Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 68.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

326 Продаж

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida masal oʻtishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI BOBOQULOVA MUXAYYONING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN MAVZU : 4- SINF ONA TILI VA O ’ QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MASAL O ʻ TISHDA INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH METODIKASI . Bajardi : _______________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ-2023 1 MAVZU : 4-SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA MASAL O TISHDA INNOVATSION PEDAGOGIKʻ TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH METODIKASI. REJA: Kirish …………………………………………….……………………………3 I.bob.Davlat ta’lim standartlarida ona tili darsiga qo’yigan talablar. 1.1. Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishning maqsad va vazifalari…………………………………………….5 1.2. Boshlang’ich sinf ona tili darslarining qurilishi va ularda qo’llaniladigan metodlar………………………………………………………11 II.Bob. 4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida masal o tishda ʻ innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi. 2.1. Masal o tishda ʻ innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi ………………………………………………………..18 2.2. Adabiyot nazariyasida Masal……………………………………………19 Xulosa………………………………………………………………………….26 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………...27 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Boshlang’ich sinflarda Masalni o’rganishda bolalarni Masalni ifodali o’qishga va uning mazmunini qisqa, ba’zan bir necha so’z bilan aytib berishga (Masalni to’liq qayta hikoya qildirish tavsiya etilmaydi), ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aytib, o’zaro qiyoslashga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Masalning allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh personaj obrazini tahlil qilishga kirishiladi. 1- sinfda bolalar Masalni hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulgili hikoya kabi qabul qilsalar, 2- sinfdan boshlab ular Masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, Masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini , k o’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Kurs ishining maqsadi: Masal tili ustida ishlaganda, o’quvchilar nutqini boyitish uchun unda ishlatilgan obrazli iboralar, badiiy vositalar o’quvchilarga mustaqil toptiriladi: o’quvchilar o’qituvchi bergan gap yoki iborani Masaldagi ibora bilan almashtiradilar. Masalan, SHukur Sa’dullaning “Laqma it” Masalining tili ustida ishlash jarayonida o’qituvchi “Qish kelib sovuq boshlandi. Bo’ron turdi” gaplarini beradi, o’quvchilar gaplarini topib aytadilar. Kurs ishining vazifasi : Masal tahlil qilinayotganda voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi yordamida tavsif tuzish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Kurs ishining ob’ekti: Personajga xarakteristika berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, avtor tilini yaxshi 3 tushunish, xar bir personajning individual xarakterini hisobga olish zarur. Masalan, “Laqma it” Masalini o’qiganda, laqma itning yalinib-yolvorishi, mushukning to’g’riso’zligi muomalasi orqali ifodalandi. Kurs ishining predmeti Dialogli Masallarni rollarga bo’lib o’qish, inssenirovka qilib, aytdirish maqsadga muvofiqdir. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat. 4 I.bob.Davlat ta’lim standartlarida ona tili darsiga qo’yigan talablar. 1.1. Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishning maqsad va vazifalari. O’zbek tili mustaqil O’zbekiston Respuplikasining davlat tili bo’lib, uning umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitilishi davlat ahamiyatiga ega. Yoshlarda ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish, mavjud imkoniyatlardan eng maqbulini tanlash,tilimzning eng boy imkoniyatlaridan nutq sharoitiga ko’ra to’g’ri, o’rinli va samarali foydalanish malaka va ko’nikmalarni singdirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz ruhida tarbiyalashda maktab, ona tili kursining tutgan o’rni va imkoniyatlari benihoya kattadir. Ayniqsa,mustaqil Respublikamiz uchun tadbirkor va ijodkor insonni tayyorlash masalasi o’ta muhim ahamiyat kasp etadi. Maktabda ”ona tilini” o’quv fani sifatida o’qitishning ijtimoiy ahamiyati shundaki, jamiyatimiz,xalqimiz,millatimiz ravnaqining kelajagi uning gullab yashnashi bugun maktab partasida o’tirgan yoshlarning mustaqil turmushga, nutqiy faoliyatga,yuksak madaniyat bilan so’zlasha olishiga qay darajada tayyorlanganiga bog’liq. Chunki so’z qudrati insoniyat tarixida hamma vaqt yuksak qudratga ega bo’lgan. 1 Jamiyat rivojlangan sari xalqning madaniyat darajasi ortib boradi. Madaniy hayotning rivoji avvalo jamiyat a’zolarining madaniy so’zlashuviga bo’lgan ehtiyojining ortib borishi bilan belgilanadi. Yoshlarda yuksak nutq odobini tarbiyalash maktab ona tili qursi zimmasiga tushadi. Maktabda ona tilini fan sifatida o’qitmay turib,ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalab bo’lmaydi. Chunki ona tili fani o’quvchilarni milliy til va uning tarixi, boy madaniy o’tmishi bilan tanishtiradi,milliy qadriyatlarimiz,an’analarimiz,urf-odatlarimizni qadrlashga o’rgatadi. Ona tili avlodlarni avlodlarga bog’lovchi zanjirdir. Agar yozuv, yozma nutq 1 Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 5 bo’lmaganda edi, madani8y boyliklarimiz, fan, texnika va xalq xo’jaligining boshqa sohalaridqa qo’lga kiritilgan ulkan yutuqlarimizni avlodlardan avlodlarga o’tkaza olmagan bo’lar ekanmiz. Maktabda ona tili o’qitishning bosh maqsadi tilning jamiyatda tutgan o’rni bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Ma’lumki, til jamiyat a’zolari o’rtasida aloqa-aralashuv vositasi, insonning fikrlash va fikr mahsulini og’zaki hamda yozma ravishda bayon qila olish, o’z ichki kechinmalarini ifodalash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ona tilini o’qitishdan maqsad tilning jamiyat a’zolari o’rtasida bajaradigan anashu vazifalaridan kelib chiqadi. Chunki kishilar o’z faoliyatlarining barcha sohalarida bir-birlari bilan faol munosabatda bo’ladilar. Ular doimo o’zlarini o’rab olgan moddiy borliqdagi narsa-buyumlar, voqea-hodisalar to’g’risida fikr yuritadilar va o’z fikrlarini bir-birlariga ma’lum qiladilar. Demak, jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyatdir. Odamlar o’rtasida fikr almashish bo’lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to’xtaydi. Fikr esa til yordamida ro’yobga chiqadi. Shuning uchun ham har bir kishi undan foydalanishni bilishi va avvalo uni egallab olishi zarur. Maktablarda ona tili o’rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldida qo’ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib, ularni bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga, ularni g’oyaviy- siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan. Ona tilini o’rgatish natijasida o’quvchilarda o’z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy aniq, mazmunli, ohanga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to’g’ri yoza olish ko’nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o’quv predmeti sifatida o’zbek tilining o’ziga xos xususiyati bo’lib o’quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo’naltirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog’liq holda amalga oshiriladi. Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o’zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi 6 (fonetik va grafik); so’zlarning o’zgarishi va gapda so’zlarning bog’lanishi haqidagi (grammatik,ya’ni morfologik va sintaktik); so’zning morfemek tarkibi va so’z yasalish usullari haqidagi ( so’z yasalishiga doir); so’zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi (leksikologik); o’zbek tilining to’g’ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan,grammatik,fonetik, so’z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik,orfografik,punktuatsion qoidalarda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, o’zbek tili kursi fonetik,grafik,morfologik, sintaktik va boshqa ko’nikma va malakalarni ham o’z ichiga oladi. Tilni o’rganish jarayonida o’quvchilarda boshqa ko’pgina o’quv predmetlari uchun umumiy bo’lgan ko’nikmalar (predmetlararo ko’nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko’nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish(til hodisalarini fikran tasavvur etish), umumlashtirish, guruhlash,taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko’nikmalrni o’quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o’quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursida hosil qilinadigan maxsus ko’nikmalar bilan predmetlararo ko’nikmalar,bir biridan ajratilmagan holda o’quv tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Beriladigan bilim va o’quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko’nikmalar maktab dasturlari va davlat ta’lim standartida qayd etilgan. Boshlang’ich sinflarda o’rganish uchun tilni ongli egallashga va o’quvchilarda grafik va imloviy malakalarni shakllantirishga zamin bo’ladigan bilimlar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o’quvchilar so’zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o’ziga xos xususiyatlarini, so’zda tovushning ma’noni farqlashdagi ahamiyatini to’ri tushunishga imkon beradigan bilimlarni o’zlashtiradilar, shuningdek,ularga so’zning tovush va grafik shakli o’rtasidagi nisbat (bog’lanish ) ni ongli aniqlash, 7 so’zni to’g’ri yozish imkoniyatlari yaratildi. Morfologiya sohasidan ham so’zni ongli o’zlashtirish,uni to’g’ri ishlatish uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan bilimlar tanlangan. Boshlang’ich sinf o’quvchilari 4-sinfdan boshlab so’z turkumlari(ot,sifat,son,olmosh,fe’l)ni har xil saviyada o’rganadilar. Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi ,gapda so’zlarning bog’lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo’laklar haqidagi bilimlar kiritilgan. So’zning morfemik tarkibi tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini, ularning ahamiyati va so’zda bir-biriga ta’sirini boshlang’ich sinf o’quvchilari tushunadigan va so’zlarni to’g’ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo’lgan hajmda ma’lumot berilgan. Dasturda “ Leksika” bo’limi alohida berilmagan,ammo o’quvchilar so’zlarning leksik-semantik guruhlari ( sinonimlar,antonimlar) haqida, ularning leksik ma’nolari haqida, so’z turkumlari va so’z tarkibini o’raganish jarayonida ma’lumot oladilar. Boshlang’ich sinflarda ona tili kursi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlarinina o’zaro bog’liq holda o’rganilishi hisobga olib tuzilgan, har bir sinfda fonetika,leksika,grammatika va so’z yasalishi haqida elementar bilim beriladi. Kursning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni o’rganishga bunday yondashish ta’lim jarayonini o’quvchilar nutqini o’stirish vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi. Dasturning “ Grammatika, imlo va nutq o’stirish” bo’limi har bir sinfda quyidagicha qismlarni o’z ichiga oladi: “ Tovush va harflar”, “ So’z”, “Gap”, “Bog’lanishli nutq”. Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib har to’rt sinfda o’rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular o’rganishga katta o’rin beriladi, chunki o’quvchilar o’qish va yozish jarayonini egallaydilar. 4-sinfda so’zning morfemik tarkibi va gapni o’rganish muhim hisoblanadi. So’z yasalishiga 8 doir bilimlar asosida o’quvchilarda so’zning leksik ma’nosiga , undan nutqda foydalanishga ongli munosabat o’sadi. Bog’lanishli nutq ustida to’rt yil davomida grammatik va orfografik materiallarni o’rganish bilan bog’liq holda reja asosida ish olib boriladi. Ona tili darslarida til hodisalari ma’nosi ( semantikasi), qurolishi, vazifasi jihatidan o’rganiladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo’ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi taxrirdagi Davlat ta’lim standarti ham mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang’ich ta’lim darsliklari va metodik qo’llanmalarining yangi avlodini yaratishda dasturulamal vazifasini o’tamoqda. Boshlang’ich ta’lim Davlat ta’lim standartining “ Kirish” qismida “Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi,dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o’z -o’zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan so’glom bo’lishga, moddiy borliq go’zalliklarini his eta olishga, go’zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf - odatlarini o’zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o’rgatadi”,- deb alohida ta’kidlangan. Boshlang’ich ta’lim oldiga qo’yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta’lim mazmunini aniq, belgilab olishni, o’qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Davlat ta’lim standartida takidlanganidek, “Boshlang’ich ta’lim bosqichida davlat va jamiyat tamonidan qo’yiladigan talabda ta’lim sohalari bo’yicha o’zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg’unlik to’la ta’minlangan bo’lmog’i kerak. Shu jihatdan boshlang’ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayoning tarkibini va huddi shu tarkib kompanetlarining mazmunini madernizatsiyalash, boshlang’ich ta’lim jarayoniga yangi, zamonaviy pedagagik texnalogiyani qo’llash imkonini beradi. 9 Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta’limning mazkur bosqichiga qo’yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi, “Ta’lim to’g’risida”gi qonunda “Boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim va ko’nikma asoslarini shakillantirishga qaratilgandir”, deyiladi. Shundan kelib chiqqan holda “ Boshlang’ich sinflarda ona tiki ta’limi”ning maqsadi, vazifalari sifatida Davlat ta’lim standartida quyidagilar belgilab berilgan: 1. Bolaning tafakkur qilish faoliyatini kengaytirishga, erkin fikrlay olish, o’zgalar fikrini anglashi, o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda bayon eta olishi, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo’la olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirish. 2. O’z fikrini savodli, mantiqiy izchillikga rioya qilgan holda bayon eta olishga o’rgatish. 2 3. Yozma nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, matnni ifodali o’qiy olish ko’nikmasini shakllantirish. 4. O’qish suratini oshirish, ta’limning shu bosqichi uchun xos bo’lgan sidirg’a o’qish ko’nikmasini shakillantirish. 5. Fikrni yozma bayon etish bo’yicha belgilangan quyidagi ko’nikmalarni egallash: a) fikrning mantiqiy izchillikda ifodalanganligi; b) tavsifning mavzuga muvofiqligi va mukammalligi; c) tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydakanish darajasi; d) imloviy savodxonlik egallashlariga erishish. Bularni amalga oshirish ona tili ta’limi siklida fanlarning,ya’ni savod o’rgatish, o’qish va ona tilining vazifasidir. Bu vazifalerni bajarish ko’p jihatdan ta’lim mazmunini to’g’ri belgilashga bog’liq. Ona tili ta’limi mazmuni aniq va ilmiy-nazariy 2 Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 10 jihatdan to’ri belgilansagina, oldinga qo’yilgan talablarni to’g’ri bajariladi. Ma’lumki, davlat ta’lim standartida belgilab berilgan ona tili ta’limi mazmuni aniq mavzular va til materiallari asosida dastur va darslikda o’z ifodasini topadi. Ular biri ikkinchisining ijrochisi bo’lib, bir biriga muvofiq kelishi lozim. Maktabda tilning barcha tomonlarini bir-biri bilan bog’liq holda o’rganish ona tilini o’rgatishning yetakchi metodik tamoyili hisoblanadi. Buni amalga oshirish til o’suvchan,bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan tomonlari mavjud bo’lgan murakkab hodisa ekanligini tushuntirishda ilmiy asos hisoblanadi. 1.2. Boshlang’ich sinf ona tili darslarining qurilishi va ularda qo’llaniladigan metodlar. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo’ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim sohasini isloh qilish siyosatiham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti ham mustaqillik davridagi tajribalar sifatida maydonga keldi. U boshlang’ich ta’lim darsliklari va metodik qo’llanmalarining yangi avlodini yaratishda dasturamal vazifasini o’tamoqda. Boshlang’ich ta’lim Davlat ta’lim standartining “ Kirish” qismida “ Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati,aqliy rivojlanishi,dunyoqarashi,kommunikativ savodxonligi va o’z-o’zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog’lom bo’lishga , moddiy borliq go’zalliklarini his eta olishga, go’zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf – odatlarni o’zida singdirish va ardoqlash,ularga rioya qilishga o’rgatadi”,- deb alohida ta’kidlangan. Boshlang’ich ta’lim oldiga qo’yilgan bu kabi talablarni namalga oshirish ta’lim mazmunini aniq belgilab olishnji, o’qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Davlat ta’lim standartida ta’kidlanganidek, “ Boshlang’ich ta’lim bosqichida 11 davlat va jamiyat tamonidan qo’yiladigan talab” da ta’lim sohalari bo’yicha o’zro muvofiqlik, mutanosiblik,uyg’unlik to’la ta’minlangan bo’lmog’I kerak. Shu jihatdan boshlang’ich ta’lim standartini belgilah ta’lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini modernizatsiyalash,boshlang’ich ta’lim jarayonida yangi,zamonaviy pedagogic texnologiyani qo’llash imkonini beradi. Boshlang’ich sinflarda ta’limning ona tili ta’limi mazmuni ta’limning mazkur bosqichiga qo’yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. “Ta’lim to’g’risida”gi qonunda “Boshlang’ich ta’lim umumiy o’rata ta’lim olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim va ko’nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgandir”, deyiladi. Shunda kelib chiqqan holda “ Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limining maqsadi, vazifalari sifatida Davlat ta’lim standartida quyidagilar belgilab berilgan: 1… bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olish, o’zgalar fikrini anglashi,o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda bayon qila olishi, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo’la olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirish. 2… o’z fikrini savodli mantiqiy izchillikda rioya qilgan holda bayon eta olishga o’rgatish. 3… yozma nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, matnni ifodali o’qiy olish ko’nikmasini shakllantirish. 4… o’qish sur’atini oshirish,ta’limning shu bosqchi uchun xos bo’lgan sidirg’a o’qishni egallashlariga erishish. 5… fikrni yozma bayon etish bo’yicha belgilangan quyidagi ko’nikmalarni egallash: a) fikrning mantiqiy izchillikda ifodalanganligi; b) tavsifning mavzuga muvofiqligi va mukammalligi; c) tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi; 12 d) imloviy savodxonlikni egallashlariga erishish. Bularni amalga oshirish ona tili ta’limi siklidagi fanlarning, ya’ni savod o’rgatish, o’qish va ona tilining vazifasidir. Bu vazifalarni ado etish ko’p jihatdan ta’lim mazmuni aniq va ilmiy-nazriy jihatdan to’g’ri belgilansagina, oldinga qo’yilgan talablar to’liq bajariladi. dars turlari unong didaktik maqsadiga ko’ra belgilanadi, chunonchi: yangi materialni o’rganish darsi, bilimni mustahkamlash darsi, umumlashtiruvchi- takrorlash darsi, bilimlarning qanchalik o’zlashtirilganini hisobga olish( tekshiruv) dar si va boshqalar. Har bir dars turi muayyan qurilishi o’rtasida ma’lum bog’lanish mavjud. Muayyan bir darsning didaktik maqsadi o’rganiladigan mavzuga va bu darsning darslar tizimida tutgan o’rniga qarab belgilanadi. O’qituvchi darsda dasturda mavzuga ajralilgan soatlar sonini va o’rganiladigan materialning xususiyatlarini hisobga olgan holda, dar turini tanlab,qurilishni belgilaydi. Dars qurilishida qat’iy andaza bo’lishi mumkin emas. Biroq darsda uy vazifasini tekshirish, takrorlash , yangi materialni tushuntirish,mustahkamlash, uyga vazifa berish bosqichlariga rioya qilish tajribada o’zini oqlayabdi. Shunga qaramay, bularga ijodiy yondashish, darsning maqsadi va foydalaniladigan metodik usullariga asoslangan holda, darsni qaysi bosqich(yangi materialni tushuntirish, mustaqil ishni bajartirish yoki uy vazifasini tekshirish) dan boshlashni o’qituvchining o’zi hal qilib, bosqichlar orasidagi ichki bog’lanish, har bir bosqichdagi ishlarning mazmunini aniq belgilab olish katta ahamiyatga ega ekanini unutmasligi kerak. Darsning barcha bosqichlarini bir jarayonga birlashtirish o’qituvshidan yuksak mahorat talab etradi. Birinchi sinfdan boshlab o’quvchilar modul ustida mustaqil ishlashga o’rgatib borilsa, keyingi sinflarda ham shu kabi darslarni tashkil etish osonlashadi, chunki o’quvchilarda bu haqda ko’nikmalar hosil bo’la boradi. 13 O’qituvchi dars davomida dam olish daqiqalarini ham uyushtirishi kerak. Ona tili darslarining foydali bo’lishiga darsda og’zaki va yozma ishlarni maqsadga muvofiq o’tkazish, o’quvchilarning o’quv ishlarini tekshirish, nazorat qilib borish, o’z vaqtida xatolarning oldini olish va to’g’irlash, texnika vositalaridan foydalaninsh kabi omillar katta ta’sir ko’rsatadi. 3 Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullario ta’lim tizimini takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. XX asrning oxirgi yillariga qadar o’qitish metodlari sifatida tushuntirish- bayon metodi, suhbat metodi, analiz-sintez metodi, mustaqil ish metodi, induktiv va deduktiv metodlar ona tili ta’kimi darslarini tashkil etishda ko’proq qo’llanib kelinadi. Bayon qilish metodi ona tili darslarida qo’llangan asosiy metodlardan biri bo’lgan. Bunda o’qituvchi bayon qilishdan oldin o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarini aniqlab olgan. Bu o’quvchilarni o’qituvchi bayonini kuzatib, tinglab borishga, faol bo’lishga undagan. O’qituvchining bayoni, ya’ni bayon qilish metodida grammatik mavzuning xususiyatidan kelib chiqib, m,a’lumotlari o’z so’zlari bilan bayon qilib bergan. Bunda o’qituvchi zimmasiga o’rganilayotgan grammatik mavzuning muhim o’rinlarini aniq, lo’nda, misollar tahlili bilan izchil bayon qilib berish vazifasi yuklangan. Boshlang’ich sinflarda bayon qilish metodi o’quvchilarning yoshi va eslab qolish holatidan kelib chiqqan holda 3-5 daqiqaga mo’ljallangan. Bayon qilish metodini qo’llash holatlari hozir ham uchraydi. Suhbat metodi boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishda keng 3 Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri) T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224 14 qo’llaniladigan va shu bosqich o’quvchilari tabiatiga mos metod sanaladi. Suhbat metodi savol-javob metodi deb ham yuritilgan. Suhbat metodi o’qituvchidan mavzuning xususiyatini o’zida aks ettirgan o’quv materialini topishni, grammatik mavzuning muhim belgilarini aniqlash, ularning o’xshash va farqli jihatlarini ajratish, o’xshash va farqli jihatlariga qarab guruhlash, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga yo’naltirilgan savollar tuzishni, ularni o’quvchilarga izchil berib borishni talab etadi. Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish metodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894-yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdiir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. Bu muammoni o’quvchi oldin egallagan bilimlari asosida hal etadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining hayotiy tajribalari kamligi sababli o’qituvchi muammoni hal qilishga yordamlashuvchi savollar beradi. Muammoni o’quvchi hal qila olmasa, uni o’qituvchining hal qilishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun boshlang’ich sinfda muammoli o’qitish metodi yarim izlanishli muammoli metod deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli o’qitish metodini leksik-semantik va grammatik mashqlarni tashkil etishda ham qo’llash mumkin. Bu metoddan 4-sinfdan foydalanish mumkin. Bu metod ” Tovush va harf” mavzusini o’rganayotganda tovushning so’z ma’nosini farqlashdagi vazifasini tushuntirishda, ”So’z ma’nosi”, ”Nutq va gap” mavzularini o’rganishda ham qo’llaniladi. Masalan, ”So’z ma’nosi” mavzusini o’rganish uchun xattaxtaga turli ma’nodagi,ya,ni turli so’z turkumiga kiradigan so’zlar aralash holda yozib qo’yiladi. 15 So’zlar: kitob,qurdi, shifokor, sakkiz,qizil,qalam,o’qidi,yashil,binokor, o’nta, o’qituvchi,sakkiz . O’quvchilar bilan quyidagicha savol-javob tashkil qilinadi. So’zlarni o’qing. - Birinchi so’z nimani bildiryabti? Narsanimi? Shaxsnimi? - Bu so’zga qanday so’roq beramiz? - Ikkinchi so’z harakatini bildiryaptimi yoki narsanimi? - Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? - Qaysi so’zlar so’roqni bildiryapti? - Bu so’zlarga qaysi so’roqni beramiz? O’quvchilar topshiriqni o’qituvchi yordamida bajarib bo’lgach, muammoli savol o’rtaga tashlanadi: - Yuqoridagi so’zlar nimasiga ko’ra farqlanyapti? O’quvchilar ”ma’nosiga ko’ra” degan fikrni ayta olmasalar, o’qituvchi bu muammoni hal qiladi: - Bu so’zlar ma’nosiga ko’ra va so’roqlariga ko’ra farq qiladi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o’rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo’llaniladi. O’quvchilar o’qituvchining topshirig’i bilan mustaqil ishlarni og’zaki va yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi yetadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqil ishlash uchun topshiriq 4- sinfdan boshlab beriladi va u asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. Analiz-sintez metodi savod o’rgatish darslariga rus-tuzem maktablari va tatar o’qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. Ona ti;li ta’limi jarayonida analiz- tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o’rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini ochish va mustahkamlash maqsadida tatbiq etiladi. 16 Fonetik,leksik,morfologik va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo’lishidir. Sintez qismlariga bo’lib o’rganilgan grammatik materialni yaxlitlashdir. Masalan, ot,sifat,son, fe’l kabi so’z turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib,ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so’zlardan gap tuzish,aralash berilgan gaplarni voqealar rivojki asosida tartiblashtirib matn tuzish,mazmunan tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo’ladi. Analiz-sintez metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining o’quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog’liq bo’ladi. Induksiya metodida o’quvchilar o’qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi,tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi. Deduksiya metodida o’quvchi tayyor qoida-ta’rif bilan tanishadi va uning mohiyatini til dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi o’qituvchining savol- topshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo’naltirilganligiga, izchilligiga,faoliyatni tashkil etish shakllariga, o’quv vositalari (darslik,turli xarakterdagi lug’atlar, rasm,jadvallar,texnik vositalar)ga bog’liq. So’ngi yillar davomida ta’lim tizimiga an’anaviy metodlar bilan birga zamonaviy pedagogik texnologiya usullari kirib keldi. 17 II.Bob. 4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida masal o tishdaʻ innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi. 2.1. Masal o tishda ʻ innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi Masal (arab. — namuna, misol) — didaktik adabiyot janri. Ta limiy ʼ harakterdagi, aksariyat kichik she riy, ba zan nasriy shakldagi asar. Masalda insonga ʼ ʼ xos xususiyatlar, jamiyatga xos ijtimoiy hodisalar, munosabatlar qushlar, hayvonlar orasidagi munosabatlar va tabiat hodisalari vositasida aks ettiriladi. Mazmuni majoz asosiga quriladi, komiklikning va kinoyaning, ijtimoiy tanqid motivining ustunligi masalga hajviy ruh bag ishlaydi. Masalning hikoya qismi hayvonlar haqidagi ertaklar, ʻ novella yoki latifalarta yaqin bo lib, xotimasi, ta limiy xulosasi maqol, hikmatli so z ʻ ʼ ʻ va iboralar tarzida bo ladi. Masal materiallari aksariyat ertak, majoz, novella, latifa va ʻ boshqa da ham qo llanishi mumkin. Ramzli hikoyadan farqli ravishda masalning o z ʻ ʻ an anaviy obrazlar va motivlar doirasi mavjud bo ladi (hayvonlar, o simliklar, ʼ ʻ ʻ qushlar, muayyan tizimdagi odamlar va h.k.). Masal janri unsurlari juda qadimdan ma luMasal Uning namunalari "Kalila va Dimna" (Panchatantra, 3-asr) tarkibida ʼ uchraydi. Masallar Farididdin Attor, Rumiy, Navoiy asarlarida tamsil uchun ishlatilgan. Gulxaniy "ZarbulMasal" asarida masaldan mohirlik bilan foydalangan. Qad. yunon adabiyotida Ezop (milodiy 6—5-asrlar), Rim adabiyotida Fedr (miloddan avvalgi 1-asr), fransuz adabiyotida Lafonten (17-asr), rus adabiyotida Krilov bu janrning yetuk namoyandalari sifatida shuhrat qozonganlar. Rus adabiyotida D. Bedniy, S. Marshak, S. Mixalqov masalning ajoyib namunalarini yaratdidar. Zamonaviy o zbek adabiyotida S. Abduqahhor, O. Qo chqorbekov, Ya. Qurbonov va ʻ ʻ boshqa masal janrini rivojlantirdilar. Masal - axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos xususiyatlar Masalda majoziy obrazlar − hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga ko’chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo’lishidan tashqari, kulgili savol- 18 javob ham Masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko’pincha Masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa chiqariladi. 2.2. Adabiyot nazariyasida Masal Adabiyot nazariyasida Masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kul ь minatsion nuqta va yechimi bo’lgan kichik p ь esani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi. «Antik adabiyotda Ezop Masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan “yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili” deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan. Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan. Feodal istibdodi sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus Masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli o’zbek Masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili” da yozganlar. Frantsuz shoiri Lafontenning Masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari Masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta rol o’ynaydi. O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko’pgina Masallar yozganlar. Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni bolalar qiziqib o’qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning “Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning Masallari, axloqiy va tarbiyaviy 19 Masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o’qish va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini ham kengaytiradi. Mashhur Masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan CHayon”, “Maymun bilan Najjor” Masallari boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do’stlik, rostgo’ylik, qo’lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g’oyalar ilgari suriladi. Jumladan, Masal janridagi asarlar ham boladagi qo’pollik, qo’rslik, yolg’onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darsliklarida Masal janriga kam o’rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida Masalning o’rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o’quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o’qib o’tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o’rinni, bo’shliqni to’ldiradi. 3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov) Masali oilasi, o’rtoqlari, do’stlaridan ajralib, yomon yo’llarga kirib qolgan, oqibatda ko’ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Ushbu Masaldagi asosiy xulosa Masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota- bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan “Bo’linganni bo’ri yer” hikmatida o’z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. SHoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan. “ CHumoli va Tipratikan” Masali esa nasriy turga mansub bo’lib, unda CHumoli timsoli orqali bolalar halollikka o’rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik bo’lishidan qat’iy nazar, so’rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da’vat etiladi. Masalni o’qishda bolalar Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o’zining hayotida biron-bir shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o’rganadilar. Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo’ndaligi, soddaligi, o’tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. 20 Bular o’quvchilar nutqini o’stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-harakatlari , fe’l-atvorlari, nutqiy o’ziga xosliklari o’quvchining diqqatini o’ziga jalb qiladi. 3-sinf “O’qish kitobi” da “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov), “CHumoli va Tipratikan”, “O’jar Toshbaqa” (H. Yoqubov), “CHayondan so’radilar” kabi Masallar joy olgan. Bu Masallarning qahramonlari ham hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo’shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to’dasidan ajralib, bo’riga duch keladi, ya’ni ko’ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan. Masalning allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar Masalni hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular Masaldagi hayvonlarning xatti- harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, Masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masallarda yashiringan o’tkir kinoya, voqealarning tez-tez o’rin almashinib turishi uni bir maromda o’qishga xalaqit beradi. SHuning uchun ifodali o’qishga yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning 21 o’ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur. 4-sinf “O’qish kitobi”da berilgan “Baqa bilan Taqa” (Aziz Abdurazzoq) Masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o’ziga mos bo’lmagan, o’ziga to’g’ri kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o’z aytganidan qaytmaydigan, o’jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o’zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining “Taqani o’ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo’lasan ... Sen taqa bilan yo’rg’alay olmaysan. Yo’rg’alashni ham otga chiqargan”, “Sen borligingni bildirib yurmoqchi bo’lsang, sayrab yuraver” deyishlariga quloq solmaydi. Bu o’jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho’kib ketadi. Yonidagi baqalar bo’lmaganda halok bo’lishi ham tayin edi. Kech bo’lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar o’quvchini o’z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi. Ular o’z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar. Masal, axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy asardir. U ko’proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos xususiyatlar kinoyaviy obrazlar – hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga ko’chiriladi. Ko’pincha Masalning kirish qismida, ba’zan oxirida qissadan xissa, ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o’quvchilarni ahloqiy tomondan tarbiyalashga katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa, lo’nda, chiroyli va ifodali tasvirlanishi, tilining o’tkirligi va xalqchilligi o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirishda muhim material hisoblanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminasion nuqta va echimi bo’lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi. 22 Bolalarni Masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki, birinchi navbatda, obrazlarning go’zalligi o’ziga jalb qiladi. SHuning uchun Masal ustida ishlashni hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida ishlash kabi uyushtiriladi. Odatda, Masal personajlari o’z xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari bilan, nutqiy uslublari, odatlari bilan o’zlarini tavsiflaydilar, ba’zan u xarakteristikani Masalning boshqa personaji to’ldiradi. Muallifning o’zi esa bir-ikki so’z bilan tavsifni mukammallashtiradi. Shunday qilib, Masal ustida ishlash quyidagi komponentlarni o’z ichiga oladi: Masal mazmunini aniq idrok etish; kompozisiyasi, qatnashuvchilarning xarakteriga xos xususiyatlarini, xatti-harakatlarining sabablarini ochish allegoriyani aniqlash; Qish keladi qilich olib, Bo’ron bilan dovrug’ solib Masal qismlaridagi asosiy fikrni aniqlash; Masal xulosasini tahlil qilish. Mana shu izchillik hisobga olinsa, Masal o’qish darsining qurilishi quyidagicha bo’ladi: 1. Tayyorgarlik ishlari (bunda Masalning xususiyatlari va qaysi sinfda o’qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi: 1) Masal muallifi haqida o’qituvchi hikoyasi ; 2) o’qilgan Masal materiali yuzasidan viktorini (savol-javob o’yini); 3) o’qilgan Masalda qatnashuvchi shaxslar (hayvonlar) xarakteriga xos xususiyatlar haqida suhbat. 2. Masalni o’qituvchi o’qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film ko’rsatish). Emosional baholash planida suhbat. 3. Masalning aniq mazmunini analiz qilish: 1) Masal struktura va kompozisiyasini aniqlash (o’qish, reja tuzish v.h.); 23 2)qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori sabablarini, xarakteriga xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o’qish, so’z bilan va grafik rasm chizish, savollarga javob); 3) Masalning aniq mazmunidan kelib chiqib undagi asosiy fikrni belgilash. 4. Allegoriyani ochish. 5. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish. 6. Hayotda uchragan o’xshash hodisalarga taqqoslash. 24 XULOSA Masal , axloqiy saboqni o'rgatadigan qisqa va hayajonli hayvon hikoyasidir, ko'pincha axloqiy ochiqlik bilan atalgan maqol bilan yakunlanadi: "Go'zallik behayo odamning ko'zida", "Odam saqlaydigan kompaniya tomonidan tanilgan" yoki Misol uchun, "sekin va qat'iy g'alabaga erishadi". Masalalar, ular olib boradigan darslar uchun ikkala hikoyaning misolini keltirib chiqaradi. "Masal" so'zi lotin matosidan kelib chiqadi, ya'ni hikoya yoki hikoya. Masallar mualliflari, ularni aniqlash mumkin bo'lganda, "fabulistlar" deb nomlanadi. Barcha afsonalar antropomorfizm deb nomlanadigan, insoniy xususiyatlar va xatti- harakatlarni inson bo'lmagan hayvonlarga, xudolarga yoki narsalarga havola etadigan hikoya qilish qurilmasidan foydalanadi. Masaldagi hayvonlarni nafaqat odamlarga o'xshab gapirish, gapirish va gapirish, balki axloqiy ta'lim vositasi sifatida vazifasini bajarishi uchun zarur bo'lgan, masalan, ochko'zlik, mag'rurlik, halollik va xayrixohlikni tasvirlaydi. Masalan, "Qichqiriq va Tortoise" da, tezkor quyon juda ishonchli va o'ralgan toshbaqa tomonidan poyezdga shubha bilan qaraydigan bo'lsak, uxlab qoladi. Toshbaqa poyezdda g'alaba qozonadi, chunki u qat'iyatli va e'tiborli, qo'ziqorin quyonidan farqli o'laroq. Bu hikoya nafaqat "Sekin, ammo barqaror g'alabani qo'lga kiritadi" degan ma'noni bildiradi, ammo bu misolda quyondan ko'ra toshbaqa kabi bo'lish yaxshiroq ekanini anglatadi. 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.: O’qituvchi, 2003 y., 192 7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. 8.Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt. 9. Jumaboеv M. Bolalar adabiyoti. Darslik–majmua. –T.: O’qituvchi, 1994 y. – 10.Saidahmеdov N. Pеdagogik amaliyotda yangi pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llash tеxnologiyalari. Toshkеnt: 2000 y. - 46 b. 11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim. // O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining Axborotnomasi. 7- maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.2011 y 236b 12.Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri) T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224 13. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352 26 Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 27

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida masal oʻtishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi

Купить