7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	282.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

792 Sotish

7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim

Sotib olish

Mundarija:
I.Kirish………………………………………………………3
II.Asosiy qism
I.BOB.Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar……….4
1.1.Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar………….4
1.2 Muammoli vaziyatni tahlil qilish metodi sinfda faollikni
kuchaytiradi ………………………………………………….7
1.3 Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish…………………..10
II BOB. Boshlang’ich sinf matematika darslarida muammoli
vaziyatlardan foydalanish metodikasi
2.1. Konkret vaziyatlarda muammoli-izlanish metodini tanlash
bo’yicha tavsiyalar…………………………………………….16
2.2.Muammoli darsni tashkil etish……………………………19
Xulosa…………………………………………………………26
Foydalanilga adabiyotlar………………………………………28
1

Mavzu: 7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim
Reja:
I.Kirish
II.Asosiy qism
1.1Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar
1.2 Muammoli vaziyatni tahlil qilish metodi sinfda faollikni
kuchaytiradi
1.3 Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish
II BOB. Boshlang’ich sinf matematika darslarida muammoli
vaziyatlardan foydalanish metodikasi
2.1. Konkret vaziyatlarda muammoli-izlanish metodini tanlash
bo’yicha tavsiyalar
2.2.Muammoli darsni tashkil etish
Xulosa
Foydalanilga adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, ota - bobolarimiz qadimdan bebaho boylik
bo’lmish ilm - u ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng
asosiy sharti va garovi deb bilgan”
Albbatta, ta’lim - tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning
rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan
eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim - tarbiya tizimini va shu asosda ongni
o’zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo’lmaydi.
Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o’ylanmagan ishlarga
mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Maktab ta’lim - tarbiya masalasi davlat va jamiyat
nazoratida bo’lishi asosiy qonunimizda belgilab qo’yilgan. Shu bilan birga, bu keng
jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab - quvvatlashishini talab qiladigan
umummilliy masaladir.
Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida
yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi
farzandlarining bugungi qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq.
Buning uchun har qaysi ota - ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo
shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni
mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan ongli yashaydigan komil insonlar etib
voya yetkazish - ta’lim - tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim,
deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim - tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab
etadi.
Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmaydi. Bu sharqona
qarash, sharqona hayot falsafasi.
Kurs ishining maqsadi: 7-9 -sinf matematika darslarda muammoli vaziyatlarni
vijudga keltirish
Kurs ishining vazifasi: Matematika darslarida didaktik o’yinlardan foydalanish
o’quvchilarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish, kuzatuvchanlikni
rivojlantirishga imkon beradi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, 2 bob, xulosa va adabiyotlardan iborat.
3

I.BOB.Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar
1.1 Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar
Mashhur nemis muallimi Disterveg shunday deb yozgan edi: "Yomon
o'qituvchi haqiqatni aytadi, yaxshi o'qituvchi uni topishga o'rgatadi".
Fikrlash jarayonining boshlanishi muammoli holat bo'lgan psixologlarning
bayonotlarini esdan chiqarmaslik kerak: Muammoni o'rganishning mohiyati,
o'qituvchi nafaqat fanning yakuniy xulosalari haqida xabar berish bilan bir
qatorda, o’quvchilarni ham ilmiy izlanishda ishtirok etishga majbur qiladi.
Bugun "zamonaviy pedagogik texnologiyalar", "innovatsion jarayon" kabi
tushunchalar o’qitish jarayoniga qat'iy kiritildi. Har bir o'qituvchi o'z ishida
pedagogik texnologiyani sinovdan o'tkazdi va eng samarali usulni tanladi.
Tajribadan shuni ko’rish mumkinki, chuqur, kuchli va ongli bilimlarga ega
bo’lgan o'quvchilarni yetishtirishda ularning xotirasini rivojlantirishga katta
e’tiborni qaratish emas, balki mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga
e’tiborni qaratish muhim. O’quvchilarga muammoni hal qilish yo'lini izlashni
"yuqtirib olish" kerak. Ko’pincha o'qituvchi darsda kerakli ko’rgazmalardan
foydalanib mavzuni tushuntiradi: ammo ba'zi o'quvchilar uni eshitmaydi, chunki
butunlay boshqa narsalarga e’tiborini burgan bo’ladi. Shunday vaziyatda
o’quvchini darsga qanday qilib "qaytarish" kerak? Guruhga muammoni
tashlash, so'ngra o'quvchilardan uning yechimlari haqida fikrlarini so'rashingiz
mumkin.
Matematika darslarida muammoli muloqot texnologiyasi quyidagi universal
ta'lim faoliyatini hal etishda yordam beradi. Normativ - muammolarni hal qilish
qobiliyati. Kommunikativ - muloqot qilish. Kognitiv - ma'lumotni ola bilish,
mantiqiy xulosa chiqarish. Shaxsiy - axloqiy baholash.
O'qituvchining maqsadi - yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish
orqali o'quvchilarni o'qishga o'rgatish. Ta'lim texnologiyalari esa faqatgina
amalda o'zlashtirilishi mumkin.
4

Fikrlash odatda muammolar, savol, yoki ziddiyat paydo bo’lganda boshlanadi.
Buning uchun o’qituvchi muammoli vaziyatlarni qo’llaydi va ularni hal qilishga
yordam beradi.
Muammoli vaziyatlarni yaratish o'qituvchilardan maxsus metodik usullarni
o'rganishni talab qiladi. Muammolarning uchta guruhini farqlash mumkin:
1) kognitiv - o’rganuvchi (nazariy fikrlash),
2) baholovchi (tanqidiy fikrlash),
3) tashkiliy-ishlab chiqaruvchi (amaliy fikrlash).
Kognitiv muammolarni taqqoslash, faraz qilish, o’z taklifini ishlab chiqish
orqali hal qilish mumkin. Natijada fanda yangi qonunlar, xulosalar va yangi
tushunchalar paydo bo'ladi. Baholovchi muammolar sub'ektlar va ish natijalarini
tanqidiy baholashni talab qiladi. Tashkiliy-ishlab chiqaruvchi muammolarni hal
qilishda esa atrofdagi turli xil o'zgarishlarni hal etish yo'llarini izlash bilan
bog'liq, shuningdek, bilimlarni amalda qo'llashni o’rgatadi.
Bu muammoli vaziyatlarni batafsil ko'rib chiqaylik. Har bir darsda
o’quvchilarni tushunchalarga mustaqil ta'rif berishga jalb qilish mumkin.
Kuzatishlar, tushuntirishlar asosida o’quvchilar ob'ekt yoki hodisaning
xususiyatlarini aniqlaydilar. Masalan, talabalar "to'rtburchak" tushunchasini
o'rgandilar va endi kvadratni o'rganishga kirishdilar. "Kvadrat" tushunchasini
ta’riflash kerak.
Doskada o'qituvchi turli o'lchamdagi, holatdagi, turli rangdagi bir necha
kvadratlarni chizdi. "Bu kvadrat" tushunchasiga ta'rifi berish va umumiy
bo'lgan xususiyatni aniqlash kerak. Ushbu usulni qayta takrorlash natijasida,
o'quvchining ongida atrofdagi narsalar haqidagi bilish kontsepsiyasi
shakllanadi.
Baholovchi muammoli masalalarini hal qilishni tashkil etishning asosiy maqsadi
o’quvchilarning tanqidiy fikrlashlarini rivojlantirishdir. Ob'ektlar va hodisalarni
baholamaslik uchramaydigan turmush tarzi mavjud emas. Shuning uchun ham
to'g'ri, tanqidiy fikrlash qobiliyati barcha insonlar uchun zarurdir. Odatda darsda
5

o’quvchilar yolg'on mulohazalarni rad etishlari kerak bo’ladi. Ushbu usulga
rioya qilishlari va taqqoslash yo'li bilan xatolikni topishlari kerak bo’ladi.
Odatda, o'qituvchilar o’quvchilarga xatolarsiz vazifalarni taqdim qilishadi.
Natijada, o'quvchilarda taqdim etilayotgan xabarlarga, ko'rsatmalarga to’g’ri
ma’lumot degan qat’iy ishonch hosil qilinadi. Bundan qochish va o'quvchilarni
tahlil qilish, xatolarni topish va ularni isbotlash qobiliyatini rivojlantirish kerak.
O'quvchilarda bu ko'nikmalarni asta-sekinlik bilan hosil qilish kerak: birinchi
navbatda, xatolik bor bo'lgan hukmni aniqlasin, keyin xatolarni rad etadigan
dalillarni tanlasin, nihoyat, izchillik bilan inkor etishni o'rgansin. Hukmni rad
etish - uning yolg'onligini aniqlashdir; keltirilgan dalillar aniq mantiqiy
qonunlarga, qoidalarga muvofiq bo'lishi kerak. O'qituvchi xatolarni aniqlash
uchun turli usullarni qo'llaydi: o'zaro tekshirish va bahs.
Masalan, qo’yidagi masala berilsa,
- Maymunlarning bir galasi qornini to’ydirib, dalada o’ynab yurishar edi.
Ularning sakkizdan bir qismining kvadrati yalov ustida, o'n ikkitasi esa lianaga
osilib, sakrab tushishar edi. U erda qancha maymun bor edi? O’qituvchi
masalani yechish uchun tenglamani yozadi: . Bunda o’quvchilar diqqat bilan
qayta tekshirib ko’rishganda xatolikni topib o’zgartiriladi: Tashkiliy-ishlab
chiqaruvchi muammoli vaziyatlar o'quvchilarni ishlab chiqarishda faol ish olib
borishga tayyorlashga, amaliy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, ular
mumkin bo'lgan murakkab shartlardan chiqish yo'llarini topishlariga o'rgatiladi.
O’quvchilarning bilimlari chuqurroq bo'lib, yangi faktlar bilan boyitiladi.
Misol uchun, trapesiyaga bag'ishlangan darsni darhol unga ta'rif berish bilan
boshlash mumkin yoki boshqacharoq tarzda boshlash mumkin:
O’quvchilarga: "Siz avval" trapesiya "so'zini eshitganmisiz? Bu nimani
anglatishini bilasizmi? Bugun darsda biz geometriyaning qaysi shaklini
trapesiya deb nomlanganligini va uning xususiyatlarini o'rganamiz". Yoki
doskada har xil to'rtburchaklarni tasvirlab darsni boshlashingiz mumkin. Ular
orasida bolalar uchun ma'lum bo'lgan parallelogram, to'rtburchak, kvadrat, romb
6

va yangi to'rtburchak (trapesiya) mavjud. O’quvchilarga ularni nomlanishini va
ta'rifini berish so’raladi va noma'lum to'rtburchakka "trapesiya" deb nomlashni
va ta'rif berishlarini so'rash kerak (o’quvchilar trapesiyaning ikkita tomonini
paralleligini ko'rishlari kerak).
O'qituvchining vazifasi o'quvchilarni o’rgatayotgan fanini nafaqat tushunishga,
balki o'ylashga o'rgatishdir. Buning uchun guruhda muammoli vaziyatlarni
yaratish, o’quvchilar yordamida ularni hal qilish orqali erishish mumkin.
Odatiy bo'lmagan muammolarni hal qilish o'quvchilarning mantiqiy fikrlashini
rivojlanishiga hissa qo'shadi. Haqiqatan ham, bunday vazifalar bolalarda
qiziqish uyg'otadi, aqliy faoliyatni faollashtiradi, mustaqil fikrni shakllantiradi,
ilmiy izlanishga turtki bo’ladi. Muammoni hal qilishning turli yo'llarini
topayotgandao’quvchilar bilimi rivojlanadi, ijodiy qobiliyati rivojlanadi,
tadqiqot qobiliyati rivojlanadi.
1.2 Muammoli vaziyatni tahlil qilish metodi sinfda faollikni kuchaytiradi
Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» asarida yosh bolalarni tug‘ilganidan boshlab
voyaga yetgunicha ma’lum tartibda tarbiyalab borish lozimligini aytadi.
Maktabda bolalarni qanday va qay usulda o‘qitish haqida ham muhim fikrlarni
olg‘a suradi. U bolalarni yakka tartibda o‘qitishdan ko‘ra jamoa tartibida
o‘qitishni maqul deb biladi va bu usulning afzalligi haqida shunday deb yozadi:
«O‘quvchilar o‘qish va tarbiya davomida ilmga chanqoqlik sezadilar. O‘z bilimi
bilan g‘ururlanadilar, bir-birlarining bilimiga havas qiladilar. G‘urur va o‘ziga
e’tibor tarbiyalanuvchilarni bir-biridan orqada qolmaslikka undaydi.
O‘quvchilar birga bo‘lganda doim bir-biri bilan gaplashadi va bu bilan o‘z
xotira va nutqini rivojlantiradi».
XV asrda Samarqandda Mirzo Ulug‘bek «Akademiya»ga asos soldi. Bu haqda
tarixchi olim Volter «Ulug‘bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos soldi,
7

yer kurrasini o‘lchashni buyurdi va falakiyotshunoslik jadvallarini tuzishda
ishtirok etdi», deb yozgan edi.
Ulug‘bek Akademiyada olib borilayotgan ta’lim-tarbiya jarayonida
o‘quvchilarning matematika, falakiyot va tibbiyot fanlari bo‘yicha qobiliyatini
rivojlantirishni muhim vazifa deb baholagan. U har bir kishining axloqiy kamol
topishida boshqalar bilan o‘zaro munosabati, hamkorligi va do‘stligi yetakchi
rol o‘ynaydi, deb hisoblagan. Shuningdek, Ulug‘bek bolalarning barkamol
inson bo‘lib voyaga yetishi uchun ularni o‘qitish va tarbiyalash zarurligini, turli
bilimlarni o‘rganishda qiziqtirish kerakligini qayd etgan. Bolalarning o‘qishdan
sovishiga sabab, avvalo, o‘qituvchilardagi razolat ekanini, bunday o‘qituvchilar
yaroqsiz usullar bilan yoshlarning bilim olishga qiziqishini so‘ndirishi
mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, tarbiyachi avvalo, o‘zini tarbiyalashi,
ya’ni bilim va mahoratini muttasil oshirib borishi lozim.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ta’lim jarayonida faollik, ya’ni aynan ta’lim
oluvchilar hamda ta’lim beruvchining o‘zaro faolligi, o‘zaro hamkor,
hamfikrligi hal qiluvchi omildir. Bular xozirgi kundagi interfaol ta’lim
metodlarining o‘sha zamonlardagi ko‘rinishini yaqqol ifodalaydi.
Zamonaviy pedagogik jarayonda esa pedagoglar interfaol ta’lim modelidan
tashqari quyidagi ta’lim modellaridan ham foydalanishmoqda. Bular ekstrafaol,
introfaol, faol (ichki) va interfaol ta’lim modellaridir. Ular bo‘yicha 1- jadvalda
qisqacha ma’lumot keltiramiz:
8

1- jadval. Ta’lim berish modellari sxemasi va ularning asosiy mohiyati
Bizning fikrimizcha, bugungi kunda ekstrafaol, faol va introfaol ta’lim
jarayonlariga interfaol metodlarning tatbiq etilishi ularning samarali kechishini
ta’minlash bilan birga, zamonaviy ta’lim uchun o‘ta muhim sanalgan o‘zaro
hamkorlik asosida ta’lim olish uchun ma’lum sharoitlarni vujudga keltiradi.
Quyida ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning o‘zbek tili fanida «Keys
study» metodidan foydalanib tashkil etilgan interfaol ta’lim jarayonining
tahliliga to‘xtalamiz.
9

1.3 Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish
Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish (ingliz tilida «case-study», nemis tilida
«fallstudie») so‘nggi yillarda tobora ommalashib borayotgan metodlardan biri
sanaladi. Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarda o‘zbek tili fanini
o‘qitish jarayonida ushbu metodni o‘tkazish uchun quyidagi muammoli vaziyat
tanlab olinishi mumkin:
«Zumrad va Qimmat» ertagidagi Qimmatning dardi. — «Men yomon qahramon
emasman, otam Zumradni o‘rmonga tashlab kelganida qattiq xafa bo‘ldim.
Ovqatning ham tuzini atayin sho‘r qilganim yo‘q, tuz ovqatga solinmadi, deb
o‘ylab, ozgina solgan edim, lekin... Onamga har doim men ishlarni qilay desam
sira qildirmadilar, lekin barcha uy ishlarini o‘rganishni xohlagan edim. Men
Qimmat, sizlar tasvirlaganchalik yomon emasman, menga ishoninglar...».
Mana shu vaziyat borasida guruhlarda tahliliy ish olib borildi. Bundan tashqari
boshqa bolalar ertaklaridagi salbiy qahramonlar «Yalmog‘iz kampir», «Bo‘ri»
kabi obrazlar asosida ham muammoli vaziyatlar tashkil etish mumkin.
Bu metod o‘qituvchilarning axborotlarni tahlil qilish, asosiy muammoni
aniqlash, ularni hal etishning muqobil yo‘llarini tanlash va baholash, eng
samarali yo‘lni topish hamda harakat dasturini ishlab chiqish ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi.
Muammoli vaziyatlarni tahlil qilish metodining o‘quvchilarda o‘zaro muloqotni
yuzaga keltirishdagi afzalliklari quyidagi jihatlar bilan belgilanadi:
— fanlararo aloqani o‘rnatish;
— obrazli tafakkurni rivojlantirish;
— muqobil variantlarni baholash;
— tahlil natijalarini namoyon etish;
— qaror qabul qilish bilan bog‘liq jarayonda davomiylikni ta’minlash;
— muloqotga kirishish va guruh yoki jamoada ishlash ko‘nikmalarini
o‘zlashtirish imkoniyatlari mavjud.
10

Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarda o‘zbek tilini o‘rganishda o‘quv
materiallari asosidagi muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, o‘quvchilar yoki
guruhlarning individual ishlari, takliflarni guruhli muhokama qilish bilan
muvofiqlashtiriladi. Bu holat o‘quvchilarda guruhda, bir jamoada ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Individual tahlillar, guruhda ularning muhokama
qilinishi, muqobil variantlarning tanlanishi, harakat yo‘nalishi va muammoni
hal qilish rejasini belgilash, o‘quvchilarda tahlil qilish va rejalashtirish kabi
sifatlarning shakllanishiga yordam beradi. Ushbu metod, ayniqsa, til (xorijiy
tillarni) o‘rganishda nihoyatda qo‘l keladi.
Amalda muammoli vaziyatlarni ishlab chiqishda quyidagi ikki yo‘ldan birini
tanlash mumkin:
1) aniq hayotiy voqea-hodisalar misolida;
2) sun’iy asoslangan hodisalar, harakatlar asosida.
Ta’lim amaliyotida muammoli vaziyatlarni tahlil qilishda samaradorlikka
erishishni kafolatlovchi quyidagi asosiy tamoyillar ishlab chiqilgan:
1. Muammoli vaziyatlar faqat birgina mavzu yoki predmet bilan bog‘liq
bo‘lmaydi. Ular, odatda, boshqa muammolar va masalalar bilan bog‘liq bo‘ladi.
Shu sababli, o‘quvchilar fanlararo aloqadorlikdan foydalanish ko‘nikmalariga
ega bo‘lishi lozim.
2. Muhokama jarayonida o‘quvchilar muammoli vaziyatlarning tashqi
jihatlariga emas, balki ichki sabablariga e’tibor qaratishi pedagogik jihatdan
to‘g‘ri sanaladi.
3. O‘quvchilar muhokama jarayonida ma’lum fan yoki o‘quv materiali bo‘yicha
o‘zlashtirgan nazariya, qoida, ta’rif yoki aksiomalarni o‘rinli qo‘llay olishi,
shuningdek, ulardan muammoli vaziyatlar yechimini topish va tavsiyalar ishlab
chiqishda foydalana olishi kerak.
4. Birgina muammoli vaziyatning yechimini topish bilan kifoyalanib qolmay,
qolgan muammolarning yechimini ham izlash va yo‘nalishlarini tahlil qilish
maqsadga muvofiqdir.
11

5. O‘quvchilarga tahlil va ilgari surilayotgan tavsiyalarning to‘g‘riligini
tasdiqlashda shaxsiy tajribalarga tayanib ish ko‘rish tavsiya etilishi lozim.
6. Muammoli vaziyatlarni tahlil qilishga yondashish tizimli, izchil va o‘rinli
bo‘lishi zarur.
Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablar uchun «O‘zbek tili» darsligida
berilgan «Men sevgan asar qahramoni» mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarni
«Yalmog‘iz kampir», «Bo‘ri», «Zumrad va Qimmat» kabi mavzular asosida
tashkil etilgan muammoli vaziyatlarni hal etishga undash mumkin. Buning
uchun quyidagicha savollar o‘rtaga tashlanadi: «Zumrad va Qimmat» ertagida
tashqaridan ko‘ringan holatga asoslanib Qimmatni yomon qahramon deb
bo‘ladimi? Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning o‘zbek tili fani
asosida «Men sevgan asar qahramoni» mavzusidagi dars jarayonida tashkil
etilgan tajriba-sinov ishlari natijasida adabiy o‘qish bo‘yicha lug‘atda berilgan:
asar, qahramon, ket, arang, yo‘ldosh, o‘ksimoq, chalg‘imoq, durra, silamoq,
sharmanda bo‘lmoq so‘zlarining rus tilidagi ma’nosini 69 foiz o‘quvchilar
to‘g‘ri topa olishgan.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda quyidagi umumiy fikrga kelish
mumkin: ta’lim jarayonida interfaol metodlarni qo‘llash o‘quvchilarning o‘quv
faolligini oshirish, mashg‘ulotlarning qiziqarli va samarali tashkil etilishi hamda
darsga qo‘yilgan maqsadga samarali erishishni ta’minlaydi.
Muammoli vaziyat – talabalarning ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani
echish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan
bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi
bilimlarni izlashni taqozo etadi.
Muammoli vaziyatlarni hal qilish bosqichlari:
1. Muammoli vaziyatni yaratish.
2. Vaziyatni tahlil qilish asosida muammoni qo‘yish.
3. Farazlarni ilgari surish.
4. Echimni tekshirish.
12

Pedagogikada muammoli vaziyat metodi ham qo‘llaniladi.
Muammoli vaziyat metodi – talabalarni muammoli vaziyatga to‘qnash kelishini
ta’minlash asosida ularning bilish faoliyatini faollashtirishga asoslanadigan yo‘l.
Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish, baholash va uning echimi
yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat
metodi qo‘llanilganda talabalarning faoliyatlari quyidagi tizim asosida tashkil
etiladi:
Ta’lim jarayonida muammoli o’qitish metodlaridan foydalanish
Bugungi kasbiy ta’limning asosiy vazifalaridan biri bu bo’lajak mutaxassis
shaxsida bilish faolligi, bilish mustaqilligi, ijodkorlik va ilmiy tadqiqotchilik
xususiyatlarini shakllantirishdan iborat. Bu esa kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonini
shaxsga yo’naltirilgan tizimini shakllantirish va mazkur jarayonda bevosita
talabalarning o’quv faoliyati motivatsiyasini rivojlantirishga xizmat qiluvchi
o’qitish metodlaridan foydalanish muammosini vujudga keltiradi.
Ma’lumki, o’quv faoliyati - bu o’quvchining nazariy bilimlar-o’zlashtirishga
qaratilgan va fikrlashning o’sishini ta’minlaydigan faoliyatlaridan biri sifatida
ko’rsatiladi. O’qish faoliyati o’quvchining o’zi amalga oshirib o’zini
13Muammoli vaziyat
Ye chimni usul va
vositalarni tanlash
YA ngi Muammolarni
bashoratlashLoyihalani taqdimoyi Axborotlarni izlashXarakatlarni rejalashtirish Muammo
Mahsulot

o’zgartirish uchun maxsus tashkil qilingan faoliyati bo’lagidir. O’qish
faoliyatining muhim qismi o’quv topshirig’i xisoblanadi.
Darhaqiqat, talabalarning o’quv faoliyati bu o’zini-o’zi kasbiy shakllantirish
jarayonidagi muhim aqliy harakatlar tizmi bo’lib bu jarayonda o’quv faoliyatini
tashkil etish va amalga oshirishga bo’lgan yondoshuvlar muhim ahamiyat kasb
etadi.
Tadqiqotchi olim V. Davidov ta’kidlaydiki, «individ o’quv faoliyatining o’ziga
xosligi uning extiyojlari, berilgan o’quv topshiriqlari, motivlar, xarakat va
operatsiyalar ketma-ketligidan iborat bo’lib, u quyidagi operatsiyalarni qamrab
oladi:
A) uzatilgan axborotni o’zlashtirish va passiv qabul qilish;
B) faol mustaqil izlash va axborotni qabul qilish;
V) axborotni faol qabul qilish, mustakil ishlash va ijodiy izlanish. Keltirilgan
operatsiyalar ketma-ketligida xar bir bosqich o’ziga xos mazmun va yo’nalishga
ega bo’lib, talabalarda bilish faolligi va ijodkorlik ko’nikmalarini
shakllantirishda uchinchi aspekt, ya’ni axborotlarni faol qabul qilish, mustaqil
ishlash va ijodiy izlanish muhim bosqichlardan biri hisoblanadi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi samarali o’qitish metodlaridan biri bo’lgan
muammoli o’qitish ham talabalardagi aynan shu xususiyatlarni shakllantirshga
xizmat qilishi bilan alohida tavsiflanadi.
Muammoli (grekcha - problema - topshiriq) o’qitish metodlari jarayonida
muammoli vaziyat, muammoli topshiriq, muammoli masalalar orqali o’quv
masalasini nazariy, amaliy jihatdan o’rganish, taxlil etish va qiyosiy
taqqoslashga yo’naltirilgan faoliyat metodlaridir.
Ta’lim amaliyotida muammoli o’qitish metodlaridan foydalanishning o’ziga xos
pozitiv va negativ tomonlari mavjud bo’lib, ularni quyidagicha izohlash
mumkin bo’ladi:
- muammoli vaziyatlarni yechish orqali ta’lim oluvchilardagi o’rganishga
bilishga bo’lgan ongli munosabat shakllanadi;
14

- ta’lim jarayonida turli qarama-qarshiliklar va to’siqlarga duch kelish
talabalardagi fikrlash jarayonini jadallashtiradi;
- muammoli o’qitish kasbiy faoliyatga nisbatan amaliy yondoshuvni
shakllantirishda muxim bosqich sanaladi.
Ijobiy tomonlari bilan birga muammoli ta’limning kuyidagi jihatlari, ya’ni:
- berilgan muammoli vaziyat yoki topshiriq talabalarning bilish darajasiga
nisbatan murakkab va mavhum bo’lsa;
- muammoli topshiriqlar ta’lim oluvchilarning yosh va individual
xususiyatlariga nomuttanosib bo’sa;
- muammoli topishriqlar yoki vazifalar talabalardagi bilishning shaxsiy
manfaatdorligi uchun yo’naltirilmasa kutilgan natijalarni bermasligi mumkin
bo’ladi.
Demak, keltirilgan xulosalarga tayanib ta’lim jarayonida muammoli o’qitish
metodlaridan foydalanish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni shakllantirishimiz
mumkin bo’ladi:
- muammoli o’qitish jarayoni ta’lim oluvchilarning bilish ehtiyojlaridan kelib
chiqib tashkillashtirilsa;
- muammoli o’qitish metodlarini tanlash jarayonida talabalarning mavjud bilim,
malaka va ko’nikmalaridan kelib chiqib ish tutilsa;
- berilgan muamoli topshiriq yoki vazifalar kasbiy-faoliyatli yondoshuv asosida
belgilanib, u bo’lajak mutaxassis shaxsidagi mustakillik, tanqidiy fikrlash va
ijodkorlik ko’nikmalarini shakllantirishga yo’naltirilsa maqsadga muvofiq
bo’ladi.
15

II BOB. 7-9 sinf matematika darslarida muammoli vaziyatlardan
foydalanish metodikasi
2.1. Konkret vaziyatlarda muammoli-izlanish metodini tanlash bo’yicha
tavsiyalar
Reproduktiv metodlar birinchi navbatda o’quvchilarning o’quv-axborotini
tezroq va mustahkamroq eslab qolishlarini ta’minlash, o’quv-bilishga doir
faoliyatni bevosita boshqarish, bilimlardagi tipik kamchiliklarni tez aniqlash
uchun amaliy ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish maqsadida qo’llaniladi.
Reproduktiv metodlar ayniqsa o’quv materialining mazmuni asosan-axborot
xarakterida bo’lsa, amaliy harakatlarning usullarini-ta’riflasa, o’quvchilarining
bilimlarni mustaqil qidirib ola bilishlari uchun juda murakkab, prinsipial yangi
xisoblansa va
shuning uchun ham o’quvchilarda muammoli vaziyatlarni hal
qilish uchun tayyor bilimlar yo’q bo’lsa samarali qo’llanadi. Ularni-o’quvchilar
hali muammoli vazifalarni yechishga o’rgatilmagan-hollarda ham qo’llash
ratsionaldir, ularni asta-sekin muammoli o’qitish tartibiga olib kirish lozim.
Dasturlashtirilgan o’qitish metodlari o’quv materialini element bo’yicha
o’zlashtirishni, o’zlashtirish darajasini element-bo’yicha nazorat qilishni,
o’qitishni imkoniyati boricha individullashtirishni, bilimlarni egallashning
individual sur’atini hisobga olishni ta’minlash maqsadida qo’llaniladi.
Dasturlashtirilgan o’qitish o’quv materialining mazmuni mantiqiy tugallangan
bo’limlarga bo’lish mumkin bo’lgan, o’quv faoliyatini bevosita boshqarishni
ta’minlash va barcha o’quvchilardan bilimlarning har bir elementini qanchalik
o’zlashtirganliklari to’g’risida tez axborot olish kerak bo’lganda qo’llaniladi.
Shu bilan birga Dasturlashtirilgan o’qitish tushuntirish illyustrativ o’qitishga
nisbatan ko’proq vaqtni talab qiladi.
Dasturlashtirish o’qituvchining darsning tarbiyaviy vazifalarini hal qilish
imkoniyatlarini ham ma’lum darajada cheklaydi, shuningdek, o’qituvchining
o’quvchilarga shaxsiy ta’sir ko’rsatish imkoniyatini ham kamaytiradi. Bularning
16

hammasi Dasturlashtirishga o’quv jarayonida ko’proq o’rin ajratishga imkon
bermaydi. Dasturlashtirishni u eng ratsional bo’lgan hollarda qo’llash maqsadga
muvofiqdir.
Umuman olganda o’qitishning reproduktiv metodlari bir qator boshqa zaif
tomonlarga ham egadir. Ular o’quvchilarning tafakkurini, ayniqsa
mustaqilligini, tafakkurning tez o’zgarishini rivojlantirishga, o’quvchilarda
izlanish faoliyati malakalarini zarur darajada tarkib toptirishga imkon bermaydi.
Muammoli-izlanish metodlari asosan ijodiy o’quv-bilish faoliyati malakalarini
rivojlantirish maqsadida qo’llaniladi, ular bilimlarni ko’proq tushunib va
mustaqil egallashga yordam beradi. Bu metodlar o’quv materialining mazmuni
haqiqiy axborotni ma’lum qilishga emas, balki fanning tegishli sohasidagi
tushunchalar, qonunlar va nazariyalarni tarkib toptirishga, laboratoriya-
eksperimental ko’nikma va mehnat faoliyati malakalarini hosil qilishga
qaratilgan hollarda; o’quv materialining mazmuni asosan yangi bo’lmasdan,
balki bazasida o’quvchilar yangi bilimlarni izlash yo’lida mustaqil qadam
tashlashlari mumkin bo’lgan ilgari o’zlashtirilgan mazmun mantiqan davom
ettirilganda; mazmun o’quvchilarning mustaqil izlashlari uchun qulay
bo’lganda, ya’ni muammoli vaziyatlar o’quvchilarning bilish imkoniyatlarini
rivojlantirishning yaqin zonasida bo’lganda ayniqsa samarali qo’llaniladi.
O’qitishning izlanish metodi reproduktiv metodga qaraganda uni maktabda va
hunar-texnika bilim yurtida o’qitishning yagona turiga aylantirishga imkon
bermaydigan bir qator zaif tomonlarga egadir: o’quv materialini o’zlashtirishga
ko’p vaqt ketadi; amaliy, ayniqsa ko’rsatish va taqlid qilish nihoyatda katta
ahamiyatga ega bo’lgan mehnat xarakteridagi ko’nikma va malakalarni tarkib
toptirish vazifalarini hal qilishda yetarli darajada samarali emas; Appertsepsiya
prinsipini qo’llash mumkin bo’lmagan o’quv materialining asosan yanti
bo’limlarini o’zlashtirishda, tushuntirish nihoyatda zarur bo’lgan, mustaqil
izlanish esa ko’pchilik o’quvchilar uchun uddalab bo’lmaydigan murakkab
mavzularni o’rganishda kam samaralidir.
17

Lekin bu har doim ham muammoli va reproduktiv metodlarni birga qo’llanish
zarur degan ma’noni anglatmaydi. O’qitishning shunday vazifalari, matelarning
shunday mazmuni, o’quvchilar tayyorgarligining shunday o’ziga xos xususiyati
borki, ularda o’qitishning reproduktiv yoki izlanishga oid metodlari xalq iborasi
bilan aytganda, sof holda qo’llanilishi mumkin va qo’llanilishi kerak.
Pirovardida bu o’qitish metodlarini tanlashning soddalashtirilgan sxemasini
keltiramiz.
O’qituvchi bu sxemadan foydalanib, o’qitishning izlanish metodlarini qo’llash
uchun eng ratsional vaziyatlarni tanlashi mumkin. [25]
Pedagogik shartlar Reproduktiv metodlar Izlanish metodlari
1 2 3
1. Qanday vazifalarni
yechishda bu metod
ayniqsa muvaffaqiyatli
qo’llaniladi
2. O’quv materiali
qanday mazmunda
bo’lgaiida bu metod
ayniqsa ratsional
qo’llanadi.
3. O’quvchilar qanday
xususiyatlarga ega
bo’lganlarida bu metod
ratsional qo’llaniladi.
4. O’qituvchi mazkur
metoddan foydalanish Bilimlarni, ko’nikma va
malakalarni tarkib
toptirishda
Mazmun o’ga murakkab
ski o’ta sodda bo’lganda
O’quvchilar bu mavzuni
muammoli o’rganishga
hali tayyor
bo’lmaganlarida
Mazkur temani
muammoli o’zlashtirish
uchun o’qituvchida vaqt
bo’lmaganda Tafakkur mustaqilligini,
tadqiqotchilik
o’nikmalari va ishga
ijodiy yondashishni
rivojlantirishda Material
mazmuni o’rtacha
murakkablikda bo’lganda
O’quvchilar mazkur
mavzuni muammoli
o’rganishga tayyor
bo’lganlarida
O’quvchi mavzuni
muammoli o’zlashtirish
uchun vaqtga ega
bo’lganida va
18

uchun qanday
imkoniyatlarga ega
bo’lishi kerak. o’qitishning izlanish
metodlarini yaxshi
egallaganida
2.2.Muammoli darsni tashkil etish
Bugungi kunda o’qituvchining vazifasi — o’quv jarayonini o’quvchilarda faqat
reproduktiv fikrlashni emas, balki ijodiy fikrlashni ham shakllantiradigan
yo’sinda tashkil qilishdir. Bunda o’qitishning muammoli usuli qo’l keladi.
Muammoli ta’lim—bu o’quv materialini o’quvchi ongida ilmiy izlanish asosida
bilish vazifalari va muammolarini vujudga keltiradigan yo’sinda o’rgatish
uslubidir. O’quvchining fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlar vujudga
keladi va ular bolani ob’ektiv ravishda izlanishga va mantiqiy to’g’ri ilmiy
xulosalar chiqarishga da’vat etadi.
Muammo-ilmiy bilishni rivojlantirish zarurligini ifodalashning sub’ektia
shaklidir. U muammoli vaziyatda, ya’ni jamiyat rivojlanishi jarayonida bilish va
bilmaslik o’rtasida ob’ektiv ravishda vujudga keladigan ziddiyat.
Muammoli vaziyat — o’quvchining ma’lum psixik holatidir, Bunday holat
ma’lum topshiriqlarni bajarish (masala yechish, savolga javob topish)
jarayonida ziddiyatlarni anglash tufayli vujudga keladi. Ana shu ziddiyatni
anglash o’quvchilarda ishni bajarishning usuli yoki shartlari to’g’risidagi yangi
bilimlarni izlash extiyojini uyg’otadi.
Muammoli vaziyat muammodan farqli ravishda unga o’quvchini jalb etishdan
iboratdir. Didaktika va psixologiyaga doir adabiyotlarda muammoli
vaziyatlarning tiplarini tasniflash asosida ularni yaratishning eng muhim yo’llari
va usullari ishlab chiqilgan. M.Maxmutov muammoli vaziyat tiplarini ta’riflash
bilan birgalikda ularni quyidagi asosiy usullarini ifodalaydi.
1. O’quvchilarning nazariy tushunchalarini talab qiladigan hodisalarga,
faktlarga, shuningdek, hodisalar o’rtasidagi tashqi nomuvofiqliklarga duch
19

kelishi ularni ana shu nomuvofiqliklarni tushuntirishga intilishga undaydi va bu
intilish bilimlarni faol o’zlashtirishga olib keladi.
2. O’quvchilar maktabda, uyda yoki ishlab chiqarishda amaliy topshiriqlarni
bajarayotganida vujudga keladigan ta’limiy va hayotiy vaziyatlardan
foydalanish. Bunday holda muammoli vaziyatlar o’quvchining o’z oldiga
qo’ygan amaliy maqsadga mustaqil ravishda erishish uchun harakat qilishda
muammoni o’zlari vujudga keltiradilar.
3. Hodisani tushuntirishga yoki uni amalda qo’llash yo’llarini izlashga doir
ta’limiy-muammoli topshiriqlar qo’yish.
4. O’quvchilarni hayotiy tasavvurlarlar bilan va hodisalarni tahlil qilishga
qiziqtirish.
5. Taxminlar, xulosalarni bayon qilish va ularni tajribalarda tekshirish.
6. O’quvchilarni faktlar, harakat va hodisalarni taqqoslashga hamda qarama-
qarshi qo’yishga da’vat etish.
7 . O’quvchilarni yangi faktlarni umumlashtirishga, taqqoslashga
rag’batlantirish, Bunda, odatda muammoli vaziyat vujudga keladi, chuiki
taqqoslashda yangi faktlarning qandaydir aloxida, tushuntirib bo’lmaydigan
belgi va xususiyatlari aniqlanadi.
8. Fanlararo aloqalarni tashkil etish. Ko’pincha o’quv materiali muammoli
vaziyatni vujudga keltirishni ta’minlaydi. Bunday holda boshqa o’quv
fanlaridagi o’rganilayotgan materialga bog’liq fakt va ma’lumotlardan
foydalanish lozim.
Shunday ekan, ta’lim jarayonini o’qituvchi va o’quvchi hamkorligida ongli,
ma’lum maqsadga yo’naltirilgan faoliyat deb qarash to’g’ridir. Uning tarkibiy
qismlari: maqsadga yo’nalganlik, extiyoj-intilish, mazmun, faoliyat, jarayon,
nazorat-tuzatish va natijalarni baholashdan iborat. Muammoli darsda yangi
o’rganilayotgan qonun-qoidaga oid faktlar to’plash, ularni taqqoslash va tahlil
qilish, bilimlarni o’rganish va mustahkamlash parallel ravishda olib borgan har
20

bir o’qituvchi dars jarayonida muammoli ta’lim usulini ko’plash uchun, avvalo,
quyidagi ketma-ketlikni aniq bilib olishi zarur:
—muammoqo’yish;
— muammoni-xarakterlovchi sharoitni o’rganish;
— qo’yilgan muammoni xal qilish;
— topilgan yechimning to’g’riligini asoslash;
— muammoning yechimini izlash va xal qilish jarayonida paydo bo’lgan yangi
bilimlarni anglash;
— muammoni tizimlash, motivlashtirish va umumlashtirish;
— muammo yechimini o’rganish, uning yanada ixcham va qulay yo’llarini
izlash.
Ta’lim texnologiyasi bo’yicha qilinadigan barcha ishlar o’ziga xos amaliy
asosga ega. Ta’lim loyihasini tayyorlash o’qituvchi va o’quvchining kelajakda
birgalikda amalga oshiradigan faoliyatini oldindan belgilaydi.
O’qituvchi ta’lim loyixasini amalga oshirishda, eng avvalo, o’quvchining
fikrlash faoliyatida mantiqiy to’g’ri, ilmiy xulosalarni chiqarishga va
o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishni
nazarda tutmog’i lozim.
Psixologlarning ta’kidlashicha, fikrlash doimo muammo yoki savoldan,
ajablanish yoki tushuna olmaslikdan va ziddiyatdan boshlanadi. Dars jarayonida
muammoli vazifalarni hal etishda aniq vaziyatlarni tahlil qilish, baholash va
keyinchalik qaror qabul qilishga e’tibor berish lozim.
Muammoli vaziyatlarni hal qilish usullarida asosiy yetakchi funktsiyalar:
— o’rgatuvchi: bilimlarning dolzarbligini aniqlashga asoslanadi.
— rivojlantiruvchi: tahliliy tafakkurni, aloxida faktlar orqali hodisa va
qonuniylikni ko’ra bilishni shakllantiradi.
— tarbiyalovchi: kommunikativ ko’nikmalarni shakllantiradi.
Demak, muammoli vaziyatlar o’quvchilarning mustaqil ishlarini
21

takomillashtirishga asoslangan bo’lib, ularda ilmiy tushunchalarni, amaliy
ko’nikmalar va malakalarni shakllantirish, boshqa materiallarni chuqur mantiqiy
tahlil qilishga asoslangandir. Agar, siz muammoli dars o’tishni istar ekan-siz,
avvalombor, muammoli vaziyatlarni yaratish yo’llari;
— Aniq savollar qo’yasiz: umumlashtirishga, isbotlashga, aniq, mantiqiy fikr
yuritishga undovchi;
—o’quvchilarga fikrlashga undovchi savollar berilib, uning yemimini mustaqil
ravishda o’zlariga topishni taklif etasiz;
— nazariy va amaliy topshiriqlar orqali o’quvchilarni taqqoslashga,
umumlashtirishga, xulosalar chiqarishga, berilgan faktlarni solishtirishga da’vat
qilasiz;
— bir savolga turli nuktai nazardan qarash lozimligini tushuntirasiz va berilgan
javoblarni asoslashga undaysiz;
— o’quvchilarga hodisani turli vaziyat orqali ko’rib chiqishni taklif etasiz
hamda amaliy ish jarayonida duch keladigan qarama-qarshiliklarni ma’lum
qilasiz.
Shunday qilib, muammo hech qanday tayyorgarliksiz, to’g’ridan-to’g’ri
qo’yilmaydi. U butun darsdagi bosh masala sifatida bayon qilinadi. Qo’yilgan
muammolarning murakkabligi tabiiyki, o’quvchilar saviyasiga mos bo’lishi
kerak. Tanishtiriladigan materiallar uncha katta bo’lmasligi lozim.
Materiallarning, xususan, masalalarni o’quvchilarning o’zlari hal qila
olsalargina, ularning muammolarni hal qilishdagi salohiyati ortadi.
Muammoli darslarda mavzuga oid savollar shunday tuzilishi lozimki, o’quvchi
savolga javob berishda kamchiliklarni to’ldirsin, nomalarini aniqlasin,
o’xshashlik va farqni topsin, fikrini ifodalasin. Muammoli vaziyatni hosil qilish
tadqiqot restik suhbatlar, namoyish etish muammoli bayon qilish, reproduktiv
metodlardan foydalangan holda tashkil etiladi.
22

Tadqiqot metodida o’quvchilarning izlanishga, o’zlari uchun yangi muammoli
hal qilishga yo’naltiriladi va u quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi.
1. Fakt va hodisalarni kuzatishni o’rganish
2. Tushunarsiz hodisalarni o’zlashtirish.
3. Gipotezani olg’a surish.
4. Reja tuzish va uni amalga oshirish,
5. Yechimni topish va uni tekshirish
6. Bu metoddan og’zaki va yozma so’zlari, ko’rsatmali vositalar, amaliy ishlar,
yozma va grafik ishlar, laboratoriya mashg’ulotlarida foydalaniladi. [24]
Muammoli darsni tashkil etishning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
Tayyorlov
bosqichi. O’qituvchi faoliyati
Darsni tashkil etish
mazmunini, qo’yiladigan
muammoli vaziyatni xamda
ushbu vaziyatning o’quvchilar
tomonidan hal qilinish
yo’llarini, ta’limiy,
rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi
maqsadni, kutilayotgan natijani
va baholash mezonini
belgilaydi. O’quvchi faoliyati
Tashkil etish
bosqichi, ya’ni
muammo qo’yish,
da’vat bosqichi. Dars maqsadini bayon qiladi,
mavzuga oid muammoli
vaziyat hosil qiladi(muzmmoli
savollar qo’yadi) o’quvchilarga Dars maqsadini va
belgilangan muammoni
yozib oladilar. Muammoli
vaziyat va muammo bayon
23

qo’yilgan muammoni
yechishga doir ko’rsatmalar va
yo’llanmalar beradi va ish
natijalarini baholash mezonlari
bilan tanishtiradi. etilgan materiallar bilan
tanishadilar va uni hal
qilish yo’llarini o’ylaydilar.
Mustaqil ishlash
jarayoni.
Muammoning
yechimini topish.
Anglash va
fikrlash bosqichi Qo’yilgan muammoni
o’quvchilarning to’g’ri
tushunishlari, ularni
muammoga yo’llash
maqsadida munozara va aqliy
hujum, klaster, kubik, zig-zak
usullaridan foydalanadi va
yakka, ikkita hamda guruh
bilan ishlashlarini tashkil etadi.
O’quvchilarni faollashtirish
maqsadida bir guruhdan
ikkinchisiga o’tish yo’llarini
amalga oshiradi. O’quvchilar berilgan
muammolarni yakka
tartibda, ikkita bo’lib yoki
guruhlarga bo’lingan holda
yechishning turli
imkoniyatlarini muhokama
qiladilar, tahlil qilib, eng
qulaylarini topadilar bir
fikrga keladilar.
Natijalarni taqdim
etish. Diqqat bilan tinglaydi.
O’quvchilarning fikrlarini,
tushunchalarini
aniqlashtiruvchi savollar
beradi. Natijalarni bayon qiladilar
va boshqa guruhlar taklif
qilgan natijalar bo’yicha
fikr yuritadilar va savollar
berish orqali
tushunchalarini
mustahkamlaydilar.
Yakunlash va Belgilangan muammoni O’qituvchining xulosalarini
24

umumlashtiruvchi
bosqich. yechish usul va
yo’nalishlarining eng
asosiylarini ko’rsatib,
ko’pchilik fikriga mos
kelganlarini alohida
ta’kidlaydi. tinglaydi. Guruhlar bir-
birlariga va o’z-o’zlariga
baho qo’yishlari ham
mumkin.
25

Xulosa
Aslida, har qanday ta’lim o’quvchi uchun muammodir. Chunki ta’lim
olish jarayonida o’quvchi unga hozirgacha noma’lum bo’lgan narsa bilan
tanishadi hamda ma’lum bir tushunchani egallaydi. Shunday ekan, o’qituvchi
o’quvchilarning fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlarni yaratish orqali
ularda xar narsani bilishga havas, mustaqillik, o’qishga qiziqish va ijod qilishga
intilish kabi shaxsiy fazilatlarini tarbiyalab borishi lozim.
Muammoli vaziyatni vujudga keltirish, undan foydalanish usullarini yaratish,
ta’lim tizimining xar bir bosqichida o’rganiladigan fanlar, ularning
xususiyatlari, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda
yaratiladi. Bir xil yoshdagi o’quvchilarning jismoniy va aqliy xususiyatlariga
ko’ra tushunishi, fikrlashi, ishni bajarish qobiliyati turlicha bo’ladi. Shuning
uchun muammoli vaziyatni aratishdan avval o’quvchini ruhiy jihatdan puxta
tayyorlash zarur.
K е lajakda ta`lim tizimi muammoli o`qitish vazifalari bilan chambarchas bog`liq
bo`ladi. O`quvchilarning mustaqil bilish faoliyatini shakllantirish va ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish, kam kuch va kam vaqt sarflagan holda dars
jarayonini qiziharli tashkil etish asosida ularning bilim, malaka va
ko`nikmalarini rivojlantirish muammoli ta`limning maqsadlari k е ng ekanligini
bildiradi. D е mak, muammoli o`qitish – ilg`or p е dagogik amaliyotning va
didaktikani rivojlantirishning zamon talablariga mos darajasidir.
Ta`limning muammoli d е b aytilishiga sabab shundan iboratki, muammolilik
bazasida o`quv jarayonlari tashkil etiladi va o`quv muammolarinig tizimli
ravishda y е chilishi bu ta`limning xarakt е rli b е lgilaridan hisoblanadi.
Muammoli ta`limga p е dagogik adabiyotlarda turlicha ta`riflar b е rilgan.
Muammoli ta`lim d е ganda, muammoli vaziyatni hosil qilish, muammolarning
y е chilish yo`llarini topish, o`quvchilarga muammoni yyechishda k е rakli
yordamni b е rish, y е chimlarni t е kshirish va nihoyat qo`lga kiritilgan bilimlarni
26

mustahkamlash, sist е malashtirish jarayoniga boshchilik qilish kabi amallar
majmui tushuniladi. Muammoli ta`limning mazmun mohiyati «ta`lim-tarbiya
maqsadlariga mos k е luvchi zamonaviy maktablarda o`qituvchi rahbarligida
o`quvchilarning ma`lum bir tizimga mos ilmiy va amaliy muammoni hal etishda
qatnashishidan iboratdir», d е b hisoblaydi.
Muammoli vaziyat va o`quv muammosi tushunchalari muammoli ta`limning
asosiy tushunchalaridir. O`quv muammosi o`zlashtirish jarayonida mantiqan-
psixologik qarama-qarshi qo`yish, ongli ravishda izlanishga yo`naltirilgan,
noma`lumning mohiyatini tatbiq qilishga o`quvchining qiziqishini uyg`otuvchi
hamda shu asosda yangi tushuncha va tamoyillarni o`zlashtirishga olib k е luvchi
tadqiqot jarayonidir.
O`quv muammosining ikki muhim tomoni bor :
Birinchidan, o`quvchilarning muammoni yechish usulini topishga qaratilgan
faoliyat, ya`ni aqliy izlanuvchanlikka yo`naltira olishni bilish;
Ikkinchidan, o`quvchilarda yangi bilimlarni o`zlashtirishida qiziquvchanlik
motivlarini, o`quv-biluv qobiliyatlarini shakllantirish.
Bu tushunchalar o`quvchilarning o`quv-biluv faoliyatini boshharishda va o`quv-
biluv qobiliyatlarini shakllantirishda o`qituvchi faoliyati uchun asosiy vosita
bo`lib xizmat qiladi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O’zbekiston, NMIU, 2018.
2. Sh.M.Mirziyoyev. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.
3. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet.
4. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan
labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet.
5. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” -
Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b.
6. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy
materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet.
7. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.-
T.: 2005, 68- bet.
8. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim
samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.:
Jahon Print, 2007, 100 bet.
9. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 48 bet.
10. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 60 bet.
11. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 64 bet.
12. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 4-sinf” -Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 56 bet.
13. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b.
14. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf
matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi”
(Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma
15. http://fayllar.org/
16. http://arxiv.uz/
17. http://ziyonet.uz/ru
18. http://referat.arxiv.uz/
19. http://aim.uz/
28

7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim

Sotib olish