tili to’g’risida “ gi , “Ta’lim to’g’risida’ gi qonunlari , “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “ hamda “ 2004 - 2009- yillarda maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi” ga muvofiq va so’ngi yillardagi ta’lim tizimidagi tub islohatlar natijasida hamda johon tajribasini o’rganish natijasida boshlang’ich sinflarda ona tili fanini o’qitish darslariga yangidan - yangi vazifa va tafsiyalar berilmoqda. Ona tilini o’qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy mustaqil , o’z fikrini erkin va ta’sirli , mazmunli va mantiqli qilib yozma va og’zaki shaklda ifodalashga , o’zbek tili qonun - qoidalarini ongli o’zlashtirishga o’rgatish , shuningdek ular fikr doiralarini kengaytirishga , ona yurtimizga , avlod ajdodlarimiz qoldirgan boy ma’naviyatimizga , milliy urf odatlarimizga mehr muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Boshlang’ich ta’lim bosqichida yangi tahrirdagi DTS lari asosida o’quvchilarni ona tili ta’limi sohasi bo’yicha tayyorgarlik darajasiga qo’yilgan talablar standart mezon orqali aks ettiriladi : 1. O’qish texnikasi 2. O’galar fikrini va matn mazmunini anglash 3. Fikrni yozma bayon etish malakasi O’quvchilar shu parametrlar asosida bilim , ko’nikma va malakalarga ega bo’lishi kerak. Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini o’qiishning oldiga bir qator vazifalar qo’yiladi: 1. O’quvchilarni erkin fikrlashga o’rgatish; 2. O’z fikrini o’zbek tili qonun qoidalariga muvofiq ravishda og’zaki va yozma ifodalay olish; 3. Bir ma’noni turlli shakllarda bera olish ko’nikmalarini shakllantirirish , so’zlardan o’rinli foydalanish; 4. Dunyoni bilishda ona tilining ahamyatini singdirish kabilar shular jumlasidandir. Shuningdek boshlang’ich sinf ona tili ta’limi o’quvchilarga nutq faoliyatining asosiy turlarinui o’qitish bilan bir qatorda , quyidagi muhim masalalarni hal etishni ko’zda tutadi. 1. Bolalarda axloqiy va estetik tasavurlarni shakllantirish 2. Bolalarga atrof - muhit ,kishilar , tabiat va jamyat haqida tushuncha berish ; 3. Nafosat hissini tarbiyalash 4. Mantiqiy taffakur yuritishga o’rgatish 5. O’quv mashg’ulotlariga , bilim manbai bo’lgan kitobga qiziqish uyg’otish Ona tili o’qitishning mazmuni va metodlari o’quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish , ko’nikma va malakalarini hosil qilishga ko’maklashishi lozim. Mazkur maqsad va vazifalarni to’laqonli bajarish uchun o’qituvchi faqat dars bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarida ham muntazam ish olib borishi yaxshi naija beradi. Tilni o’rgatishga doir tadbirlar , to’garaklar , maktab ixtiyoridagi soatlar hisobidan qo’shimcha darslar , sinfdagi iqtidorli o’quvchilar bilan ishlash kabilardan unumli va mazmunli foydalanishi kerak. O’quvchilarga til ta’limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini hisobga olish zarur. Chunki 2- sinf o’quvchisiga 4-sinf hajmidagi bilimni berilsa o’quvchi buni hazm qila olmaydi va o’zlashtira olmaydi ham. Aksincha 4- sinf o’quvchisiga 1-2- sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o’quvchi uchun zerikarli bo’ladi. Natijada o’quvchilarda tilni o’rganishga bo’lgan havas , qiziqish rivojlanish o’rniga pasayadi . Boshlang’ich sinf o’quvchisi DTS larida berilgan me’yoriy majburiy ta’lablarni bilishlari kerak . 1-4- sinflarda o’quvchilarning bilim , ko’nikma va malakalariga quydagi asosiy talablar qo’yiladi: 1-sinf Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi Miqdoriy ko’rasykich : 15-20 so’zdan iborat diktant yoza olish . Talablar: 1. Imlo xatolariga yo’l qo’ymaslik; 2. Ijodiy matnning mantiqiy jihadan izchilligi; Diktant turlari : Lug’at diktant , izohli diktant ,nazorat diktanti . Miqdoriy ko’rsatkich : 2-3 sodda matnni ( fikr ehtiyoji bilan bog’liq mavzu asosida yaratish. Talablar : 1. Matndagi gaplarni mazmunan o’zoro bog’liqligi , aloqadorligi , ko’rsatilgan mavzu doirasida birlashish; 2. Harf va tinish belgilarini to’g’ri yozish ; 3. Harflarni bir –biridan uzmay yoza olish; 4. So’zlar orasidagi oraliqni to’g’ri belgilash; Matning xarakteri : O’quvchiga tanish bo’lgan va ko’z oldiga keltira oladigan buyum va manzara , voqea - hodisalar asviri. O’quvchilar yozma nutqi ustida ishlash. Hammamizga ma’lumki bugunki kunda ona tilini yaxshi o’zlashtirmasdan hech bir fanni mukammal egallab bo’lmaydi. Shu nuqtai nazardan yangi tahrirdagi DTS lari asosida o’quvchilarga puxta bilim berish uchun 1-2-sinflarda haftasiga 4 sotdan , 3-4- sinflarga esa hafytasiga 5 soatdan vaqt ajratilgan. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ona tilidan bilim va malakalarni hosil qilish ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi va shu bilan birga ularning yozma nutqini o’stirish ustida ham ish olib boriladi . Yozuv darslarining mazmuni ona tili dasturini va maktab oldiga qo’yilgan talablar asosida belgilanadi . Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogic va metodik tafsiyalar inobatga olinadi. Yozuvdarslari va unga qo’yilgan talablarni belgilashda metodika fani sohasidagi yangiliklar , boshlang’ich sinflarda ishlayotgan tajribali o’qituvchilar tajribalari asosida shakllantiriladi. O’quv tarbiya ishlarida ko’zlangan maqsadga yetishish uchun o’quvchilarda quydagi sifatlarni shakllantirib boorish zarur: 1.Gapdagi so’zlarni o’xshash tomonlariga ko’ra taqqoslab olish. 2. So’zlar nimani anglatishiga ko’ra turkumlarga ajratish . 3. O’qituvchi tafsiya qilgan yoki o’zi tuzgan reja asosida fikrlarini og’zaki yoki yozma bayon eta olish. 4. Gaplarda Grammatik tushunchalarni , orfografik qoidalarni ifodalay olish. 5. Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarnibirgalikda muhokama qilgandan keyin uni bajara olish. Ona tili darslari savodli yozuv va yozma nutqni o’stirish darsi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozma ishlarga katta ahamyat beriladi. Darsning uchdan ikki qismida o’quvchilar Grammatik , orfografik va nutqiy yozma ishlarni bajaraladilar. Shuning uchun grammatik , orfografik bilimlarni o’zlashtirish uchun qunt bilan ishlashga to’g’ri keladi. Kuzatishlardan ma’lumki , darslarda o’quvchilarning osoyishta va mustaqil ishlarini ta’minlagan o’qituvchi ularning savodli bo’lishiga erisha oladi . Bunday darslarda ko’rgazmali qurollar , didaktik materiallar , texnika vositalaridan foydalanish o’z o’rnida bo’ladi . O’quvchilarning dars jarayonlarida yo’l qo’ygan xatolarini sekin yotig’i bilan tushuntirish lozim . O’quvchi shundagina yozuvida yo’l qo’ygan xatosini tushunib oladi va uni tuzatishga harakat qiladilar , bilimlarni o’zlashtirishga qiziqishlari ortib boradi. Ayniqsa boshlang’ich sinf o’quvchilarini bajargan ishlarini o’z vaqtida baholab boorish katta ahamyatga ega . Boshlang’ich sinf ona tili darslaridagi manbalar oz bo’lsada izlanish metodi bilanishlashni taqozo etadi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida mashq shartini o’qib unda talab etilgan topshriqlarni aniqlaydilar savollarga javob qidiradilar undagi fkrlarni umumlashtiradilar, mashqlarni bajaradilar. Umumlashtirish va hulosalar asosida qoidalar ishlab chiqadilar. Umuman ona tili darslarini to’g’ri va qiziqarli tashkil etilishi o’quvchlarni darsga bo’lgan qziqishlarini orttiradi. Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarida yozma nutqni o’stirishda o’quvchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan ayrim xato yurlari va ulrning kelib chiqish sabablari. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozuvlarida turli xatolar uchrab turadi . Bu uchraydigan xatolarni quydagi turlarga ajratish mumkin. 1. Grafik xatolar . Grafik xatolar harf shakllarimnin o’xshata olmaslik , harflarni o’rnini almashtirib yozish, talaffuzi o’xshash undoshlarni aniq ajratmaslik natijasida yozuvda biror harf o’rniga ikkinchisini ishlatish biror tushurib qoldirish kabi xatolar uchraydi 2. Fonetik xatolar .Bunday xatolar so’zlarni to’g’ri talaffuz qila olmaslik , sheva va dialektlar tasirida bo’ladi. Fonetik xatolar asosan quydagi ko’rinishda bo’ladi 1. Dialekt va sheva xatolari . 2. Assimilatsiya hodisasi natijasida. 3. Dissimilatsiya hodisasi natijasida. 4. Tovushlar almashuvi natijasida. Masalan:1. Borgan edi - boruvdi . ( sheva xatolari) 2. Piyolaga - piylaga .( Assimilatsiya hodisasi) 1. Go’sht - gosh .G’isht - g’ish. 2. Devor - devol. ( Tovushlar almashuvini) 1. Morfologik xatolar . 1. So’zning manosinitushunmaslik 2. Grammatik qoidalarni bilmaslik . 3. Orfografik qoidalarni unitish. 4. Parishon xotirlik . 5. Mexanik xatolar . Xatolar ustida ishlashda orfografik tahlilni ahamiyati katta bir necha gapni orfografik jihatdan to’la tahlil qilish kerak. Bu bilan o’quvchilar so’z ma’nosi va uning imlosini puxta o’zlashtirib oladilar. O’quvchilarning to’g’ri , xatosiz yozishga o’rgatish va yol\’l qo’yilgan xatolarni bartaraf etish uchun quydagilarga e’tibor berish kerak: 1. Eng avvolo o’quvchilarni to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatish. Ya’ni so’z aytilganda tovushlarni aralashtirmay , tovush tushirib yoki orttirib talaffuz etmaslik . Masalan kitob o’rniga kitap , ruchka o’rniga yuchka, to’rt o’rniga to’r deyishiga yo’l qo’ymaslik. 2. Har bir darsda ko’pchillik uchun bir xil uchraydigan tipik xatolar doskada ko’rsatilib , tuzatiladi. 3. Ayrim o’quvchilar uchun tegishli bo’lgan xatolar o’sha o’quvchi bilan birgalikda tuzatiladi. 4. Agar o’quvchilar biror qoidani bilmasligi natijasida xatoga yo’l qo’ygan bo’lsa va buxatoni ana shu qoidani takrorlash bilan tushintirish kerak bo’ladi. To’la savodzonlikka erishishning muhim omillaridan biri , o’quvchilar nutq madanyati ishlash , ularni og’zaki va yozma nutqlaridagi kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlash va tuzatishdan ibora . Shuning uchun 1-4- sinf o’quvchilariga dars berish jarayonida bir turdagi yozma ishlar bilan chegaralanib qolmay , balkin yozma ishning barcha turlari ustida mashg’ulotlar olib borish zarur va o’quvchilar fikrini keng ko’lamda va xilma xil ravishda bayon ta bilish qobilyatini o’stirish lozim. 2.2 . Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda yozma ishlarning o’rni , ahamiyati va ularning turlari . Fikrni bayon etish ehtiyojini amalga oshirishga qaratilgan , tugallangan ,mavzuni ifodalaydigan , logik grammatik qoidalar asosida bo'linadigan nutq bog'lanishli nutq deyladi . Bog’lanishli nutq birligi sifatida hikoya ,maqola , roman, monografiya , doklad , hisobot kabilar ,maktab sharoitida esa o’qituvchi bergan savolga o’quvchilaning keng , mukammal og’zaki javobini , yozma bayon va inshosini olish mumkin. Boshlang’ich sinlar metodikasida bog’lanishli nutq mashqlariga quydagilarni kiritish mumkin : 1. Berilgan savolga keng mukammal javob ; 2. O’qilgan asarni tahlil qilish , Grammatik materialnin o’rganish; o’quvchilar lug’atini faollashtirish bilan bog’liq holda har xil matnli mashqlar; 3. Muntazam o’tkazilgan kuzatishlarni yozib boorish, ob-hovo kundaligini yuritish; 4. O’qilgan matnni turli og’zaki varyantda qayta hikoyalash; 5. Berilgan mavzu , rasm ,kuzatishga oid boshlab berilgan yoki oxiri berilgan hikoya, reja yoki sujet asosida o’quvchilarning og’zaki hikoyasi; 6. Badiy matnni hikoya qilish , yod olish , o’quvchilar saviyasiga mos matnni yoddan yozish; 7. Ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r hikoya tuzish; 8. Namunasi berilgan badiiy, ilmiy -ommabop matn asosida bayon yozish; 9. O’qituvchi bergan matnni og’zaki va yozma qayta tuzish( tanlab qayta hikoya qilish va bayon , ijodiy qayta hikoyayalash va bayon , hikoyani sahnalashtirish kabilar); 10. Har xil turdagi yozma insho. Bu mashqlarning hammasi nazaryasiz, amaliy tarzda beriladi. Bunday masghqlarni takroriy ishlatmaslik yoki asosiylarini tushurib qoldirmaslik uchun nutqiy mashqlarni aniq rejasi tuzib olinadi. Bog’lanishli nutqning mashqlari turli xil bo’lishida , avvola, material mavbaiga , tematikaga , shuningdek janriga , til xususiyatiga , mashq turiga rioya qilinadi. Bog’lanishli nutqqa oid asosiy ko’nikmalar. O’quvchilar nutqini o’stirish ularga aniq ko’nikmalarni singdirish demakdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustaqil mashq sifatida bog’lanishli nutqni o’stirishdan quydagi ko’nikmalarni bilib oladilar: 1. Mavzun tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to’liq yoritish ko’nikmasi. 2. Inshoni asosiy fikrga bo’ysundirish ko’nikmasi. 3. Hikoya , insho uchun mavzuga talluqli , uni yoritishga zarur bo’lgan materialni yig’ish . 4. Materialni tartibga solish, uni teguishli izchillikda joylashtirish, matn rejasini tuzish vashu reja asosida yozish ko’nikmasi. 5. Fikrni adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to’g’ri ifodalay olish ko’nikmasi 6. Matnni og’zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, yani barcha tayyorgarlik ishlarini yakunlash ko’nikmasi. 7. Yozilgan matnni takommillashtirish ko’nikmasi. Bu ko’nikma o’z ijodiga tanqidiy munosabatda bo’lish asosida Yozma ish turlaridan biri bayondir . Bayon o’qib berilgan namunaviy matn mazmunini o’qib berilgandan so’ng ma’lum tayorgarlikdan so’ng yozma ravishda qayta hikoyalashdir. Bolalarning nutq madanyati ustida ishlash , ularning og’zaki va yozma nutqidagi kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlashva to’la savcodxonlik uchun kurashishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun davlat ta’lim standartlari talabiga ko’ra , boshlang’ich sinflarda yozma ishning bayon turidan foydalanish , o’quvchilarning fikrini keng ko’lamda ifoda etish qobilyatini o’stirishda katta yordam beradi. Boshlang’ich talim ona tili fanining “ Fonetika , grammatika , imlo va nutq o’stirish” dasturiga ko’ra , o’qituvchi yordamida kichik yoshdagi o’quvchilarni mos ravishda namuna aasosida matn tuzish va lug’aviy - imloviy tayyorgarlikdan so’ng bayonga oid mashqlarni bajarishga o’rgatib boriladi. Boshlang’ich sinflarda bayon ta’limiy xarakterga ega. Bayon yoznma ish turi sifatida bolaning talim tarbiyasi , aqliy va nutqiy rivojlanishida muhim ro’l o’ynaydi. Birichi sinfda bayon yozish murakkablik qiladi . Birinchi sinf dasturiga ko’ra , matnni qayta hikoyalash mashqlari berilmaydi. Faqat ani bir mavzuda rasmlarga qarab gap va kichik hikoya tuzish (inshoga tayyorgarlik mashqlari) o’rganiladi. Tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish o’quvchilarda soda gap ko’nikmasini hosil qiladi. O’quvchilar gapda so’zlarning tartibini , gap oxirida nuqta qo’yishni , bir gapdan ikkinchi gapni ajratishni o’rganadilar. Shuning uchun birinchi sinf o’quvchilari o’qiganlarini mukammal bayon eta olmaydilar .Shuning uchun matn mavzusiga mos savollar beriladi. Ikkinchi sinfda o’quv yili boshida birinchi sinfdagidek , keyinroq o’qituvchi rahbarligida hajmi uncha katta bo’lmagan ( 40- 50 so’zli ) matnlardan savollar yordamida bayon yozishga o’rgatish tavsiya etiladi. O’qituvchining oldida ikkinchi sinf o’quvchilarni berilgan tayyor reja asosida bayon yozishga o’rgatish vazifasi turadi. O’quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan savollarni to’g’ri o’qishi va ularning ma’nosini tushunishi , rejadagi savolga aniq javob berishi qayta hikoyalashda va yozma bayonda o’zining javoblarini rejadagi savollar tartibida berishi lozim . Yozma nutq malakalarini mustahkamlash uchun o’quvchilarni bayonda o’zlari yoza oladigan so’zlardan foydalanishga o’rgatish lozim. Shuni nazarda tutib , to’plamda tayyor reja asosida bayon yozishuchun matnlar berilgan . Mantlar asosida bayon yozishda uning mazmunini ochuvchi savollar orqali tahlil qilish kerak . Hikoya mazmunini tahlil qilish o’quvchilarninig hikoyadagi asosiy fikrini va hikoya qismlarini o’rtasidagi bog’lanishni bilib olishga yordam beradi . Bu esa mazmunni tushunmasdan shunchaki eslab qolishning oldini oladi.Ikkinchi sinfda xatolarning oldini olish uchun o’quvchilarga talaffuzi qiyin bo’lgan so’zlarni bo’g’Inlab aytishni mashq qildirish muhim ahamiyat kasb etadi . Qotor kelgan undoshli so’zlarni yozishdan oldin bolalar so’zni bo’g’inlarga bo’ladfilar , bo’g’inlardan so’z yasaydilar yoki qisqa gap tuzadilar . 3-4 sinflarda lavhalar yoniga tasviriy vosita elementlari qo’shiladi , gaplarda turli sintaktik uslublar qo’llaniladi . Bayon yozish jarayonida o’quvchilardan kuzatuvchanlik , taqqoslash , tahlil qilish kampitensiyalari shakllanadi, ko’rgan narsalari va o’qigan kitob , ertak , hikoyaga bahoberish malakasi oshadi. Bayon yozishda quydagi uslublardan foydalanish samarali bo’ladi: -- Matnni ifodali , tasvirli qilib berish va so’zlatish . -- Bayon rejasi ustida ishlash. -- Matnda uchraydigan qiyin so’zlarning ma’nosini va imlosini tushuntirish. -- Matnni qayta o’qib berish va 3-4 o’quvchiga reja asosida hikoya qildirish. Har bir o’quv mashg’uloti , jumladan bayon va insho yozish ham ijodiy mehnatni talab qiladi. Mehnat esa doimiy harakat , aqliy izlanishda namoyon bo’ladi. Ana shu talablarga rioya qilgan o’quvchilarda mustaqil fikrlash , so’z va material tanlash va to’plash , ularni mantiqiy jihatdan o’zoro bog’lash , tasniflash , imloga e’tibor berish qobilyati tez rivojlanadi , mehnat intizomi tarbiyalanadi . 3- sinfda yozilgan hamma bayonlarni , asosan ikki turga bo’lish mumkin . birinchisi o’qituvchi tavsiya qilgan tayyor reja , ikkinchisi esa o’qituvchi rahbarligida o’quvchilar bilan hamkorlikda tuzilgan reja asosida yoziladi .O’qituvchi taqvim reja tuzishdan oldin matnlarni tanlaydi. Matndagi so’zlar ona tilidagi qaysi mavzuga ko’proq mos ekanligini ham aniqlaydi . Shundan kelib chiqib matnlarni taqvim- mavzu rejasiga jolashtirish kerak. To’plamda ham iloji botricha shu tartibni hisobga olishga harakat qilingan . O’qituvchi 3-sinfda bayon yozishga o’rgatar ekan , dastur vamatnlarning mazmuni orasidagi bog’lanishlarni nazarda tutadi. Ishni yengillashtirish maqsadida matndagi imlo qoidalariga oid so’zlar beriladi . Shuningdek kuzatishdagi . o’qish darsligidagi materiallar bilan bvayon matni orasidagi bog’lanishni tiklaydi .O’quvchilar tayyor reja asosida yozadigan bayon hajmi 60- 80 so’zdan tuzilishi mo’ljallangan . So’ngra saylab yoki tanlab bayon yozish uchun hajmi katta matnlar beriladi . Ishning bunday turi o’quvchilarni to’rtinchi sinfda o’tkaziladigan matn mazmunini qisqartirib yozishga tayyorlanadi . Bo’lim boshida berilgan bayonning birinchi turi , tayyor reja asosida rejaning har bir qismiga javob bir yoki ikki gapdan iborat bo’lishi kerak . Shu bilan birga reja sarlavhasi ko’proq so’roq shaklida bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi . bu ish usul iikinchi sinfda ham qo’lanilgan . Bunday matnlar mumkin qadar yozuv taxtasiga yoki qog’ozda berilishi lozim .Matnnning rejasi qismlari doimo o’quvchi o’z diqqat markazida tutishi lozim . Boshqacharoq aytganda , u reja bandiga javob nechta gapdan iborat , qaysi xat boshi yoki qaysi gap rejada aniq ifodalanmagan , nima uchun ifodalanmagan , yozuv taxtasidagi gaplardan foydalanish lozimligi to’g’risida bosh qotiradi. .Dastlabki bayonlarga tayyorgarlik ko’rishda o’quvchilarni matnni qismlarga bo’lib gapirtirishga ko’proq e’tibor berishi kerak va reja savollariga soda gaplar bilan to’g’ri javob olishga erishish lozim . Shu bilan birga bayonga puxta imloviy tayyorgarlik ko’riladi . Bu bayon darsning o’zida va oldingi ona tili darslarida huddi ikkinchi sinfdagidek olib boriladi . Tanlab bayon yozish yozma bayon sifatida ham o’tkaziladi . Tanlab bayon yozishda matn o’quvchilar ko’z oldida bo’lmaydi .O’quvchi butun matn mavzusini yoritib berishda qiynaladi . Shuning uchun matn qismlarining mazmuni tugallangan bir fikrda bayon qilinadi . Tanlab bayonyozishda quydagi ish turlarini qo’llash o’quvchilar uchun foydali va qiziqarlidir .Hajmi kattagina bo’lgan matn mazmuni aralashtirilib beriladi - bu esa voqeani tushunishga va ko’proq tafsilotlarni kiritishga imkon beradi. Shu usulda o’quvchilarning mantiqiy faoliyatining ayrim tomonlari o’stiriladi . Bolalar material tanlash , uni chegaralash, mavzuni qisqaroq bayon qilishga o’rgatiladi , qisqaroq bayon qilishga o’rgatiladi. Uchinchi sinf o’quvchilarining bayonlarini tekshirganda o’qituvchi barcha imlo xatolarini tuzatishi shart emas , balki diktant va boshqa nazorat ishlaridagi xatolarini ko’rsatishda qo’llaniladigan usullardan foydalanishi ham mumkin . Uchunchi sinfda bayonlar muhokamasiga maxsus dars ajratmay , navbatdagi ona tili darsida bayon matnining mavzusini yoritishda yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatish ishiga 10-15 daqiqa ajratish kifoya qiladi .O’quvcjhilarning bayonda yo’l qo’yadgan xatolari ustidagi ishni shunday rejalashtirish kerak-ki ,bu ona tili darsida navbatdagi grammatik imloviy mashqlar bilan qo’shilib ketsin. Bu jarayonda ham o’quvcho xotirasining ahamyati katta bo’ladi. Ma’lumki , uchunchi sinfda bayon o’qituvchi tomonidan tavsiya qilingan tayyor reja hamda o’qituvchi rahbarligida jamoa bo’lib tuzilgan reja asosida o’tkaziladi . To’rtinchi sinfda esa yuqoridagi bayonning ikkki turi bilan birgalikda ,  Mustaqil reja asosida tuzilgan bayon ;  Qisman tasvir bo’lgan bayon;  Grammatikli topshiriqli bo’lgan bayon ;  Matn mazmunini qisqartirishga oid bayon va nazorat bayonlaridan foydalaniladi. Qisman tasvir bo’lgan bayon va ; grammatikli topshiriqli bayon va qisqartirilgan bayonlar alohida bo’lim qilib ajratilmaydi.Qisman tasvir bo’lgan bayon , grammatikli topshiriqli bayon uchinchi bo’limga , qisqartirlgan bayon esa birinchi va uchunchi bo’limga kiritilgan .Tayyor reja va jamoa bo’lib tuzilgan reja asosidagi bayon ustida ish ikkinchi sinfda ham o’rganilgan . 4- sinfda bayon ustida ishlash asta - sekin murakkablashib boradi. Bu murakkablik shundan iboratki ,o’quvchilarning o’zlariga reja tuzish o’rgatib boriladi . Hatto o’quvchilar o’zlari mustaqil tuzgan reja asosida bayon yozadilar . bunda o’qituvchining vazifasi - ‘oquvchilarni matnni qismlarga bo’lib o’qishga o’rgatishdan iborat. To’plamda jamoa bo’lib ishlashga matn berilgan. Bu ish uchinchi sinfda ulib borilgan metodik ishlar va usullar bilan amalga oshiriladi . bular so’z bilan tasvirlash , matnni qismlarga bo’lish , o’qituvchi belgilagan sarlavha asosida , o’quvchilar daftaridagi matnni qismlarga bo’lishdan iboratdir . To’rtinchi sinfda bayon rejasini jamoa bo’lib tuzish , asosan o’quvchilarning mustaqilligini oshirishga qaratilgan . Birinchi yarim yil oxiriga kelib o’quvchilar o’zlari mustaqil reja tuzib va matnni keng mazmunini bayon qila olishlari ko’zda tutilgan . 4-isnfda mustaqil tuzilgan reja asosida ( 70-90so’zli 0 bayon yozish ko’zda tutilgan .Mashq sifatoda bayonning ahamiyati katta ; bolalarda adabiy nutqnj to’g’ri shaklllantirishga yordam beradi , nutq madanyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi , tilga sezgirlikni oshiradi . Bayon turlari . 1. To’liq yoki matnga yaqinlashtirib bayon qilish. 2. Tanlab hikoya qilish va bayon . a) o’qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chiziilgan rasm asosida hikoya qilish . b) O’qituvchi topshirig’i yoki berikgan savol asosida lavhani hikoya qilish. d) Berilgan mavzu bo’yicha matnnning qismlaridan olingan parchalarni hikoya qilish .Bu ish tanlab hikoyaa qilishning murakkabroq turi hisoblanadi. 3. Qisqartirib hikoya qilish va bayon. 4. Ijodiy qayta hikoyalash vabayon. a) Shaxsni o’zgartirib qayta hikoyalash va bayon. b) Hikoyada ishtirok etuvchi bir personaj tilidan qayta hikoyalash va bayon. d ) Matnni ijodiy qayta to’ldirib hikoyalash. 1. So’z bilan tasvirlash yoki sahnalashtirish. Boshlang’ich sinflarda yozma nutqni o’stirishda insho, uning turlari va ahamiyati . Insho ijodiy ishning eng yuqori shakli bo’lib, maktabda olhidsa o’rin tutadi ; barcha nutqga oid mashqlar ma’lum mazmunda inshoga bo’y sunadi. Insho 1- sinfda og’zaki axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib , o’z fikrini ifodalashga , o’quvchini o’quvchining shaxsini tashkil topishiga hizmat qiladigan , ta’lim tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan jiddiy aqliy ishga aylanad. Insho shaxsni shakllantirishda foydali vosita bo’lib , his hayajon uyg’otadi , aqliy mustaqqillikka , fikrlashga , ko’rgan kechirganlari va o’zlashtirganlarinibaholashga , kuzatuvchanlikka ,voqea hodisalar o’rtasidagi sabab natija bog’lanishni topishga , ularni qiyoslashga , hulosa chiqarishga o’rgatadi. Insho fikrni tar tibga soladi , o’quvchilarda o’ziga , o’z kuchi va imkoniyatiga ishonch tug’diradi. “ Insho “ asli arabcha so’z bo’lib , ma’nosi “yaratish” ,” bunyod etish “ demakdir. Bu so’zning ma’nosi hozirda ancha torayib , asosan ,o’quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan ijodiy ish ma’nosida qo’llaniladi. Insho - ijodiy ish bo’lib , uo’quvchidan faollik , qiziqish , fikr bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash , uni tartibga solish va insho kampazitsiyasi rejasi haqida o’ylash , mantiqiy bog’lanishni belgilash, so’z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o’zoro bog’lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o’quvchidan butun aqliy kuchini ishga solish bilan birga , o’z ma’naviy faoliyatini boshqarish ko’nikmasini ham talab etadi. Inshoda til nazaryasi nutq tajribasi bilan qo’shiladi.’quvchini inshoni mustaqil, ijodiy xarakterda bo’lgani uchun , “ o’ziniki”ni Yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi - inshoga alohida ahamiyat berilgan . Maktablar o’quvchilar nutqini o’stirish , aqliy ,ijodiy o’sishiga mo’ljallangan yangi dasturga o’tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada oshdi. Og’zaki va yozma inshoga o’rgatishda o’quvchilarda mavzuni tushinish va yoritish, o’z inshosini aniq fikrga bo’y sundiris, material to’plash , uni tartibgasa solish va joylashtirish , reja tuzish va reja asosida yozish , mazmunga va nutq vaziartiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini takamillashtirish ko’nikmalari hosil qilinadi. O’g’zaki va yozma insho material manbvaiga , mustaqillik darajasiga , tayyorlash usuli, janr va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi . Insho material manbaiga qarab uch turga bo’linadi; 1. O’quvchining o’zi ko’rgan - bilganlari, eshitganlari haqida kuzatishlar, ekskursiyalar , o’yinlar, o’z tajribasi va boshqa jonli materiallar asosida insho; 2. Kitob materiallari , rasmlar, film , spektakl, o’qituvchi hikoyasi va boshqa manbalar asosida insho; 3. Turli manba va materiallardan foydalanilgan insho; Mustaqillik darajasiga , tayyorgarlik ko’rish metodiga ko’ra insho ikki turga bo’linadi; 1. Sinf o’quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy tayyorgarlikdan so’ng yoziladigan insho; 2. Alohida tayyorgarlikdan so’ng yoziladigan individual insho; Janriga ko’ra hikoya , tasvir, muhokama tarzida insholar bo’linadi. Boshlang’ich sinflarda tasvir va muhokama elementlari mavjud bo’lgan hikoya tarzidagi insholardan ko’proq foydalaniladi . Inshoni tasnif qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik vositalarni tanlashga , shuningdek ,ish turlarini zaruriy yo’nalishda , baravar taqsimlashga yordam beradi. Boshlang’ich sinflarda yoziladigan insholarning muhim turlaridan biri kichik yoshdagi o’quvchilarning hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. Rasm asosidagi insho maktablarda tez –tez o’tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini , tasavvurini boyitishga hizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotning hali bola tajribasida uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm o’quvchilarga tanish bo’lgan hodisalarni chuqur anglashga yordam beradi. Rasm asosidagi inshoning asosiy uch turi bor; 1. Rasmlar seriasi yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho; 2. Sujetli , o’quvchilarni o’ylashga , faraz qilishga undaydigan bir rasm asosida hikoya tarzidagi insho; 3. Rasmni tasvirlash ( tasviriy insho). O’quvchilar avval rasmlar seiasi asosida, so’ngra bir rasm asosida , undan so’ng tasviriy insho yozishga o’rgatiladi. Dasturga ko’ra , 1- sinf o’quvchilari o’yinlari , mehnatlari, voqea hodisa haqidagi tasurotlari asosida o’qituvchi rahbarligida hikoya tuzishlari va uni ma’lum tayyorgarlikdan so’ng yozishlari, 2- sinfda rasm seriyasi asosida kichik hikoya tuzishlari va uni jamoa tarzida tuzilgan reja asosida yozishlari , tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalar o’yinlari , ishlari , sayillari haqida, avval o’qituvchi rahbarligida, so’ng mustaqil ravishda kichik hikoya tuzish va uni yoza olish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza olishlari kerak. 3-sinfda rasmlar ( bir mavzuga oid bir nechas rasm , sujetli bir rasm , rasbni tasvirlash) asosida hayotiy tajribalari, kuzatishlari , ekskursiyalardan olgan tassurotlari asosida rejani , avval jamoaviy ravishda , keyin mustaqil tuzib uni hikoya qilishlari va yozishlari talab etiladi. O’quvchilar nutqini o’stirish tizimida sintaktik ishlar. So’z birikmasi ustida ishlash. Tilde leksik (so’z), sintaktik ( so’z brikmasi va gap) va bog’lanishli nutq saviyalari ajraladi. Shu mazmunda so’z birikmasiga leksik saviyadan sintaktik saviyaga o’tish halqasi sifatida qarladi. So’z birikmasi leksik – Grammatik birlik bo’lib , tugallangan fikr ifodalamaydi va bu bilan gapdan farqlanadi. So’z birikmasi nutqda gap chida ishlatiladi.Bolalarda so’z birikmasini o’rgatish fikr elementi ustida ishlash hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda so’z birikmasi ustida ishlashda quydagi mashq turlaridan foydalaniladi: 1. Bosh so’zdan ergash so’zga savol berish, so’zlarni o’zoro bog’lanishini anuiqlash. Masalan, Anvarjon yaxshi o’qiydi. Kim (o’qiydi) ? – Anvarjon.(Anvarjon )nima qiladi ? - o’qiydi. Qnday (o’qiydi) ?- yaxshi. Yaxshi o’qiydi - soz brikmasi. 2. Gapda so’zlarning o’zoro bog’lanishini chizmada ko’satish . Bu o’quvchilarni asta -sekin murakkab qurilmalarni tuzishga o’rgatadi. 3. Matnda uchragan so’z birikmasining ma’nosini tushuntirish . 4. Matnda yoki faoliyat jarayonida uuuchragan yangi so’z bilan so’z birikmasi tuzish. Mashqlarni bu turi so’zning ma’nosini chuqur tushinishga va undan o’z nutqida foydalanishga yordam beradi. 5. So’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’z birikmasi tuzish. Otso’z turkumi o’tilganda ot va sifat bilan (jonajon Vatanim ) , ot va boshqa ot bilan( maktab bog’i); fe’l o’tilgan , ot va fe’l bilan ( kinoga bordi, maktabda bo’ldi , uydan keldi ) kabi so’z birikmalari tuziladi . So’z birikmasida yo;lqo’yilgan xato gap tuzishda ham xatoga olib keladi , shuningb uchun uning oldini olish kerak. Gap ustida ishlash . Gap ustida ishlash o’quvchining nutqini o’stirishda muhim ahamiyatga ega . Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o’quvchilarn sintaktik jihatdan to’g’ri aniq gap tuzib , tugallangan fikr bildirishga o’rgatish hisoblanadi. Gap ( Grammatik jihatdan o’zoro bog’langan , tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo’lgan ) nutq birligi birligi bo’lib , aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Bosjhlang’ich sinf o’quvchilari uchun muhimi , birinchidan gap nutq birligidir. Shunday ekan , nutqqa oid mashqlarga qo’yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham talluqlidir; ikkkinchidan , gap Grammatik tomondan tuzilgan birlik,shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchars bog’liq bo’lib, bu jarayonda gap qurilishi , gapda so’zlarning bog’lanishi va gap turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan gap til va nutq birligi bo’lib , tugallangan mazmuni bildiradi. Binobarin , gapning mazmuniy asosi , mazmun otenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog’liqligi ustida ishlash ham zarur; To’rtinchidan , gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega , shuning uchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning mazmun bilan bo’g’liqligini tushuntirish kerak. Analiz yoki sintezning ustunligiga qarab gap ustida ishlash mashqlari ikki turga bo’linadi; 1. Analitik mashqlar , ya’ni tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish; 2. Sintetik mashqlar, ya’ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar. O’quvchilar mustaqilligi va bilish jarayonining faolligi darajasiga ko’ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo’linadi: 1. Namuna asopsidagi mashqlar; 2. Konstruktiv mashqlar; 3. Ijodiy mashqlar. 1. Gap ustida ishlashning eng oddiy , boshlang’ich , shu bilan birga eng zaruriy shakli - namunani o’qish (yozish), intonatsiyasi , ifodalilgi ustida ishlash , gapni asosini va mazmunini tushuntirish , ba’zan esa gapni yodda saqlasjh, yodlash hisoblanadi. Gapni o’qish va kuzatish nutq o’stirishga katta yordam beradi 1. Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob ( gap tuzish) uchun asos bo’ladi va ‘namuna vazifasini bajaradi.Savolda uning asosiy mazmunigina emas balki, barchas so’zlari va sintaktik chizmasi ham beriladi, Masalan : (Bolalar bog’da nima terdilar ) 3. Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi .Bunday mashqlar Grammatik tushuncha va qodalarga asoslanadi . Konstruktiv mashqlar turlariga quydagilar kiradi. 1) aralash berilgan so’zlardan gap tuzish yoki tartibsz berilgan gaplardan matn tuzish. 2) Nuqtalar qo’yilmagan, bosh harf yozilmagan matndan gaplarning chegarasini ajratish. 3)Berilgan soda gapni so’roqlar yordamida bosqichli yoyish mashqi. 4) Berilgan sintaktik chizma asosida gap tuzish. 5). Berilgan gapga o’xshash , masalan uyushiq egali yoki kesimli soda yoyiq gap tuzish. 6).Ikki - uch soda gapdan bitta uyushiq bo’lakli gap tuzish. Ijodiy mashqlarda o’quvchilar o’zlari erkin gap tuzadilar. Boshlang’ich sinflarda ijodiy mashqlarning quydagi turlaridan foydalaniladi. 1. Gap tuzish uchun mavzu beriladi. 2.Narsa yoki sujetli rasm beriladi, o’quvchilar rasm asosida bir yoki bir necha gap tuzadilar 3. Ikki -uchta tayanch so’zlar beriladi, o’quvchilar shu so’zlardan qatnashtirib gap tuzadilar . O’quvchilar yozma nutqini o’stirishda diktant turlari va o’rni. Diktant lotincha “dicto” so’zidan olingan bo’lib “ aytib bermoq “ , “aytib turmoq” , “ so’zlamoq ,gapirmoq” degan ma’nolarni bildiraditil ta’limida o’quvchilarning imlo savodxonligini oshirishda diktantning o’rni juda muhimdir. O’quvchilar diktant yozish jarayonida fonetika , leksikalogiya , so’z yasalishi ,marfologiya va sintaksisga oid bilimlarini xotiraga lib, amalda qo’llaydilar. Bundan tashqari, ular yo’l qo’ygan xato va ularni bartaraf etish uchun o’qituvchiga ham yordam beradi. O’quvchilar mavzularni qanchalik o’zlashtirganliklarini aniqlashda ham diktantning o’rni beqiyosdir. Diktant dastlab shartli ravishda ikkiga bo’linadi. 1.Ta’limiy diktant . 2. Nazorat diktanti. Talimiy diktantlar. Ta’limiy diktantnlar biror imlo (orfografiya 0 qoidasi bilan bog’liq bo’lgan fonetik , so’z yasalishi va morfologik mavzuni mustahkamlash , o’quvchini ongiga singdirish va uni yozuvda qo’llay lisgga o’rgatish uchun hizmat qiladi. Ko’zlangan maqsadiga ko’ra diktantlar uch guruhga bo’linadi; 1)orfografik xarakterdagi ta’limiy diktantlar ; 2) nazariy bilimlarni mustahkamlaydigan ta’limiy diktantlar; 3) nutqni o’stirish xarakteridagi ta’limiy diktantlar. Diktantlarning quyidagi turlari orqali yozma savodxonlik ustida ish olib boriladi; 1. Ta’kidiy diktant . 2. Izohli diktant. 4. Saylanma diktant . 5. Erkin diktant 6. Yoddan yozuv( o’z diktant) . 7. Ijodiy diktant Takidiy diktant . Bu diktant turi o’quvchilarni yozuvda so’zlarni xato yozishdan saqlaydi, imlo qoidalarini ongli o’zlashtirishga o’ziga xos o’rin tutadi. Izohli diktant. Diktantning bu turida hzm imlosi qiyin so’zlarning orfografiyasini eslatish va ta’kidlash orqali yozdirish o’rinli bo’ladi. Izohlanayotgan so’z dktant yozilayotgandan so’ng izohlanadi. Izohli diktant orqali o’quvchilar bilimi ikki tomonlama aniqlanadi: 1.O’quvchilarning diktant yozishdagi savodxonligi o’rganiladi. Bunda o’rganilgan imlo va Grammatik qoidalarni qay darajada qo’llayotganliklari bilinadi. 2. O’quvchilar bilimiga doir nazariy kamchiliklar bilan bog’liq o’zlashtirish darajasi aniqlanadi. 3. Lug’at diktant. Bu diktant turini o’tkazish orqali o'quvchilar so'zlarni to'g'ri talafuz qilishga odatlanadilar ,o'rganilgan imlo qoidasi o'quvchilardan qanday o'zlashtirilayotgani darajasi aniqlanadi. O’quvchilar lug’atdan foydalanishda alifbo tartibini bilishlari katta ahamiyatga ega . Lug’at diktanti yozish uchun : 2- sinfda 8 so’z, 3-sinfda 10-12 so’z, 4-sinfda 12 - 15 so’z bo’lishi mumkin. Saylanma diktant. Saylanma diktant o’rganilgan Grammatik va imlo qoidalarini mustahkamlashga va ularni amalda qo’lllashga yordam berish bilan birga o’quvchilar mavzuni qay darajada o’zlashtirganliklarini aniqlashga ham yordam beradi. O’z diktant yoki yoddan yozuv. Dikytantning bu turi boshlang’ich sinflarning barchasida o’tkaziladi . O’z diktant o’tkazish uchun sinf o’quvchilarining saviyasiga mos kichik bir parcha (yoki biror to’rtlik) tanlanadi . Tanlanlangan matn yozuv taxtasiga yozib qo’yiladi . Matnni o’qituvchi o’qib beradi . Matndagi izoh talab etadigan so’zlar sharhlanib, imloga doir qoidalar takrorlanadi. Shundan so’ng matn 3-4 bolaga o’qitilgach, bir necha daqiqa vaqt beriladi. O’quvchilar matnni yodlab olganlaridan so’ng , matn berkitiladi. Ular yodlagan matnlarini mustaqilyozadilar. Keyin yozuv taxtasidagi matnochiladi. O’quvchilar yozgan matnlarini tekshiradilar va xatolarini to’g’irlaydilar. Ijodiy diktant. Ijodiy diktant o’rganilayotgan qoidalarni o’zlashtirish va yozuvda o’rinli qo’llash malakalarini mustahkamlash bilan birga o’quvchilar og’zaki va yozma nutqini rivojlantirishga ijobiy ta’sir qiladi, ularda ijodkorlik kabi zaruriy malakalarni shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Diktantning bu turidan 1-4- sinflarda keng foydalaniladi. Yozma nutqni rivojlantrishda o’quvchilarnning imloviy malakalarini oshirish va uning ahamiyati. Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To’g’ri yozuv - maxsus nutq faoliyati ; yozuv ham murakkab harakat bo’lib , uning asosida nutq yotadi.Imloviy malaka nutq faoliyatining kamponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to’g’ri tuzish, so’zni uslubiy aniq qo;\’llashni ham o’z ichiga oladi. Imloviy malaka murakkab malaka bo’lib , uzoq vaqt davom etadigan mashqlar jarayonida shakllanadi va so’zni fonetik tomondan tahlil qilish, uning morfemik tarkibini aniqlash kabilarga asoslanadi. O’quvchilarda to’gri yzuv malakasini shakllantirish Grammatik nazaryani va imlo qoidasini o’zlashtirishga asoslanadi . imlo qoidalari birgina so’z emas, balki umumiylik mavjud bo’lgan butun so’zlar guruhini yozilishini tartibga soladi. Bu xususiyati bilan u qoida xat yozuvchini har bir so’zni yodda saqlash , xotirlashdan qutqaradi, qoidaga amal qilib, belgilangan me’yorga amalqilib butun so’z guruhini yozish imkonini yaratadi. Imlo qoidalarini Grammatik, fonetik , so’z yasalishiga oid materiallarni ma’lum darajada bilmasdan turib o’zlashtirish mumkin emas.Grammatik nazarya imlo qoidalari uchun poydevor hisoblanadi. Shuning uchun boshlang’ich sinflarda imlo qoidasi shu qoidaga asos bo’ladigan Grammatik nazaryaga bog’liq holda o’tkaziladi. Imlo qoidalari ustida ishlash - murakkab jarayon , qoidaning mohiyatini ochish, o’quvchilar qoida ifodasini o’rganib olishlari, qoidani yozuv tajribasiga tadbiq etishlari uning asosiy komponentlari hisoblanadi. Qoidani bilib olishlari o’quvchilarda u haqda aniq tasavvurning mavjudligiga bog’liq. Qoida asosida hosil bo’lgan aniq tasavvur so’zlarda ifodalanadi. Imloviy malaka ongli nutq faoliyatining avtomatlashgan komponentidir . Faoliyat avtomatlashishi uchun uzoq vaqt davomida maqsadga qaratilgan mashqlar bajarib boriladi. Imlo qoidalariga oid mashqlarga ; 1) Grammatik - orfografik tahlil , 2)kochirib yozuv, 3)diktantlar , 4) leksik - grammatik tahlil 5) bayonlar kiradi. Ona tili darslarida lug’at ustida ishlash va nutq o’stirishdagi ahamiyati. Boshlang’ich sinf o’quv dasturida “ ona tili , o’qish bolalarning lug’atini boyitish , bog’lanishli nutqni o’stirish , adabiy – estetik taffakurni komol toptirish , nutq madanyatini shakllantirish , nutq ta’sirchanligini taminlashning muhim omilidir” deyiladi. Bu vazifalar Grammatik mavzularni o’rganish, mashq matnlarini kuzatish va tahlil qilish , mahsus lug’aviy- gammatik mashqlar orqali bajariladi. Lug’at ishida so’zning ma’nosi , talaffuzi va imlosi e’tiborda turadi. Bular ustida ishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o’quvchilar ulardan foudalana olishlariga erishish, o’zgalar nutqini anglashlarini taminlashdan iboratdir. Tilning lug’at boyligini o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi uchun ona tili darslarida so’zlar va ularning ma’nolari quydagicha tanishtiriladi. 1. O’quvchilarni notanish so’z va iboralar bilan tanishtirish. 2. Oquvchilarni so’zning yangi ma’nolari bilan tanishtirish. 3. O’quvchilar tilida kam qo’llanadigan so’zlar ma’nosi ustida shlash. 4. Yangi paydo bo’lgan so’z ma’nolari ustida ishlash. 5. Grammatik atamalar ma’nosi bilan tanishtirish. Lug’at ustida ishlashda quydagi metodik usullardamn foydalaniladi; 1. So’z ma’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Bu usul ko’chma ma’noli so’zlar va iboralar, paronim so’zlar , shakldosh so’zlar ma’nosi, imlosi , talaffuzini izohlashda qo’llaniladi. 2. so’zlarni kuzatish orqali ularning imlosini , ma’nosini va talaffuzini orgatish. B usul o’zakdosh so’zlarni o’rgatish , imlosi va talaffuzini o’rgatishda qo’llaniladi. 3. So’zlarni belgilariga ko’ra guruhlash usuli. Guruhlash aqliy faoliyat usuli bo’lib , u ona tili mashg’ulotlarida o’quvcjhilarning so’z boyligini oshirishda muhimdir. Bu so’zlarning anglanayotgan ma’nosi , turkumi , yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratishga imkon beradi. Nutqiy xatolar va ularni bartaraf etish yo’llari. Nutqiy xatolarga noto’g’ri ( noo’rin ) qo’llanilgan so’zlar , noto’g’ri tuzilgan gaplar , morfologik shakllarni noto’g’ri ishlatish kiradi. Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin , chunki ularni to’g’irlash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy berilgan ma’lumot yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali , muntazam ish olib boorish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish lozim. Nutqy xatolar uch turga ajratiladi; lug’aviy - uslubiy , morfologik - uslubiy, sintaktik - uslubiy. Lug’aviy uslubiy xatolarga quydagilar kiradi. 1.bir so’zni qayta -qayta ishlatish. 2. So’zning ma’nosini yoki ma’no qirasini tushunmaslik natjasida uni aniq ma’nosida ishlata olmaslik. 3. Shevaga xos so’zlardan foydalanish. Xatolarni to’g’irlash va ularning oldini olish tizimi. 1) nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’irlash; 2) sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash; 3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni toppish va tushuntirish uni tog’irlash. 4) yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan nutqiy xatolarning oldini olishga qaratilgan uslubiy mashqlar tizimi; 5) o’quvchilar tuzadigan matn leksikadan, ayrim sintaktik qurilmalardan foydalanishga tayyorlash maqsadida har bir hikoya , insho , bayondan oldin uni til jihatdan mashq qilish; 6) imkoni bo’lsa, Grammatik mavzu o’rganilayotganda , shu mavzu o’rganilayotganda , shu mavzu xatoning oldini olish uchun xizmat qilishini ko’rsatish - tushuntirish; 7) o’quvchilar o’zlari yozgan insho va bayonlarni o’zlari tekshirishga va ularni mustaqil takomillashtirishga maxsus o’rgatish. O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishdagi muvaffaqiyat quydagi uch omilga bog’liq; 1) so’zga e’tibor bilan munosabatda bo’lish , o’quvchilarning ko’p mutolaa qilishi, atrofdagi kishilarning to’g’ri va ifodali nutqi, ya’ni nutq sharoiti; 2) bolalar nutq tajribasi qanday tashkil etilishi; 3) nutq o’stirishda o’qituvchining nutq nazaryasiga , grammaikaga, leksikologiya va stilistika elementlariga asoslanish ko’nikmasi . Bishlang’ich sinflarda o’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirishda interfaol usullardan foydalanish. Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilar o’quvchilar o’rtasidagi faolikni oshirish orqali ularning o’zoro harakati ta’siri ostida bilimlarnio’zlashtirishni kafolatlash , shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga hizmat qiladi. Hamma o’quv materallari ham o’uvchilar uchun qizaqarli bo’lavermaydi. Bunday hollarda didaktik o’yinlardan foydalanish yaxshi samara beradi. O’quvchilar nutqini o’stirishda o’yinlarning o’rni beqiyosdir .O’yin orqali bolada sezgirlik , hozirjavoblik ,topqirlik , epchillik, tez fikrlay olish , analiz, sintez , ruhiy ko’tarinkilik , mashg’ulotga ishtiyoq va qiziqish kabi ko’plab sifatlar o’sadi va rivojlanadi. Ana shunday o’yinlarning ayrimlarini keltirib o’tamiz. << Hikoya >> O’qituvchi xattaxtaga bir necha so’z yozib qo’yadi . o’quvchilar mustaqil ravishda shu so’zlar ishtirokida gap tuzadilar. O’quvchilar hikoya tuzar ekanlar , ularning lug’at boyligi ortishi bilan birgalikda, gaplarni to’g’ri tuzish , tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va mustaqil fikrlash malakalari shakllanadi. O’quvchilarni vaqti -vaqti bilan rag’batlantirisho’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini ortiradi. 1- variant: Nafisa, soat, yomg’ir, kitob . 2- variant: Olma , kasal , o’rtoq ,Abduvali. 3- variant: Mushuk, bobo, poliz, non ,sichqon. << Noto’g’ri jumla >> Bu o’yin suralar asosida o’tkaziladi . O’quvchini suratni tasvirlab berishiasosida suratga tegishli bo’lmagan jumlalarni ham ishlatadi. O’quvchilar ziyraklk bilan shu jumlalarni topishi lozim. O’quvchilar bu o’yin davomida ziyraklik ,sinchkovlik bilan kuzatib turib o’qituvchining hikoyasini ham sinchikovlik bilan kuzatib turadilar. Har bir noto’g’ri jumlani topishi ularga o’ziga bo’lgan ishonchi va darsga bo’lgan qizizishini oortiradi. << Bo’lishi mumkin emas >> Bu o’yinni o’tkazishda o’qituvchi matnni o’qiydi. O’quvchilar bo’lishi mumkin bo’lmagan voqealar ifodalangan jumla yoki gapni topishlari lozim. Hazil -mutoiba bilan o’tadigan biu o’yin o’quvchilardan ziyraklik , sinchikovlik va kuzatuvchanlikni talab etishi bilan birgalikda , ulardan atrofida sodir bo’layotgan voqea - hodisalarga befarq bo’lmaslikni ham talab etadi. Undan tashqariularning darsdan tashqari bo’lgan ilmiy omabop va ilmiy adabiyotlarga ham qiziqishini ortiradi va hikoya tinglash ko’nikmalarini shakllantiradi. Bu o’yin bir necha marotaba o’tkazilgach , keyinroq o’quvchilarga shunday hikoyachalar yozishni topshirish ham mumkin . Masalan; Dushanba dam olish kuni bo’lgani uchun Olim hayvonot bog’iga bordi . U hayvonot bog’ida suvda suzayotgan sherni , sayrayotgan baliqni va kattakon , bahaybat bulbulni ko’rdi. << Sirli so’z >> O’qituvchi o’quvchilarga sirli katakchalarda bir hil so’z necha marta takroranganini topishni aytadi . Eng ko’p topgan o’quvchi g’olib bo’ladi. << Sirli so’z o’yini >> o’quvchilarga boshqotirmalarni hal etishdagi dastlabki bilimlarni beradi. <> O’qituvchi xattaxtaga ikki yoki undan ortiq so’zni yozadi . O’quvchilar o’qiganlaridan so’ng << tun >> deb buyruq beradi. Bolalar ko’zlarini yumib oladilarva o’zlarini uxlaganga soladilar. O’qituvchi bo’g’inlardan birortasini yoki harflardan birortasini almashtirib qo’yadi. << kun >>degan buyruqdan so’ng bolalar ko’zlarini ochadilarva qanday o’zgarish b’lganligini topadilar . 1- variant : Karima –Salima, Sobir- soat, oldi -qoldi. 2- variant : Bolalar- boliarilar, Sharif - sharf, son - kon.Bu o’yindan barcha darslarda qo’shimcha savollar berishda yoki turli ertaliklardan foydalanish mumkin.Baliqchalar shaklidagi qog’ozchalarga savollar yoziladi va bir chetiga temir qisqichlar qistiriladi. Qarmoq shaklidagi tayoqlarning uchiga ip bog’lanadi va ipning uchiga magnit toshchasi bog’lab qo’yiladi. Oquvchilar bu <> yordamida << baliqlar >> tutiladi va undagi savollarga javob beradi. O’qituvchi didaktik o’yinlardan samarali foydalanishi o’quvchilar bilimini oshiradi va rivojlantirishida katta o’rin egallaydi. XULOSA Millat taffakurini rivojlantiruvchi , ma’naviyat va mafkurani ko’rsatib turuvchi asosiy mezon - tildir. Ona tili talimidan asosiy maqsad nutq sanatini mukammal egallagan mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan , qiroat va muloqat madanyati rivojlangan ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirishdir . O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqiyotning demakratik - huquqiy , fuqorolik jamyati qurish yo’lidan dadil bormoqdaIqtisodiy , madaniy - ma’rifiy, xalq ta’limi sohasida islohatlarva yangilanish jarayonlari bosqichma – bosqich , izchillik bilan amalga oshirilmoqda . Zero , jamyatning taraqiyoti, uning rivojlangan mamlakatlardan munosib o’rin egalashi bugungi kunda talim olayotgan yoshlarning ma’naviy salohiyati , keng dunyo qarashi va keng ilmiy , mustaqil fikrlashiga bog’liq . Mustaqillik tufayli o’z ona tilimizni o’rganish va uning rivoji uchun hissa qo’shgan ajdodlarimiz merosini o’rganish va ularni omalashtirish yo’lida katta ishlar amalga oshirildi . Bugungi kunda yurtimizda ta’lim tarbiya sohasiga katta e’tibor berilmoqda . Albatta bu e’tiborning tub zaminida , Vatanimiz kelajagi bo’lgan yoshlarimizni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalash masalasi turibdi . Buning uchun eng avvalo ularga yaxshi ta’lim va tarbiya berish lozim . Ilm fan va texnika shiddat bilan rivojlanayotgan bugungi davrda yoshlarni komil inson qilib tarbiyalash muhim vazifa hisoblanadi . Buning uchun ularni eng avvalo o’z ona tilida ravon so’zlay olishi va og’zaki , yozma nutqi rivojlangan bo’lishi lozim . shu nuqtai nazardan boshlang’ich o’qiuvchilar zimmasiga masulyatli vazifa yuklanadi ya’ni ular ona tilimizning keng va o’ta qimmatli boyliklari bilan o’quvchilarni tanishtiradilar . Bunda o’qituvchidan chuqur bilim va saviya , zamon bilabn hamnafaslik ,zamonaviy bilimlarni egallagan bo’lishi va eng so’ngi o’quv texnikalaridan foydalana olishi lozim. Bizning bugungi kunda o’quvchilarga qanday ta’lim – tarbiya berishimiz yurtimiz kelajagini belgilab beruvchi muhim omillardan biridir . O’quvchilar chuqur bilim olishlari uchun eng avvalo og’zaki va yozma nutqlari o’sgan bo’lishi lozim . o’quvchilar nutqini o’stirishda boshlang’ich sinflarda o’qish va ona tili darslarining o’rni beqiyosdir . O’quvchilarning bilimini oshirishda yozma nutq muhim ahamiyatga ega . Yozma nutqni o’rgatish , rivojlantirish murakkab va izchillikni talab etadi . Yozma nutqni rivojlantirish uchun , barcha nutq turlarini rivojlantirish lozim Yozma nutq har bir inson hayotida muhim o’rinni egallaydi. Shuning uchun ham o’quvchilar nutqini ostirishda o’qituvchi barcha qobilyati va malakalarini ishga solishi lozim . Foydalanilgan adabiyotlar 1. To„xliyev B, Niyozmetova R, Boltayeva I. “Darsliklar ustida ishlash”. Toshkent “Fan” nashriyoti 2007 yil. 1. 2. Ziyodova T., “O„quvchi kitobi”, A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 2002. 130-bet. 2. 3. Ziyotova T “Matn yaratish texnologisi” Toshkent, “Fan” 2007 yil. 3. 4. Hamroyev A. Boshlang ich sinf ona tili ta limi jarayonida kognitivʻ ʼ - pragmatik usul elementlaridan foydalanish xususida. Pedagogik mahorat. 2014. 140 b. 5. Otaxonova Nasiba. Boshlang ich sinf ʻ o quvchilarini matn tuzish orqali nutqini o stirish. Bitiruv malakaviy ʻ ʻ ish. Nukus. 2018. 58 b..

4-SINF ONA TILI DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH

I – BOB. NUTQ O’STIRISH

  1. Nutq o’stirish tushunchasi
  2. Ona tili darslarida nutq o’stirishning boshqa mashg’ulotlar bilan bog’liqligi

II – BOB. 4-SINF ONA TILI DARSLARIDA NUTQ O;STIRISH

               2.1. Ona tili darslarida o’quvchilarni yozma nutqini o’stirish

2.2. Yozma nutq haqida tushuncha

 

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Sotib olish